Architektura karkonoskich bud cennym elementem krajobrazu kulturowego Sudetów

Jacek Suchodolski

doi:10.37190/arc190405

Streszczenie

Artykuł został poświęcony architekturze czterech uważanych za najstarsze karkonoskich schronisk – Pod Łabskim Szczytem, Strzesze Akademickiej,Samotni oraz Schronisku im. Bronka Czecha. Celem pracy jest ukazanie nieprzemijających walorów ich architektury, dla której inspiracją była rodzima tradycja budowlana. Po 1945 r. wiele sudeckich schronisk przestało istnieć, a te, które przetrwały do dziś, borykają się często z podstawowymi problemami – brakiem koniecznych remontów, właściwej opieki konserwatorskiej czy stosunkowo niedużym ruchem turystycznym. W publikacjizwrócono także uwagę na potrzebę kontynuacji w nowo projektowanych budynkach o funkcji turystycznej rodzimych wątków architektury, w celu przywrócenia przerwanej po 1945 r. ciągłości kulturowej.

Słowa kluczowe:
karkonosze
architektura
buda
regionalizm

Podgląd pełnego artykułu jest możliwy wyłącznie na większych ekranach.

2019

4(60)

DOI: 10.37190/arc190405

* ORCID: 0000-0002-4767-6169. Wydział Architektury Poli-

techniki Wrocławskiej / Faculty of Architecture, Wrocław University of

Science and Technology.

Wprowadzenie

W rozwoju turystyki w Sudetach najwyższe ich pa-

smo – Karkonosze – wraz z przyległymi terenami ode-

grały fundamentalną rolę. Ciągnące się od Przełęczy

Szklarskiej na zachodzie do Przełęczy Lubawskiej na

wschodzie, ograniczone od północy linią Piechowice–So-

bieszów–Sosnówka–Kowary, a od południa linią Jilem -

nice–Vrchlabí–Mladé Buky stanowią również największe

sudeckie pasmo górskie o długości około 36 km i sze-

rokości około 20 km [1], [2]. Począwszy od XVII w.

w Sudetach, po śląskiej stronie, zaczęły kształtować się

trzy główne rejony koncentracji przyszłych schronisk,

gospód i hoteli górskich. Najstarszy i największy z nich

to Sudety Zachodnie z Górami Izerskimi, Pogórzem Izer-

skim, Karkonoszami, Pogórzem Karkonoskim, Kotliną

Jeleniogórską, Rudawami Janowickimi, Górami Kaczaw-

skimi, Pogórzem Kaczawskim i Lasockim Grzbietem.

Następne regiony o znacznej atrakcyjności, lecz o skrom-

niejszej bazie turystycznej, rozwijające się nieco później,

bo od końca XVIII w., to Ziemia Kłodzka, Góry Sowie

ze Wzgórzami Włodzickimi oraz Góry Kamienne i Góry

Wałbrzyskie [3]. W Sudetach Zachodnich, w Karkono-

szach znajduje się najwyższy szczyt w całym paśmie

Sudetów – Śnieżka (1602 m n.p.m.) (il. 1). Od wieków

przyciągała ona swą sylwetą wędrowców, stając się celem

pierwszych wypraw [4].

Introduction

The development of tourism in the Sudetes was sig-

nicantly inuenced by their highest mountain range

– the Giant Mountains – together with adjacent areas.

They stretch from the Szklarska Pass in the west to the

Lubawska Pass in the east and they are limited from the

north by the Piechowice–Sobieszów–Sosnówka–Kowary

line and from the south by the Jilemnice–Vrchlabí–Mladé

Buky line and they also constitute the largest Sudet-

en mountain range about 36 km long and about 20 km

wide km [1], [2]. From the 17

century in the Sudetes,

on the Silesian side, three main regions of concentration

of future hostels, inns and mountain hotels began to take

shape. The oldest and largest of them are the Western

Sudetes with the Jizera Mountains, the Jizera Foothills,

the Giant Mountains, the Giant Mountains Foothills, the

Jelenia Góra Valley, Rudawy Janowickie, the Kaczawskie

Mountains, the Kaczawskie Foothills and Grzbiet Laso-

cki (a mountain ridge). The next regions with signicant

tourist attractiveness, however, with a more modest tour-

ist base which developed a little later, i.e. since the end

of the 18

century, were Kłodzko Land, the Owl Moun-

tains with the Włodzickie Hills as well as the Stone Moun-

tains and the Waldenburg Mountains [3]. In the Western

Sudetes in the Giant Mountains there is the highest peak in

the entire Sudetes range – Śnieżka (1602 m a.s.l.) (Fig. 1).

For centuries, it has attracted travellers with its silhou-

ette, becoming a destination of the rst expeditions [4].

The oldest shelters in the whole region were construct-

ed in the Giant Mountains, signicantly contributing to

Jacek Suchodolski*

Architektura karkonoskich bud

cennym elementem krajobrazu kulturowego Sudetów

Architecture of the Giant Mountains huts

as a valuable element of the Sudetes cultural landscape

66 Jacek Suchodolski

W Karkonoszach powstały najstarsze schroniska w ca-

łym regionie, przyczyniając się istotnie do zagospoda-

rowania turystycznego tych gór. Stały się one również

w pewnym stopniu – ze względu na ich początkową regio-

nalną formę, która z upływem czasu ulegała przekształce-

niom wraz z rozbudową, powiększaniem bazy noclego-

wej – swego rodzaju pierwowzorem dla innych tego typu

obiektów użyteczności publicznej w Sudetach [5], [6].

Przez Karkonosze ze Śląska do Czech prowadziły od

wieków dwie drogi. Pierwsza z nich biegła z doliny wsi

Sosnówka przez Przełęcz Bierutowicką, korytem rzeki

Łomnicy i Złotego Potoku przez Polanę pod Śnieżką,

następnie na czeską stronę i była zwana Śląską Drogą.

Druga łączyła Szklarską Porębę z Czechami u podnóża

Łabskiego Szczytu i nosiła nazwę Czeskiej Ścieżki [7],

[8]. W pobliżu tych dróg powstały cztery najstarsze budy,

początkowo jako niewielkie domostwa o skromnej, pry-

mitywnej formie, które dały w przyszłości początek zna-

nym i często odwiedzanym schroniskom wysokogórskim.

Pierwsze z nich to Alte Schlesische Baude – obecnie

schronisko Pod Łabskim Szczytem, drugie Hampelbaude

– dzisiejsza Strzecha Akademicka, trzecie Kleine Teich -

baude – po 1945 r. Samotnia, oraz Schlingelbaude – po

drugiej wojnie światowej Schronisko im. Bronka Czecha.

Protoplaści sudeckich schronisk

– górskie chaty o regionalnej formie

Budami zwano prymitywne domki (niem. Baude,

czech. bou da), które dawały w górach schronienie paste-

rzom, kurzakom, górnikom oraz pilnującym dóbr właś -

cicieli tych terenów czy osobom mającym za zadanie

kontrolę ruchu wędrujących ze Śląska do Czech i w od-

wrotnym kierunku. W miarę upływu czasu do bud zaczęli

zaglądać coraz częściej pojawiający się tu pierwsi tury-

ści. Istotny wpływ na intensykację pieszych wędrówek

w Karkonoszach miało powstanie najstarszego uzdrowi-

ska sudeckiego – Cieplic. Jego początki datowane są na

XII w. [2], [3]. Pochodzące z XVIII w. opisy i ilustracje

przedstawiają budy sudeckie jako domostwa o niewielkich

rozmiarach, dość prymitywnie wyposażone i wykonane.

the tourist development of these mountains. They also be-

came to some extent – due to their initial regional form

which with the passage of time underwent transformations

with the development and extension of the accommoda-

tion base – a sort of prototype for other public facilities of

this type in the Sudetes [5], [6].

For centuries, two roads have led from Silesia to the

Czech Republic through the Giant Mountains. The rst

of them ran from the valley of the village of Sosnówka,

through the Bierutowicka Pass, along the Łomnica and

Złoty Potok Rivers, through Polana pod Śnieżką (Glade

at the foothill of Śnieżka), then to the Czech Republic

side and was called the Silesian Road. The other one con-

nected Szklarska Poręba with the Czech Republic at the

foot of Łabski Szczyt (a mountain peak) and was called

the Czech Path [7], [8]. Near these roads, four oldest huts

were built, initially as small houses with a modest primi-

tive form, which gave rise to well-known and frequently

visited alpine shelters in the future. The rst of them is Alte

Schlesische Baude – at present Pod Łabskim Szczytem

Shelter, the second Hampelbaude – today’s Strzecha

Akademicka, the third Kleine Teichbaude – Samotnia

after 1945, and Schlingelbaude – after the World War II

Bronek Czech’s Shelter.

Founders of the Sudeten mountain huts

– mountain huts of a regional form

Primitive small houses (German: Baude, Czech: bouda),

which gave shelter to shepherds, charcoal burners, miners

and owners of these lands who guarded the goods or to

those who were responsible for controlling the movement

of people travelling from Silesia to the Czech Republic

and in the opposite direction, were called huts. As time

passed, the rst tourists who appeared here more and more

often began to visit the huts. The foundation of the oldest

Sudeten health resort – Cieplice – had a signicant impact

on the intensication of hiking in the

Giant Mountains. Its

beginnings go back to the 12

century [2], [3]. Descrip-

tions and illustrations from the 18

century depict the Su-

detes huts as small houses which were quite primi tively

Il. 1. Śnieżka od strony zachodniej

(fot. J. Suchodolski, lipiec 2003)

Fig. 1. Śnieżka on the west side

(photo by J. Suchodolski, July 2003)

 Architekturakarkonoskichbud /Architecture of the Giant Mountains huts 67

Ten rodzaj górskiej chaty dominował również po czeskiej

stronie Karkonoszy, tak iż można przyjąć, że po jednej

i drugiej stronie granicy wykształcił się typ schroniska

o wielu wspólnych cechach. Buda miała konstrukcję

drewnianą z belek połączonych na zrąb, ułożonych na po-

dmurówce z kamienia łamanego [9], [10].

Były to domostwa jednokondygnacyjne, kryte dwu-

spadkowym, stromym dachem (połacie nachylone pod

kątem 45–55 stopni), pod którym występował niewielki

stryszek na siano. Cały inwentarz żywy mieścił się pod

jednym dachem razem z domownikami, a przedsionek

znajdujący się mniej więcej w środku chaty oddzielał część

inwentarską od mieszkalnej. Centralne miejsce w części

mieszkalnej zajmowała duża izba sąsiadująca z jednym

lub dwoma pomieszczeniami. W izbie domi nował pokaź-

ny piec (często palono w nim przez cały rok) zwany cie-

plikiem, przylegający do innych pokoi. Nad piecem były

zamontowane żerdzie do suszenia odzieży oraz znajdo-

wał się zbiornik na wodę. W ścianach rozmiesz czone były

małe, często kwadratowe okna, przepuszczające niewiele

światła do wewnątrz (il. 2). Największa izba oraz stry-

szek na siano pełniły w razie potrzeby funkcję sypialni

dla turystów, tworząc w ten sposób zaczątki schroniska.

Surowe warunki klimatyczne oraz długo utrzymujący się

śnieg wymusiły konieczność budowy wygódki i zbiorni-

ka na wodę w specjalnej drewnianej przybudówce, bie-

gnącej wzdłuż części ścian zewnętrznych chaty. Stano-

wiła ona także pomieszczenie na drewno opałowe oraz

dodatkową izolację termiczną ścian budynku. Ewolucji

uległa konstrukcja pieca znajdują cego się w głównej izbie

domostwa. Przekształciła się ona z typu jednopalenis -

kowego na trójpaleniskowy, składający się z pieca ku-

chennego, piekarniczego oraz grzejnego. Nastąpiło to

prawdopodob nie pod wpływem przybyszów z innych

części Niemiec. Piec kuchenny służył także jako miejsce

do leżenia, o czym świadczą stopnie wejściowe wyko-

nane w jego ścianie. Spaliny były odprowadzane przez

jeden komin ponad kryty gontem dach. Okap dachu był

wyraźnie wysunięty do przodu w stosunku do obrysu

ścian zewnętrznych, w celu ochrony ich przed deszczem,

wiatrem i śniegiem. Cały budynek stanowił zwartą kon-

strukcję, w której dominującym elementem był duży,

stromy, o znacznej kubaturze dach. Była to jedna z cha-

rakterystycznych cech budynków o regionalnym rodowo-

dzie w Sudetach [5], [6].

Początki działalności karkonoskich schronisk,

rozwój turystyki w regionie

Mieszkańcy bud latem trudnili się hodowlą bydła, wy-

robem serów i masła, a zimą zajmowali się tkactwem [11].

Jeszcze z końcem XVIII stulecia właściciel Starej Ślą-

skiej Budy (Alte Schlesische Baude, dziś schronisko Pod

Łabskim Szczytem) trzymał 25 krów i 12 kóz. W budzie

Hampla (Hampelbaude, od 1945 r. Strzecha Akademicka)

było jeszcze 40 sztuk bydła w latach 70. XIX w., a w bu-

dzie Nad Małym Stawem (Kleine Teichbaude, obecnie

Samotnia) hodowano 26 sztuk bydła. Nie ustępowało ono

odmianom szwajcarskim czy hamburskim. W 1633 r. na

Polanie położonej między Górnym Karpaczem a Kotłem

equipped and constructed. This type of a mountain hut

also dominated on the Czech side of the Giant Mountains,

so it can be assumed that on both sides of the border a type

of shelter with many common features developed. The hut

had a wooden structure made of logs joined together and

laid on a broken stone foundation [9], [10].

They were one-storey houses covered with a steep ga-

ble roof (slopes inclined at an angle of 45–55 degrees)

under which there was a small hay attic. The entire live-

stock was located under one roof together with the house-

hold members and the porch, which was situated more or

less in the middle of the house, separated the livestock

from the residential part. The central place in the residen-

tial part was occupied by a large room adjacent to one

or two other rooms. The room was dominated by a large

stove (often used for the whole the year) adjacent to other

rooms, which was called a warmer. Above the stove there

were rods for drying clothes and a water container. In the

walls there were small often square windows which let

little light in (Fig. 2). The largest room and the hay at-

tic served as a bedroom for tourists when necessary, thus

creating the beginnings of a shelter. Harsh climatic condi-

tions and long-lasting snow forced the necessity to build

a pit latrine and a water container in a special wooden

annex situated along the parts of external walls of the hut.

It also constituted a room for rewood and additional ther-

mal insulation of the building walls. The structure of the

stove in the main room of the house evolved. It changed

from a one-furnace to a three-furnace type consisting of

a kitchen, bakery and heating stove. This probably hap-

pened under the inuence of newcomers from other parts

of Germany. The kitchen stove also served as a place to lie

down as evidenced by the entrance steps made in its wall.

Il. 2. Rzut budynku wiejskiego z miejscowości Horni Malá Úpa,

który początkowo pełnił funkcję schroniska

(rys. J. Suchodolski, na podst. [10])

Fig. 2. Projection of a rural building from the village of Horni Malá Úpa,

which initially performed a shelter function

(drawing by J. Suchodolski, based on [10])

68 Jacek Suchodolski

Wielkiego Stawu przy Śląskim Trakcie istniała kurzacka

buda, lecz nie pełniła jeszcze funkcji schronu. Dopie-

ro przed 1652 r. (budowa kaplicy św. Wawrzyńca) naj-

prawdopodobniej powstał pierwszy prymitywny schron

w zaadaptowanej chacie. Pełniła ona również funkcje

pasterskie. Opisujący to miejsce w 1670 r. Chrystian Gry-

phius wymienił nazwę budy Schlingela (Schlingelbaude).

Obiekt ten noszący po 1945 r. imię Bronka Czecha był

również jednym z najstarszych schronisk w Karkono-

szach [6], [12].

Najstarsze budy w Karkonoszach

– ewolucja formy i funkcji na przestrzeni wieków

• Schronisko Pod Łabskim Szczytem

(Alte Schlesische Baude, 1168 m n.p.m.)

Za najstarsze po śląskiej stronie uważane jest schro-

nisko Pod Łabskim Szczytem, którego początki datuje

się na lata 30. XVII stulecia. Bezpośrednią przyczyną

budowy budy strażniczej była epidemia, która wybu-

chła podczas toczącej się wojny trzydziestoletniej. Buda

stojąca przy Czeskiej Drodze miała ograniczyć kontak-

ty między Śląskiem a Czechami. Najprawdopodobniej

pier wsza buda Pod Łabskim Szczytem była leśniczów-

ką o formie wydłużonego prostopadłościanu o zrębowej

konstrukcji ścian, przekrytego dwuspadkowym, stromym

dachem. Jej wygląd przedstawia miedzioryt z 1780 r.

Znany jest jej opis przygotowany przez Asmanna. Począt-

kowo nosiła nazwę budy Eliasza, następnie budy Jesaisza

oraz budy Hallmanna i dalej Śląskiej Budy, a po 1787 r.

Starej Śląskiej Budy. W posiadaniu rodu Hallmannów

buda była do 1848 r. W 1888 r. obiekt przeszedł w ręce

Erlebachów [2], [11].

Na fotograi z 1890 r. widać schronisko o zrębowej

konstrukcji ścian z naczółkowym dachem krytym gontem

[11]. Od strony wejściowej jest wysunięty okap dachu

podparty słupami, który chroni przed opadami śniegu

i deszczu połowę elewacji budynku. W tym drewnianym

obiekcie o wyraźnie rodzimych cechach architektonicz-

nych tylko weranda wskazuje na jego turystyczne aspira-

The exhaust fume was discharged through one chimney

over the wooden shingle roof. The eaves of the roof were

clearly extended in relation to the outline of outer walls

to protect them against rain, wind and snow. The whole

building was a compact structure, in which a large steep

roof with considerable cubature constituted a dominating

element. It was one of the characteristic features of build-

ings of regional origin in the Sudetes [5], [6].

The beginnings of the Giant Mountains shelters,

tourism development in the region

In summer, inhabitants of huts engaged in raising cattle,

producing cheese and butter, and in winter they dealt with

weaving [11]. At the end of the 18

century, the owner

of Stara Śląska Buda (Alte Schlesische Baude, today Pod

Łabskim Szczytem Shelter) kept 25 cows and 12 goats.

There were still 40 cows in Hampel’s hut (Hampel baude,

Strzecha Akademicka since 1945) in the 1870s and

26 cows were kept in Buda nad Małym Stawem (Kleine

Teichbaude, Samotnia at present). They were not worse

than Swiss or Hamburg breeds. In 1633, in the Polana

(Glade) between Górny Karpacz and Kocioł Wielkiego

Stawu at Śląski Trakt Silesian Route, there was a charcoal

burners’ hut but it did not yet serve as a shelter. It was not

until 1652 (construction of St. Lawrence’s Chapel) that

the rst primitive shelter in the adapted hut probably ap-

peared. It also performed shepherd functions. Christian

Gry phius, who described this place in 1670, mentioned

the name of the Schlingel hut (Schlingelbaude). This

object, which was given the name of Bronek Czech af-

ter 1945, was also one of the oldest shelters in the Giant

Mountains [6], [12].

The oldest huts in the Giant Mountains

– evolution of the form and function over the centuries

• Pod Łabskim Szczytem Shelter

(Alte Schlesische Baude, 1168 m a.s.l.)

On the Silesian side, Pod Łabskim Szczytem Shelter,

which dates back to the 1630s, is considered to be the old-

est one. An immediate reason for the construction of the

guardhouse hut was an epidemic that broke out during the

Thirty Years’ War. The hut standing by the Czech Road

was supposed to limit contacts between Silesia and the

Czech Republic. Most probably, the rst hut Pod Łabskim

Szczytem was a forester’s lodge in the form of an elon-

gated cuboid with a log structure of walls covered with

a steep gable roof. Its appearance is depicted in a 1780

engraving. Its description by Asmann is well known. Ini-

tially, it was called the hut of Elijah, then the hut of Jesaisz

and the hut of Hallmann and then Silesian Hut, and after

1787 Old Silesian Hut. The hut was owned by the Hall-

mann family until 1848. In 1888, the building passed into

the hands of the Erlebachs [2], [11].

In the photograph from 1890 we can see a shelter with

a log structure of walls with a half-hipped roof covered

with wooden shingles [11]. From the entrance side, the

eaves of the roof is extended and supported by poles,

which protects half of the building façade against snow

Il. 3. Schronisko Pod Łabskim Szczytem.

Lata przed pierwszą wojną światową

(źródło: ze zbioru A. Brzezińskiego)

Fig. 3. Pod Łabskim Szczytem Shelter. Years before the World War I

(source: from the collection of A. Brzeziński)

 Architekturakarkonoskichbud /Architecture of the Giant Mountains huts 69

cje [13]. Gdy w latach 1895–1897 nad Śnieżnymi Kotłami

oddano do użytku nowe schronisko o znacznej kubaturze

i wybudowano drogę łączącą oba obiekty, nastąpiło

zwiększenie ruchu turystycznego, co poskutkowało jego

późniejszą rozbudową. W 1901 r. Alte Schlesische Baude

uzyskało rangę gospody (Gasthaus), a osiem lat później

obok wzniesiono nowy obiekt w celu poszerzenia bazy

noclegowej [2]. Inwestycje dotyczące głównie instala-

cji wodnej i telefonicznej zakończono przed wybuchem

pierwszej wojny światowej. W swym najlepszym okresie

buda ta była parterowym obiektem o kamienno-drewnia-

nej konstrukcji, na wysokiej podmurówce z użytkowym

poddaszem. Dach dwuspadkowy, stromy z naczółkiem

miał lukarny. W kondygnacji parteru pojawił się motyw

konstrukcji przysłupowej podkreślającej regionalne po-

chodzenie budynku (il. 3). Do części głównej obiektu

przylegał starszy element o regionalnej formie. Niestety

w 1915 r. przed Bożym Narodzeniem wybuchł pożar,

który strawił cały obiekt. Schronisko wzniesione na sta-

rych fundamentach, prawdopodobnie ze względu na czas

wojny, nie miało już tak udanej formy i zróżnicowane-

go detalu architektonicznego. W latach 20. XX w. buda

uzyskała instalację elektryczną, a w 1938 r. powiększono

możliwości noclegowe, wznosząc obok nowy dom dla za-

mierzających pozostać nieco dłużej turystów. Od 1950 r.

schronisko należy do PTTK. Zmieniający się ajenci prze-

kazywali je swym następcom w różnym stanie technicz-

nym. W 1966 r. dysponowało 70 miejscami noclegowy-

mi, a obecnie jest ich 60 (il. 4).

• Schronisko Strzecha Akademicka

(Hampelbaude, 1258 m n.p.m.)

Także Strzecha Akademicka, drugie z najstarszych

schronisk sudeckich, położone na stoku polany Złotów-

ka, o którym pierwsza wzmianka pochodzi z 1654 r., mo-

gło istnieć (jak sąsiednia LučníBouda) już w początkach

XVII w. Pełniło funkcję budy pasterskiej oraz strażnicy

Śląskiego Traktu. Przez długi czas Strzecha Akademicka

była ostatnim schroniskiem przed wejściem na Śnieżkę.

and rain. In this wooden object with clearly native ar-

chitectural features only the veranda indicates its tourist

aspirations [13]. When in the years 1895–1897 a new

shelter of considerable cubature was opened on Śnieżne

Kotły and a road connecting the two facilities was built,

the tourist trac increased, which resulted in its later

extension. In 1901, Alte Schlesische Baude acquired the

status of an inn (Gasthaus) and eight years later a new

building was constructed in order to extent the accom-

modation base [2]. Investments which mainly related

to water and telephone installations were completed be-

fore the outbreak of the World War I. In its prime, the

hut was a one-storey building with a stone and wooden

structure on a high foundation with a usable attic. There

were dormers in the steep half-hipped gable roof. A motif

of the Upper Lusatian house highlighting a regional ori-

gin of the building appeared on the ground oor (Fig. 3).

An older element of a regional type adjoined the main

part of the building. Unfortunately, before Christmas in

1915 a re which destroyed the entire building broke out.

The shelter, which was built on old foundations, probably

due to the time of war, did not have such a successful form

and diverse architectural detail. In the 1920s, the hut ob-

tained an electrical installation and in 1938 the accommo-

dation capacity was increased by constructing a new house

next to it for tourists intending to stay a little longer. Since

1950, the shelter has belonged to PTTK (Polish Tourist

and Sightseeing Society). Changing agents transferred the

place to their successors in various technical conditions.

In 1966, it had 70 beds and at present there are 60 (Fig. 4).

• Strzecha Akademicka Shelter

(Hampelbaude, 1258 m a.s.l.)

Similarly, Strzecha Akademicka, which is the second of

the oldest Sudetes shelters located on the slope of Złotów-

ka Glade and was rst mentioned in 1654, could have ex-

isted (like the neighbouring LučníBouda) already at the

beginning of the 17

century. It served as a shepherd’s hut

and the watchtower of the Śląski Trakt. For a long time

Il. 4. Schronisko Pod Łabskim

Szczytem. Widok od strony

południowo-wschodniej

(fot. B. Siomkajło, 2018)

Fig. 4. Pod Łabskim Szczytem

Shelter. View from

the south-eastern side

(photo by B. Siomkajło, 2018)

70 Jacek Suchodolski

Pierwszym jej właścicielem był Chrystian Breitner. Od

skrótu jego imienia pochodziła pierwsza nazwa budy: Ta-

nel- lub Tanlabaude. Następnie przyjęła się nazwa Da-

nielsbaude, jak i Breiterbaude, Brether czy Bretterbaude.

Gdy właścicielem budy został Samuel Steiner witający

gości grą na rogu, zmieniono nazwę na Samuelbaude.

Jeszcze w latach 30. XVIII używano tej nazwy. Ruch

turystyczny uległ znacznej intensykacji, gdy w 1681 r.

na szczycie Śnieżki otwarto kaplicę pod wezwaniem św.

Wawrzyńca. Wzmożenie ruchu turystycznego zaowoco-

wało budową tzw. schroniska księżowskiego przez cy-

stersów z Cieplic w pobliżu Strzechy Akademickiej. Do

1758 r. właścicielami budy była rodzina Breiterów. Od

tego czasu przez 80 lat schronisko należało do rodziny

Hamplów i do 1945 r. nosiło nazwę Hampelbaude, mimo

iż od 1866 r. aż do końca wojny właścicielami byli Kraus-

sowie. Od 1696 do 1824 r. w Strzesze Akademickiej

znajdowały się księgi pamiątkowe, gdzie wpisywali się

przebywający tam turyści. Następnie przeniesiono je na

Śnieżkę. W ciągu swej długoletniej historii Hampelbaude

zmieniało wielokrotnie swój wygląd, wielkość oraz funk-

cję. Z pasterskiej budy, gdzie o jakichś choćby podstawo-

wych wygodach dla turystów trudno było mówić, prze-

kształciła się w budynek o interesującej architekturze,

zapewniający wysoki poziom usług przybywającym doń

turystom. Strzecha Akademicka ma dobrze

zachowaną

ikonograę, na której można prześledzić zmiany formy

wraz z rozbudową tego schroniska [2], [9]. Jeszcze na

lito grai Richtera z 1. połowy XIX w. jest widoczna chata

o zrębowej konstrukcji ścian ze stromym dachem krytym

gontem. Mieszkali w niej ludzie ze zwierzętami. Podob-

nie przedstawiona została późniejsza Hampelbaude na

akwaforcie Tittela z 1819 r. W 1850 r. nastąpiła przebu-

dowa schroniska na większy obiekt drewniano-murowa-

ny ze stromym, dwuspadkowym dachem z naczółkiem.

Na jednym z pierwszych zdjęć z 1865 r. widnieje pię-

trowy budynek z użytkowym poddaszem, gdzie wysu-

nięte wspornikowo ściany piętra, podparte drewnianymi

słu pami tworzą podcienia od strony elewacji wejściowej.

O 20 lat późniejsza fotograa ukazuje Strzechę Akademic-

ką z obudowaną w formie werandy częścią parteru, gdyż

Strzecha Akademicka was the last shelter before climbing

Śnieżka. Its rst owner was Christian Breitner. The hut

took its rst name from the abbreviation of his name:

Tanel- or Tanlabaude. Then the names Danielsbaude as

well as Breiterbaude, Brether or Bretterbaude were used.

When Samuel Steiner became the hut’s owner and wel-

comed his guests by playing the French horn, the name

was changed to Samuelbaude. This name was still used

in the 1730s. Tourist trac intensied signicantly when

a chapel de di cated to Saint Lawrence was opened in 1681.

The increase in tourism resulted in the construction of the

so-called priest’s shelter by the Cistercians from Cieplice

in the vicinity of Strzecha Akademicka. Until 1758, the

hut was owned by the Breiter family. From that time, for

80 years, the shelter belonged to the Hampl family and

until 1945 it was called Hampelbaude, although from

1866 until the end of the war it was owned by the Krauss

family. From 1696 to 1824, in Strzecha Akademicka

there were commemorative books in which tourists who

stayed there were registered. Then the books transferred

to Śnieżka. Throughout its long history, Hampelbaude

changed its appearance, size and function many times.

From the shepherd’s hut, where in fact there were no basic

conveniences for tourists, it transformed into a building

with interesting architecture, which provided visiting tour-

ists with a high level of services. Strzecha Akademicka has

well-preserved iconography thanks to which it is possible

to observe changes in forms along with the extension of

this shelter [2], [9]. Still in the lithography by Richter from

the 1

half of the 19

century, a hut with a log structure

of walls and a steep wooden shingle roof is visible. Peo-

ple with animals lived there. Similarly, the later Hampel-

baude was presented in the etching by Tittel from 1819. In

1850, the shelter was remodelled into a larger wooden and

brick building with a steep half-hipped gable roof. One of

the rst photographs from 1865 shows a one-storey build-

ing with a usable attic, where the protruding cantilever

walls of the rst storey supported by wooden pillars form

arcades from the entrance façade. About 20 years later,

on a photograph we can see Strzecha Akademicka with

a part of the ground oor encased in the form of a veran-

da because the previous arcades must have caused utility

problems, in particular during the winter period. The next

thorough remodelling of the shelter took place in the 2

half of the 1890s and the constructed two-storey building

consisting of three parts had a structure of bricks which

were produced on site [6], [9]. This resulted in problems

because this brick kept moisture for a long time making

it impossible to cover walls with wooden boards. Ham-

pelbaude had a roof with a slight slope, which reminded

buildings constructed in the Alps.

Unfortunately, on the night of March 30 and April 1,

1906, a re completely destroyed the entire Giant Moun-

tain hut. Soon afterwards the reconstruction of the shelter

began and the project of a completely new facility was

entrusted to well-known architects from Jelenia Góra

– Albert brothers [14], [15]. The grand opening of the new

Hampelbaude took place already in the autumn of the same

year and became an opportunity for the arrival of many

personalities and representatives of the local authorities.

Il. 5. Nowy budynek Strzechy Akademickiej po pożarze w 1906 r.

(źródło: ze zbioru A. Brzezińskiego)

Fig. 5. A new building of Strzecha Akademicka after the fire in 1906

(source: from the collection of A. Brzeziński)

 Architekturakarkonoskichbud /Architecture of the Giant Mountains huts 71

A huge roof, which was a combination of a hipped variety

with a mansard slope solution, dominated in the body of

the building. In this way, a place for rooms on the third

oor of the shelter was arranged. The construction ma-

terials were stone and reinforced concrete, which – as

emphasized – signicantly improved the re resistance

and durability of the whole. External walls were boarded

from the outside and inside with planks, which created the

atmosphere of familiarity and cosiness and increased the

thermal insulation of the walls. On the ground oor, apart

from the entrance hall with room for ski equipment, there

were kitchen rooms and storage rooms, a dining room

with a buet, a veranda and the owner’s room, and the

rst and second oor housed 30 guest rooms with central

heating and stylish furniture. The building’s colours were

carefully selected, which was supposed toemphasize its

regional character [14]. The roof was covered with red

roong felt, whereas the walls were kept in a dark brown

tone, which with a light grey shade of a granite pedestal

and green window frames created the appropriate atmos-

phere and mood (Fig. 5). Strzecha Akademicka became

a larger shelter and had a diversied body whose nal

shape,

visible until today, was formed in 1912, after the

construction of the rst oor. During the renovations car-

ried out after 1945, the façade colours were changed and

the roof was covered with sheet metal. After World War II,

in the years 1950–1956 Strzecha Akademicka was a hol-

iday home belonging to the FWP and since 1957 it has

been performing its original function again. Its owner is

PTTK (Fig. 6).

• Waldemar Siemaszko’s Samotnia Shelter

(Kleine Teichbaude, 1195 m a.s.l.)

Samotnia also belongs to the group of the oldest Giant

Mountains shelters (Fig. 7). The oldest mention about it is

dated to 1670, when Christian Gryphius, rector of St. Mag-

dalena’s junior high school in Wrocław, during a trip to

Śnieżka with students, visited this shelter which was in-

habited by a man guarding sh in the pond. However, it

probably existed earlier. The year 1872 is important in the

history of this shelter because a new building was con-

structed closer to the pond (after the one from the 1820s

Il. 6. Strzecha Akademicka: a) elewacja wejściowa, b) fragment elewacji bocznej (fot. J. Suchodolski, lipiec 2003)

Fig. 6. Strzecha Akademicka: a) entrance façade, b) fragment of side façade (photo by J. Suchodolski, July 2003)

a b

widocznie wcześniejsze podcienia stwarzały problemy

użytkowe, zwłaszcza podczas okresu zimowego. Kolejna

gruntowna przebudowa schroniska nastąpiła w 2. połowie

lat 90. XIX w., a wzniesiony dwupiętrowy, składający się

z trzech części obiekt miał konstrukcję murowaną z cegły

wytwarzanej na miejscu [6], [9]. Przysporzyło to kłopo-

tu, gdyż cegła ta długo utrzymywała wilgoć, uniemożli-

wiając pokrycie ścian deskami. Hampelbaude miało dach

o niewielkim spadku połaci, przypominający budynki po-

wstające w Alpach.

Niestety w nocy z 30 marca na 1 kwietnia 1906 r. pożar

strawił doszczętnie całą karkonoską budę. Z energią przy-

stąpiono do odbudowy schroniska, powierzając projekt

całkiem nowego obiektu znanym jeleniogórskim archi-

tektom – braciom Albert [14], [15]. Uroczyste otwarcie

nowej Hampelbaude nastąpiło już jesienią tego samego

roku i stało się okazją do przyjazdu wielu osobistości,

przedstawicieli miejscowych władz. W bryle budynku

na pierwsze miejsce wysuwał się potężny dach, który był

połączeniem odmiany czterospadowej z mansardowym

rozwiązaniem połaci. Powstało w ten sposób miejsce dla

pomieszczeń na trzecim piętrze schroniska. Materiałami

konstrukcyjnymi był kamień i żelbet, co – jak podkre-

ślano – znacznie poprawiało ognioodporność i trwałość

całości. Ściany zewnętrzne były oszalowane z zewnątrz

i po wewnętrznej stronie deskami, co stwarzało atmosfe-

rę swojskości i przytulności oraz podnosiło izolacyjność

termiczną ścian. Na parterze oprócz holu wejściowego

z miejscem na sprzęt narciarski zaprojektowano pomiesz-

czenia kuchni i magazyny, jadalnię z bufetem, werandą

i pokój właściciela, a pierwsze i drugie piętro zajmowało

30 pokoi gościnnych mających centralne ogrzewanie oraz

stylowe meble. Starannie dobrano kolorystykę budynku,

która miała podkreślić jego regionalny charakter [14].

Dach pokryto papą o czerwonym zabarwieniu, ściany

utrzymano w ciemnobrązowej tonacji, co z jasnoszarym

odcieniem granitowego cokołu i zielonymi ościeżnica-

mi okien stwarzało odpowiedni klimat i nastrój (il. 5).

Strzecha Akademicka stała się schroniskiem większym,

o zróżnicowanej bryle, które ostateczny kształt, widoczny

do dziś, uzyskało w 1912 r., po dobudowie piętra. W trak-

cie remontów przeprowadzonych po 1945 r. zmieniono

72 Jacek Suchodolski

was demolished). In 1891, the shelter changed its owner,

which was connected with its remodelling and extension

Visible in the photo from 1904, it already has a form, pro-

portions and construction detail preserved to this day, i.e.,

a oor – a sort of mansard above the main entrance, a steep

gable roof with penetrations and a characteristic turret

on the roof ridge from the south-eastern side [15],

[16].

In the years 1922–1923 another extension of Samotnia by

the western wing took place. The project was developed

by the architectural studio of Albert brothers from Jelenia

Góra. The last extension was carried out in 1934 also on

the basis of the project of Albert brothers studio in Jelenia

Góra [16]. The whole was extended by the northern and

eastern parts without changing the specic character of the

shelter, which should be emphasized and considered to be

an achievement. After the war, in the 1950s the northern

wing was extended and the building was remodelled. In the

1970s, the shelter oered over 60 beds. Samotnia became

famous as a particularly friendly shelter with a unique

atmosphere when its manager was Waldemar Siemasz -

ko who died tragically in a car accident in 1994. Many

initiatives which were taken during his management in the

years 1966–1994 (including the construction of a biolog-

ical sewage treatment plant, changes to a more ecient

heating system) and the organization of many sports and

cultural events brought the hostel publicity and awards.

• Bronek Czech’s Shelter na Polanie (on the Glade)

(Schlingelbaude, 1067 m a.s.l.)

The fourth out of the group of the oldest Giant Moun-

tains huts was Schlingelbaude

. Bronek Czech’s Shelter,

which was located on a glade between Górny Karpacz and

According to M. Staa, in 1891 M. Richter from Miłków bought

Samotnia and he was the author of the idea of building a belfry on the

roof of the shelter [2, p. 189].

Another period of foundation, i.e., the 15

century, is given by

T. Lokvenc, describing Schlingelbaude as the oldest on the Silesian side

[9, p. 494].

kolorystykę elewacji, a dach pokryto blachą. Po drugiej

wojnie światowej, w latach 1950–1956 Strzecha Akade-

micka była domem wczasowym należącym do FWP, a od

1957 r. znów pełni swą pierwotną funkcję. Jej właścicie-

lem jest PTTK (il. 6).

• Schronisko Samotnia im. Waldemara Siemaszki

(Kleine Teichbaude, 1195 m n.p.m.)

Do grupy najstarszych karkonoskich schronisk nale-

ży również Samotnia (il. 7). Najstarsza o niej wzmianka

datowana jest na 1670 r., gdy Chrystian Gryphius, rek-

tor gimnazjum św. Magdaleny we Wrocławiu, w cza-

sie wycieczki z uczniami na Śnieżkę odwiedził tę budę,

zamieszkaną przez człowieka pilnującego ryb w sta-

wie. Prawdopodobnie istniała jednak ona już wcześniej.

W dziejach tego schroniska istotny jest 1872 r., gdy bliżej

stawu postawiono nowy budynek (po rozebranym z lat 20.

XIX w.). W 1891 r. buda zmieniła

właściciela, co wiąza-

ło się z jej przebudową i powiększeniem

. Widoczna na

zdjęciu z 1904 r. ma już formę, proporcje i detal budow-

lany zachowany do dziś, tzn. pięterko – wyżkę nad głów-

nym wejściem, stromy dwuspadkowy dach z przepusta-

mi oraz charakterystyczną sygnaturkę na kalenicy dachu

od strony południowo-wschodniej [15], [16]. W latach

1922–1923 nastąpiła kolejna rozbudowa Samotni o skrzy-

dło zachodnie. Projekt wykonała pracownia architekto-

niczna braci Albert z Jeleniej Góry. Ostatnią rozbudowę

przeprowadzono w 1934 r. również w oparciu o projekt

jeleniogórskiej pracowni braci Albert [16]. Powiększono

całość o część północną i wschodnią, nie zmieniając spe-

cycznego charakteru budy, co należy podkreślić i uznać

za osiągnięcie. Po wojnie, w latach 50. XX w. powiększo-

no skrzydło północne i przeprowadzono remonty budyn-

ku. Schronisko w latach 70. oferowało

ponad 60 miejsc

Jak podaje M. Staa, w 1891 r. Samotnię kupił M. Richter z Mił-

kowa i to był autorem pomysłu budowy dzwonnicy na dachu schroniska

[2, s. 189].

Il. 7. Schronisko Samotnia nad Małym Stawem w Karkonoszach:

a) widok od wschodu z widoczną na elewacji konstrukcją przysłupową, b) widok od strony południowo-wschodniej, z wejściem głównym

(fot. J. Suchodolski, lipiec 2003)

Fig. 7. Samotnia Shelter by Mały Staw (the Small Pond) in the Giant Mountains:

a) view from the east with a half-timbered structure visible on the façade, b) view from the south-eastern side with the main entrance

(photo by J. Suchodolski, July 2003)

a b

 Architekturakarkonoskichbud /Architecture of the Giant Mountains huts 73

noclegowych. Samotnia zasłynęła jako schro nisko szcze-

gólnie przyjazne, o wyjątkowej atmosferze,

gdy jej kie-

rownikiem był Waldemar Siemaszko, tragicznie zmarły

w 1994 r. w wypadku samochodowym. Wiele inicjatyw

podjętych podczas jego kierownictwa w latach 1966–

1994 (m.in. budowy biologicznej oczyszczalni ścieków,

zmiany na wydajniejszy systemu ogrzewania) oraz orga-

nizacja imprez sportowych i kulturalnych przysporzyły

schronisku rozgłosu i nagród.

• Schronisko im. Bronka Czecha na Polanie

(Schlingelbaude, 1067 m n.p.m.)

Czwartą z grupy najstarszych karkonoskich bud była

Schlingelbaude

. Schronisko im. Bronka Czecha zloka-

lizowane na polanie między Górnym Karpaczem a Ko-

tłem Wielkiego Stawu, przy starej drodze zwanej Śląskim

Traktem było początkowo kurzacką budą, którą wspo-

minał Chrystian Gryphius w relacji ze swej wyprawy na

Śnieżkę w 1670 r. [16]. Stara

buda została opuszczona

w 1702 r., a powstała nowa służyła do obsługi hodowli

i celom turystycznym. Istniała do 1954 r., gdy została ro-

zebrana. Budynek nowego, większego schroniska zapro-

jektował jeleniogórski mistrz budowlany Alfred Dehmel

Nawiązywał w swej formie do szwajcarskich wzorców

regionalnych. Jak można zauważyć na licznych fotogra-

ach, był to budynek piętrowy z użytkowym poddaszem

o konstrukcji kamienno-drewnianej (il. 8). Charaktery-

stycznymi elementami w elewacji budy były otwarte bal-

kony i werandy, co przywodziło na myśl raczej funkcję

pensjonatowo-leczniczą, a nie turystyczną obiektu [17].

Istniały początkowo plany wykorzystania do celów lecz-

niczych źródła bijącego nieopodal, lecz zostały zarzucone.

Inny okres powstania, bo XV w. podaje T. Lokvenc, określając

Schlingelbaude jako najstarszą po śląskiej stronie [9, s. 494].

Zwana Starą Budą Schlingela w odróżnieniu od nowego schro-

nis ka – Neue Schlingelbaude – które wzniesiono naprzeciw starego

w 1894 r.

Nazwisko projektanta schroniska zamieszczono w [6, s. 102].

Kocioł Wielkiego Stawu at the old road called the Sile-

sian Route, was initially a charcoal burners’ hut, which

Christian Gryphius mentioned in his report from a trip to

Śnieżka in 1670 [16]. The old

hut was abandoned in 1702

and the new one was constructed to serve animal breeding

and tourist purposes. It existed until 1954 and then it was

demolished. The building of the new larger shelter was

mel

. In its form, it referred to Swiss regional models. As

we can see in numerous photographs, it was a two-storey

building with a functional attic with a stone and wood-

en structure (Fig. 8). Characteristic elements in the hut’s

façade were open balconies and verandas, which remind-

ed the function of a guest-healing rather than tourist facil-

ity [17]. Initially, there were plans to use the neighbouring

springs for healing purposes, but they were abandoned.

The shelter building underwent several modernizations

in order to increase the number of beds. After the rst of

them, open verandas and balconies were removed and

the second one in 1924 – by Albert brothers architectural

studio – changed the entire body substantially, increasing

the number of beds to 50 (season 1938/1939). The facili-

ty gained the status of a mountain hotel

. After 1945, for

a short time there was a holiday centre for people who

were prisoners of concentration camps during the war. In

1951, the facility came under the management of PTTK

and received the name of Bronek Czech and had the best

reputation among tourists. In the 1960s, there were about

100 beds and in the vicinity of the shelter there were cy-

clical ski competitions. Unfortunately, on the night of De-

cember 11–12, 1966, a re broke out in one of the rooms

and the re-ghting action was hindered by a signicant

Called Old Schlingel’s Hut unlike the new shelter – Neue Schlin-

gelbaude – which was constructed opposite the old one in 1894.

The name of the shelter designer was given in [6, p. 102].

For some time in shelters established in the 19

century in the

Sudetes people raised animals. In the postcards from the beginning of

the 20

century, we can see animals grazing in front of the Silesian huts.

Il. 8. Nowe i stare schronisko

Schlingelbaude.

Przełom XIX i XX stulecia

(źródło: ze zbioru A. Brzezińskiego)

Fig. 8. New and old

Schlingelbaude shelter.

Turn of the 20

century

(source: from the collection of

A. Brzeziński)

74 Jacek Suchodolski

Budynek schroniska przeszedł kilka modernizacji

w celu zwiększenia liczby miejsc noclegowych. Po pierw-

szej z nich zlikwidowano otwarte werandy i balkony,

a druga z 1924 r. – autorstwa pracowni architektonicznej

braci Albert – zmieniła zasadniczo całą bryłę, powiększa-

jąc liczbę miejsc noclegowych do 50 (sezon 1938/1939).

Obiekt zyskał status hotelu górskiego

. Po 1945 r. przez

krótki czas istniał tu ośrodek wypoczynkowy dla osób,

które w czasie wojny były więźniami obozów koncentra-

cyjnych. W 1951 r. obiekt przeszedł pod zarząd PTTK

i otrzymał imię Bronka Czecha, stając się jednym z cie-

szących się jak najlepszą opinią wśród turystów. W la-

tach 60. XX stulecia liczba miejsc noclegowych wynosiła

w nim około 100, a w pobliżu schroniska odbywały się

cyklicznie zawody narciarskie. Niestety w nocy z 11 na

12 grudnia 1966 r. w jednym z pomieszczeń wybuchł po-

żar, a akcję gaśniczą utrudniał znaczny opad śniegu, który

uniemożliwił dojazd wozów strażackich [18]. Po pożarze

pozostała tylko kamienna podmurówka budynku, reszta

drewnianej konstrukcji ścian i dachu przestała istnieć.

Ambitne plany odbudowy schroniska, praktycznie aktu-

alne jeszcze do lat 80. XX w., nie zostały zrealizowane.

Trudno oprzeć się niewesołym reeksjom, biorąc pod

uwagę ten fakt oraz to, że do 1945 r. w pobliżu nowe-

go i starego budynku Schligelbaude na polanie istniało

jeszcze młodzieżowe schronisko Berghänlein i starsze

Hasenbaude [6] w północnej części polany, a dziś w tym

ruchliwym, odwiedzanym przez turystów miejscu braku-

je podstawowych usług związanych z ich potrzebami, tzn.

możliwości noclegów i aprowizacji.

Podsumowanie

Schroniska karkonoskie, zwane budami, ze względu na

swą historię, losy rodów tzw. budziarzy (osób zamieszku-

jących i dzierżawiących te obiekty), ważną rolę odgrywa-

ną w rozwoju turystyki w całych Sudetach czy wreszcie

na reprezentowany typ architektury, często o regionalnym

rodowodzie, ulegającej zmianom formy i kubatury pod-

czas przebudów, stanowią interesujący i bogaty materiał

poznawczy. Tak jak wielokrotnie było tu podkreślane,

pochodzenie większości schronisk wzniesionych w Kar-

konoszach i w całych Sudetach, także po czeskiej stronie,

związane jest z miejscową tradycją budowlaną. Oczy-

wiście pierwsze domostwa służące jako pasterskie bądź

strażnicze budy powstałe w początkach XVII stulecia

były niewielkimi budynkami o spartańskich warunkach

bytowych. Znajdowały się w nich również pomieszczenia

dla zwierząt. Jednak ze względu na rozwój cywilizacyjny

całego sudeckiego regionu, przyspieszony z pewnością

przez przemysł wydobywczy węgla kamiennego i zwią-

zane z nim inne rodzaje wytwórczości, istniejące huty

szkła, przemysł włókienniczy oraz wynikającą z tego ko-

nieczność rozbudowy komunikacji, dróg, a zwłaszcza ko-

lei żelaznej, powstały warunki dla rozwoju turystyki, nie

W schroniskach powstałych w XIX stuleciu w Sudetach funk-

cjonowały także przez pewien czas hodowle. Na pocztówkach z począt-

ków XX w. można zauważyć jeszcze pasące się przed śląskimi budami

zwierzęta.

snowfall, which prevented the access of re trucks [18].

After the re, only the stone foundation of the building

remained, whereas the rest of the wooden structure of the

walls and roof ceased to exist. Ambitious plans to rebuild

the shelter, practically still valid until the 1980s, were not

implemented. It is dicult to resist sad reections, taking

into account this fact and that until 1945 near the new and

old Schligelbaude building in the glade there were still

the youth shelter Berghänlein and the older Hasenbaude

[6] in the northern part of the glade, whereas in this busy

place visited by tourists there is a lack of basic services

connected with their needs, i.e. a possibility of accommo-

dation and provisioning.

Summary

The Giant Mountains shelters, called huts, due to their

history and the family history of the so-called budziarze

(hutters – people living in and renting these objects),

their important role performed in the development of

tourism in the whole Sudetes or nally due to the type

of architecture represented, often with a regional origin,

undergoing changes of form and volume during remod-

elling, constitute an interesting and rich cognitive mate-

rial. As it has been emphasized here many times, the or-

igin of most shelters built in the Giant Mountains and in

the entire Sudetes, also on the Czech side, is connected

with the local construction tradition. Of course, the rst

houses serving as shepherd or guard huts founded in the

early 17

century were small objects with Spartan living

conditions. There were also rooms for animals in them.

However, due to the civilization development of the en-

tire Sudeten region, which was certainly accelerated by

the emerging hard coal mining industry and other types of

manufacturing connected with it and due to the existing

glass factories, textile industry and the resulting need to

develop transport, roads and in particular railways, there

appeared conditions for the development of tourism, not

connected with pilgrimage centres or resort towns, but

with the mountains, their nature and beauty. Mountain

shelters along with hotels and inns have become an impor-

tant element in the mountain tourism infrastructure. The

architectural studio of Albert brothers from Jelenia Góra

performed a leading role among designers of the Giant

Mountains shelters on the Silesian side. Their projects

of the Giant Mountains shelters were distinguished by

a balanced and compact form, a strongly accented body

of the steep roof, often with pediments and combined dor-

mers clearly indicating their presence on its slopes. The

compact form of the whole, the lack of elements such as

balconies, terraces or verandas in the architecture of the

building clearly demonstrated high requirements for the

durability of the building, which were connected with the

aura prevailing at the altitudes at which shelters are con-

structed. Designers of the Giant Mountains huts from the

Jelenia Góra studio were aware of this and adapted new

objects and the form of those remodelled ones to the pre-

vailing extreme weather conditions. At the same time, de-

spite the priority which for designers meant high require-

ments set by nature, it was largely possible to preserve

 Architekturakarkonoskichbud /Architecture of the Giant Mountains huts 75

the regional character of buildings, the best example

of which were extensions of Samotnia shelter at Mały

Staw as well as a successful form of Strzecha Akademic-

ka which was constructed from scratch after the re

in 1906. At present, an important problem connected

with the architecture of the Giant Mountains shelters is

careful conservation protection and maintaining good

technical condition (res!), so that future generations can

enjoy their hospitality and take delight in the regional

form of these unique objects. New implementations which

should take place include the long-awaited and unsuccess-

ful reconstruction of Bronek Czech’s Shelter in Polana

and – according to the author – restoring the tourist

function to what is now left of the shelter Nad Śnież-

nymi Kotłami along with the reconstruction of its unique

raw form of a mountain castle. Another important task

concerning the new architecture emerging in the entire

Lower Silesian range of the Sudetes, including buildings

for tourism and leisure, is the continuation of region-

al models – signicant cultural heritage of many gene-

rations in their contemporary form – by architects design-

ing today.

Translated by

BogusławSetkowicz

jak dotąd związanej z ośrodkami pątniczymi czy uzdro-

wiskami, lecz z górami, ich przyrodą i pięknem. Istotnym

elementem w infrastrukturze turystyki górskiej stały się

schroniska górskie wraz z hotelami i gospodami. Wiodącą

rolę wśród projektantów karkonoskich schronisk po ślą-

skiej stronie odegrało biuro architektoniczne braci Albert

z Jeleniej Góry. Projekty karkonoskich schronisk wycho-

dzące spod ich ręki wyróżniały się wyważoną i zwartą

formą, mocno zaakcentowaną bryłą stromego dachu, czę-

sto z naczółkami oraz zespolonymi lukarnami wyraźnie

zaznaczającymi swą obecność na jego połaciach. Zwarta

forma całości, brak takich elementów jak balkony, tarasy

czy werandy w architekturze budynku świadczyły jed-

noznacznie o wysokich wymaganiach co do trwałości

budynku, związanych z aurą panującą na wysokościach,

na jakich wznoszone są schroniska. Zdawali sobie z tego

sprawę projektanci karkonoskich bud z jeleniogórskiej

pracowni, dostosowując nowe obiekty i formę tych prze-

budowywanych do panujących ekstremalnych warunków

pogodowych. Jednocześnie mimo priorytetu, jakim były

wysokie wymogi stawiane przez przyrodę przed projek-

tantami, udało się w dużej mierze zachować regionalny

charakter budynków, czego najlepszym przykładem były

rozbudowy schroniska Samotnia nad Małym Stawem, jak

i udana forma Strzechy Akademickiej, wzniesionej od

podstaw po pożarze w 1906 r. Obecnie ważnym proble-

mem związanym z architekturą karkonoskich schronisk

jest pieczołowita ochrona konserwatorska oraz utrzy-

manie dobrego stanu technicznego (pożary!), tak aby

i przyszłe pokolenia mogły korzystać z ich gościnności

i cieszyć oczy regionalną formą tych niepowtarzalnych

obiektów. Nowe realizacje, które powinny mieć miejsce,

to długo oczekiwana bez rezultatu odbudowa Schroniska

im. Bronka Czecha na Polanie oraz – zdaniem autora –

przywrócenie funkcji turystycznej temu, co pozostało

obecnie po schronisku Nad Śnieżnymi Kotłami, wraz

z odbudową jego niepowtarzalnej, surowej formy gór-

skiego zamku. Nie mniej istotnym zadaniem, a dotyczą-

cym nowej architektury powstającej w całym dolnoślą-

skim paśmie Sudetów, w tym także budynków o funkcji

turystyczno-wypoczynkowej, jest kontynuacja regional-

nych wzorców – znaczącej spuścizny kulturowej wielu

pokoleń, w ich współczesnej formie, przez obecnie pro-

jektujących architektów.

Bibliografia /References

[1] Mazurski R.K., GeograaturystycznaSudetów, Ocyna Wydawni-

cza Sudety, Oddział Wrocławski PTTK, Wrocław 2003.

[2] SłownikgeograiturystycznejSudetów, t. 3: Karkonosze, M. Staa

(red.), Wydawnictwo PTTK Kraj, Warszawa–Kraków 1993.

[3] Potocki J., Rozwój zagospodarowania turystycznego Sudetów od

połowyXIXwiekudodrugiejwojnyświatowej, Wydawnictwo Plan,

Jelenia Góra 2004.

[4] Leipelt M., Rund um die Schneekoppe. Bildern aus dem Riesenge-

birge, Kunst Verlag vom Max Leipelt, Warmbrunn 1912.

[5] Suchodolski J., Regionalizm w kształtowaniu formy architektu-

rywspółczesnej na obszarzeSudetów, Ocyna Wydawnicza PWr,

Wrocław 1996.

[6] Suchodolski J., Architektura schronisk górskich w Sudetach, Ocy-

na Wydawnicza PWr, Wrocław 2005.

[7] Łaborewicz I., Wiater P., SzklarskaPoręba.Monograahistorycz-

na, Związek Gmin Karkonoskich, Szklarska Poręba 2011.

[8] Martynowski Z., Mazurski R.K., Sudety Zachodnie, Sport i Tury-

styka, Warszawa 1978.

[9] Krkonoše – přiroda, historie, život, J. Flousek, O. Hartmanová,

J. Štursa, J. Potocki (eds), Vydalo nakladatelstvi Miloš Uhliř- Ba-

set, Praha–Nové Město 2007.

[10] Löwe L., Schlesische Holtzbauten, Werner Verlag, Düsseldorf 1969.

[11] Rohkam H., Bauden und Baudenleute, Schreibenhauer Heimat-

blatter, H. 1, Verlag Wilhelm Gottlieb Korn, Breslau 1937.

76 Jacek Suchodolski

Streszczenie

Artykuł został poświęcony architekturze czterech uważanych za najstarsze karkonoskich schronisk – Pod Łabskim Szczytem, Strzesze Akademickiej,

Samotni oraz Schronisku im. Bronka Czecha. Celem pracy jest ukazanie nieprzemijających walorów ich architektury, dla której inspiracją była ro-

dzima tradycja budowlana. Po 1945 r. wiele sudeckich schronisk przestało istnieć, a te, które przetrwały do dziś, borykają się często z podstawowymi

problemami – brakiem koniecznych remontów, właściwej opieki konserwatorskiej czy stosunkowo niedużym ruchem turystycznym. W publikacji

zwrócono także uwagę na potrzebę kontynuacji w nowo projektowanych budynkach o funkcji turystycznej rodzimych wątków architektury, w celu

przywrócenia przerwanej po 1945 r. ciągłości kulturowej.

Słowa kluczowe: Karkonosze, architektura, buda, regionalizm

Abstract

The article is devoted to the architecture of four Giant Mountains shelters, which are considered to be the oldest, i.e., Pod Łabskim Szczytem, Strzecha

Akademicka, Samotnia and Bronek Czech’s Shelter. The purpose of the study aims at showing the timeless values of their architecture inspired by na-

tive construction tradition. After 1945, many Sudetes shelters ceased to exist and those that have survived to this day often face fundamental problems

– lack of necessary renovations, proper conservation care or relatively small tourist trac. The publication also draws attention to the need to continue

native architectural themes in newly designed buildings with a tourist function in order to restore cultural continuity that was interrupted after 1945.

Key words: Giant Mountains, architecture, hut, regionalism

[12] Mazurski R.K., Historia turystyki sudeckiej, Ocyna Wydawnicza

Wierchy, Kraków 2012.

[13] Wikorejczyk K.M., WędrówkizeSzklarskiejPoręby, Zarząd Mia-

sta Szklarskiej Poręby, Wrocław 1992.

[14] Die neue Hampelbaude im Riesengebirge, „Ostdeutsche Bauzeit -

ung” 1907, Nr. 26/30 März, 134–135.

[15] Szczepański E., Schroniska po polskiej stronie Karkonoszy – Sa-

motnia, „Rocznik Jeleniogórski” 1978, T. 16, 45–64.

[16] Wikorejczyk K.M., UstópŚnieżki–wybraneopowiadaniakrajo-

znawcze, Sudety, Wrocław 1998.

[17] Łaborewicz I., Budniki – niegdysiejsza „kolonia” Kowar, „Kurier

Kowarski” 2002, Nr 4(76), 6–8.

[18] Klamut A., Tajemnica Bronka Czecha, „Karkonosze” 1992,

Nr 175, 41–44.