Architektura spod znaku swastyki w Prusach Wschodnich – wstęp do rozpoznania tematu

Jan Salm

doi:10.5277/arc150209

Streszczenie

Architektura nazizmu w Prusach Wschodnich jest zagadnieniem wciąż słabo rozpoznanym. Tymczasem w latach 1934–1945 powstało na tym terenie wiele charakterystycznych i interesujących obiektów oraz założeń przestrzennych. Prowincja wschodniopruska znajdowała się w okresie międzywojennym w specyfi cznej sytuacji – była jedynym obszarem Niemiec zniszczonym częściowo w czasie Wielkiej Wojny i następnie w planowy sposób odbudowanym. Istotne były też zmiany terytorialne. W wyniku traktatu wersalskiego Prusy Wschodnie zostały oddzielone od reszty państwa „polskim korytarzem”, co wpływało na polityczną i gospodarczą sytuację tej krainy. Dlatego w latach trzydziestych kontynuowano akcję modernizacji prowincji. Przejawiało się to także w rozwoju budownictwa. Przede wszystkim realizowano program budownictwa mieszkaniowego – budowy osiedli przedmiejskich i kolonii. W istotny sposób, poprzez swą architektoniczną i urbanistyczną jednorodność wpłynęły one na ukształtowanie się miejscowego krajobrazu. Stosunkowo liczne są też przykłady obiektów użyteczności publicznej i oświaty – zwłaszcza szkół budowanych zarówno na terenach wiejskich, jak i miejskich. Pokrewną grupę stanowią gmachy urzędów i instytucji państwowych – np. siedziby administracji, banki, poczty, dworce. Wymienić można też obiekty i założenia służące propagowaniu ideologii – gmachy partyjne, siedziby stowarzyszeń i założenia przestrzenne do organizowania imprez politycznych i sportowych. We wszystkich tych budowlach pojawiają się motywy uniwersalne, typowe dla architektury czasów nazizmu. Niekiedy stanowią rozwiązania indywidualne, nawiązujące do regionalnych motywów zdobniczych i inspirowane lokalną tradycją budowlaną. W artykule przedstawiono kilka obiektów odzwierciedlających omawiane nurty: sięgający do germańskiej tradycji plac thingowy (plac manifestacji) w Tylży (obecnie Sovietsk), mający odniesienia do nazistowskiej ideologii i klasycznej architektury dom zebrań partyjnych w Świętej Siekierce (obecnie Mamonowo) i wreszcie plac dworcowy oraz stację kolejową w Olsztynku, tworzące integralny, wyrazisty składnik drogi wiodącej do nacjonalistycznego pomnika wojennego na pobojowisku w pobliskim Tannenbergu. Wspomniano także o odwołującym się do architektury krzyżackiej ratuszu w Szczytnie.