Cerkiew Świętej Trójcy w Hajnówce i Podwyższenia Krzyża Świętego w Jałówce

Krzysztof Woźniak

doi:10.5277/arc130309

Streszczenie

W artykule autor przedstawia formy wyróżniających się poziomem architektonicznym cerkwi Świętej Trójcy w Hajnówce i Podwyższenia Krzyża Świętego w Jałówce, obie autorstwa prof. Aleksandra Grygorowicza. Oba te obiekty stanowią rzadki przykład udanej integracji tradycji i współczesności, często zresztą postulowanej w literaturze przedmiotu. Jednak w obu przypadkach integracji tej dokonano w ramach zupełnie innej fi lozofi i projektowej. Świątynia jałowska, zbudowana zasadniczo w konwencji tradycyjnej, wpisuje w swój historyzujący układ współczesne, żelbetowe elementy, czytelnie wskazujące na czas jej powstania. Obiekt hajnowski, zasadniczo modernistyczny, stanowi jednak rozpoznawalną reinterpretację tradycyjnego układu krzyżowo-kopułowego. Odmienność obu obiektów sięga o wiele dalej, co stanowi przedmiot porównań w ramach niniejszego artykułu. Nie ulega jednak wątpliwości, że oba obiekty są przede wszystkim udanymi przykładami świątyń stojących po dwóch stronach cezury dzielącej współczesną architekturę cerkiewną na nurt tradycyjny i współczesny. Oba także stanowią konstruktywną odpowiedź na problem projektowania współczesnej cerkwi (niezwykle konserwatywny sektor architektury), a także udowadniają, że wpisanie obiektu w tradycję nie musi oznaczać czerpania z form historycznych.

Słowa kluczowe:
architektura-sakralna
cerkiew
świątynia

Podgląd pełnego artykułu jest możliwy wyłącznie na większych ekranach.

Introduction

The formation of an architectural tradition by Eastern

Christianity took place almost parallel and in connec-

tion with the development of rich symbolism attributed

to it, al though the direction of implication is not always

so ob vious here. Both of these aspects – architectural

and theo logical – although they are connected, they are

not iden tical to each other and what is even more, nei-

ther of them is less important for understanding the ma-

terial cul ture of Orthodox Christianity. In literature, the

signiﬁ cance aspect of the Orthodox Church space has

been widely discussed so far [1–5]. In this article, the

main focus is placed on the architectural form of the

pre sented structures, however, by no means are they per -

ceived separately from their content.

Orthodox churches, which were built in Poland after

World War II, in most cases, were erected according to

one of the two following conventions: the historicizing

one or the one that was distanced from the orthodox

architectural tradition. It was assumed [6] that the ba-

sis for qualifying the church form to the former trend

constitutes the application of a traditional spatial arran-

gement typical of the Orthodox church architecture as

well as simultaneous dominance among essential build-

ing elements whose forms are deﬁ nitely close to histori-

cal solutions or literally refer to their shapes. The latter

trend comprises churches whose arrangements as well

as basic elements forming them express a certain dis-

tance towards those standards. This distance may take

2013

3(35)

DOI: 10.5277/arc130309

Krzysztof Woźniak*

Cerkiew Świętej Trójcy w Hajnówce

i Podwyższenia Krzyża Świętego w Jałówce

The Holy Trinity Orthodox Church in Hajnówka

and the Holy Cross Exaltation Orthodox Church in Jałówka

* Wydział Budownictwa, Architektury i Inżynierii Środowiska

Poli techniki Łódzkiej / Faculty of Civil Engineering, Architecture and

En vironmental Engineering, Lodz University of Technology.

Wprowadzenie

Wypracowywanie przez chrześcijański wschód tra-

dycji architektonicznej przebiegało niemal równolegle

i w po wiązaniu z rozwojem przypisywanej jej bogatej

symboliki, choć niejednokrotnie kierunek wynikania nie

jest tu oczywisty. Oba te aspekty – architektoniczny i teo-

logiczny – choć związane ze sobą, nie są jednak tożsa-

me, a żaden z nich nie jest mniej ważny dla zrozumie-

nia kultu ry materialnej chrześcijaństwa ortodoksyjnego.

W litera turze dość obszernie opisano aspekt znaczenio-

wy przes trzeni cerkiewnej [1–5]. W niniejszym artyku-

le skoncentrowano się raczej na formie architektonicznej

przedstawianych obiektów, choć oczywiście nie w oder-

waniu od warstwy treściowej.

Cerkwie powstałe w Polsce od zakończenia drugiej

woj ny światowej w większości budowane były w jednej

z dwóch konwencji: historyzującej lub zdystansowanej do

architektonicznej tradycji prawosławnej. Przyjęto [6], że

podstawą zakwaliﬁ kowania formy świątyni do pierwsze-

go nurtu jest wykorzystanie tradycyjnego dla architektu-

ry cerkiewnej układu przestrzennego, a także jednoczes na

dominacja wśród zasadniczych elementów go budują-

cych takich, których formy są zdecydowanie bliskie roz-

wiązaniom historycznym lub dosłownie przywo

łują ich

114 Krzysztof Woźniak

the form of total resignation from using them or the

form of their creative re-interpretation. Therefore, de-

ﬁ ning the church form as a modern one does not rule

out a tra ditional arrangement inspiration. However, mo-

dern times in the case of Orthodox church architecture

do not always mean modernity or at least novelty. Ex -

pres sive examples of historicizing Orthodox sacral build-

ings are the following churches: The Holy Cross Exaltation

Church in Jałówka in Podlasie

(Orthodox, 1959–1962) [7],

Birth of the Mother of God Church in Gródek in Podlasie

(Orthodox, 1946–1969), The Ascension of Jesus Church

in Klejniki in Podlasie

(Orthodox, 1974–1988), Care of

Mother of God Church in Bielsko Podlaskie

(Orthodox,

1999–2008), Saint Nicholas Church in Częstochowa

(Or-

thodox, since 1999), Saint Nicholas Church in Szcze cin

(Orthodox, 2003–2010) [9] and others. The modern trend

churches are, for example, as follows: The Holy Trin-

ity Church in Hajnówka

(Orthodox, 1973–1992) [10],

Birth of the Mother of God Church in Biały Bór in Western

Pomerania

(Greek Orthodox, 1992–1997) [11], The Holy

Spirit Church in Białystok

(Orthodox, since 1982) [12],

Saint Women Carrying Spices Church in Czarna Biało-

stocka

(Orthodox, 1984–1996) [13], Saint John the

Theologian Church in Dąbrowa Białostocka

(Orthodox,

1983–1988) [14] or Saint Olga and Vladimir Church in

Wydminy in Masu ria

(Orthodox, 2002–2004).

A cross-dome system in the Byzantine or Byzantine-Rus -

sian interpretation was adopted as the basic refe rence

point for the Orthodox Church architectu ral tradition of

the cultural circle of Eastern Europe. Its origin is not

quite clear, however, this system was known to have

been signiﬁ cantly developed and im pro ved in Byzantium

which was inclined to central systems already since the

Justinian times. Although a mature form of this system

was ﬁ nally develo ped as late as in the 9

century, it pre-

sumably had connections with early architecture of Geor-

gia and Armenia [15].

This system could be designed on the cross plan or

the rectangular plan with four pillars in the centre which

divided the space of the interior into nine ﬁ elds. In both

cases, the church was covered with two cylindrical bar-

rels stretching along the main axes of the church. A dome

was situated in the central square in the intersection of

barrels. In Byzantium, by the usage of a pendentive,

a so lution was worked out that made it possible to place

huge domes above the square plan

, which made an

By Aleksander Grygorowicz.

Only the surname of the church’s author is known: Mieszkowski [8]

By Jerzy Uścinowicz.

By Michał Bałasz.

By Aleksander Grygorowicz.

Kotarba.

By Michał Bałasz.

The church was designed by Jerzy Kuźmienko.

By Jarosław Gumieniak and Jerzy Wiensko.

In Rome they were constructed rather above the circular plan.

kształty. Drugi nurt tworzą świątynie, których układ oraz

zasadnicze elementy go budujące wyrażają dystans do

tychże wzorców. Dystans może przybrać postać zupełnej

rezyg nacji z ich zastosowania lub twórczą ich reinter-

pretację. Określenie formy świątyni jako współczesnej

nie wyklucza zatem inspiracji układem tradycyjnym. Nie

zaw sze jednak współczesność w przypadku architektury

cerkiewnej oznacza nowoczesność lub choćby nowator-

stwo. Wyrazistymi przykładami świątyń historyzujących

są cerkwie: Podwyższenia Krzyża Świętego w Jałówce

na Podlasiu

(prawosławna, 1959–1962) [7], Narodzenia

Przenajświętszej Bogarodzicy w Gródku na Podlasiu

(prawosławna, 1946–1969), Wniebowstąpienia Pańskiego

w Klejnikach na Podlasiu

(prawosławna, 1974–1988),

Opieki Matki Bożej w Bielsku Podlaskim

(prawosław-

na, 1999–2008), świętego Mikołaja w Częstochowie

(prawo sławna, od 1999), św. Mikołaja w Szczecinie

(pra -

wosławna, 2003–2010) [9] i inne. Świątynie nurtu współ-

czes nego to na przykład: Świętej Trójcy w Hajnówce

(pra wosławna, 1973–1992) [10], Narodzenia Przenaj-

świętszej Bogarodzicy w Białym Borze na Pomorzu Za-

chodnim

(greckokatolicka, 1992–1997) [11], Świętego

Ducha w Białymstoku

(prawosławna, od 1982) [12],

Świętych Niewiast Niosących Wonności w Czarnej Bia-

łostockiej

(prawosławna, 1984–1996) [13], Świętego

Jana Teologa w Dąbrowie Białostockiej

(prawosławna,

1983–1988) [14] czy świętych Olgi i Włodzimierza w Wyd-

minach na Mazurach

(greckokatolicka, 2002–2004).

Jako podstawowy punkt odniesienia dla architekto-

nicznej tradycji cerkiewnej kręgu kulturowego wschod-

niej Eu ropy przyjęto układ krzyżowo-kopułowy, w bizan -

tyń skiej lub bizantyńsko-ruskiej interpretacji. Jego geneza

nie jest do końca jasna, wiadomo jednak, że w Bizancjum,

skłaniającym się już od czasów Justyniana ku układom

centralnym, został znacznie rozwinięty i udoskonalony.

Chociaż dojrzała forma tego układu ukształtowała się do-

piero w wieku IX, domniemywa się jego związki z wczes-

ną z architekturą Gruzji i Armenii [15].

Układ ten mógł być rozwiązany na planie krzyża lub

prostokątnym, z czterema słupami w środku, dzielący-

mi przestrzeń wnętrza na dziewięć pól. W obu wypad-

kach świątynię przekrywano dwiema walcowymi koleb-

kami, rozpiętymi wzdłuż głównych osi świątyni. W środ-

kowym kwadracie, w przecięciu kolebek sytuowano ko-

pułę. W Bizancjum, przez zastosowanie pendentywów,

wypracowano rozwiązanie umożliwiające rozpięcie ol-

Autorstwa Aleksandra Grygorowicza.

Znane jest jedynie nazwisko autora świątyni: Mieszkowski [8].

Zaprojektowana przez Adama Stalony-Dobrzańskiego oraz

Irenę Małofiejew.

Autorstwa Jerzego Uścinowicza.

Autorstwa Michała Bałasza.

Zaprojektowana przez Marka Gnasia.

Autorstwa Aleksandra Grygorowicza.

Zaprojektowana przez Jerzego Nowosielskiego przy udziale

Bog dana Kotarby.

Zaprojektowana przez Jana Kabaca.

Autorstwa Michała Bałasza.

Świątynię zaprojektował Jerzy Kuźmienko.

Autorstwa Jarosława Gumieniaka i Jerzego Wiensko.

Cerkiew w Hajnówce i Jałówce /The Orthodox Churches in Hajnówka and in Jałówka 115

im pression of great lightness. Already in that period the

church represented a heavenly reality, which was especial-

ly emphasized by its central dome. It was supposed to give

the impression of being unsupported by anything [16].

Windows in the under-dome tholobate let the light in,

while inside of the dome the image of Jesus Christ Pan-

tocrator was placed. Eastern Christianity perceives tradi-

tion, including the material one, as a guarantee of faith

orthodoxy [1] – therefore it observes (or even enhances)

the Old Testament custom [8] of the triple

arrangement

of the church interior, the employment of an apse (with

the origins connected with the western culture) as well

as orientating the church towards the east

. The 7

and

centuries brought the establishment of a Byzantium

liturgy canon whose system is connected with the neces-

sity to separate rooms connected with the presbytery in

the plan – prosthesis and diaconicon, i.e. pastophoria. In

Rus’ the Byzantine system was extended by additio nal

spans and often by one additional pair of pillars achie-

ving in this way a twelve-ﬁ eld system. In the area of

today’s Poland, apart from the forms directly settled in

Byzantine and Russian culture, also structures typical

of regional cultures, in particular of Boyko and Lemko

Republic were built. Among contemporary structures of

this type of forms we can also mention Saint Michael Ar-

changel Orthodox Church in Kulaszne in Prykarpa ttia

(Greek Orthodox, 2004–2006) or Saint Nicholas Ortho-

dox Church in Zyndranowa in Prykarpattia

(Ortho dox

Church, 1983/?/–1985).

The Holy Trinity Orthodox Church in Hajnówka

and the Holy Cross Exaltation Church in Jałówka

in a comparative approach

For the purpose of the present comparisons, orthodox

churches with original architecture were chosen illustrat-

ing expressively each of these trends at the same time,

namely, churches in Hajnówka and Jałówka. Construc-

tions of these churches refer to their general spatial dis-

position in an integral way, which is in accordance not

only with the idea of structural forms, but ﬁ rst of all with

the architectural Orthodox Church tradition that was pre-

sented in the introduction.

The fact that the form of the Holy Trinity Orthodox

Church in Hajnówka distances itself from tradition does

not consist in its total negation, but rather in its creative

trans formation and reinterpretation by employing mo-

dern means of expression. The church was built on an

irregular and asymmetric plan similar to a rectangular

one in its shape with an added detached bell tower on

a horse shoe plan in its western part, however organically

connected with the ﬂ oor plan of the main body (Fig. 1A).

Division into a narthex, nave and presbytery.

At the very beginning (apart from the so called home temples)

Christian churches were oriented towards the west, e.g. early Christian

St. Peter’s Basilica in Rome.

By Bogdan Jezierski.

brzymich kopuł nad planem kwadratowym

, co umoż-

liwia stworzenie wrażenia dużej lekkości. Już w tymże

okresie świątynia obrazowała rzeczywistość niebiańs-

ką, co szczególnie podkreślała centralna kopuła. W za-

łożeniu miała sprawiać wrażenie niczym niepodpartej

[16]. Okna w bębnie podkopułowym wpuszczały świa-

tło, a we wnętrzu kopuły umieszczano wizerunek Chrys-

tusa Pantokratora. Chrześcijaństwo wschodnie postrzega

tradycję, w tym mate rialną, jako gwarancję ortodoksyj-

ności wiary [1] – przestrzega zatem (czy wręcz go uwy-

datnia) starotestamen towego zwyczaju [8] trójdzielne-

kształtowania wnętrza świątyni, stosowania apsydy

(o genezie związanej z kulturą za chod nią), a także orien-

tacji świątyni na wschód

. VII i VIII w. przyniósł usta-

lenie kanonu liturgii bizantyńskiej, której układ wiąże

się z koniecznością wydzielenia w planie związanych

z prezbiterium pomieszczeń – prothesis i diakonikonu,

czyli pastoforiów. Na Rusi bizantyński układ rozbudowa-

no o dodatkowe przęsła, często o jedną dodatkową parę

słupów, uzyskując układ dwunastopo lowy. Na tere nach

dzisiejszej Polski, prócz form bezpośrednio osadzo nych

w kulturze bizantyńsko-rus kiej, powstawały też obiek-

ty wpisane w kultury regional ne, zwłaszcza bojkowską

i łemkowską. Wśród współczes nych obiektów o tego

typu formach można wymienić cerkiew świętego Michała

Archanioła w Kulasznem na Podkar paciu

(greckokato-

licka, 2004–2006) czy świętego Mikołaja w Zyndranowej

na Podkarpaciu

(prawosławna, 1983/?/–1985).

Cerkiew Świętej Trójcy w Hajnówce

i Podwyższenia Krzyża Świętego w Jałówce

w ujęciu porównawczym

Do niniejszych porównań wybrano cerkwie o nieba-

nalnej architekturze, a jednocześnie wyraziście ilustrują-

ce każdy z nurtów, czyli świątynie w Hajnówce i Jałów-

ce. Konstrukcja obiektów w integralny sposób wpisuje

się w ich ogólną dyspozycję przestrzenną, co jest zgodne

nie tylko z ideą form strukturalnych, ale przede wszyst-

kim z przedstawioną we wstępie architektoniczną trady-

cją cerkiewną.

Zdystansowanie formy cerkwi Świętej Trójcy w Haj-

nówce do tradycji nie polega na całkowitej jej negacji,

lecz raczej na twórczym jej przekształceniu i zreinterpre -

towaniu za pomocą współczesnych środków wyrazu.

Świątynia zbudowana została na nieregularnym i asymet-

rycznym planie, zbliżonym w kształcie do prostokątnego,

z dołożoną w zachodniej części wolno stojącą dzwonnicą

na podkowiastym planie, związanym jednak organicznie

z rzutem głównego korpusu (il. 1A). W środku obiektu

znajdują się cztery dość potężne słupy. Już w tych zasad-

niczych elementach planu widać inspirację tradycyjnym

W Rzymie konstruowano je raczej nad rzutem kolistym.

Podział na narteks, nawę i prezbiterium.

Na samym początku (nie licząc tzw. świątyń domowych) świą-

tynie chrześcijańskie kierowano ku zachodowi, na przykład wczesno-

chrześcijańską bazylikę św. Piotra w Rzymie.

Autorstwa Bogdana Jezierskiego.

Zaprojektowana przez Aleksandra Chylaka.

116 Krzysztof Woźniak

Inside the building there are four quite huge pillars. Yet

in these basic elements of the plan we can notice an ins -

piration with the traditional ribbed and dome system.

A curvilinear type of an apse with irregular curvature

similar to a circle section was marked by the presbytery.

The building was covered with thin shell reinforced con-

crete coating supported by external walls and pillars. It is

shaped in such a way that above the main axes of the

church it forms parabolic barrels and a modern inter-

pre tation of the dome in the form of a high cone was

situated in their crossing. The passage from the square

plan designated by pillars to the circle plan of the coni-

cal base was solved by means of elongated parabolic

pendentives. Forms of the cover, which are similar to

geo metrical shapes, are connected smoothly in a soft and

non-geometrical way

. The shell surface also covers the

pastophoria in an expressive way, particularly the space

above the sacriﬁ ce and it also forms an additional smaller

conical dome above the baptistery.

The Holy Cross Exaltation Orthodox Church in Ja-

łów ka was built according to a different concept on the

tetra-shell plan (Fig. 1B). In fact, it is a cross plan deve -

lo ped by two circular rooms with pastophoria and situa-

ted between the arms of the cross from the presbytery

side. This plan, referring to Transcaucasia orthodox chur-

ches such as churches in Dżweli-Gawazi (Georgia) or in

Bagaran (Armenia), is excellently suitable for the reali za-

tion of a Byzantine cross-dome scheme. Above the plan,

there are two barrels which criss-cross in the dome centre.

The barrels are completed with apses in the arms of the

cross as well as the barrel in the presbytery arm. A slight-

ly conical form of the tholobate is close to the tra ditional

solution as it is the case with a historicizing and hemi-

spheric shape of the dome. However, the form of four

huge reinforced concrete pillars situated among the arms

According to Jerzy Uścinowicz in [1].

układem krzyżowo-kopułowym. Przy prezbiterium za-

znaczono krzywoliniowy rodzaj apsydy o nieregularnej

krzywiźnie, zbliżonej do wycinka okręgu. Budynek prze-

kryto cienkościenną łupinową powłoką żelbetową, opar-

tą na ścianach zewnętrznych i słupach. Ukształtowana

jest ona w taki sposób, że ponad głównymi osiami świą-

tyni tworzy paraboliczne kolebki, a w ich skrzyżowaniu

umieszczono współczesną interpretację kopuły w formie

wysokiego stożka. Przejście od kwadratowego planu wy-

znaczonego przez słupy do kołowego planu podstawy

stoż ka rozwiązano za pomocą wydłużonych, parabolicz-

nych pendentywów. Zbliżone do kształtów geometrycz-

nych formy przekrycia połączone są płynnie w miękki,

niegeometryczny sposób

. Łupinowa powierzchnia eks-

pre syjnie przekrywa też pastoforia, a zwłaszcza przes-

trzeń nad oﬁ arnikiem, oraz tworzy dodatkową, mniejszą

stożkową kopułę nad baptysterium.

Cerkiew Podwyższenia Krzyża Świętego w Jałów-

ce pow stała według odmiennej koncepcji, na planie

tetrakon chowym (il. 1B). Jest to w istocie plan krzyżo-

wy, roz bu dowany o dwa okrągłe pomieszczenia, kryją-

ce pasto foria, umieszczone pomiędzy ramionami krzyża

od stro ny prezbiterium. Plan ten, nawiązujący do cerk wi

za kaukas kich, takich jak w Dżweli-Gawazi (Gruzja) czy

w Baga ranie (Armenia), świetnie nadaje się do realiza-

cji bizan tyńskiego schematu krzyżowo-kopułowego. Po-

nad nim rozpięto dwie kolebki krzyżujące się w centrum

ko puło wym. Kolebki zakończone są apsydalnie w ramio-

nach krzyża, również kolebka w ramieniu prezbiterial-

nym. Lekko stożkowa forma bębna zbliża rozwiązanie do

tra dycyjnego, podobnie jak historyzujący, hemisferycz-

ny kształt kopuły. Jednak forma leżących pomiędzy ra-

mionami krzyża czterech potężnych żelbetowych słupów

została potraktowana w sposób zdecydowanie odbiega-

jący od rozwiązań historycznych, wręcz modernizujący.

Obszerne wnęki w słupach stanowią czytelne nawiąza-

nie do apsydiol występujących zwłaszcza w cerkwiach

Jak zauważa Jerzy Uścinowicz w [1].

Il. 1A. Cerkiew Świętej Trójcy w Hajnówce. Plan świątyni

(oprac. K. Woźniak)

Fig. 1A. Hajnówka. The Holy Trinity Othodox Church. Plan

(by K. Woźniak)

Il. 1B. Cerkiew Podwyższenia Krzyża Świętego w Jałówce.

Plan świątyni (oprac. K. Woźniak)

Fig. 1B. Jałówka. The The Holy Cross Exaltation Orthodox Church.

Plan (by K. Woźniak)

Cerkiew w Hajnówce i Jałówce /The Orthodox Churches in Hajnówka and in Jałówka 117

of the cross was treated in a way that deﬁ nitely differs

from historical solutions or it is even modernizing. Spa-

cious niches in the pillars constitute a legible reference

to apses appearing particularly in Armenian and Geor-

gian orthodox churches, for example, of Dżawari type

(Armenia and Georgia). These niches make the pi l lars

look light. In spite of a modern solution of the pillars’

part

, the forms close to the historical ones are dominant

among the elements that create the Byzantine system

– thus the form of the church is deﬁ nitely historicizing.

Both churches integrally connect a traditional and mo-

dern component and constitute expressive examples of

a different approach to the issue of designing a modern

or thodox church. The buildings were set in various urban

contexts – in a small border village (Jałówka) and in

a county town (Hajnówka). This determined their va rious

scales. Different needs of various size religious com -

munities inﬂ uenced other functional programmes of both

layouts. In the structure of Hajnówka, which was de-

signed for ﬁ ve thousand people

and it additionally ful-

ﬁ lled the function of a council, this programme is rich in

associated functions, whereas it is completely different

for the small orthodox church in Jałówka.

Today Jałówka, which is situated just next to the Bela-

rusian border, has the character of a small village. Its be -

gin nings probably date back to the medieval times when

these areas were a part of the Kingdom of Pinsk (earlier

Kingdom of Galicia–Volhynia) and were incorpora ted in-

to Poland during the reign of Casimir III the Great [17].

Jałówka (which was once a town) was granted Magdeburg

According to the author’s intention, these elements manifest the

contemporary provenience of the building [17, p. 102].

Cumulatively, for the upper and lower church as well as for the

accompanying rooms.

ormiań s kich i gruzińskich, na przykład typu Dżwari (Ar-

menia i Gruzja). Wnęki te nadają słupom lekkości. Pomi-

mo współcześnie rozwiązanej partii słupów

, wśród ele-

mentów budujących bizantyński układ dominują formy

blis kie historycznym – forma świątyni jest więc zdecydo-

wanie historyzująca.

Obie świątynie integralnie łączą komponent tradycyj-

ny i współczesny i są wyrazistymi przykładami odmien-

nego podejścia do problemu projektowania współczesnej

cerkwi. Obiekty osadzone zostały w różnych kontekstach

urbanistycznych – w małej, przygranicznej wsi (Jałówka)

oraz w mieście powiatowym (Hajnówka). Zdeterminowa-

ło to ich różne skale. Odmienne potrzeby różniących się

wielkością wspólnot religijnych wpłynęły na inne progra-

my funkcjonalne obu założeń. Program ten jest bogaty

w funkcje towarzyszące w hajnowskim obiekcie, zapro-

jektowanym łącznie dla pięciu tysięcy osób

, pełniącym

ponadto funkcję soboru, zupełnie inny zaś dla niewielkiej

cerkwi jałowskiej.

Jałówka, położona tuż przy białoruskiej granicy, ma

dziś charakter niewielkiej wsi. Jej początki sięgają praw -

do podobnie czasów średniowiecza, gdy tereny te były

częś cią Księstwa Pińskiego (wcześniej Księstwa Wołyń-

sko-Halickiego), włączonego za Kazimierza Wielkiego

do Polski [17]. Pierwsza lokacja Jałówki (niegdyś miasta)

na prawie magdeburskim miała miejsce za Władysława

Jagiełły, druga w roku 1545. Podczas drugiej lokacji

istniała tu już cerkiew, usytuowana najprawdopodob-

niej w tym samym miejscu co dziś [17], czyli na działce

poło żonej przy centralnym placu. W otaczającej plac

Zgodnie z intencją autora elementy te manifestują współczesną

proweniencję obiektu [17, s. 102].

Sumarycznie dla dolnej i górnej cerkwi, a ponadto pomieszczeń

towarzyszących.

Il. 2A. Cerkiew Podwyższenia Krzyża Świętego w Jałówce.

Lokalizacja (oprac. K. Woźniak)

Fig. 2A. Jałówka. The Holy Cross Exaltation Orthodox Church.

Localization (by K. Woźniak)

Il. 2B. Cerkiew Świętej Trójcy w Hajnówce. Lokalizacja

(oprac. K. Woźniak)

Fig. 2B. Hajnówka. The Holy Trinity Orthodox Church. Localization

(by K. Woźniak)

118 Krzysztof Woźniak

Rights for the ﬁ rst time during the reign of Władysław

Jagiełło (Jogaila reign) and then in 1545 for the second

time. At the time of the second foundation charter an Or-

thodox church already existed here and it was situa ted

probably in the same place as today [17], i.e. on the

plot of land located near the central square. One-storey

houses with gable roofs dominate in the building deve-

lop ment surrounding the square. The church itself with

its plot of land closes the square interior from the south-

-east side (Fig. 2A). The church constitutes a dominant

of a ﬂ at square with a small scale adapted to the village

surroundings. In any case, its local urban signiﬁ cance is

really successful as it clearly towers over the surrounding

very low building development and organizes the interior

of the square. A detached bell tower (although connect-

ed with the fence) has a similar ordering impingement.

Therefore, the church blends in with the urban context of

this small village quite well. Unfortunately, urban condi-

tions inﬂ uenced the position of the church presbytery

which was oriented towards the south-east side.

Hajnówka is a town in Podlachia with 20 thousand

re sidents and three orthodox churches. The Holy Trinity

Or thodox Church constitutes a height dominant which po-

sitively inﬂ uences the town panorama, in particular at the

entrance from the western side (from Bielsko Podlas kie

direction). At the same time it constitutes a local do mi nant

among the surrounding low building development (for

example in Mostowa Street). Being situated at the north-

-east corner of the ﬂ at plot of land, it forms a part of the

frontage of Dziewiatowski Street and also a small street

connecting it with Mostowa Street (Fig. 2B). The space

of Dziewiatowski Street which is on the opposite side of

this church is highly degraded as regards urban develop-

ment, hence the church has much less importance as the

wall of the square formed spontaneously in front of the

sport centre which is extended into the plot of land, than

it potentially results from the location of the building.

Land development in the area in front of a low building

of the Hajnowski Cultural Centre located further near the

sport centre is in a slightly better condition. The Ortho-

dox church constitutes a sort of closure of this square.

It also closes compositionally the interiors of the nearby

streets (for example, Dziewiatowski Street), for an ob -

server watching the area from a nearby roundabout and

also from Ogiński Street or Mo niuszko Street.

However, the urban context, so different in both cases,

conveys a signiﬁ cant message about incorporating both

churches into the surrounding space as well as adapting

their forms to the speciﬁ city of the urban environment.

Therefore, the strong contextual aspect of both build-

ings ought to be emphasised. The Orthodox church in

Jałówka was situated in some distance from the edges of

the plot of land, more or less in the middle of it. The par-

ish house was built to the east of the church on a separate

plot of land. Access to water, which is indispensable dur-

ing the celebration of Jordan Baptism, is limited to a sim-

ple tap, possibly even a temporary one. The route of the

procession runs around the church. The plot also includes

a bell tower with a chapel and a catechetical room in the

low storey adjacent to the external fence.

zabu dowie dominują parterowe domy z dwuspadowym

da chem. Działka cerkiewna zamyka wnętrze placu od

stro ny połud niowo-wschodniej (il. 2A). Sama świątynia

stanowi domi nantę płaskiego placu o niewielkiej skali,

dostosowanej do wiejskiego otoczenia. Jej lokalne zna-

czenie urbanistyczne jest jednak bardzo udane, wyraźnie

góruje ona nad otaczającą bardzo niską zabudową i orga-

nizuje przestrzeń wnętrza placu. Podobnie porządkują-

co oddziałuje wolno stojąca (choć związana z ogrodze-

niem) dzwonnica. Świątynia jest zatem dobrze wpisana

w kontekst tej niewielkiej miejscowości. Niestety uwa-

run ko

wania urbanistyczne wymusiły zorientowanie obiek-

tu prez

biterium w stronę południowo-wschodnią.

Hajnówka jest 20-tysięcznym miastem na Podlasiu

z trzema prawosławnymi świątyniami. Cerkiew pod wez-

waniem Świętej Trójcy stanowi dominantę wysokoś cio wą,

pozytywnie oddziałującą na panoramę miasta, zwła szcza

przy wjeździe od strony zachodniej (od strony Bielska

Podlaskiego). Stanowi jednocześnie lokalną dominan-

tę wśród otaczającej niskiej zabudowy miesz kalnej (na

przykład przy ul. Mostowej). Leżąc przy północno-

-wschodnim narożniku płaskiej działki, tworzy część pie-

rzei ul. Dziewiatowskiego, a także niewielkiej ulicy łą-

czą cej ją z ul. Mostową (il. 2B). Przestrzeń po przeciwnej

niż cerkiew stronie ul. Dziewiatowskiego jest mocno

zdegradowana urbanistycznie, stąd świątynia ma o wiele

słabsze znaczenie jako ściana placu utworzonego samo-

rzutnie przed wycofanym w głąb działki ośrodkiem spor-

to wym, niż potencjalnie wynika to z usytuowania obiektu.

Nieco lepiej zagospodarowana jest przestrzeń przed leżą-

cym dalej, obok ośrodka sportowego, niskim budynkiem

Hajnowskiego Domu Kultury. Cerkiew stanowi pewne-

go rodzaju zamknięcie tego placu. Zamyka również kom-

pozycyjnie wnętrza kilku pobliskich ulic (na przykład

ul. Dziewiatowskiego), dla obserwatora patrzącego z po-

bliskiego ronda, a także z ul. Ogińskiego czy Moniuszki.

Kontekst urbanistyczny, tak różny w obu wypadkach,

niesie jednak istotną informację o aktywnym włączeniu

obu świątyń w otaczającą przestrzeń oraz dostosowaniu

ich form do specyﬁ ki środowiska urbanistycznego. Nale-

ży zatem podkreślić silną kontekstualność jednego i dru-

giego obiektu. Cerkiew w Jałówce usytuowana została

w pewnej odległości od brzegów działki, mniej więcej na

jej środku. Dom paraﬁ alny zbudowano na odrębnej dział-

ce, na wschód od cerkwi. Niezbędny podczas celebra-

cji święta Jordanu dostęp do wody ogranicza się do zwy-

kłego kranu, być może prowizorycznego. Trasa procesji

przebiega wokół świątyni. Działka zawiera również przy-

legającą do zewnętrznego ogrodzenia dzwonnicę wraz

z kaplicą i salą katechetyczną w dolnej kondygnacji.

Działka, na której położona jest hajnowska cerkiew,

jest dość obszerna. Wokół świątyni zaprojektowano trasę

do odbywania procesji, włączając w nią podest przed za-

chodnim wejściem. Od strony południowej znajduje się

pod zadaszeniem studnia, używana podczas święta Jorda-

nu. Studnia zwieńczona jest, podobnie jak baptys terium

i dzwonnica, cebulastą formą. Na działce znajduje się

również dom paraﬁ alny od strony zachodniej i niewielki

parking od strony północno-zachodniej. Dzwonnica przy

hajnowskiej świątyni związana jest organicznie z bryłą

Cerkiew w Hajnówce i Jałówce /The Orthodox Churches in Hajnówka and in Jałówka 119

The plot of land on which Hajnówka Orthodox

church is situated is quite large. A procession route was

designed around the church, which also included a plat-

form in front of the western entrance. In the south there

is a roofed well which is used during Jordan Baptism

celebrations. The well is surmounted, similarly to the

baptistery and bell tower, by means of an onion-shaped

form. On the plot there is also a parish house on the west

side and a small car park on the north-west side. The

bell tower located near the church is organically con-

nected with the church structure (Fig. 3A) and linked

with it by means of lacing at a height of ﬁ ve meters. The

bell tower calotte is directed towards the town as if in-

dependently of directions designated by the church axes

and the church plot of land. Yet another aspect worth

mentioning is the speciﬁ city of the location of Hajnówka

orthodox church. The basis axes of the oriented to the

east church are para llel to the edges of the plot, which

results in the fact that its western part extends to the

neighbouring small road leading to several estates. The

main entrance to the plot is located in Dziewiatowski

Street (of collective rank) neighbouring the plot from the

north. The urban conﬂ ict, which appeared in this way,

was solved by a clever act of breaking the main longitu-

dinal axis of the church. Its western part was slightly di-

rected to the main entrance of the plot towards the north.

However, the essential part of breaking the direction

from the gate to the entrance of the church takes place

on the reinforced concrete platform which organizes the

entrance space.

cerkwi (il. 3A) i połączona z nią przewiązką na wyso kości

około 5 metrów. Czasza dzwonnicy skierowana została

w stronę miasta, jakby

niezależnie od kierunków

wyznaczo-

nych

przez osie świątyni i działkę cerkiewną. Przy okazji

należy wspomnieć o specyﬁ ce usytuowania hajnowskiej

cerkwi. Zasadnicze osie orientowanej na wschód (z nie-

wielkim odchyleniem ku południowi) świątyni są równo-

ległe do brzegów działki, co powoduje, że zachodnia jej

część wychodzi na sąsiadującą z działką niewielką drogę

dojazdową, prowadzącą do kilku posesji. Zasadnicze wejś-

cie na działkę znajduje się od strony ul. Dziewiatowskiego

(o randze zbiorczej), sąsiadującej z działką od północy. Za-

istniały w ten sposób konﬂ ikt urbanistyczny został rozwią-

zany bardzo zręcznym złamaniem głównej osi podłużnej

świątyni. Jej część zachodnia została nakierowana lekko

w stronę głównego wejś cia na działkę, ku północy. Zasad-

nicze przełamanie kierunku ruchu od bramy do wejścia do

świątyni następuje jednak na żelbetowym podeście, orga-

nizującym przes trzeń wejściową.

Istotne różnice pomiędzy obiektami ujawniają się już

w ich planach. Asymetryczny, nieregularny plan świąty-

ni hajnowskiej można przeciwstawić symetrycznemu, re-

gularnemu założeniu historyzującej cerkwi w Jałówce.

W projekcie tej drugiej świątyni posłużono się liniami

o geometrycznych kształtach, wśród których dominują

wycinki okręgu. Widoczne są one nie tylko w planie na wy,

narteksu, pastoforiów, konch, ale także w sferycznych ele-

mentach przekrycia świątyni, również w bębnie i w ko -

pule.

Te regularne krzywizny zapewniają pewną tradycyj-

ną miękkość, wyrażającą jednocześnie emanację świata

Il. 3A. Cerkiew Świętej Trójcy w Hajnówce. Dzwonnica

(fot. K. Woźniak)

Fig. 3A. Hajnówka. The Holy Trinity Orthodox Church. Campanile

(photo by K. Woźniak)

Il. 3B. Cerkiew Podwyższenia Krzyża Świętego w Jałówce. Dzwonnica

(fot. K. Woźniak)

Fig. 3B. Jałówka. The Holy Cross Exaltation Orthodox Church.

Campanile (photo by K. Woźniak)

120 Krzysztof Woźniak

Some signiﬁ cant differences between the buildings

are already revealed in their plans. The asymmetric and

irregular plan of the Hajnówka church can be contrasted

with the symmetric and regular layout of the historici-

zing Orthodox church in Jałówka. In the design of the

latter church the lines with geometrical shapes were used

among which sections of the circle are dominant. They

can be seen not only in the plan of the nave, narthex,

pastophoria, shells but also in spherical elements of the

church cover as well as in the tholobate and the dome.

These regular curvatures provide certain traditional soft-

ness expressing at the same time the emanation of the

spiritual world. In Hajnówka church the designer used

lines which were for the most part irregular and par-

tially similar to parabolic (Fig. 4A, 4B). A soft and easy

drawing simply brings to mind extempore lines. Straight

lines used mainly in the form of short and broken seg-

ments also have a similar character. A combination of

these two kinds of lines is clearly seen, for example, on

the sides of the nave and in the presbytery part (curved

lines) or in the entrance part as well as in the plan

of the octagonal baptistery connected with it (straight

lines). A convention of connecting curvatures similar

to regular (e.g. the cones of towers) with irregular cur-

vatures dominating in the roof part was adopted in the

structure. A convention of a strong sculpture character

of the building can be observed in Hajnówka church.

The Orthodox church in Jałówka is built rather as a sim-

ple and massive structure. This method of treating the

structure is also reﬂ ected in the adopted convention of

the detail form (Fig. 3B, 4C). In Jałówka church these

details were drawn subtly, brieﬂ y and with great ele-

gance as, for example, the edge of the spherical dome.

In Hajnówka church, although truly elegant, they were

designed with fantasy and easiness as, for example, ir-

regularly placed windows with various forms, freely

solved entrances to the church, an irregularly protruding

hood of the roof or narrow longitudinal holes of the bell

tower. Prominent although irregular extensions of the

duchowego. W hajnowskiej świątyni projektant posłużył

się liniami w znacznej części nieregularnymi, w częś ci

zbliżonymi do parabolicznych (il. 4A, 4B). Miękki, swo-

bodny rysunek przywodzi wręcz na myśl linie odręcz-

ne. Podobny charakter mają również użyte linie proste,

głównie w postaci krótkich, łamanych odcinków. Połą-

czenie tych dwóch rodzajów linii jest silnie widoczne na

przykład po bokach nawy i w części prezbiterialnej (linie

krzywe) czy w części wejściowej, a także w planie zwią-

zanego z nią ośmiobocznego baptysterium (linie proste).

Il. 4A. Cerkiew Świętej Trójcy w Hajnówce. Bryła świątyni

(fot. K. Woźniak)

Fig. 4A. Hajnówka. The Holy Trinity Orthodox Church. Exterior

(photo by K. Woźniak)

Il. 4B. Cerkiew Świętej Trójcy w Hajnówce. Detale

(fot. K. Woźniak)

Fig. 4B. Hajnówka. The Holy Trinity Orthodox Church. Details

(photo by K. Woźniak)

Il. 4C. Cerkiew Podwyższenia Krzyża Świętego w Jałówce. Bryła świątyni

(fot. K. Woźniak)

Fig. 4C. Jałówka. The Holy Cross Exaltation Orthodox Church.

Exterior (photo by K. Woźniak)

Cerkiew w Hajnówce i Jałówce /The Orthodox Churches in Hajnówka and in Jałówka 121

shell edges beyond the contour of the external walls ad-

ditionally emphasise a dominating character of the cover.

The structure, similarly to the ﬂ oor plan, is lavishly

sculptured and rich in detailed solutions: stairs, pillars,

a vestibule covered with a shell, a driveway for the disa-

bled. We should also pay attention to the interes tingly

solved reinforced concrete entrance platform in front of

Hajnówka church. It was designed by means of a soft and

smooth line in a modern convention dominating in the

entire structure. At the same time, it constitutes a re fe-

rence to atria in front of early Christian basilicas. Atria

formed interiors and were surrounded by a colonnade.

The space of the platform is also closed – although on

two sides only – by the church wall from the east and the

bell tower along with the connector from the south. The

cover form of the building brings to mind associations

with a soft material falling on the church structure. The

fact that the cover is supported the pillars and shaped

in a free way clearly shows relations of the structure

with modernism. A shell form of the bell tower shows

that it was inspired by the chapel of Notre Dame du

Haut in Ronchamp realized by Le Corbusier

. A sculp-

tural ar tistic expression of the building as well as certain

dyna mism of its form may have been a reference to this

cha pel. The dynamism of the Hajnówka church struc-

ture signiﬁ cantly differs from the much quieter or even

mo numental church in Jałówka (Fig. 4C). The Jałówka

Or thodox church is also characterized by another type

of dynamism which was emphasized in the above men-

tioned tholobate narrowing upwards.

The domes which dominate in the structures of both

churches traditionally symbolize Christ. The ecstatic

dome of Hajnówka church, which is completed with an

onion-shaped conical form, symbolically refers to an

exchange of movements descendit and ascendit in the

direction of earth-heaven. The domes of both churches

are surmounted by crosses in a traditional way. A com-

parison of the domes in a natural way leads to a com-

parison of tholobates. In the case of Jałówka church the

dome and tholobate are deﬁ nitely separate, whereas in

Hajnówka church the tholobate was constructed in the

form of a cone thus constituting one integral entirety

with the dome. It must be emphasized that basically the

whole cover of Hajnówka church constitutes such an in-

tegral entirety. It is a strong differentiator of this church

as opposed to the cover of Jałówka church where cross-

ing barrels, pendentives, a tholobate and a dome can be

precisely distinguished.

Although the interiors of both churches recall a ribbed-

-domed system, they are basically different in the dis-

position of space. The central interior of Jałówka church

(Fig. 5A) is concentrated around the vertical axis, whe-

reas the interior of the Hajnówka church is solved as

longitudinal-central (Fig. 5B). Focusing the interior

around the vertical axis of the dome space is an element

of tra dition as well as a canon. In simple terms, we can

assume that central forms refer rather to Byzantine tradi-

This is also emphasized by Jerzy Uścinowicz in [1].

W bryle przyjęto konwencję łączenia krzywizn zbliżo-

nych do regularnych (np. stożki wież) z nieregularnymi,

dominującymi w części dachowej. W hajnowskiej świą-

tyni widać konwencję silnego rozrzeźbienia obiektu. Cer-

kiew w Jałówce budowana jest raczej jako bryła prosta

i zwarta. Taki sposób potraktowania bryły przekłada się

również na przyjętą konwencję form detali (il. 3B, 4C).

W jałowskiej świątyni są one narysowane subtelnie, lapi-

darnie, z dużą elegancją, jak na przykład brzeg sferycznej

kopuły. W świąty ni hajnows kiej, choć eleganckie, zapro-

jektowane zos tały z fan tazją i swobodą, jak na przykład

nieregularnie rozmieszczone okna o rozmaitych formach,

swobodnie rozwiązane wejś cia do świątyni, wystający

nie regularnie okap dachu czy wąskie, podłu

żne otwory

dzwonnicy. Wydatne, choć nieregularne wysunięcie brze-

gów łupiny poza obrys ścian ze wnętrznych dodatkowo

podkreśla dominujący charakter przekrycia. Bryła, po-

dobnie jak rzut, jest rozrzeźbiona i bogata w rozwiązania

szczegółowe: schody, słupy, przed sionek przekryty łupiną,

podjazd dla niepełno spraw nych. Należy też zwrócić uwa-

gę na ciekawie rozwiązany żelbetowy podest wejściowy

przed świątynią hajnowską. Został on zaprojektowany

miękką, płynną linią w domi nującej w całym obiekcie

konwencji modernistycznej. Jednocześnie stanowi nawią-

zanie do atriów przed wczes nochrześcijańskimi bazylika-

mi. Atria te były wnętrzami otoczonymi kolumnadami.

Przestrzeń podestu jest również zamknięta – co prawda

tylko z dwóch stron – ścianą świątyni od wschodu i wieżą

dzwonnicy wraz z łącznikiem od południa. Forma prze-

krycia obiektu nasuwa skojarzenie z miękką tkaniną, opa-

dłą na bryłę świątyni. Oparcie powłoki na słupach, a tak-

że luźny sposób jej kształtowania wskazują na związki

bryły z moderniz mem. Łupinowa forma dzwonnicy zdra-

dza inspirację kaplicą Notre Dame du Haut w Ronchamp

Le Corbusiera

. Być może nawiązaniem do niej jest też

rzeźbiarski wyraz plastyczny obiektu, a także pewna dy-

namika jego formy. Dynamika bryły cerkwi w Hajnówce

odróżnia ją od znacz nie spokojniejszej, wręcz nieco mo-

nu mentalnej świą tyni w Jałówce (il. 4C). Choć cerkiew

jałowską cechuje też innego rodzaju dynamika, podkreś-

lona wspomnianym zwężeniem bębna ku górze.

Dominujące w bryłach obu świątyń kopuły tradycyj-

nie symbolizują Chrystusa. Zakończona cebulastą for-

mą stożkowa, ekstatyczna kopuła świątyni w Hajnówce

przywołuje symbolicznie wymianę ruchów descendit

i ascendit w kierunku ziemia–niebo. Kopuły obu świątyń

w tra dy cyjny sposób zwieńczone są krzyżami. Porówna-

nie kopuł w naturalny sposób prowadzi do porównania

bębnów. W przypadku świątyni jałowskiej kopuła i bęben

są elementami zdecydowanie odrębnymi, w cerkwi haj-

nowskiej bęben został wykonstruowany jako stożkowy,

stanowiący wraz z kopułą jedną, integralną całość. Pod-

kreślić należy, że taką integralną całość stanowi zasadni-

czo całe przekrycie hajnowskiego obiektu. Jest to jej silny

wyróżnik, w przeciwieństwie do przekrycia cerkwi w Ja-

łówce, w którym można precyzyjnie wydzielić przecina-

jące się kolebki, pendentywy, bęben i kopułę.

Zaznacza to też Jerzy Uścinowicz w [1].

122 Krzysztof Woźniak

tions, while longitudinal forms refer to Byzantine and

Rus’ traditions. Hence we can conclude that the struc-

tures’ interiors prove historical references of Jałówka

Or thodox church to earlier times than it is the case with

Hajnówka church.

The Hajnówka Orthodox church, which is much more

developed functionally, includes a northern side altar,

which is connected with the act of separating a part of

the nave and its spatial assigning to the side altar. In this

church the soleas was arranged in a very original way

– in fact it forms a combination of the side altar soleas

and the main presbytery. The separated aisle at the side

altar is situated at a height of the third step of the main

presbytery soleas, so only the last two steps separate it

from the assigned soleas. Those two last steps of both

soleas were connected. Their shapes were formed by

almost straight sections of the curved lines which ap-

proximated a ﬂ uent and easy curvature. It seems that the

existing difference in the height between the nave and

the aisle expressively emphasises the individual charac-

ter of these two rooms

. The Jałówka Orthodox church,

which is developed less functionally, (ﬁ rst of all without

a parekklesion), has one soleas formed by geometrical

lines constituting sections of a circle. This soleas has

a distinctly separated semicircular pulpit as opposed to

Hajnówka church where the pulpit was not separated

at all. However, in both churches the soleas are shaped

in a surrounding way; also in both of them the space of

kliros was separated in accordance with the church speci-

ﬁ city: in Jałówka two symmetrical kliros were shaped by

a geometrical line, in Hajnówka it was done one-sidedly

at each sanctuary with an easy and irregular line. Pas-

tophoria are characterized by the analogous speciﬁ city.

In Jałówka church they are clearly distinguished in the

The equal level of both connected soleas seems to indicate that

the difference of heights between the nave and the aisle is a strictly archi-

tec tural action and does not mean various levels of their sacralization.

Choć wnętrza obu świątyń przywołują układ krzyżowo-

-kopułowy, to jednak różni je zasadniczo odmienna dyspo-

zycja przestrzenna. Centralne wnętrze jałowskiego obiektu

(il. 5A) jest skoncentrowane wokół osi pionowej, nato-

miast wnętrze świątyni hajnowskiej rozwiąza ne jest jako

podłużno-centralne (il. 5B). Skoncentrowanie wnęt rza

wokół pionowej osi przestrzeni kopułowej jest elemen-

tem zarówno tradycji, jak i kanonu. Można w pew nym

up roszczeniu przyjąć, że formy centralne nawią zują ra-

czej do tradycji bizantyńskich, a formy podłużne do bi-

zantyń

sko-ruskich. Można zatem wnioskować, że wnęt-

rza obiek

tów potwierdzają odwołania historyczne cerk wi

w Jałówce do czasów wcześniejszych niż obiektu haj-

nowskiego.

Bardziej rozbudowana funkcjonalnie cerkiew w Haj-

nów

ce zawiera północny pareklezjon (boczny ołtarz), co

wiąże się z wydzieleniem części nawy i przestrzennym jej

przyporządkowaniem pareklezjonowi. Solea w tej świą-

tyni została rozwiązana niezwykle oryginalnie – jest

w istocie połączeniem solei pareklezjonu i głównego

prezbiterium. Wydzielona nawa przy bocznym parekle-

zjonie znajduje się na wysokości trzeciego stopnia solei

główne go prezbiterium, zatem jedynie dwa ostatnie stopnie

dzielą ją od przyporządkowanej jej solei. Te dwa ostatnie

stopnie obu solei zostały połączone. Ich kształt budo wa ny

jest prawie prostymi odcinkami linii łamanej, aproksy-

mującymi płynną, swobodną krzywiznę. Wydaje się, że

Il. 5A. Cerkiew Podwyższenia Krzyża Świętego w Jałówce. Wnętrze

(fot. K. Woźniak)

Fig. 5A. Jałówka. The Holy Cross Exaltation Orthodox Church.

Interior (photo by K. Woźniak)

Il. 5B. Cerkiew Świętej Trójcy w Hajnówce. Wnętrze (fot. K. Woźniak)

Fig. 5B. Hajnówka. The Holy Trinity Orthodox Church. Interior

(photo by K. Woźniak)

Cerkiew w Hajnówce i Jałówce /The Orthodox Churches in Hajnówka and in Jałówka 123

form of separate rooms with a regular plan. In Hajnówka

church, which is a modern form structure, pastophoria

have an irregular shape. Near the main presbytery there

is the southern diaconicon and the prothesis is in the

form of an annex with a sacriﬁ ce altar. From the north

and at the back the side altar is surrounded by one sepa-

rate room with the conventionally separated function of

prosthesis and diaconicon. Therefore, we can talk about

a literal separation of these two accompanying rooms in

Jałówka church and about certain conventionality of their

space in Hajnówka church. In both churches pastophoria

are subordinate to the sanctuary space as regards their

dimension and functionality. In the case of the prothesis,

it is in accordance with its symbolic meaning (Bethlehem

Grotto) and results from its menial role for the sanctuary.

The two churches in question slightly differ from each

other in terms of the apses’ system. In the church in

Jałówka apart from the main apse based on the presbytery

conch we also have a solution on the plan of the pasto-

phoria circle shaping the type of apses. In the church in

Hajnówka the apse with a slightly transformed form was

assigned to the main sanctuary, but also near the side al-

tar a type of apse was made which reﬂ ected the external

space arrangement above the roof. The apse wall (also

called the wall never to be demolished) is a symbolic rep-

resentation of Mary thanks to whom Christ came to this

world (thus the axial window letting the light in from the

east) and nobody else (which is symbolically expressed

by the absence of a door)

. This symbolism is fully ex-

empliﬁ ed by the presbytery closure of Hajnówka church.

Jałówka church lacks an axial window, however there are

two other windows symmetrically placed on both sides

of the presbytery part, which also seems to emphasise

this symbolic meaning. While discussing Jałówka church

we cannot fail to mention polychrome decorations which

were made by Józef Łotowski at the end of the 1960

[17].

The Sanctuary traditionally means Eden and also

Kingdom of God realized in the Eucharist as well as

Mother of God, Divine nature of Christ, Triumphant

Church or man’s soul [8]. This holiest place rich in sym-

bolic meaning was treated differently in both structures

– in Jałówka in the form of a regular, conch-shaped room

covered with a regular barrel and slightly less regularly

in the Hajnówka structure. There it was realized between

two parallel walls and on one side it was limited by the

iconostasis which was directed to the dome centre in

a surrounding way as well as by the apse wall with an

irregular curvature. It was covered by a barrel with a cur-

vature similar to parabolic.

Also in the case of the nave the main differentiator

of speciﬁ city of both churches is a certain regularity of

their forms. The nave in Jałówka church, which is reali-

sed in the form of two conch arms of the cross, is charac-

terised by speciﬁ c geometry of its plan shape, whereas

the nave in Hajnówka church is characterized by con-

siderable freedom of the solution. The nave symboli-

zes not only the created world (placed under the dome-

On the basis of [1].

powstała różnica wysokości pomiędzy nawą główną

i bocz

ną wyraziście podkreśla odrębność tych dwóch po-

mieszczeń

. Mniej rozbudowana funkcjonalnie cerkiew

w Jałówce (przede wszystkim bez pareklezjonu) ma jed-

ną soleę, zbudowaną liniami geometrycznymi, stanowią-

cymi wycinki okręgu. Solea ta ma wyraźnie wydzieloną

półkolistą ambonę, w przeciwieństwie do świątyni haj-

nowskiej, gdzie ambona nie została w ogóle wydzielona.

W obu jednak świątyniach solee kształtowane są dookol-

nie, w obu też wydzielono przestrzeń klirosów, zgodnie ze

specyﬁ ką obiektu: w Jałówce dwa symetryczne, kształto-

wane geometryczną linią, w Hajnówce jednostronnie przy

każdym sanktuarium, o swobodnej, nieregularnej linii.

Analogiczna specyﬁ ka charakteryzuje pastoforia. W jało w -

skiej świątyni są one wyraźnie wydzielone w postaci

odrębnych pomieszczeń o regularnym planie. W świąty ni

hajnowskiej, obiekcie o współczesnej formie, pasto foria

mają kształt nieregularny. Przy głównym prez biterium

wy dzielono południowy diakonikon, a prothesis rozwią-

za ne jest w formie aneksu z żertwiennikiem. Boczny ołtarz

otoczony jest z tyłu i od północy jednym po miesz cze niem

z wydzie lo ną umownie funkcją prothesis i diako ni ko-

nu. Można zatem mówić o dosłownym wydzieleniu tych

towarzyszących pomieszczeń w obiekcie jałowskim

i o pew nej umowności ich przestrzeni w obiekcie haj-

nowskim. W obu cerkwiach pastoforia są wielkoś

ciowo

i funk cjonalnie podporządkowane przestrzeni sanktu ar-

ium. W przypadku prothesis jest to zgodne z jego sym-

bo liczną wymową (groty betlejemskiej) i wynika z jego

słu żebnej roli wobec sanktuarium.

Świątynie różnią się nieco układem apsyd. W cerkwi

w Jałówce, prócz głównej apsydy, opartej na konsze prez-

biterialnej, mamy jeszcze rozwiązane na planie koła pa-

stoforia, kształtujące rodzaj apsyd. W obiekcie hajnows-

kim apsyda o przetworzonej nieco formie przypisana jest

głów nemu sanktuarium, ale także przy bocznym parekle-

zjonie utworzono rodzaj apsydy, mającej przełożenie na

ukształtowanie przestrzeni zewnętrznej ponad dachem.

Ściana apsydalna (nazywana też ścianą niezbu rzalną)

oznacza symbolicznie Maryję, poprzez którą przyszedł na

świat Chrystus (stąd osiowe okno wpuszczające wschod-

nie światło) i nikt więcej (co symbolicznie wyraża brak

drzwi)

. W pełni oddaje tę symbolikę zakończenie prez-

biterium hajnowskiej cerkwi. W świątyni w Jałówce bra-

kuje osiowego okna, są jednak dwa inne symetrycznie

uło żone okna po obu stronach części prezbiterialnej, co

wydaje się tę symbolikę w pewien sposób również przy-

wo ływać. Omawiając cerkiew w Jałówce, nie sposób nie

wspomnieć o polichromiach wykonanych pod koniec lat

sześćdziesiątych przez Józefa Łotowskiego [17].

Sanktuarium oznacza tradycyjnie raj, również Króles-

two Boże zrealizowane w Eucharystii, a także Bogaro-

dzicę, Boską naturę Chrystusa, Kościół Triumfujący czy

duszę człowieka [8]. To bogate w symboliczne znaczenia

Równy poziom obu połączonych solei wydaje się wskazywać,

że różnica wysokości obu naw jest zabiegiem stricte architektonicznym

i nie wskazuje tutaj symbolicznie na różne poziomy ich sakralizacji.

Na podstawie: [1].

124 Krzysztof Woźniak

-heaven and in certain opposition to the sanctuary), but

also the world redeemed and transformed by God as

well as Heaven [2]. This meaning is emphasized by lo-

cating the nave between the narthex and the sanctuary

as well as by placing the dome above the nave. In both

compared structu res this symbolism was considerably

exposed. Two most important church axes come into

con tact there, i.e. horizontal and vertical. The naos in

Jałówka church has a central surrounding character and

is strongly concentrated around the vertical axe. It is in

the naos that we can observe the relatively strongest ma -

nifestations of the contemporary provenience of the his-

toricizing structure by means of pillars that get closer to

each other while they advance towards the top. This

creates an original shape of the interior that is reﬂ ected

in its speciﬁ c atmosphere. Above the pillars there are

pen dentives with an original slightly elongated form,

while above the pendentives we can see a tholobate nar -

rowing to the top that is equipped with numerous trapeze

win dows. The entire thing has a strongly ecstatic charac-

ter emphasising the earth-heaven direction. The longitu-

dinal-central nave of Hajnówka church is concentrated

around four quite massive in proportions pillars on which

elongated and parabolic pendentives are based, topped

with a conical dome. An irregular shape of the plan is

deﬁ nitely reﬂ ected in the ﬂ uent and freely shaped space

of the nave which is limited by subsidiary rooms such

as a sacriﬁ ce room or a baptistery. The above mentioned

line of two lower steps of the soleas continuing as an ele-

ment separating the aisle and the nave is arranged in such

a way that the shape of the nave ﬂ oor acquires a uniquely

original form. In fact, these steps are on quite a big part

of the circumference of a ﬁ gure that is similar to the

circle around the dome part. Also in the vertical division

of the nave interior according to tradition we can see the

picture of the material world (lower part) and spiritual

world (upper part). In both analysed churches this divi-

sion was expressively articulated and emphasised by

means of a much bigger degree of softness of the upper

part. In Hajnówka church the dome cone quite ﬂ uently

changes into low pendentives, which can be understood

as a symbol of per meation of the spiritual world through

the reality of God and man. An analogous situation can

be observed in Jałówka church where the dome is con-

nected with the tholobate quite freely and without any

clear border, and the tholobate changes into pendentives

in acompletely ﬂ uent way. This speciﬁ c shape of those

elements does not originate directly from tradition but

it is rather the author’s own idea, i.e. of Professor Alek-

sander Grygorowicz.

Pillars constitute an interesting element of compari-

sons. A sharp division into the accepted historicizing and

modern concept was not manifested in them because it

is in Jałówka church where these pillars are deﬁ nitely

modern. In Hajnówka church massive pillars change into

untypical shape of pendentives but they themselves have

a cylindrical shape similar to a traditional one. In both

cases the main pillars which support the dome appear in

a traditional number of four. In the eastern theology this

number signiﬁ es four evangelists.

najświętsze miejsce potraktowane zostało w obu obiek-

tach odmiennie – w Jałówce w postaci regular nego, kon-

chowego pomieszczenia, nakrytego regularną kolebką,

i nieco mniej regularnie w obiekcie hajnowskim. Zosta-

ło ono tam rozwiązane pomiędzy dwoma równoleg łymi

ścianami, ograniczone z jednej strony dookolnie ukie-

runkowanym ku centrum kopułowemu ikonostasem oraz

ścianą apsydalną o nieregularnej krzywiźnie. Przekryte

zostało kolebką o krzywiźnie zbliżonej do parabolicznej.

Również i w przypadku nawy głównym wyróżnikiem

specyﬁ

ki obu świątyń jest regularność ich form. Rozwią-

zana w dwóch konchowych ramionach krzyża nawa cer-

kwi w Jałówce odznacza się pewną geometrycznością

kształ tu jej rzutu, zaś nawę cerkwi hajnowskiej cechu-

je duża swoboda rozwiązania. Nawa symbolizuje świat

stwo rzony (umiejscowiony pod kopułą-niebem i w pewnej

opozycji do sanktuarium), ale również świat odku pio ny

i przemieniony przez Boga, a także niebo [2]. Znacze-

nie to podkreśla zarówno usytuowanie nawy między nar-

teksem a sanktuarium, jak i kopuła ponad nawą. W obu

porównywanych obiektach symbolika ta została wydat-

nie wyeksponowana. Następuje w nich spotkanie dwóch

najważniejszych osi świątyni: horyzontalnej i wertykal-

nej. Naos cerkwi w Jałówce ma charakter centralny, do-

okolny, silnie skoncentrowany wokół osi pionowej. To

właś nie w naosie relatywnie najsilniej zamanifestowana

została współczesna proweniencja historyzującego obiek-

tu schodzącymi się ku górze słupami. Tworzy to oryginal-

ny kształt wnętrza, przekładający się na jego specyﬁ cz-

ną atmosferę. Ponad słupami umieszczono pendentywy,

również o nieco oryginalnej, wydłużonej formie. Ponad

pendentywami znajduje się zwężający się ku górze bęben,

który jest silnie przepruty trapezowymi oknami. Całość

ma charakter silnie ekstatyczny, podkreślając kierunek

ziemia–niebo. Podłużno-centralna nawa hajnowskiej cer-

kwi skoncentrowana jest wokół czterech dość masyw-

nych w proporcjach słupów, na których opierają się silnie

wydłużone, paraboliczne pendentywy, a na nich stożko-

wa kopuła. Nieregularny kształt rzutu przekłada się zde-

cydowanie na płynną, swobodnie kształtowaną przestrzeń

nawy, ograniczoną pomieszczeniami pomocniczymi, jak

oﬁ arnik czy baptysterium. Wspomniana linia dwóch dol-

nych schodków solei, kontynuowana jako element od-

dzie lający nawę boczną od głównej, powoduje, że pod-

ło ga nawy jest ukształtowana w niezwykle oryginalny

sposób. W sumie schodki te zataczają znaczną część ob-

wo du ﬁ gury zbliżonej do okręgu wokół części kopuło-

wej. Również w podziale pionowym wnętrza nawy trady-

cja nakazuje widzieć obraz świata materialnego (dolna

część) i duchowego (w części górnej). W obu analizowa-

nych świątyniach podział ten został wyraziście wyarty-

kułowany i podkreślony znacznie większym stopniem

miękkości części górnej. W świątyni hajnowskiej sto-

żek kopuły dość płynnie przechodzi w schodzące nisko

pendentywy, co można odczytać jako symbol przenika-

nia świata duchowego przez rzeczywistość Bożą oraz

ludzką. Analogiczna sytuacja zachodzi w świątyni jałow-

skiej, gdzie kopuła dość swobodnie, bez wyraźnej grani-

cy, łączy się z bębnem, a bęben już zupełnie płynnie prze-

chodzi w pendentywy. Ukształtowanie tych elementów

Cerkiew w Hajnówce i Jałówce /The Orthodox Churches in Hajnówka and in Jałówka 125

An expressive difference in the design concept of

the structure with a modern and historicizing conven-

tion is also revealed in the solution of the dome space.

This space was treated traditionally in Jałówka church.

A spherical calotte of the dome based on the tholobate

can be seen from the inside. According to tradition, this

calotte is lavishly lighted through the windows in the

tholobate. The interior of the dome in Hajnówka church

was treated creatively. It is more a cone (lighted by a win-

dow situated at the top) than a calotte. A strongly ecstatic

expression of this dome deﬁ nitely reveals symbolism of

the exchange of descending and ascending movement,

which appears in the contact of the earth reality with the

spiritual world. This ecstatic way of sha ping the dome

does not diminish the traditional function which is as-

signed to it. Inside the conical dome there is no image of

Christ Pantocrator, which should traditionally emphasize

its Christological signiﬁ cance. Although the realization

of this image would have been a bit more difﬁ cult to be

performed in the conical interior than in the spherical

one as regards artistic performance, it seems that it could

have been possible. The church dome in Jałówka, which

was treated consequently in a traditional way, obviously

fulﬁ ls the requirement of evoking the described sym-

bolic substance. It is worth emphasizing that the domes

of both analysed structures use a meaningful shape of

the circle as a symbol of God. The way of shaping the

dome signiﬁ cantly inﬂ uences the disposition of light. This

element, which builds a crucial space aspect of an Or-

thodox church interior, is emphatically different in both

compared structures. In Jałówka church a very traditional

and lavishly glazed tholobate directs the strongest light-

ing to the dome calotte, whereas presbytery windows

provide light to the sanctuary in a deﬁ nitely weaker way.

The nave is lighted by two side windows. It is the way of

lighting which is most rooted in the Byzantine–Rus’ tradi-

tion. The lighting of Hajnówka church is a bit more com-

plex. The light is present in the most sanctiﬁ ed places, i.e.

in the sanctuary and the dome. However, the dome is not

lighted from the bottom – there is a small square window

at the very top of it. Apart from this, the light, which is

quite intensive and irregular, comes from the nave sides

emphasising the main axis of the church. In this empha-

sis of the main axis we can perceive a distant inspiration

with the early Christian basilica, while the irregularity of

the windows’ arrangement (Fig. 6A) is visibly inspired by

sacral structures by Le Corbusier. The method of lighting

in Hajnówka church, which interprets historical solutions

in a slightly innovative way, correctly conveys signiﬁ cant

symbolic meanings because it emphasises the places with

the greatest saturation of sacrum. Basically, the windows

do not convey any theological meanings; however, the

way of their arrangement directly reﬂ ects a signiﬁ cant

disposition of light as well as an architectural aspect of

the structure. In Jałówka church two types of windows

were applied. The windows are arranged symmetrically

and surmounted in a semicircular way in the lower part

(Fig. 6B); moreover, there are trapeze and regular win-

dows of the under-dome tholobate. The nave windows

contain canonically performed stained glass depicting

w taki specyﬁ czny sposób nie wywodzi się bezpośred-

nio z tradycji, a jest raczej autorskim pomysłem profeso-

ra Grygorowicza.

Ciekawy element porównań stanowią słupy. Nie został

w nich zamanifestowany ostry podział na przyjętą kon-

cepcję historyzującą i współczesną, albowiem to właśnie

w cerkwi jałowskiej te słupy są zdecydowanie współcze-

sne. W świątyni w Hajnówce masywne słupy przecho-

dzą w nietypowy kształt pendentywów, ale jednak same

w sobie mają kształt walcowy, zbliżony do tradycyjnych.

W obu wypadkach główne słupy, podtrzymujące kopułę,

występują w tradycyjnej liczbie czterech. Taka ich liczba

we wschodniej teologii oznacza czterech ewangelistów.

Wyrazista różnica w koncepcji projektowej obiektu

o konwencji współczesnej i historyzującej ujawnia się też

w sposobie rozwiązania przestrzeni kopułowej. Przes trzeń

ta została potraktowana tradycyjnie w świątyni jałows-

kiej. Od wewnątrz widoczna jest sferyczna czasza kopuły

opartej na bębnie. Czasza ta jest zgodnie z tradycją obﬁ -

cie oświetlona poprzez okna w bębnie. Twórczo potrak-

towane zostało wnętrze kopuły cerkwi hajnows kiej. Jest

ono bardziej stożkiem (rozświetlonym znajdującym się

na szczycie okienkiem), aniżeli czaszą. Silnie ekstatyczny

wyraz tejże kopuły zdecydowanie ujawnia symbolikę wy-

miany ruchu zstępującego i wstępującego, jaki następuje

w kontakcie rzeczywistości ziemskiej ze światem ducho-

wym. Taki ekstatyczny sposób ukształtowania kopuły nic

nie ujmuje z przypisanej jej tradycją funkcji. Wewnątrz

stożkowej kopuły nie umieszczono wizerunku Chrystusa

Pantokratora, co tradycyjnie powinno akcentować chrys-

tologiczną jej wymowę. Choć realizacja tego wizerunku

byłaby nieco trudniejsza do rozwi

ązania pod względem

plastycznym we wnętrzu stożkowym niż w sferycznym,

wydaje się jednak, że była możliwa. Kopuła świąty-

ni w Jałówce, potraktowana konsekwentnie tradycyjnie,

w oczywisty sposób spełnia wymóg przywoła nia opisa-

nych treści symbolicznych. Godne podkreś lenia jest, że

kopuły obu analizowanych obiektów wykorzys tują zna-

czący kształt okręgu jako symbol Boga. Sposób ukształ-

towania kopuły wpływa istotnie na dyspo zycję światłem.

Element ten, budujący istotny aspekt przestrzeni wnętrza

cerkwi, jest wymownie odmienny w obu porównywanych

obiektach. W jałowskiej świątyni bardzo tradycyjny, obﬁ -

cie przeszklony bęben kieru je najsilniejsze oświetlenie na

czaszę kopuły, a prez biterialne okna zdecydowanie sła-

biej oświetlają sanktuarium. Nawa doświetlona jest dwo-

ma bocznymi oknami. Jest to najbardziej zakorzeniony w tra-

dycji bizantyńsko-ruskiej sposób oświetlenia. Oświet lenie

świątyni hajnowskiej jest nieco bardziej złożone. Światło

jest obecne w najsilniej usakralizowanych miejscach, czy-

li w sanktuarium i kopule. Kopuła jest jednak oświetlona

nie od spodu – w samym jej szczycie znajduje się niewiel-

kie kwadratowe okno. Prócz tego dość intensywne świa-

tło, choć nieregularnie rozdysponowane, dociera z bo-

ków nawy, podkreślając oś główną świątyni. W owym

podkreśleniu osi głównej można dostrzec odległą inspira-

cję wczesnochrześcijańs ką bazyliką, a w nieregularności

rozmieszczenia okien (il. 6A) – sakralnymi obiektami Le

Corbusiera. Zastosowany w hajnowskiej cerkwi sposób

oświetlenia, nieco nowatorsko interpretujący rozwiąza-

126 Krzysztof Woźniak

Christ and the Apostles (on the right) and stained glass

with images of the Mother of God and orthodox saints

(on the left). In the presbytery part there is stained glass

with images of Euphrosyne of Polatsk and Alexander

Nevsky which light up the presbytery part in accordance

with the canon. Various windows in Hajnówka church,

which are also accomplished mostly in a circular way

with different proportions, are designed in an apparently

disordered way which in fact provides the interior with

the speciﬁ c lighting described above.

The narthex, which reﬂ ects the non-divinized world

in its symbolic meaning, also constitutes a traditional

place of the penitential rite. Therefore, its material ex-

pression should be dark and make an impression of be-

ing small. At the same time it may fulﬁ l the function of

the church vestibule. The narthexes of both compared

churches are built on the basis of a similar rule of limit-

ing their heights by means of the choir panel and more or

less conventional separating them from the nave. How-

ever, they have different detail solutions. In Hajnówka

church the narthex was designed as the space based

on a very irregular and cambered shape of the ﬂ oor

plan, which is separated from the nave by an additional

pair of pillars. An additional vestibule was applied with

a strictly utilitarian function. A kind of square on the re-

inforced concrete ramp, which is constructed in front of

the church, creates the form of an exonarthex. Apart from

the above mentioned parts, the narthex also has a certain

type of branching with an additional external entrance.

The narthex has a direct connection with the staircase

leading to the choir. The entrance complex in the smaller

Jałówka church is much simpler. In practice, it was lim-

ited to the simple one-room narthex with regular and cir-

cular curvatures of the ﬂ oor plan. In this room there are

small and circular stairs leading to the choir.

nia historyczne, poprawnie przenosi jednak istotne treści

symboliczne, podkreśla bowiem miejs ca o największym

nasyceniu sacrum. Okna same w sobie zasadniczo nie

prze noszą treści teologicznych, jednak sposób ich kom-

po nowania bezpośrednio przekłada się na istotną pod

tym względem dyspozycję światłem oraz aspekt archi-

tektoniczny obiektu. W obiekcie jałowskim zastosowano

dwa rodzaje okien. Symetrycznie rozmieszczone, półkoli-

ście zwieńczone okna w dol nej części (il. 6B), a ponadto

trapezowe, regularne okna bębna podkopułowego. Okna

nawy zawierają ka no nicznie wykonane witraże Chrystu-

sa i Apostołów (z prawej strony) oraz witraż Bogarodzi-

cy i świętych pra wosław nych (ze strony lewej). W częś ci

prezbiterialnej znajdują się witraże świętej Eufrozyny Po-

łockiej i Aleksandra Newskiego, doświetlające zgodnie

z kano nem część prezbiterialną. Różnorodne okna cer-

kwi w Hajnówce, w większości również zakończone pół-

koliście, o rozmaitych proporcjach, zakomponowane są

w sposób pozornie nieuporządkowany, nadający jednak

wnętrzu oświetlenie o opisanej specyﬁ ce.

Narteks, przywołujący w swej symbolicznej warstwie

świat nieprzebóstwiony, stanowi także tradycyjne miejsce

aktów pokutnych. Dlatego jego materialny wyraz winien

być mroczny oraz wywoływać wrażenie niewielkiego.

Może on pełnić jednocześnie funkcję przedsionka świąty-

ni. Narteksy obu porównywanych obiektów zbudowane są

w oparciu o podobną zasadę ograniczenia ich wy sokoś ci

płytą chóru oraz mniej lub bardziej umownego oddzielenia

ich od nawy. Różnią się natomiast rozwiązaniami szcze-

gółowymi. W świątyni hajnowskiej narteks rozwiązany

został jako przestrzeń oparta na bardzo nieregularnym, wy-

giętym kształcie rzutu, oddzielonym od nawy dodatkową

parą słupów. Zastosowano tutaj dodatkowo przedsionek,

o funkcji czysto utylitarnej. Wykonstruo wany na zew-

nątrz, przed świątynią, rodzaj placu na żelbetowej rampie

Il. 6A. Cerkiew Świętej Trójcy w Hajnówce. Okna elewacji

(fot. K. Woźniak)

Fig. 6A. Hajnówka. The Holy Trinity Orthodox Church. Windows

(photo by K. Woźniak)

Il. 6B. Cerkiew Podwyższenia Krzyża Świętego w Jałówce. Formy okien

(fot. K. Woźniak)

Fig. 6B. Jałówka. The Holy Cross Exaltation Orthodox Church.

Windows (photo by K. Woźniak)

Cerkiew w Hajnówce i Jałówce /The Orthodox Churches in Hajnówka and in Jałówka 127

The altar constitutes the centre and essence of the sac -

ral character of the church. In both churches it was si tu -

ated traditionally, i.e. on the main axis of the structure in

the centre of the church space and in both structures it was

designed on the square projection. The altar partition, which

covers the holiest place from people’s eyes, constitutes an

indispensable element of the Eastern Church interior. In

the Rus’ tradition this partition evolved to the extended

orms of iconostasis. A very traditional form of iconosta-

sis was placed in Jałówka church, whereas in Hajnówka

church the iconostasis was realised as authorial, modern,

made of reinforced concrete and covered with ceramics.

Its form remains in a close relation with the context of the

whole church. It repeats parabolic shapes of vaults in the

form of the tsarist and diaconal doors. In this church, the

rainbow arch, which strongly abounds with symbols and

indicates, among other things, the covenant of man with

God, was also solved in a parabolic way and highlighted

by an intensive orange colour as well as by Veil of Veroni-

ca. While discussing the interior of Hajnówka church,

we should also pay attention to the huge and unusually

successful panikadylion designed by the author of the

church and also to the polychrome by Dymitrios Andon-

opulos, which excellently blends in with the rest of the

interior. Unfortunately, although the polychrome con-

vention is on a very high artistic level, it is not entirely

in accordance with intentions of Professor Grygorowicz

who cooperated with Professor Jerzy Nowosielski and

intended to entrust him with its design and execution.

Summing up, we can state that in fact Jałówka church

constitutes a compilation of tradition and a modern archi-

tectural language which originates from modernistic and

reinforced concrete traditions. Undoubtedly, many histor-

ical inspirations and references (Byzantine system, Trans-

caucasia patterns) as well as solutions borrowed from

the Polish tradition can be found in this church. It is really

easy to perceive a similarity of this church plan to, for

exam ple, the 17

-century traditional Orthodox Church of

Saint George in Siemianówka. The bell tower of Jałówka

Church (Fig. 3B) is also a certain kind of reference to tra -

ditional forms in Poland, which, for example, are known

from Orthodox churches in Radoszyce or Płonna. Tradi-

tional elements of this church – crossing of barrels and

a dome with a tholobate on pendentives – are consistent ly

incorporated into the composition with a modern system

of pillars. These pillars are slightly leaning to the centre

and this direction is continued by pendentives and the

dome tholobate forming a kind of a cone. Thanks to the

niches the edges of pillars in fact constitute plates formed

to a shape that is difﬁ cult to be obtained in a technology

other than reinforced concrete. These easily recognisable

elements of the modernistic cultural code are ﬁ rmly root-

ed in widely understood Orthodox traditions. It seems that

in this context, we can understand this origin of the mod-

ernistic thought as a positive reaction to the 19

-century

eclectic way of thinking. In Hajnówka church, apart from

the abovementioned reinforced concrete shell construc-

tion [8], we can trace many other elements referring to

modernism, i.e. a frame construction, a structurally inde-

pendent façade with freely arranged windows, the exter-

tworzy formę egzonarteksu. Poza wymienionymi częś-

ciami narteks ma jeszcze pewnego rodza ju odgałęzienie

z dodatkowym wejściem zewnętrznym. Narteks ma bez-

pośrednie połączenie z klatką schodo wą prowadzącą na

chór. O wiele prostszy jest zespół wejściowy w mniej-

szej cerk wi w Jałówce. Ograni czony został praktycznie

do jednoprzestrzennego, prostego narteksu o regu larnych,

kołowych krzywiznach rzutu. W pomiesz czeniu tym znaj-

dują się niewielkie, okrągłe schody prowadzące na chór.

Ołtarz stanowi centrum oraz esencję sakralnego wy-

miaru obiektu. W obu usytuowany został tradycyjnie,

czyli na osi głównej obiektu, w centrum przestrzeni sank-

tuarium, i w obu przypadkach rozwiązany został na rzucie

kwadratowym. Niezbędnym elementem wnętrza świątyni

wschodniej jest przegroda ołtarzowa, zasłaniająca przed

oczami wiernych miejsce najświętsze. W tradycji ruskiej

przegroda ta ewoluowała do rozbudowanych form ikono-

stasu. W cerkwi jałowskiej umieszczono bardzo tradycyj-

ną jego formę, zaś

w świątyni w Hajnówce zrealizowano

ikonostas autorski, współczesny, żelbetowy, obłożony ce-

ramiką. Jego forma pozostaje w ścisłym związku z kon-

tekstem całej świątyni. Powtarza on paraboliczne kształ-

ty sklepień w formie drzwi carskich i diakońskich. Łuk

tęczo wy, silnie nasycony symbolicznie, oznaczający

między innymi przymierze człowieka z Bogiem, został

w tejże cerkwi również rozwiązany parabolicznie i wy-

róż niony intensywnym kolorem pomarańczowym oraz

ve rai konem. Przy okazji omawiania wnętrza hajnowskiej

cerk wi trzeba też zwrócić uwagę na ogromny i niezwykle

udany panikadylion, zaprojektowany przez autora świą-

tyni, a także na świetnie wpisane we wnętrze polichromie

autorstwa Dymitriosa Andonopulosa. Niestety, choć na

bar dzo wysokim poziomie artystycznym, konwencja po-

lichromii nie do końca jest zgodna z intencjami profesora

Grygorowicza, który zamierzał powierzyć ich zaprojekto-

wanie oraz wykonanie współpracującemu z nim profeso-

rowi Jerzemu Nowosielskiemu.

Podsumowując, można powiedzieć, że świątynia w Ja -

łów ce jest w istocie kompilacją tradycji i współczes-

nego, wy wodzącego się z modernistycznych, żelbeto-

wych trady cji, języka architektonicznego. Niewątpliwie

w świątyni tej można odnaleźć wiele historycznych inspi-

racji i nawią zań (bizantyński układ, wzorce zakaukaskie),

ale też i rozwiązań zaczerpniętych z kultury polskiej. Ła-

two zauwa żyć pokrewieństwo planu tej świątyni na przy-

kład z XVII-wieczną, tradycyjną cerkwią św. Jerzego

w Sie mia nówce. Dzwonnica jałowskiej świątyni (il. 3B)

jest również pewnego rodzaju nawiązaniem do tradycyj-

nych w Polsce form, znanych na przykład z cerkwi w Ra-

doszycach czy Płonnej. Tradycyjne elementy tej świątyn

– skrzyżowanie kolebek i kopuła z bębnem na pendenty-

wach – są spójnie włączone do kompozycji ze współczes-

nym systemem słupów. Słupy te są lekko pochylone ku

środkowi, a kierunek tego pochylenia jest kontynuowany

przez pendentywy i bęben kopuły (powstaje w ten sposób

rodzaj stożka). Dzięki wnękom brzegi słupów są w istocie

płytami o kształcie trudnym do uzyskania w technologii

innej niż żelbet. Te czytelne elementy modernistycznego

kodu kulturowego są mocno osadzone w szeroko rozumia-

nych tradycjach cerkiewnych. Wydaje się, że w tym ukła-

128 Krzysztof Woźniak

nal contour of the plan independent of the arrangement

of pillars, a manner of approaching the reinforced con-

crete material in an extremely sculptural way as well as

details like concrete framing around windows, numerous

sculptured elements and moreover a clearly visible inspi-

ration with ship architecture dynamics (Fig. 4A and 4B).

Indeed, in Hajnówka church inspirations with modernism

are more expressive.

Conclusions

The discussed Orthodox churches represent a signi-

ﬁ cant architectural value. Both of them are inspired by

his tory and they both emphasise their contemporary pro-

venience in a visible way. However, they are situated

on opposite sides of a demarcation line that separates

a historicizing trend and a modern trend, i.e. Jałówka

church consequently and unambiguously reﬂ ects essen-

tial elements of tradition (mostly Byzantine tradition),

on the other hand Hajnówka church signals a certain dis-

tance to wards historical forms, which in this case entails

a crea tive or even free interpretation of the architectural

tradition. One church is deﬁ nitely conservative in its

charac ter, while the other one is deﬁ nitely innovative.

They clearly depict a ba sic difference in the design ap-

proach. These exa mples illus trate the observation that the

compromise between tradition and modernity, cited in

literature, in practice boils down to the choice of one of

these concepts. It can be ex pressed by two quite extreme

ways even in the vision of the same author. A comparison

of the churches which con stitute the essence of the two

concepts illu strates dif ferences and similarities existing

in the said con ventions.

The Holy Trinity Orthodox Church design constitutes

an example of a successful modern form inspired by tra-

dition. It proves that this modern form is possible even

within the Orthodox canon. The plan of Jałówka Church

is a good example of a historicizing Orthodox Church

solution. As a consequence, both of these trends provide

a possibility to create valuable and consequently desig-

ned architecture. The division of modern architecture

into two trends does not entail its axiological dualism.

Both of the discussed structures constitute inspiring ex-

amples of a positive response to the problem of design-

ing a contemporary orthodox church.

Straightforward and consequent solutions as to form

and material were employed in both of the compared struc-

tures. These examples prove that it is possible to ob serve

the existing orthodox canon and at the same time to use

contemporary means of expression in various ways. Both

buildings are a creative interpretation of this canon al-

though they are also strongly marked with the indi vidua-

lity of the author. On these examples we can see that it is

possible to maintain diversity in thinking about designing

sacral structures and to use a multitude of design solutions.

Finally, both of these examples illustrate the fact that a very

conservative tradition of eastern Christianity is not closed

but it is still vivid and open to development and new forms

brought by modernity. By all means Hajnówka church con-

veys this message in a more explicit way. Both structures

dzie można odczytać zalążek myśli o modernizmie jako

pozytywnej reakcji na XIX-wieczny, eklektyczny sposób

myślenia. W cerkwi hajnowskiej, prócz wymienionej już

łupiny żelbetowej [8], można odnaleźć wiele innych ele-

mentów nawiązujących do modernizmu – konstrukcję

szkieletową, niezależną od konstrukcji elewację ze swo-

bodnie komponowanymi oknami, obrys zewnętrzny pla-

nu niezależny od układu słupów, niezwykle rzeźbiarskie

potraktowanie materiału żelbetowego, a także detale takie

jak betonowe obramowania wokół okien, liczne rozrzeź-

bienia, ponadto czytelna w bryle pewna inspiracja dyna-

miką architektury okrętowej (il. 4A i 4B). W hajnowskiej

świątyni inspiracje modernizmem są zatem wyrazistsze.

Wnioski

Opisane świątynie przedstawiają istotną wartość ar chi-

tektoniczną. Obie są inspirowane historią i obie w czy tel-

ny sposób eksponują swoją współczesną proweniencję.

Sy tuują się jednak po dwóch stronach linii demarkacyj-

nej od dzielającej nurt historyzujący od współczes nego:

świąty nia jałowska konsekwentnie i ściś le przywołuje

zasadni cze elementy tradycji (najczęś ciej bizantyńskiej),

obiekt haj nowski zaś sygnalizuje pewien dystans do form

historycz nych, w tym wypadku oznaczający twórczą,

a nawet swobodną interpretację tradycji architektonicz-

nej. Jedna świątynia jest zdecydowanie zachowawcza,

druga zdecydowanie nowatorska. Wyraziście ukazują one

za sad niczą różnicę w podejściu projektowym. Przykłady

te stanowią ilustrację spostrzeżenia, że postulowany w li-

te ra turze kompromis między tradycją a nowoczes noś c i ą

w prak tyce polega na zdecydowaniu się na jedną z wy-

mie nio nych koncepcji. Może wyrażać się dwiema, dość

skraj nymi, drogami, nawet w wizji tego samego au tora.

Po równanie świątyń, stanowiących kwintesencję obu tych

konwencji, ilustruje występujące w tychże konwencjach

różnice oraz równoległości.

Projekt cerkwi Świętej Trójcy stanowi przykład uda-

nej inspiracji nowoczesnej formy tradycją. Udowadnia, że

taka nowoczesna forma możliwa jest nawet w obrę bie pra-

wosławnego kanonu. Plan cerkwi w Jałówce jest natomiast

udanym przykładem rozwiązania cerkwi w kon wen cji hi-

storyzującej. A zatem oba nurty dają możliwość tworze-

nia wartościowej, konsekwentnie zaprojek towanej archi-

tektury. Z samego podziału współczes nej archi tektury na

dwa nurty nie wynika jej dualizm aksjologicz ny. Obydwa

opisane obiekty stanowią cenne przykła dy pozytywnej od-

powiedzi na problem projektowania współ czes nej cerkwi.

W obu porównywanych obiektach zastosowano szczere

i konsekwentne rozwiązania formalne i materiałowe. Przy-

kłady te pokazują, że mimo przestrzegania obowiązujące-

go w świątyniach wschodnich kanonu możliwe jest posłu-

giwanie się współczesnymi środkami wyrazu, i to na różne

sposoby. Obie świątynie są twórczą interpretacją tego ka-

nonu, choć jednocześnie noszą silne piętno indywidualnoś-

ci autora. Przykłady te udowadniają, iż możliwa jest różno-

rodność w myśleniu o projektowaniu obiektu sakralnego,

że wciąż możliwych jest nieskończenie wiele rozwiązań

projektowych. Wreszcie oba przykłady pokazują, że bar-

dzo konserwatywna tradycja chrześcijaństwa wschodniego

Cerkiew w Hajnówce i Jałówce /The Orthodox Churches in Hajnówka and in Jałówka 129

give a testimony of respecting cultural heritage and open-

ness to contemporary times. They are also shining exam-

ples that tradition is not to be identiﬁ ed with repeating his-

torical forms. Their author was undoubtedly fully aware of

the existence of misunderstood historicism that pours into

the sacral architecture market and these orthodox churches

constitute a clear constructive reaction to this phenomenon.

Translated by

Bogusław Setkowicz

Bibliografia /References

[1] Uścinowicz J., Symbol, archetyp, struktura: hermeneutyka tradycji

w architekturze świątyni ortodoksyjnej, Dział Wydawnictw i Poli-

graﬁ i Politechniki Białostockiej, Białystok 1997.

[2] Uścinowicz J., Hermeneutyka tradycji w architekturze świątyni

ortodoksyjnej, Zeszyty Naukowe Politechniki Białostockiej nr 18,

Architektura, Dział Wydawnictw i Poligraﬁ i Politechniki Biało-

stockiej, Białystok 1999, 119–131.

[3] Uścinowicz J., Symbol i kanon w architekturze cerkiewnej jako ka-

tegorie estetyki bizantyńskiej, „Architektura” 1989, nr 3–4, 40–41.

[4] Uścinowicz J., Świątynia i symbole – historia przeszła i współ-

czesna, Zeszyty Naukowe Politechniki Białostockiej nr 19, Archi-

tektura, Dział Wydawnictw i Poligraﬁ i Politechniki Białostockiej,

Białystok 2002, 171–179.

[5] Wierzbicka A.M., Symbol jako język komunikatu we współcze-

snej polskiej architekturze sakralnej, rozprawa doktorska, Wydział

Architektury Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2009.

[6] Woźniak K., Kierunki architektury cerkiewnej po połowie XX wie-

ku, rozprawa doktorska, Politechnika Poznańska, Poznań 2010.

[7] Borowik S., Paraﬁ a w Jałówce, „Przegląd Prawosławny” 1998,

nr 4, 32–35.

[8] Norman E., Dom Boga, Arkady, Warszawa 2007.

[9] Charkiewicz J., Dzieje paraﬁ i prawosławnej św. Mikołaja w Szcze-

cinie, „Wiadomości Polskiego Kościoła Prawosławnego” 2004,

nr 7–8 (176–177), 24–25.

[10] Maciuka M., Sosna G., Zarys dziejów paraﬁ i Świętej Trójcy w Haj-

nówce, „Wiadomości Polskiego Kościoła Prawosławnego” 2008,

nr 1 (218), 16–17.

[11] Woźniak K., Nurt współczesny architektury cerkiewnej w Polsce

na przykładzie świątyń w Białym Borze i Hajnówce, [w:] A. Waw-

rzynek (red.), Wybrane zagadnienia z dziedziny budownictwa.

Monograﬁ a, Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, Gliwice 2009,

463–471.

[12] Kabac J., Cerkiew Świętego Ducha w Białymstoku, „Architektura”

1989, nr 3–4, 42–43.

[13] Lisowska-Siudek K., Cerkiew w Czarnej Białostockiej, „Architek-

tura” 1989, nr 3–4, 49.

[14] Kuźmienko J., Cerkiew w Dąbrowie Białostockiej, „Architektura”

1989, nr 3–4, 44–45.

[15] Grygorowicz A., Geneza i rozwój kopuły na kwadracie, „Czasopis-

mo Techniczne” 1963, nr 3 (59), 20–27.

[16] Grygorowicz A., Pogodzić tradycje ze współczesnością, „Polska”

1980, nr 12, 45–46.

[17] Grygorowicz A., Cerkiew w Jałówce, [w:] Materiały z V Mię-

dzynarodowej Konferencji Naukowo-Technicznej Budownictwo

Sakralne i Monumentalne, Dział Wydawnictw i Poligraﬁ i Politech-

niki Białostockiej, Białystok 2004, 99–105.

Streszczenie

W artykule autor przedstawia formy wyróżniających się poziomem architektonicznym cerkwi Świętej Trójcy w Hajnówce i Podwyższenia Krzyża

Świętego w Jałówce, obie autorstwa prof. Aleksandra Grygorowicza. Oba te obiekty stanowią rzadki przykład udanej integracji tradycji i współ-

czesności, często zresztą postulowanej w literaturze przedmiotu. Jednak w obu przypadkach integracji tej dokonano w ramach zupełnie innej

ﬁ lozoﬁ i projektowej. Świątynia jałowska, zbudowana zasadniczo w konwencji tradycyjnej, wpisuje w swój historyzujący układ współczesne, żel-

betowe elementy, czytelnie wskazujące na czas jej powstania. Obiekt hajnowski, zasadniczo modernistyczny, stanowi jednak rozpoznawalną rein-

terpretację tradycyjnego układu krzyżowo-kopułowego. Odmienność obu obiektów sięga o wiele dalej, co stanowi przedmiot porównań w ramach

niniejszego artykułu. Nie ulega jednak wątpliwości, że oba obiekty są przede wszystkim udanymi przykładami świątyń stojących po dwóch stro-

nach cezury dzielącej współczesną architekturę cerkiewną na nurt tradycyjny i współczesny. Oba także stanowią konstruktywną odpowiedź na pro-

blem projektowania współczesnej cerkwi (niezwykle konserwatywny sektor architektury), a także udowadniają, że wpisanie obiektu w tradycję nie

musi oznaczać czerpania z form historycznych.

Słowa kluczowe: architektura sakralna, cerkiew, świątynia

Abstract

The article presents the forms of architecturally outstanding churches The Holy Trinity Church in Hajnówka and the Holy Cross Exaltation Church

in Jałówka. Both churches were designed by Professor Aleksander Grygorowicz. They are a rare example of a successful integration of tradition and

contemporaneity which is often postulated in the literature on the subject. This integration is based on an entirely different design philosophy in each

case. Built in a traditional and historicizing convention, the church in Jałówka contains contemporary elements made of reinforced concrete, clearly

indicating the time of its construction. The modern church in Hajnówka constitutes a recognizable reinterpretation of the traditional crosswise and

domed arrangement. Both objects are dissimilar in many more ways, and have been compared within this article. The churches stand on both sides

of the line dividing the contemporary Orthodox church architecture into a traditional and a contemporary trend. Both churches answer constructively

to the problem of designing a contemporary church (a very conservative sector of architecture), and prove that the use of traditional solutions does

not have to mean culling from historical forms literally.

Key words: ecclesiastical architecture, orthodox church, temple

nie jest zamknięta, lecz wciąż żywa i otwarta na rozwój,

na formy przynoszone przez nowe czasy. Oczywiście prze-

kaz taki w wyrazistszy sposób niesie świątynia hajnowska.

Oba obiekty są świadectwem poszanowania dla dziedzic-

twa kulturowego i otwarcia na współczesność. Są też wy-

mownymi przykładami, że nie można utożsamiać tradycji

z powtarzaniem historycznych form. Ich autor niewątpli-

wie był głęboko świadomy zalewającego rynek architektu-

ry sakralnej źle pojętego historyzmu, a świątynie stanowią

nań wyrazistą, konstruktywną reakcję.

130 Krzysztof Woźniak

Opactwo cystersów w Wąchocku,

głowica kolumny w kapitularzu (fot. E. Łużyniecka)

Cistercian Abbey in Wąchock, the column head

in the chapterhouse (photo by E. Łużyniecka)