Fontanna Neptuna z placu Nowy Targ we Wrocławiu

Ewa Małachowicz

doi:10.5277/arc130102

Streszczenie

Artykuł powstał z powodu odkrycia fragmentów rzeźbiarskiej oraz architektonicznej barokowej dekoracji Fontanny Neptuna stojącej na pl. Nowy Targ do 1945 r. Miało ono miejsce podczas wykopalisk archeologicznych prowadzonych przez zespół archeologów Instytutu Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego pod kierunkiem prof. Jerzego Piekalskiego. Odnalezione fragmenty oraz analiza dostępnych źródeł ikonograficznych przynoszą nowe informacje dotyczące znanego, choć niezachowanego dzieła małej architektury. Umożliwiły również prezentowaną rysunkową rekonstrukcję zabytku autorstwa dr. inż. arch. Macieja Małachowicza oraz mgr. inż. arch. Rafała Karnickiego.

Podgląd pełnego artykułu jest możliwy wyłącznie na większych ekranach.

Ewa Małachowicz*

Fontanna Neptuna

z placu Nowy Targ we Wrocławiu

The Fountain of Neptune

from Nowy Targ Square in Wrocław

Pomysł rekonstrukcji wrocławskiej Fontanny Neptuna

odżył w 2010 r., kiedy to w trakcie badań archeologicz-

nych odkopane zostały liczne relikty tegoż zabytku, zna-

nego dotąd jedynie ze źródeł ikonograficznych. Dzięki

wy ko paliskom prowadzonym przez zespół archeologów

z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego (pod

kierunkiem prof. Jerzego Piekalskiego) znana jest dzisiaj

dokładna pierwotna lokalizacja obiektu oraz liczne frag-

menty detalu rzeźbiarskiego

. Te ostatnie umożliwiają

częś ciową weryfikację stopnia dokładności i wierności

gra ficznych przedstawień fontanny oraz uzupełniają in -

for macje, których dostarczają liczne przedwojenne foto-

grafie. Tym samym wzbogaca się wiedza o jednym z waż-

nych dla historii pl. Nowy Targ, jeśli nie dla całego mias ta,

elemencie małej architektury. Zniszczona podczas wojny

Fontanna Neptuna stanowiła centralny element placu,

którego dzisiejsze modernistyczne formy znacząco odbie-

gają od wcześniejszej koncepcji urbanistycznej i nadal

pozostają dyskusyjne, mając liczne grono swych zwolen-

ników oraz przeciwników. Okazją do prezentacji Fontanny

Neptuna jest również to, iż od przyznania prof. Wojcie-

chowi Witkiewiczowi nagrody „Amba sa dor Wrocławia”

(2010) torso postaci Neptuna oczekuje na wyeksponowa-

nie we wrocławskim Parku Staromiejskim.

* Uniwersytet Karola w Pradze / Charles University in Prague.

Badania architektoniczno-rzeźbiarskie wykonał zespół pod kie-

runkiem dr. inż. arch. Macieja Małachowicza. Jego częścią jest również

graficzna rekonstrukcja Fontanny Neptuna autorstwa mgr. inż. arch.

Rafała Karnickiego.

The idea of reconstruction of the Fountain of Neptune

in Wrocław was revived in 2010 when numerous rem-

nants of that monument, which earlier was known only

from ico nographic sources, were found during archeolo-

gical works. As a result of excavations conducted by a team

of archeo logists from the Institute of Archeology at the

Uni

versity of Wrocław (under directorship of Professor

Jerzy Pie kalski) the exact original location of the structure

and numerous fragments of sculptural details are known

today

. Those details are the basis of partial verification of

the degree of accuracy and faithfulness of graphic images

of the fountain and they complete the information provided

by a num ber of pre-war photographs. Consequently, they

provide additional knowledge of one of the elements of

street architecture crucial for the history of Nowy

Targ

Square, if not for the whole city. The Fountain of Neptune,

which was destroyed during the war, was the central ele-

ment of the square whose modern forms significantly devi-

ate today from the earlier, historical urban conception and

still remain controversial, with as many advocates as oppo-

nents. Another reason of the presentation of the Foun tain of

Neptune is also the fact that sinc

e 2010 when Professor Woj-

ciech Witkiewicz was presented with the “Ambassador of

Wroc ław Award” the torso of the figure of Neptune has been

waiting for its exposition in Wrocław Staromiejski Park.

The architectural and sculptural research was conducted by the

team of dr inż. arch. Maciej Małachowicz. It also included a graphic

reconstruction of the Fountain of Neptune by mgr inż. arch. Rafał

Karnicki.

2013

1(33)

DOI: 10.5277/arc130102

12 Ewa Małachowicz

The original Fountain of Neptune in Wrocław stood in

the south part of Nowy Targ Square, most likely in the

place of an earlier utility water intake. It was commis-

sioned by Wrocław City Council in 1732 and made by the

stonework entrepreneur Johann Adam Karinger [5,

pp. 143–145] and his collaborators: the sculptor Johann

Jakob Bauer and the stoneworker Johann Baptist Lem-

berger. The works cost 2086 thalers [6, p. 135]. Bauer,

who is known also as the author of the decorations of the

organ in St. Nicholas’ Church in Brzeg, whose fragments

are at present in the Museum of the Piast Dukes of Silesia

in Brzeg, is believed to be the author of the figure of Nep-

tune, and most likely of the remaining figural representa-

tions as well [7, p. 66].

The selection of decorations – the figure of Neptune

– could have been connected with the use of the square as

a place for trading fish, with market stalls with herrings

standing around. It also could have been a sign of the

grand urban ambitions of the Hanseatic city of Wrocław

[2]. It should be mentioned that the Triton Fountain,

which emulated the Roman masterpiece by Gianlorenzo

Bernini, was built in the nearby episcopal see in Nysa and

the monuments of Neptune appeared also in Świdnica,

Legnica, Jelenia Góra and Gliwice. At first, however, the

intentions of the originators were not appreciated by the

city residents and the statue was nicknamed Gabeljürge

– “Farmer with a pitchfork.” Anyway, Neptune became

a local attraction already in the 19

century, which is con-

firmed by numerous postcards and mentions of New

Year’s Eve parties taking place by the fountain [5]. In

1838, on the initiative of the Police President (in German

Polizeipräsident) Heinke, and for 500 thalers offered by

him, the fountain was restored. Most probably, at that

time the water pipes were laid to the upper sections of the

monument (dolphins’ mouths and Neptune’s trident).

More restoration work was commissioned in 1872 to the

sculptor Albert Rachner and it lasted until April 1874

Most probably, at that time a new twelve-sided balustrade

of the fountain was made. The fountain of Neptune stood

in the Nowy Targ Square until 1945.

In 2010, 16 fragments of the sculptural and architec-

tural decoration of the fountain’s column and a fragment

of the 19

-century balustrade were found during archeo-

logical works

. They were subjected to a careful icono-

graphic analysis and compared to known iconographic

sources.

The oldest known image of the Fountain of Neptune in

Wrocław is the etching from 1736 made by Karol Rems-

hart based on the drawing by Friedrich Bernhard Werner

(Uni versity Library in Wrocław) [1, Fig. 49]. This is

a fan tastic rendition of the fountain that differs from later

[6, p. 138]. H. Markgraf mentions that new figures of the foun-

tain were installed in 1874; this information is not confirmed by the style

analysis of the original fragments and old pictures.

It is difficult to determine what happened to the other fragments

of the destroyed fountain. The preliminary research at the National

Museum in Wrocław and at the Museum of Architecture in Wrocław did

not provide new findings. The sculptural details with the motif of dol-

phins held in the abbey in Lubiąż also come from a different monument.

Dawna wrocławska Fontanna Neptuna stała na po łud-

niowej stronie pl. Nowy Targ, zapewne w miejscu wcześ-

niejszego użytkowego ujęcia wodnego. Wykonana została

na zamówienie wrocławskiej Rady Miejskiej w roku 1732

przez przedsiębiorcę kamieniarskiego Jana Adama Karin-

ge ra [5, s. 143–145] oraz współpracujących z nim: rzeź-

biarza Jana Jakuba Bauera i kamieniarza Jana Baptistę

Lembergera. Za wykonane prace zapłacono kwotę 2086

ta larów [6, s. 135]. Za autora figury Neptuna, a zapewne

i pozostałych przedstawień figuralnych uchodzi Bauer,

znany również jako autor wystroju organów kościoła św.

Mikołaja w Brzegu, których fragmenty znajdują się obec-

nie w Muzeum Piastów Śląskich w Brzegu [7, s. 66].

Wybór dekoracji – postaci Neptuna – mógł się wiązać

z ówczesnym przeznaczeniem placu jako miejsca handlu

rybami (i stojącymi wokół kramami śledziowymi). Mógł

również symbolizować wielkomiejskie ambicje han-

zeatyckiego miasta Wrocławia [2]. Należy także wspom-

nieć, że w nieodległej biskupiej Nysie powstała Fontanna

Trytona wzorowana na rzymskim dziele Gianlorenzo

Ber niniego, a pomniki Neptuna pojawiły się też w Świd-

nicy, Legnicy, Jeleniej Górze czy Gliwicach. Intencje

pomysłodawców początkowo nie zostały jednak docenio-

ne przez mieszkańców, a posąg zyskał pogardliwą nazwę

Gabeljürge – „Jurek z widłami”. W XIX w. Neptun był

już jednak lokalną atrakcją, o czym świadczą liczne pocz-

tówki oraz wzmianki o odbywających się pod fontanną

imprezach sylwestrowych [5]. Z inicjatywy prezydenta

policji (niem. Polizeipräsident) Heinkego i za ofiarowaną

przez tegoż sumę 500 talarów dokonano w roku 1838

kon serwacji fontanny. Wtedy też zapewne doprowadzono

wodę do górnych partii monumentu (paszcz delfinów

oraz trójzębu Neptuna). Kolejne prace restauratorskie

zostały zlecone w roku 1872 rzeźbiarzowi Albertowi

Rach nerowi i trwały do kwietnia roku 1874

. Naj praw-

dopodobniej w tym okresie powstała nowa dwunasto-

boczna balustrada fontanny. Fontanna Neptuna stała na

pl. Nowy Targ do roku 1945.

Podczas prac archeologicznych w 2010 r. odkryto

16 frag mentów rzeźbiarskiej i architektonicznej dekora-

cji słupa fontanny oraz fragment XIX-wiecznej balustra-

. Zostały one poddane szczegółowej analizie ikono-

graficznej oraz konfrontacji ze znanymi źródłami ikono-

graficznymi.

Najstarsze znane przedstawienie wrocławskiej Fon-

tanny Neptuna to akwaforta z 1736 r. wykonana przez

Karola Remsharta według rysunku Friedricha Bernhar-

da Wernera (Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu)

[1, il. 49]. Jest to fantazyjne przedstawienie fontanny,

które od późniejszych znanych źródeł różni się kształtem

basenu fontanny (przenikające się plany czworoboku

[6, s. 138]. H. Markgraf podaje, iż w roku 1874 ustawione zostały

nowe figury fontanny, informacji tej nie potwierdza analiza stylistyczna

zachowanych fragmentów oraz zdjęć archiwalnych.

Trudno dziś stwierdzić, co stało się z innymi fragmentami zbu-

rzo nej fontanny. Kwerenda we wrocławskim oddziale Muzeum Naro-

dowego oraz w Muzeum Architektury we Wrocławiu nie przyniosła

no wych znalezisk. Także detale rzeźbiarskie z motywem delfinów prze-

cho wywane w opactwie lubiąskim pochodzą z innego zabytku.

Fontanna Neptuna z placu Nowy Targ we Wrocławiu / The Fountain of Neptune from Nowy Targ Square in Wrocław 13

i owali zamiast wieloboku) oraz jednokondygnacyjną

kompozycją filaru, na którym umieszczono postać Nep-

tuna. Jest to również jedyne wyobrażenie otaczającej fon-

tannę kutej kraty.

Inne, uproszczone, graficzne przedstawienie fontanny

znajduje się na dwóch XVIII-wiecznych planach Wroc-

ławia

. Fontanna Neptuna została również zaznaczona na

XIX-wiecznym oraz XX-wiecznym planie miasta

Przed stawienia te, ze względu na cel i skalę, są schema-

tyczne, zwłaszcza wobec późniejszych studiów rysunko-

wych oraz fotografii. Z wyjątkiem planu z 1752 r. przed-

stawiają fontannę w centrum placu.

Kolejnym wyobrażeniem fontanny jest grafika Carla

Bacha z 1824 r. [4]. Jest to przedstawienie filaru fontanny

umieszczonego w centrum ogrodzonego ośmioboczną

balustradą z płycinami basenu. Kompozycja figury Nep-

tuna odbiega od znanych późniejszych przedstawień foto-

graficznych. Prawa, trzymająca trójząb ręka spoczywa

ugięta na piersiach postaci, zamiast ponad głową Neptuna.

Przedstawienie to dostarcza licznych szczegółowych

informacji o ikonografii rzeźbiarskiego wystroju fontan-

ny. Czytelne są na nim cztery figury delfinów u stóp

Neptuna oraz ustawione naprzemiennie, dźwigające misę

fon tanny cztery postacie: dwie o torsach męskich oraz

dwie – żeńskich. Grafika eksponuje również, słabo

wi doczne na publikowanych w formie pocztówek zdję-

ciach, girlandy kwiatowe oraz ornamenty z motywami

muszli w dolnej partii monumentu. Fragmenty wystroju

architektonicznego (detale zdobiących filar pilastrów)

różnią się od odnalezionych podczas wykopalisk frag-

mentów. Są wzbogacone o regencyjne i floralne ornamen-

ty na płaszczyznach pomię

dzy kanelowanymi pilastrami.

Po raz pierwszy wyraźnie została zaznaczona dwukondy-

gnacyjność fontanny z dzielącą ją muszlową misą.

Należy również odnotować powstały w 1846 r. obraz

Philippa Hoyolla „Szturm piekarni na Neumarkt”, w któ-

rego rogu pojawia się fragment Fontanny Neptuna.

Omawiając przedstawienia fontanny, nie można po mi-

nąć rysunku autorstwa Otto Ferdinanda Probsta z 1899 r.

Widnieje pod nim napis: Gäbeljuerge renov. 1900.

Na rysunku tym widoczna jest nowsza otoczona schoda-

mi balustrada oraz woda spływająca z paszczy czterech

delfinów. Formy widocznych górnych partii architek-

tonicznych odpowiadają odnalezionym w 2010 r. frag-

mentom.

Kolejnych informacji dostarczają liczne wizerunki

fontanny na pochodzących sprzed 1945 r. kartkach pocz-

towych [3].

Ostatnim źródłem ikonograficznym jest zdjęcie zwalo-

nej fontanny. Na pierwszym planie znajduje się odnale-

ziony fragment torsu Neptuna. Widoczna jest również

forma misy fontanny wykonanej w formie czterech zbie-

gających się ku filarowi muszli.

Spośród odkrytych 16 rzeźbiarsko-architektonicznych

fragmentów fontanny zidentyfikowano: fragment torsu

Duszpasterstwo katolickie we Wrocławiu (1752) oraz Widok

perspektywiczny miasta od płd.-wsch. (1769). Oba publikowane w: [8].

Plan Starego Miasta i Wyspy Mieszczańskiej (1865), Plan

katastralny (1902–1912) w: [8].

known sources in the shape of the fountain basin (square

and oval outlays instead of a polygon) and in the single-

-stage composition of the pillar with the figure of Neptune.

This is also the only image of the forged grille surround-

ing the fountain.

Another, simple graphic view of the fountain can be

found in two 18

-century plans of Wrocław

. The Foun-

tain of Neptune was also marked on the 19

-century and

the 20

-century plans of the city

. Due to their purpose

and scale these views are schematic, especially when

com pared with later studies of drawings and photographs.

With the exception of the plan from 1752, they show the

fountain in the center of the square.

Another image of the fountain is a graphic by Carl

Bach from 1824 [4]. It shows the pillar of the fountain

located in the center of the basin surrounded by an octa-

gonal balustrade with panels. The composition of the

figure of Neptune differs from its later known photo-

graphic presen tations. His right hand, holding the trident,

rests bent on his chest instead of over his head. This pres-

entation provides a lot of detailed information about the

iconography of the sculptural decoration of the fountain.

It clearly presents four figures of dolphins at the foot of

Neptune and four figures, located alternately, holding the

bowl of the fountain: two with male and two with female

torsos. The graphic also shows poorly visible, on pictures

published as postcards, flowery garlands as well as orna-

ments with shell motifs in the lower section of the monu-

ment. The fragments of the architectural decorations

(details of pilasters decorating the pillar) differ from

the fragments found during excavations. They are deco-

rated with Re gency and floral ornaments on the planes

between fluted pilasters. The two stages of the fountain

with the shell bowl dividing it was clearly marked for the

first time.

Furthermore, it should be noted that the painting by

Philipp Hoyoll from 1846 “Raid against Bakery on Nowy

Targ Square” shows a fragment of the Fountain of Nep-

tune in its corner.

When discussing the images of the fountain, it is im -

possible not to mention the drawing by Otto Ferdinand

Probst from 1899 with the inscription: Gäbeljuerge renov.

1900. The drawing shows a newer balustrade surrounded

by steps and the water flowing down from the mouths of

four dolphins. The forms of the visible upper architec-

tural sections match the fragments found in 2010.

More information comes from numerous views of the

fountain on postcards from before 1945 [3].

The last iconographic source is a picture of the col-

lapsed fountain. In the foreground, there is a fragment of

torso of Neptune which was found. The fountain bowl

made in the form of four shells converging toward the

pillar is also visible.

From among 16 sculptural and architectural fragments

of the fountain which were found the following were

Catholic Chaplaincy Building in Wrocław (1752) and the

Perspective of the city from south-east (1769). Both published in: [8].

Plan of Old Town and Mieszczańska Island (1865), Cadastral

plan (1902–1912) in: [8].

14 Ewa Małachowicz

Neptuna (il. 1)

, dwa fragmenty draperii okrywającego go

płaszcza, fragment brody bądź włosów tejże postaci, frag-

ment przedramienia, trzy fragmenty kanelowanych,

zwień czonych wolutą pilastrów (il. 2, jeden z nich na

il. 3), trzy żłobione wew nętrzne fragmenty misy fontan-

ny, dwa fragmen ty dekoracji floralnej oraz dwa – dekora-

cji w formie muszli (il. 4), a także rzeźbiarskie, większe

przedstawienie muszli konchowej.

Na podstawie zaprezentowanego powyżej materiału

źródłowego można pokusić się o częściową rekonstrukcję

form fontanny. Wiadomo, że był to dwukondygnacyjny

wodotrysk z rzeźbiarskimi przedstawieniami figuralnymi

osadzonymi oraz zakomponowanymi symetrycznie wokół

centralnego filaru z figurą Neptuna. Dekorowany zwień-

Fragment ten został zidentyfikowany dzięki wyżłobieniu oraz

rdza wym pozostałościom po metalowym trójzębie opartym niegdyś

o tors postaci.

identified: fragment of torso of Neptune (Fig. 1)

, two

fragments of drapery of his robe, fragment of his beard or

hair, fragment of forearm, three fragments of fluted pilas-

ters crowned by a volute (Fig. 2, one of them in Fig. 3),

three carved internal fragments of the fountain bowl, two

fragments of floral decoration and two fragments of deco-

ration in the form of a shell (Fig. 4), as well as a sculp-

tural bigger piece of a conch.

One could attempt to partially reconstruct the form of

the fountain on the basis of the source material presented

above. It is known that it was a two-stage fountain with

figural sculptures placed and composed symmetrically

around the central pillar with the figure of Neptune. The

pillar decorated with pilasters crowned by volutes sup-

ported the fountain bowl in the shape of four pecten maxi-

The fragment was identified by the fluting and reddish remains

of the metal trident once leaning against the figure’s torso.

Il. 2. Detal architektoniczny filaru

Fig. 2. Architectural detail of the pillar

Il. 1. Tors postaci Neptuna

Fig. 1. Torso of Neptune

Il. 3. Ornamenty muszlowe i fragment filaru

Fig. 3. Shell ornaments and fragment of the pillar

Il. 4. Fragment ornamentu muszlowego

Fig. 4. Fragment of shell ornament

Fontanna Neptuna z placu Nowy Targ we Wrocławiu / The Fountain of Neptune from Nowy Targ Square in Wrocław 15

czonymi wolutami pilastrami filar dźwigał wykonaną

w kształcie czterech muszli pecten maximus misę fontan-

ny i osadzony był w pierwotnie ośmiobocznym, od lat 70.

XIX w. dwunastobocznym basenie z kamienną balustradą.

U jego podstawy umieszczone były cztery postacie o ludz-

kich torsach oraz podwójnych rybich ogonach wspierają-

cych muszlową misę: dwóch trytonów oraz dwie syreny

Rzeźba Neptuna przedstawiała postać muskularnego,

brodatego mężczyzny w średnim wieku, stojącego w kon-

trapoście z ciężarem ciała spoczywającym na wyprosto-

wanej prawej nodze. W prawej, ugiętej w łokciu oraz

unie sionej ponad głowę ręce trzymał wykonany z metalu

trójząb. Lewa spoczywająca na prawym udzie postaci ręka

podtrzymywała okrywającą biodra i przerzuconą przez

ramię draperię płaszcza. Lewa noga była ugięta

w kolanie.

Głowa skierowana na wprost. Postać stała na podstawie

na rzucie kwadratu w formie fragmentu skały z czterema

stylizowanymi przedstawieniami delfinów umieszczo-

nymi centralnie na osi każdego z jej czterech

boków.

Z zę bów atrybutu Neptuna oraz pysków delfinów

płynęła

woda, co ilustrują liczne kartki pocztowe sprzed

II wojny

światowej. Grupa Neptuna stała na wspomnianym kolis-

tym w przekroju filarze, którego znaj dująca się ponad

muszlową misą górna część wzbogacona była czterema

symetrycznie rozmieszczonymi przedzielonymi opaską

pilastrami. Zachowały się trzy fragmenty dekorowanej

części filaru ukazujące formę jego przekroju, kształt

woluty oraz kanelowanego trzonu pilastra.

Misa fontanny przedstawiona była w formie czterech

zbiegających się u filaru, zakończonych wolutą, z wew-

nętrzną stroną skierowaną ku górze, muszli. Zewnętrzna

powierzchnia była głęboko opracowana, faktura naślado-

wała kształt skorupy. Odnaleziono trzy fragmenty wew-

nętrznej strony misy o płytkich układających się pasmo-

wo żłobieniach.

Misę dźwigały cztery wyobrażenia klęczących mors-

kich stworów z uniesionymi ponad gł

owy symetrycznie

rozpostartymi ramionami. Były to dwie postacie trytonów

oraz dwie postacie syren umieszczone naprzemiennie.

Figury pół ludzi, pół ryb przedstawione zostały w formie

nagich popiersi młodzieńców oraz panien, których ciała

przechodzą w wydatne, okryte głęboko żłobionymi łuska-

mi podwójne, wywinięte do góry i na zewnątrz rybie

ogony. Znane przedstawienia ikonograficzne ukazują

postacie o idealizowanych pozbawionych ekspresji obli-

czach i sugerują znaczne podobieństwo, powtarzalność

typu obu postaci męskich oraz kobiecych. Trytony to

młodzieńcy o krótkich lokowanych włosach oraz musku-

larnych torsach, syreny z włosami upiętymi na głowie

cechują znacznie delikatniejsze kształty. Zachowany frag-

ment przedramienia wątłej, gładkiej, ugiętej w łokciu ręki

należał zapewne do jednej z niezachowanych figur syren.

Bezpośrednio do wyrzeźbionej partii ręki przylega frag-

ment liścia, znane są również dwa fragmenty dekoracji

floralnej z kwiatami róż. Detale te wraz ze źródłami

W literaturze przedmiotu postacie te najczęściej określa się jako

czte ry Nereidy. Stąd błędne przekonanie, iz były to cztery figury ko biece.

O tym, iż figury atlantów nie przedstawiały nimf morskich, świadczą rów-

niez widoczne na zdjęciach zakończenia tułowia w formie rybich ogonów.

mus shells and it was located inside a water basin, origi-

nally octagonal and since the 1870s twelve-sided, with

a stone balustrade. At its basis, there were four figures

with human torsos and forked fish tails supporting a shell

bowl: two tritons and two sirens

The sculpture of Neptune presented a figure of a mus-

cular, bearded, middle-aged man, standing in con-

trapposto with the weight of the body resting on his right

leg straightened out. He was holding a metal trident in his

right hand, his right arm bent at the elbow resting on his

torso, not above his head. His left arm resting on his right

thigh was holding the drapery of the robe covering his

hips and flung over the shoulder. His left leg was bent at

the knee, his head looking straight on. The figure was

standing on a square base in the form of a piece of rock

with four stylized figures of dolphins located centrally on

the axis of each of its four sides. The water was flowing

from the prongs of Neptune’s attribute and dolphins’

mouths, which is illustrated on numerous postcards from

before World War II. The group of Neptune stood on

a round pillar whose upper section above the shell bowl

was decorated with four symmetrically spaced pilasters

divided by a band. The three original fragments of the

decorated part of the pillar show the form of its section,

the shape of the volute, and the fluted shaft of the pilaster.

The fountain bowl was presented in the form of four

shells converging at the pillar, crowned by a volute with

its internal side upwards. Its external side was deeply

carved, its texture emulated the shape of a shell. There

were found three fragments of the bowl’s internal side

with shallow flutings in bands.

The bowl was supported by four kneeling marine crea-

tures with their arms symmetrically stretched out held

over their heads. They included two figures of tritons and

two figures of sirens placed alternately. The figures of

half man half fish were presented as naked busts of young

men and maidens whose bodies turn into forked fish tails

with deeply carved scales, the tails turning up and out-

wards. The known iconographic images show figures

with idea lized expressionless faces and suggest a signifi-

cant similarity, repetitiveness of the type of both male and

female figures. The tritons are young men with short,

curly hair, and muscular torsos, whereas the sirens with

hair tied up on the heads feature much more delicate

shapes. The original fragment of the forearm of a frail,

smooth, bent at the elbow arm most likely comes from

one of the siren figures that has not survived. A fragment

of a leaf directly touches the sculpted part of the arm;

there are also known two fragments of floral decoration

with rose flowers. Those details as well as archival sources

prove that the stone material was not carved out from

above the arms but concealed with that decoration. The

tails of the figures were also richly decorated, especially

close to the place where the human body turned into fish.

In the literature of the subject these figures are usually referred to

as four Nereides. This caused a misconception that they were four

female figures. The endings of the trunks in the form of fish tails which

are visible in the pictures also testify to the fact that the figures of atlan-

tes did not represent sea nymphs.

16 Ewa Małachowicz

The decoration which is poorly visible in the prewar pic-

tures can be compared to the garlands around the figures,

from which the two original fragments decorated with

small shells can come from.

The motif of four fluted pilasters crowned by volutes is

repeated on the pillar between the stretched out arms of

the figures supporting the shells.

The sculptural form of the lower section of the foun-

tain base with the balustrade partially blocking its view

below its level remains unknown. The original location of

a rather large stone conch which was found is also un -

known.

The original water basin of the fountain had a form of

a stone octagon, maybe with the surfaces of the balus-

trade decorated with panels and it was surrounded by

a forged grille. In the 19

century, it was replaced by

a twelve-sided smooth balustrade on an elevated base in

the form of four steps leading to the fountain and sur-

rounding it.

At present we are waiting for the exposition of the

fragment of the torso of the figure of Neptune on the

recon structed capital of the pillar of the fountain in Staro-

miejski Park. However, the possibility of the return of the

monument to its original place – Nowy Targ Square

– should also be considered. The reconstructions on the

drawings by Rafał Karnicki (Fig. 5) illustrate the know-

ledge of the form of the fountain both from the period

when it was constructed with the octagonal, Baroque

balu strade and after its replacement with the 19

-century

one with twelve sides and three rows of steps leading

toward it. It is possible to restore the architectural “skele-

ton” of the composition, whereas the sculptural sections

shown schematically in those drawings are a separate

problem. Based on the information which was collected it

is possible to restore in detail the iconographic program of

the fountain, however, it is difficult to predict to what

extent such a reconstruction would imitate the original

form. On the other hand, it would not be the first attempt

archiwalnymi dowodzą, iż materiał kamieniarski ponad

opracowanymi ramionami nie został wybrany, ale zama-

skowany wspomnianą dekoracją. Bogato zdobione były

również ogony postaci, zwłaszcza blisko połączenia par-

tii ciała ludzkiego oraz ryby. Słabo widoczną na przedwo-

jennych zdjęciach dekorację porównać można do opasa-

jących postacie girland, których częścią mogły być dwa

zachowane fragmenty dekorowane drobnymi muszlami.

Na filarze pomiędzy rozpostartymi ramionami dźwiga-

jących muszle postaci powtórzony został motyw czterech

zwieńczonych wolutą kanelowanych pilastrów.

Nieznany jest sposób opracowania rzeźbiarskiej dolnej

partii podstawy fontanny oraz postaci poniżej poziomu

częściowo je przesłaniającej balustrady. Nieznane jest

również pierwotne umieszczenie odnalezionej znacznych

rozmiarów kamiennej muszli konchowej.

Pierwotny basen fontanny miał formę kamiennego

ośmioboku, być może o powierzchniach balustrady deko-

rowanych płycinami, oraz otoczony był kutą kratą.

W XIX w. został on zastąpiony przez dwunastoboczną

gładką balustradę umieszczoną na podwyższeniu w for-

mie trzech wiodących ku fontannie i otaczających ją stopni.

Obecnie czekamy na ekspozycję fragmentu torsu posta-

ci Neptuna na rekonstruowanej głowicy filaru fontanny

w Parku Staromiejskim. Należy jednak rozważyć i możli-

wość powrotu monumentu na jego pierwotne miejs ce

– pl. Nowy Targ.

Rysunkowe rekonstrukcje Ra fała Kar nic-

kiego (il. 5) ilustrują stan wiedzy o formie fontanny za rów-

z okresu jej powstania wraz z ośmioboczną, barokową

balustradą, jak i po jej wymianie na dwunastoboczną,

XIX-wieczną

wraz z trzema rzędami wiodących ku niej

stopni. Architektoniczny „szkielet” kom pozycji jest moż-

liwy do odtworzenia, osobny problem stanowią, ukazane

schematycznie na wspomnianych rysunkach, partie rzeź-

biarskie. Zgromadzone informacje pozwalają na szczegó-

łowe odtworzenie programu ikonograficznego fontanny,

trudno jednak przewidzieć, do ja kiego stopnia rekonstruk-

cja zbliżyłaby się do oryginalnej formy. Nie byłaby to jed-

Il. 5. Rekonstrukcja fontanny autorstwa Rafała Karnickiego.

A. Obudowa basenu XIX w. B. Obudowa basenu barokowa. C. Obudowa basenu barokowa zmonumentalizowana

Fig. 5. Reconstruction of the fountain by Rafał Karnicki.

A. 19

-century basin front. B. Baroque basin front. C. Monumentalized Baroque basin front

Fontanna Neptuna z placu Nowy Targ we Wrocławiu / The Fountain of Neptune from Nowy Targ Square in Wrocław 17

nak pierwsza tego typu próba we Wrocławiu. Z tych naj-

bardziej znanych wspomnieć należy choćby: wierną kopię

Fontanny-Niedźwiadka na Ryn ku (1998), wykonany przez

Stanisława Wysockiego rzeźbiarski portret Eugeniusza

Geta-Stankiewicza jako Murzyna (2000), który ma przy-

pominać o dawnym godle Kamienicy pod Murzynem

(pl. Solny 2/3), czy nową kolumnę maryjną wraz z wyko-

naną przez Ryszarda Za ryckiego figurą przy obecnej

katedrze grekokatolickiej pw. św. Wincentego i Jakuba.

of that type in Wrocław. The most notable ones include

for instance: a faithful copy of the Bear-Fountain in the

Market Square (1998), the sculptural portrait of Eugeniusz

Get-Stankiewicz as a Negro (2000) made by Stanisław

Wysocki which is supposed to remind of the old coat of

arms of the House of Negro (Solny Square 2/3) or the new

column with the figure of the Virgin Mary made by

Ryszard Zarycki next to SS. Vincent and James Greek-

-Catholic cathedral.

Translated by

Tadeusz Szałamacha

Bibliografia/References

[1] Czerner O., Wrocław na dawnej rycinie, Ossolineum, Wrocław–

–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1989.

[2] Dobrzyniecki A., Fontanna Neptuna, [w:] J. Harasimowicz (red.),

Encyklopedia Wrocławia, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław

2006, 204.

[3] http://wroclaw.hydral.com.pl/005662,foto.html [accessed:

15.09.2011].

[4] Ikonografia Wrocławia, t. 2: Rysunek i akwarela. Obrazy olejne.

Dio ramy. Medalierstwo. Rzemiosło artystyczne, P. Łuka szewicz

(red.), Muzeum Narodowe we Wrocławiu, Wrocław 2008.

[5] Kalinowski K., Rzeźba barokowa na Śląsku, PWN, Warszawa 1986.

[6] Markgraf H., Die Straßen Breslaus nach ihrer Geschichte und ihren

Namen, Mitteilungen aus dem Stadtarchiv der Stadtbibliothek zu

Breslau. Zweites Heft, Verlag von E. Morgenstern, Breslau 1896,

135–139.

[7] Więcek A., Jan Jerzy Urbański. Studium o rzeźbie wrocławskiej

pierwszej połowy XVIII stulecia, Ossolineum, Wrocław–Warszawa–

–Kraków 1963.

[8] Wrocław, [w:] M. Młynarska-Kaletynowa (red.), Atlas historyczny

miast polskich, t. 4: Śląsk, z. 12, Wy daw nictwo Uniwersytetu Wroc-

ławskiego, Wrocław 2001.

Streszczenie

Artykuł powstał z powodu odkrycia fragmentów rzeźbiarskiej oraz architektonicznej barokowej dekoracji Fontanny Neptuna stojącej na pl. Nowy

Targ do 1945 r. Miało ono miejsce podczas wykopalisk archeologicznych prowadzonych przez zespół archeologów Instytutu Archeologii

Uniwersytetu Wrocławskiego pod kierunkiem prof. Jerzego Piekalskiego. Odnalezione fragmenty oraz analiza dostępnych źródeł ikonograficznych

przynoszą nowe informacje dotyczące znanego, choć niezachowanego dzieła małej architektury. Umożliwiły również prezentowaną rysunkową

rekonstrukcję zabytku autorstwa dr. inż. arch. Macieja Małachowicza oraz mgr. inż. arch. Rafała Karnickiego.

Słowa kluczowe: barok, rzeźba, Wrocław, fontanna Neptuna, plac Nowy Targ, Jan Adam Karinger, Jan Baptista Lemberger, Jan Jakub Bauer

Abstract

The text “The Fontaine of Neptune from Nowy Targ square in Wrocław” increased by the fact of discovering the sculptural and architectural Baroque

decoration of The Fontaine of Neptune, which till 1945 stood in Nowy Targ. This event took place during archeological excavation held by profes-

sor Jerzy Piekalski and the archeological team from The Archeology Institute of Wrocław University. Detailes found and the analysis of the ob ject’s

iconography deliver new informations about the well known but not existing piece of small architecture. This has also given the opportunity to pre-

sent the monument’s reconstrucion of the authorship of dr inż. arch. Maciej Małachowicz and mgr inż. arch. Rafał Karnicki.

Key words: Baroque, sculpture, Wrocław, the Fountain of Neptune, Nowy Targ Square, Johann Adam Karinger, Johann Baptist Lemberger, Johann

Jakob Bauer

18 Ewa Małachowicz

Kontakt, mozaika szklana, autor Ewa Cisek

Contact, glass mosaic by Ewa Cisek