Fontanny i wodotryski jako pomniki miejskości w nowożytnej Europie

Bogna Ludwig

doi:10.37190/arc200301

Streszczenie

W artykule przedstawiono wykorzystywanie fontann jako pomników w miastach nowożytnych. Ukazano genezę tej formy. Autorka wyodrębniła główne typy formalno-ikonograficzne oraz scharakteryzowała ich rozpowszechnienie. Były to typy formalne i ikonograficzne, miały jednak też swoje uzasadnienie kommemoratywne. Fontanny z Neptunem miały upamiętniać przewagi morskie kraju lub ogólnie potęgę władzy. W baroku przedstawienie Neptuna w towarzystwie Trytona lub samego Trytona nabrało nowego znaczenia – symboliki pokoju, pojednania i zmiłowania bożego nad światem. Fontanny Czterech Rzek stawały się symbolem tryumfu doczesnego i wiecznego. Przedstawienia bogów antycznych i herosów ucieleśniały siłę i zwycięstwo nad przeciwnościami losu w dziejach miasta. Miejskie fontanny symbolizowały istnienie, trwanie i dostatnie funkcjonowanie miasta, upamiętniały założycieli i dobroczyńców, były niejednokrotnie też wyrazem lojalności wobec państwa.

Słowa kluczowe:
article
fontanny
urbanistyka-nowożytna
renesans
barok

Podgląd pełnego artykułu jest możliwy wyłącznie na większych ekranach.

2020

3(63)

DOI: 10.37190/arc200301

Wprowadzenie

Od XV w. przestrzenie publiczne, wśród nich rynki

jako najważniejsze dla społeczności miast, zaczęły nabie-

rać nowego charakteru: prócz cech utylitarnych starano

się nadawać im formę reprezentacyjną. Regulowano za-

mykające je linie pierzei zabudowy, tworzono pierwsze

zasady deniujące wznoszenie kamienic (ich genezę sta-

nowiła często ochrona przeciwpożarowa, jednak z cza-

sem przybrały cechy reguł estetycznych), porządkowano

nawierzchnie. Zmieniano i wzbogacano elementy wy-

posażenia wnętrz urbanistycznych. W renesansie poja-

wiały się aranżacje czerpiące inspiracje z antyku, zgod-

ne z ideami humanizmu. Ustawiano obeliski i pomniki,

monumenty alegoryczne lub posągi, przede wszystkim

konne, oraz zespoły rzeźbiarskie zdobiące przekształca-

ne studnie (wł. pozzo, fr. putis, niem. Brunnen) i ujęcia

wodne (wł. fonte, sorgente, fr. source), ujścia powszechnie

wówczas remontowanych lub uruchamianych wodocią-

gów. Szczególnego znaczenia jako elementy infrastruk-

tury technicznej, ale także jako pomniki, nabrały właśnie

w tym okresie fontanny zastępujące studnie i wcześniejsze

wodotryski, fundowane na zakończenie prac nad zaopa-

trzeniem ludności w najpotrzebniejsze dobro – wodę. Tę

zasługę dla mieszkańców pragnęli na monumentach upa-

miętnić darczyńcy. Tak powstały najsłynniejsze fontan-

ny renesansowego i barokowego Rzymu. Główne ujęcia

wodne na rynkach miast bardzo często powstawały na

koszt magistratów i głosiły chwałę społeczności miejskiej.

Bogna Ludwig*

Fontanny i wodotryski jako pomniki miejskości w nowożytnej Europie

Fountains and fontanelle as urban monuments in modern Europe

Introduction

Since the 15

century, public spaces, including main

squares as the most important for the city community, be-

gan to take on a new character: apart from utilitarian fea-

tures, attempts were made to give them a representative

form. The frontage lines of buildings closing them were

regulated, the rst rules dening the erection of tenement

houses were created (their origin was often re protec-

tion, but with time they took on the features of aesthetic

rules), surfaces were cleaned up. The elements of urban

interior design were changed and enriched. The Renais-

sance saw the appearance of arrangements inspired by an-

tiquity, in line with the ideas of humanism. Obelisks and

monuments, allegorical memorials or – mainly equestri-

an – statues were put up along with sculptural complex-

es decorating transformed wells (Italian: pozzo, French:

putis, German: Brunnen) and water intakes (Italian: fon-

te, sorgente, French: source), the waterworks outlets that

were commonly renovated or started up at that time.

Fountains replacing wells and previous fontanelle, fund-

ed at the end of the works on supplying the population

with the most necessary good – water – gained particu-

lar importance as elements of technical infrastructure, but

also as monuments. The donors wanted to commemorate

the benets that they endowed the inhabitants with in the

form of monuments. This is how the most famous foun-

tains of Renaissance and Baroque Rome were built. The

main water intakes in the town main squares were very

often paid for by municipal councils and proclaimed the

magnicence of the urban community. Among the city

fountains one can distinguish groups with a specic ideo-

logical program. The most important one is related to the

allegorical message of thanksgiving, God and benefactor,

* ORCID: 0000-0002-7755-5835. Wydział Architektury Politech-

niki Wrocławskiej / Faculty of Architecture, Wrocław University of

Science and Technology, e-mail: bogna.ludwig@pwr.edu.pl

4 Bogna Ludwig

Wśród fontann miejskich można wyróżnić grupy o okre-

ślonym programie ideowym. Najważniejsza z nich ma

związek z alegorycznym przekazem dziękczynienia, Bogu

i dobroczyńcy, za pokój i dobrobyt, obtość wody oraz za

zwycięstwo nad przeciwnościami losu w dziejach miasta.

Rolę rzeźb i fontann w kreowaniu nowożytnej – rene-

sansowej, manierystycznej, a potem barokowej – prze-

strzeni miejskiej dostrzegli od początku historycy ar-

chitektury i urbanistyki. Wiele na ten temat zostało już

powiedziane. Na ten element zwracali uwagę Sigfried

Giedion [1], Giulio C. Argan [2], L. Benevolo [3], [4],

Erwin A. Gutkind [5], Christian Norberg-Schultz [6], [7],

Paolo Sica [8] czy Paolo Portogesi [9]. Także w pracach

polskich naukowców rozważano to zagadnienie [10]–

[12]. O znaczeniu alegorycznym fontann pisała Naomi

Miller [13]. Szczególne zainteresowanie badaczy skon-

centrowało się na dziełach Gian Lorenza Berniniego [14]–

[16]. Skrupulatnie rangę fontann w odbudowującym się

w czasach nowożytnych Rzymie zaprezentowała ostatnio

Katherine Wentworth Rinne [17]. Warto jeszcze raz zasta-

nowić się nad specyką pomnikowego charakteru fontann

i treściami ich programu ikonogracznego.

Odrodzenie pomników w miastach nowożytnych

Kolumny Trajana i Wespazjana zainspirowały nowe

zastosowania spoliów: ustawiano kolumny pochodzące

z antycznych świątyń pośrodku placów i na skrzyżowa-

niach dróg. Kontynuowano w tym przypadku tradycje

średniowiecza, kiedy takie pomniki symbolizowały zwy-

cięstwo wiary, w renesansie jednak zgodnie z duchem

epoki zaczęły przekazywać treści świeckie. Pierwszy

renesansowy pomnik to Colonna dell’Abbondanza (Do-

vizia, Obtości) we Florencji wykonana przez Donatella

(1431). Miała uzmysławiać wzajemne zobowiązania oby-

wateli i rządu [18], [19]. Z czasem ten rodzaj pomnika

zaczął służyć upamiętnieniu konkretnego wydarzenia.

I tak w Sienie Colonna del Portogallo (1453) miała wspo-

minać spotkanie cesarza Fryderyka III i jego przyszłej

małżonki Eleonory Portugalskiej, Colonna della Giustizia

we Florencji – bitwę pod Marciano (1563, uzupełniona

statuą 1580), kolumny Herkulesa i Juliusza Cezara (1574)

w Alamedzie w Sevilli – legendarnych fundatorów, ko-

lumna Medycejska w Paryżu (1574) prawdopodobnie

uchronienie Katarzyny Medycejskiej od śmiertelnego

zagrożenia, nieistniejąca już Colonna Infame (1630)

w Mediolanie i analogiczna w Genui (1644) przypomina-

ły o niewinnie skazanych, Ehrensäule w Kronach (1654)

– ustanowienie herbu miasta, a „Monument” (1671–1677)

– pożar Londynu. W XVII w. wzniesiono tylko dwie wy-

jątkowe kolumny, na których wystawiono statuy osób

żyjących ówcześnie – Zygmunta III Wazy w Warsza-

wie (1643–1644) i papieża Aleksandra VII w Ferrarze

(1675), obecnie zastąpiony posągiem Ludovica Ario-

sta. Idee humanizmu w renesansie wyraziły się bowiem

także przez honorowanie słynnych obywateli. Jednak na

placach (poza owymi dwoma wspomnianymi wyjątka-

mi) pojawiły się jedynie posągi konne – statua equestre

(zresztą przez całe średniowiecze ustawiane jako po-

mniki nagrobne) fundowane ku czci zmarłych wodzów,

for peace and prosperity, abundance of water and victory

over adversities in the history of the city.

The role of sculptures and fountains in the creation

of modern – Renaissance, Mannerist and then Baroque

– urban space has been recognized from the beginning by

historians of architecture and urban planning. Much has

already been said about this subject by no smaller gures

than Sigfried Giedion [1], Giulio C. Argan [2], Leonardo

Benevolo [3], [4], Erwin A. Gutkind [5], Christian Nor-

berg-Schultz [6], [7], Paolo Sica [8] and Paolo Portogesi

[9] including Polish scholars [10]–[12]. The allegorical

meaning of fountains was described by Naomi Miller [13].

Special interest of researchers was focused on the works

of Gian Lorenzo Bernini [14]–[16]. Recently, Katherine

Wentworth Rinne has been dealing with the importance of

the fountains in Rome, which were being rebuilt in mod-

ern times [17]. The specicity of the monumental char-

acter of fountains and the content of their iconographic

programme is worth reconsidering.

Revival of monuments in modern cities

The Trajan and Vespasian columns inspired new uses

for the spolia: columns from ancient temples were set up in

the middle of squares and at road crossings. The traditions

of the Middle Ages continued here, when such monuments

symbolized the victory of the faith, but in the Renaissance,

according to the spirit of the era, they began to convey sec-

ular content. The rst Renaissance monument is the Co-

lonna dell’Abbondanza (Dovizia, Abundance) in Florence

made by Donatello (1431). It was supposed to make the

mutual obligations of the citizens and the government more

visible [18], [19]. Over time, this type of monument began

to serve to commemorate a particular event. Thus, in Sie-

na, Colonna del Portogallo (1453), was to commemorate

the meeting of Emperor Frederick III and his future wife

Eleonor of Portugal; Colonna della Giustizia in Florence

– the Battle of Marciano (1563, supplemented by the statue

1580); the columns of Hercules and Julius Caesar (1574)

in Alameda, Seville – the legendary founders; the Medici

column in Paris (1574) – probably the saving of Catherine

Medici from a deadly danger; the no longer existing Co-

lonna Infame (1630) in Milan and the corresponding one

in Genoa (1644) commemorated the innocent convicts;

the Ehrensäule in Krones (1654) – the establishment of

the city’s coat of arms and the “Monument” (1671–1677)

– the London re. In the 17

century, only two exceptional

columns were erected on which statues of people living at

that time were displayed: those of Sigismund III Vasa in

Warsaw (1643–1644) and Pope Alexander VII in Ferrara

(1675), now replaced by the statue of Ludovico Ariosto.

Also the honouring of famous citizens expressed the ideas

of humanism in the Renaissance. However, in the squares

(apart from the two exceptions) only equestrian statues

were put up: statua equestre (which throughout the Middle

Ages were erected as tombstones) founded in honour of

deceased commanders, commemorating the victories of

Italian city-states. The rst of them: the statue of Gattamel-

ata Donatella in Padua (1446–1453), the statue of Colleoni

in Venice designed by Andrea del Verocchio (1479–1495),

Fontanny i wodotryski jako pomniki miejskości w nowożytnej Europie / Fountains and fontanelle as urban monuments in modern Europe 5

przypominające o zwycięstwach państw-miast włoskich.

Pierwsze z nich: posąg Gattamelaty Donatella w Padwie

(1446–1453), posąg Colleoniego w Wenecji opracowany

przez Andreę del Verocchio (1479–1495), planowany po-

mnik Francesca Sforzy zlecony Leonardowi da Vinci, po-

mniki Kosmy I (1587–1594) i Ferdynanda I (1602–1607)

Medyceuszy na Piazza della Signoria i Piazza della An-

nunziata we Florencji autorstwa Giambologni były nan-

sowane z zapisów testamentalnych lub środków rodzin

uhonorowanych, a władze municypalne wyrażały jedynie

zgodę na umieszczenie ich w przestrzeni miejskiej. W ba-

roku stały się jednym z narzędzi propagandy państwowej.

Uczczono tak władców – z rodziny Farnese w Piacenzy

(1620, 1625), królów hiszpańskich z dynastii Habsbur-

gów w Madrycie (1616, 1640), Karola I Stuarta w Londy-

nie (Hubert Le Sueura, 1633), a w Paryżu, Dijon, Mont-

pellier – Ludwika XIV (m.in. niezachowany pomnik na

placu Zwycięstwa autorstwa François Girardona, 1699).

Sukcesy – nie tylko wojskowe – honorowano, wznosząc

łuki tryumfalne lub przekształcając na nie średniowiecz-

ne bramy. W ten sposób upamiętniano zwycięstwa poli-

tyczne, najistotniejsze sojusze państwowe, w tym związki

matrymonialne koronowanych głów. Pierwszym nowożyt-

nym łukiem tryumfalnym jeszcze gotyckim w formie jest

łuk Alfonsa Aragońskiego – brama wjazdowa do Castel

Nuovo w Neapolu (1452–1458), przypominający o zdo-

byciu królestwa (1443). Kolejne, wczesnorenesansowe,

wzorowane na nim powstały w Neapolu (Porta Capuana,

1484) i pobliskiej Capui (Porta Napoli, 1484), rozpo-

wszechniły się jednak dopiero w XVI w. W padewskiej

Torre dell’Orologio w 1537 r. wstawiono łuk upamięt-

niający Senat Wenecki i dożę Andreę Grittiego; na cześć

cesarza Karola V, fundatora rozbudowy fortykacji miej-

skich, przebudowano bramę w Lecce (Porta Napoli, 1548).

Łuk tryumfalny ku czci papieża Sykstusa V na Eskwilinie

w Rzymie wzniesiono na zakończenie budowy akweduk-

tu S. Felice (1585). Arco di Piazza Umberto I w Chieri,

ufundowany został w 1580 r. ku czci Emanuela Filiberta.

Porta Romana w Mediolanie z 1596 r. powstała z inicjaty-

wy Filipa III Hiszpańskiego dla uświetnienia wjazdu Mał-

gorzaty Austriackiej, jego przyszłej małżonki. W Ferrarze

upamiętniono w takiej formie pontykat Pawła V. Porte

Saint-Antoine, bramę miejską Paryża, przeprojektowa-

no na łuk tryumfalny wjazdu Ludwika XIII po korona-

cji w Reims w 1610 r. Równie licznie powstawały łuki

tryum falne w baroku, kiedy dodatkowo upowszechniły

się w formie nietrwałej dekoracji na czas samego pocho-

du tryumfalnego. Rzymską Porta del Poppolo ozdobiono

według projektu Gian Lorenzo Berniniego na wjazd Kry-

styny Szwedzkiej w 1655 r. W XVII w. powstały liczne

łuki tryumfalne – przebudowy bram miejskich we Francji,

przede wszystkim w Paryżu ku czci Króla Słońce – Lu-

dwika XIV; Porte Saint-Bernard (1670), Porte Saint-De-

nis (1672) opracowane przez François Blondela.

Obeliski miały raczej znaczenie funkcjonalne. W Rzy-

mie za pontykatu Sykstusa V wraz z realizacją nowej sie-

ci arterii komunikacyjnych od 1587 r. zaczął je usta

wiać

w punktach węzłowych Domenico Fontana. Inaczej po-

traktował obeliski G.L. Bernini. Obelisk przed kościołem

S. Maria sopra Minerva (1667) postawiony na grzbiecie

the planned statue of Francesco Sforza commissioned by

Leonardo da Vinci, the monuments to Cosimo I (1587–

1594) and Ferdinand I (1602–1607) of the Medici in

Piazza della Signoria and Piazza della Annunziata in Flor-

ence by Giambologna were nanced by the wills or funds

of the honoured families, and the municipal authorities

only agreed to place them in urban space. In the Baroque,

they became one of the tools of state propaganda. Among

the honoured rulers were the Farnese family in Piacenza

(1620, 1625), Spanish kings from the Habsburg dynasty in

Madrid (1616, 1640), Charles I Stuart in London (Hubert

Le Sueura,1633) and Louis XIV in Paris, Dijon, Montpel-

lier (among others, the monument on Victory Square by

François Girardon, 1699, not preserved).

Successes – not only military – were honoured by erecting

triumphal arches or transforming medieval gates into them.

In this way political victories, the most important state alli-

ances, including the matrimonial relationships of crowned

heads, were commemorated. The rst modern triumphal

arch, still Gothic in its form, is the arch of Alphonse Aragon,

the gateway to Castel Nuovo in Naples (1452–1458), remi-

niscent of the conquest of the kingdom (1443). The next, ear-

ly-Renaissance, modelled on it was created in Naples (Porta

Capuana, 1484) and nearby Capua (Porta Napoli, 1484), but

did not spread until the 16

century. An arch was inserted to

commemorate the Venetian Senate and the Doge of Andrea

Gritti; in honour of Emperor Charles V, the founder of the

extension of the city fortications, the gate in Lecce (Por-

ta Napoli, 1548) was rebuilt. The triumphal arch in honour

of Pope Sixtus V on the Esquiline in Rome was erected at

the end of the construction of the S. Felice aqueduct (1585).

Arco di Piazza Umberto I in Chieri, was founded in 1580 in

honour of Emanuele Filiberto. Porta Romana in Milan was

founded in 1596 on the initiative of Philip III of Spain to

celebrate the entry of Margaret of Austria, his future wife. In

Ferrara, the ponticate of Paul V was commemorated in this

form. Porte Saint-Antoine, the city gateway of Paris, was re-

designed as the triumphal arch of Louis XIII’s entry after his

coronation in Reims in 1610. Equally numerous triumphal

arches were created in the Baroque, when they became pop-

ular in the form of a fragile decoration during the triumphal

march itself. The Roman Porta del Poppolo was decorated

according to a design by Bernini for the entrance of Christi-

na of Sweden in 1655. In the 17

century, numerous trium-

phal arches were created in the process of the reconstruction

of the city gates in France, especially in Paris in honour of

the “Sun King” Louis XIV; Porte Saint-Bernard (1670),

Porte Saint-Denis (1672) developed by François Blondel.

Obelisks were rather functional. In Rome, during the

ponticate of Sixtus V, together with the realization of a new

network of arteries, Domenico Fontana started to place

them from 1587 at the nodal points. Bernini treated obelisks

dierently. The obelisk in front of the church of S. Maria

sopra Minerva (1667) erected on the back of an elephant

and equipped with an explanatory plaque was already a mo-

nument

. Similarly, the obelisk in Piazza Navona was used.

Also, the oldest modern monument in Silesia, which was ex-

hibited in a public place, is an obelisk of exclusively secular character.

6 Bogna Ludwig

słonia i wyposażony w tablicę objaśniającą miał już cha-

rakter pomnika

. Podobnie zastosowano obelisk na Piazza

Navona.

Na terenach, na których Kościół katolicki mógł rozwi-

jać działania reformatorskie i misyjne po rozpowszechnie-

niu się idei soboru trydenckiego, do treści propagowanych

za pomocą dekoracji rzeźbiarskich i kompozycji urbani-

stycznych weszły nauki religijne. Taka tematyka pojawia-

ła się nie tylko na placach przed świątyniami. Monumenty

o charakterze wotów (najczęściej kolumny maryjne jako

dziękczynienie ocalałych z zarazy), manifestacji wiary

(kolumny św. Trójcy) czy prośby o orędownictwo (posągi

św. Jana Nepomucena, obrońcy od powodzi, i św. Floria-

na chroniącego od pożaru) stawały na najważniejszych

placach – rynkach miast. Świadczyły o poglądach i za-

angażowaniu religijnym mieszkańców. I to dla tych treści

od końca XVI w., poza wspomnianymi wyjątkami, została

zarezerwowana forma pomnika statuarycznego.

Geneza i formy fontanny miejskiej

czasów nowożytnych

Antyczny wynalazek, jakim była fontanna, stosowany

początkowo do zaopatrzenia mieszkańców miast w wodę,

za czasów rzymskich był już powszechnie używany do

dekoracji wnętrz urbanistycznych, ale został prawie zapo-

mniany w początkach średniowiecza. Dopiero w XIII w.,

wraz z remontowaniem wodociągów antycznych, poja-

wiły się ponownie projektowane ujęcia wodne. Najwcze-

śniejsze to przykryte sklepieniami niewielkie zbiorniki.

Górskie Bergamo miało takie w każdej dzielnicy (np. za-

chowana fontanna di S. Eufemia). W rejonie sieneńskim

rozpowszechniła się forma loggii jako zadaszenia basenu

(Siena – Fontebranda, 1246, Fonte Nuovo, 1298). Następ-

nie stosowano baseny zasilane wypływami z murów je

otaczających (Novantanovecanelle d’Aquila, 1272). Pod

koniec stulecia, zapewne pod wpływem arabskim, kon-

struowano też baseny z centralnie ulokowanymi wodotry-

skami (Fonte Grande w Viterbo, 1279) [20]. W większości

miast zwłaszcza północnoeuropejskich zadowalano się

początkowo kopaniem studni. Wobec rosnącego zapo-

trzebowania zaczęto następnie zaopatrywać mieszkańców

w wodę rzeczną za pośrednictwem kół wodnych i wodo-

ciągów (np. w Lubece już od XIII w.). Wkrótce zarów-

no ujęcia wodne, jak i studnie stawały się monumentami

miejskimi i przybierały rozbudowaną, bogato dekorowaną

formę, jak np. Fontana Maggiore w Perugii (1275–1278,

Boninsegna Veneziano, Nicola Pisano z synem Giovan-

nim i Bevignate da Cingoli) czy Schöner Brunnen w No-

rymberdze (1389–1396, Peter Parler i Heinrich Beheim).

W renesansie jednym z przejawów odrodzenia myśli

antycznej było zainteresowanie rozwiązaniami z zakresu

hydrauliki. Na wzór starożytnych zaczęto projektować

Także najstarszy na Śląsku wystawiony w miejscu publicznym

nowożytny pomnik o wyłącznie świeckim charakterze jest obeliskiem.

Kolumna Łez znajdująca się obecnie w centrum wsi Ulesie została

wzniesiona w 1664 r. przez księcia legnicko-brzeskiego Jerzego III na

pamiątkę rozstania z córką wyjeżdżającą do Dillenburga w Hesji do

nowo poślubionego małżonka Henryka von Nassau-Dillenburg.

In the areas where the Catholic Church was able to

develop its reforming and missionary activities after the

spread of the idea of the Council of Trent, religious teach-

ings entered the content promoted by means of sculptural

decorations and urban compositions. Such themes appeared

not only in the squares in front of the temples. Monuments

erected as votive oerings (most often Marian columns as

thanksgiving to those who survived the plague), manifes-

tations of faith (columns of the Holy Trinity) or requests

for intercession (statues of St. John of Nepomuk, invoked

against ood, and St. Florian, a patron saint against re)

stood in the most important places – city squares. They

testied to the views and religious commitment of the in-

habitants. And it is for these contents that since the end of

the 16

century, except for the mentioned exceptions, the

form of a statuary monument has been reserved.

The origins and forms of the urban fountain

of modern times

The ancient invention of the fountain, which was

initially used to supply water to city dwellers, was al-

ready widely used in Roman times to decorate urban

interiors, but was almost forgotten in the early Middle

Ages. It was not until the 13

century, when the ancient

waterworks were renovated and the designed water in-

takes appeared again. The earliest water intakes were

small reservoirs covered with vaults. In the mountainous

region of Bergamo there was one in every district (e.g.,

preserved fountain di S. Eufemia). In the Sienese region,

a form of loggia as a roof over pools became widespread

(Siena – Fontebranda, 1246, Fonte Nuovo, 1298). Then,

pools fed by the outow from the walls surrounding them

were installed (Novantanovecanelle d’Aquila, 1272). At

the end of the century, probably under the Arabic inu-

ence, pools with centrally located fountains were also

constructed (Fonte Grande in Viterbo, 1279) [20]. Most

cities, especially those in northern Europe, were initially

satised with digging wells. Due to the growing demand,

the inhabitants started to be supplied with river water

through water wheels and waterworks (e.g., in Lübeck

from the 13

century). Soon both water intakes and wells

became urban monuments and took on an extensive, rich-

ly decorated form, such as Fontana Maggiore in Peru-

gia (1275–1278, Boninsegna Veneziano, Nicola Pisano

with son Giovanni and Bevignate da Cingoli) or Schöner

Brunnen in Nuremberg (1389–1396, Peter Parler and

Heinrich Beheim).

In the Renaissance, one of the manifestations of the

revival of ancient thought was the interest in hydraulic

solutions. Following the example of the ancient engineers,

water installations for villa gardens began to be designed.

Initially, in addition to various pools, cascades and sin-

gle water intakes were introduced. They resembled urban

water supply points and over time took on representative

The Column of Tears, currently located in the center of the village of

Ulesie, was erected in 1664 by Jerzy III, the Duke of Legnica-Brzeg,

to commemorate the parting with his daughter, leaving for Dillenburg

in Hessen to her newly married spouse, Henry von Nassau-Dillenburg.

Fontanny i wodotryski jako pomniki miejskości w nowożytnej Europie / Fountains and fontanelle as urban monuments in modern Europe 7

shapes. The inspiration was also drawn from the small

waterworks used throughout the Middle Ages in cloister

gardens and garths. The construction and formal solutions

were a continuation of the form of an ancient fountain

maintained in the Middle Ages, supplied with water under

gravity pressure allowing it to be thrown into the air. Over

time, however, engineering skills reached such a high lev-

el that more complex hydraulic systems could be used.

Roman aqueducts were still used in Italy and new wa-

ter distribution systems were connected to them. In ad-

dition to decorating old wells, pools, drinking fountains

and aqueduct outlets, the cities also sought to introduce

“living water”. Initially, this way, aqueduct intakes were

transformed from aqueducts, where the natural pressure

made it possible to obtain a fountain stream. This is how

the fountain di Trevi (del Treio), designed by order of

Pope Nicholas V by Leo Battista Alberti in 1453 and sup-

plied with water from the aqueduct of Agrippa (19 BC),

which was rebuilt as Aqua Vergine and supplied most of

the Roman shots. The same water source was used by the

much later fountain of Barcaccia designed by Pietro (or

Gian Lorenzo) Bernini, situated in the middle of the Spain

Square, as well as the fountains in Piazza Navona and Pi-

azza del Popolo. Also in Trastevere, ancient water sup-

ply systems were restored and renovated. In front of the

church of Santa Maria in Trastevere there was a fountain

designed to imitate the Roman form (1472), and around

1490 the rst fountain in front of St. Peter’s Basilica was

built. Another fountain, funded by Pope Julius III, sup-

plied from the spring, was installed at the crossroads at

Via Flaminia. It was a two-storey skull fountain covered

with an extensive architectural structure, decorated with

sculptures of Roma, Minerva and Neptune. Usually, how-

ever, fountains and water intakes were decorated with

a simple form of a statue.

The statutes most frequently present Neptune, the

mythological protector of waters. The rst sculptures of

this type accompanied wells and intakes with side outow

or pools. The oldest of them was supposed to be a kind

of manifesto of secularism and, at the same time, of the

self-government in the city of Augsburg. Despite the ob-

jections of Cardinal Albrecht Hohenzollern submitted to

the city council in 1518, in 1537 the gure of Neptune

(Hans Daucher, bronze gure, 1518, Sebastian Loscher,

fountain construction, 1536) replaced the gure of St. Ul-

rich on Fish Market [21], [22]. In Italy, the rst fountain of

Neptune, designed by Giovanni Angelo Montorsoli, a pu-

pil of Michelangelo, was erected in Messina (1557) and

had the form of a monument on a plinth with sculptures

placed below [23].

At that time, the interiors of the squares, including

those outside of Rome, began to be enlivened by streams

of water owing down from the cascading fountains,

popularized by the table fountains used during festivities.

One of the earliest is the Fontana di Orione (Montorsoli,

1553), also erected in Messina, on the Cathedral Square. It

was added to the rst urban aqueduct completed in 1547.

Over the next two centuries the fountains were built in

the squares of most major European cities. In Florence,

Cosimo I Medici supported the installation of a new

instalacje wodne do ogrodów willi. Początkowo oprócz

różnokształtnych basenów wprowadzano kaskady i poje-

dyncze ujęcia wodne. Przypominały one miejskie punkty

zaopatrzenia w wodę, nabierały z czasem reprezentacyj-

nych kształtów. Inspiracją były też stosowane przez całe

średniowiecze w ogrodach i wirydarzach klasztornych nie-

wielkie wodotryski. Rozwiązania konstrukcyjne i formalne

stanowiły kontynuację podtrzymywanej w średniowieczu

formy antycznej fontanny, zasilanej wodą pod ciśnieniem

grawitacyjnym umożliwiającym jej wyrzut w powietrze.

Jednak z czasem umiejętności inżynieryjne osiągnęły na

tyle wysoki poziom, że możliwe było zastosowanie bar-

dziej skomplikowanych systemów hydraulicznych.

Na terenie Włoch korzystano nadal z rzymskich akwe-

duktów, podłączając do nich nowe układy rozprowadza-

nia wody. W miastach oprócz dekorowania dawnych stud-

ni, basenów, wodopojów i ujść akweduktów postarano się

także o wprowadzenie „żywej wody”. Początkowo w ten

sposób przekształcano ujęcia z akweduktów, gdzie natu-

ralne ciśnienie umożliwiało uzyskanie strugi fontanny.

Tak działała zaprojektowana na zlecenie papieża Miko-

łaja V przez Leona Battistę Albertiego w 1453 r. fontanna

di Trevi (del Treio), zasilana wodą z akweduktu Agrypy

(19 r. p.n.e.), odbudowywanego jako Aqua Vergine, za-

opatrującego większość ujęć rzymskich. Z tego samego

źródła wody korzystała znacznie późniejsza fontanna Bar-

caccia Pietra (lub Gian Lorenza) Berniniego, usytuowana

pośrodku placu Hiszpańskiego, a także fontanny na Pia-

zza Navona i Piazza del Popolo. Również na Zatybrzu

odtwarzano i remontowano antyczne systemy wodocią-

gów. Przed kościołem Santa Maria in Trastevere stanęła

fontanna powtarzająca formę rzymskiej (1472), a około

1490 powstała pierwsza fontanna przed bazyliką św. Pio-

tra. Kolejna, ufundowana przez papieża Juliusza III, za-

opatrywana ze źródła, stanęła na skrzyżowaniu przy via

Flaminia. Była to dwukondygnacyjna czaszowa fontanna

osłaniana rozbudowaną strukturą architektoniczną, ozdo-

biona rzeźbami Romy, Minerwy i Neptuna. Zwykle jed-

nak fontanny i ujęcia wodne dekorowano prostą formą

pomnika-statuy.

Najczęściej przywoływanym przedstawieniem w tym

wypadku była prezentacja mitologicznego opiekuna wód

– Neptuna. Pierwsze tego typu rzeźby towarzyszyły stud-

niom i ujęciom z wypływem bocznym lub basenom.

Najstarsza z nich miała być swoistym manifestem świec-

kości, a zarazem samorządności miasta – Augsburga. Po-

mimo sprzeciwów kardynała Albrechta Hohenzollerna

skierowanych w 1518 r. do rady tego miasta, w 1537 r.

po stać Neptuna (Hans Daucher, gura z brązu, 1518, Se-

bastian Loscher, konstrukcja fontanny, 1536) na Targu

Rybnym zastąpiła gurę św. Ulrycha [21], [22]. We Wło-

szech pierwsza fontanna Neptuna, autorstwa Giovanniego

Angelo Montorsolii, ucznia Michała Anioła, została usta-

wiona w Messynie (1557) i miała formę pomnika na co-

kole z poniżej umieszczonymi rzeźbami [23].

W tym czasie wnętrza placów również poza Rzymem

zaczęto ożywiać strugami wody spływającymi z fon-

tann o formie kandelabrowej, spopularyzowanych dzięki

używanym w trakcie uczt fontannom stołowym. Jedną

z najwcześniejszych jest Fontanna di Orione (Montorsoli,

8 Bogna Ludwig

water supply system for the city (1537). The system then

also supplied the fountain in the city centre – the Nep-

tune Fountain in Piazza della Signoria (1560–1567). In

1559 this patron announced a competition for the rst

city fountain of Florence; in the competition Benvenuto

Cellini, Baccio Bandinelli, Vincenzo Danti, Bartolomeo

Ammannati and Giambologna took part. Ammannati’s

victory was the result of the best rendering of iconograph-

ic content – Medici’s victories at sea.

The fountain with the statue of Neptune also decorated

the square in front of Bologna City Hall, marking the in-

tersection of cardo and decumanus of the former Roman

city. The monument designed by Tommaso Laureti around

1563 as a fancy-shaped pool with a centrally composed

giant statue on a high plinth decorated with reliefs and

smaller gures was equipped with the sculptures of one

of the most eminent creators of mannerism who, after los-

ing the competition for the Neptune Fountain in Florence,

could put in his oer. The bronze gures of Giambologna

(Jean de Boulogne di Douai) from 1567 became a model

for artists from the north of Europe, especially Adrien de

Vries, as did the inscriptions on the four sides of the ped-

estal, which explain exactly the role and the founders of

the monument: FORI ORNAMENTO (for the decoration of

the square) / POPULI COMODO (for people’s use) / AERE

PUBLICO

(from public money) / MDLXIIII (1564). Another

four cartouches, inserted between the sirens, inform about

the founders: S.P.Q.B. (Bologna people) CAROLUS BOR-

ROMAEUS CARDINALIS

(Cardinal Charles Borromeo) /

PIUS IIII PONT. MAX (Pope Pius IV) / PETRUS DONATUS

CAESIUS GUBERNATOR

(Governor Pier Donato Cesi).

Fountains with pools were placed on the gradually

decorated squares of Rome. At the entrance square to the

Eternal City from Via Flaminia – Piazza del Popolo – at

the crossroads of the main roads, Giacomo Della Porta

suggested installing a fountain. In 1572, the Fountain

del Trullo was built here (this was originally the square’s

name

). After the completion of repairs to the Aqua Virgo

aqueduct (1570), work began on distributing the water to

the areas of Campo Marzio (Campus Martius), a highly

populated part of the city. At the same time, fountains and

other water collection points in this area were planned.

The fountains in Piazza Navona were among the rst to be

commissioned by Pope Gregory XIII in 1574. Also Gia-

como Della Porta was the creator of two fountains at this

square. The forms of the fountains del Nettuno (nowadays

called dei Calderai) and del Moro (Mauro) were initially

to be the same – water pools surrounded by well walls

and covers. However, soon the southern one of them was

decorated with sculptures, including four tritons (Fig. 1),

and in 1651 it was enriched with another bowl and sculp-

ture “il Moro” made by Bernini (Fig. 2). At the turn of

the 17

centuries, two more aqueducts were created in

Rome, whose mouths were decorated with numerous

bowl fountains and wall fountains. In smaller towns, the

fountains were a source of pride for the inhabitants, they

It probably originated from the name given by the people to the

ancient tomb on the Tiber.

1553) wzniesiona również w Messynie na placu katedral-

nym. Została zasilona pierwszym miejskim akweduktem

ukończonym w 1547 r. W ciągu dwóch kolejnych wie-

ków fontanny powstały na placach większości wielkich

miast europejskich. We Florencji Kosma I Medyceusz

zatroszczył się o budowę nowego systemu zaopatrzenia

miasta w wodę (1537). Powstały wodociąg zasilił następ-

nie także fontannę w centrum miasta – fontannę Neptuna

na Piazza della Signoria (1560–1567). W 1559 r. mece-

nas ten ogłosił konkurs na pierwszą miejską fontannę

Florencji. Wzięli w nim udział Benvenuto Cellini, Bac-

cio Bandinelli, Vincenzo Danti, Bartolomeo Ammannati

i Giambologna. Zwycięstwo Ammannatiego wynikało

z najlepszego oddania treści ikonogracznych – medycej-

skich zwycięstw morskich.

Fontanna z posągiem Neptuna ozdobiła też plac przed

ratuszem w Bolonii, zaznaczając skrzyżowanie cardo

i decumanus dawnego rzymskiego miasta. Pomnik po-

myślany przez Tommaso Lauretiego około 1563 r. jako

fantazyjny w kształcie basen z centralnie zakomponowa-

nym gigantycznym posągiem na wysokim dekorowanym

płaskorzeźbami i mniejszymi rzeźbami cokole został wy-

posażony w rzeźby jednego z najwybitniejszych twórców

manieryzmu, który po przegranej w konkursie na rzeźby

do fontanny Neptuna we Florencji mógł służyć swą ofertą.

Brązowe gury Giambologni (Jean de Boulogne di Douai)

z 1567 r. stały się wzorem dla twórców z północy Europy,

zwłaszcza dla Adriena de Vriesa, podobnie jak inskrypcje

umieszczone z czterech stron postumentu, które dokład-

nie objaśniają rolę oraz fundatorów monumentu: FORI

ORNAMENTO

(dla ozdoby placu) / POPULI COMODO (do

użytku ludu) / AERE PUBLICO (z pieniędzy publicznych)

/ MDLXIIII (1564). Inne cztery kartusze, wstawione po-

między przedstawienia syren informują o fundatorach:

S.P.Q.B. (lud boloński) CAROLUS BORROMAEUS CAR-

DINALIS

(kardynał Karol Boromeusz) / PIUS IIII PONT.

MAX

(papież Pius IV) / PETRUS DONATUS CAESIUS GU-

BERNATOR

(gubernator Pier Donato Cesi).

Na stopniowo urządzanych placach Rzymu stawały

fontanny z basenami. Na placu wjazdowym do Wiecz-

nego Miasta od strony Via Flaminia – Piazza del Popolo

– na skrzyżowaniu głównych dróg Giacomo Della Porta

zaproponował ustawienie fontanny. W 1572 r. powstała

tu Fontana del Trullo (tak nazywał się pierwotnie plac

Po ukończeniu remontów akweduktu Aqua Virgo (1570)

rozpoczęto prace nad rozprowadzeniem wody aż do ob-

szarów Campo Marzio (Pól Marsowych), mocno zalud-

nionej części miasta. Rozplanowano równocześnie fon-

tanny i inne punkty odbioru wody w tym rejonie. Jako

jedne z pierwszych na zlecenie papieża Grzegorza XIII

w 1574 r. realizowano fontanny na Piazza Navona. Rów-

nież Giacomo Della Porta był twórcą dwóch fontann tego

placu. Formy fontann del Nettuno (dziś zwanej dei Calde-

rai) i del Moro (Maura) miały być początkowo jednako-

we – baseny wodne otoczone cembrowinami. Jednak już

wkrótce południową z nich ozdobiły gury, m.in. czterech

Nazwa Trullo wywodziła się prawdopodobnie od nazwy nadawa-

nej przez ludność antycznemu grobowcowi nad Tybrem.

Fontanny i wodotryski jako pomniki miejskości w nowożytnej Europie / Fountains and fontanelle as urban monuments in modern Europe 9

were famous for their founders and contractors. This is

what happened for example in Cesena. In 1588, the local

painter and architect Francesco Masini designed the foun-

tain, which was later named after him.

At the end of the 16

century, the custom of installing

fountains began to spread through publications. Numer-

ous examples of wells and fountains were presented by

Hans Vredeman de Vries in his books. The rst book was

already published in 1568 [24]. At the beginning of the

century, also in Central and Northern Europe, cas-

cading wells, with an upper bowl from which water was

owing down, became popular. Many of them, unlike

most Italian and French ones, had bronze sculptures, con-

sidered to be an extremely durable and valuable material.

One of the earliest fountains of this type, very decorative

in form, with a ve-storey cascading structure, was com-

missioned by the Danish king for the Kronborg Castle.

The Neptune Fountain by Nuremberg’s moulder Georg

Labenwolf, cast in Nuremberg around 1583, was not

preserved and is only known from graphics. Only a few

years younger (1585–1589), equally extended Tugend-

brunnen, a multi-sculpture bronze cascading designed

by Benedikt Wurzelbauer, later working at the Imperial

Court in Prague, was installed at one of the Nuremberg

squares. In addition to the cascading fountains, pools with

centrally located fountains were also much less frequently

built. Many took monumental forms according to the Bo-

logna design. The best known are the fountains in Augs-

burg by Adrian de Vries. As early as in 1594, the August

Fountain (Augustusbrunnen) designed by Hubert Gerhard

was placed in front of the City Hall in Augsburg to cele-

brate the 1600

anniversary of the city’s foundation. Its

programme was based on the Messina model, which was

used to decorate the monument and the surrounding basin

with a four-leaf outline could take the form of a sculptural

group with bronze statues. A statue of the emperor was

placed on a decorated high pedestal, from which water

gushes. Four personications of the rivers of Augsburg

were placed on the basin walls. The Fountain of Mercury

trytonów (il. 1), a w 1651 r. wzbogacono ją o kolejną cza-

szę i gurę „il Moro” wykonaną przez G.L. Berniniego

(il. 2). Na przełomie XVI i XVII w. powstały w Rzymie

kolejne dwa akwedukty, których ujścia ozdobiły liczne

fontanny typu czaszowego oraz przyścienne. W mniej-

szych miastach fontanny były przedmiotem dumy miesz-

kańców, sławiły swych fundatorów i wykonawców. Tak

np. stało się w Cesenie. Na rynku tego miasta miejscowy

malarz i architekt Francesco Masini w 1588 r. zaprojekto-

wał fontannę nazwaną później jego imieniem.

Pod koniec wieku XVI zwyczaj wystawiania fontann

zaczął się upowszechniać za pośrednictwem publikacji.

Liczne przykłady studni i fontann zaprezentował w swych

książkach Hans Vredeman de Vries. Pierwsza z nich po-

chodziła już z 1568 r. [24]. W początkach XVII w. także

w Europie Środkowej i Północnej rozpowszechniły się

studnie kandelabrowe, z misą górną, z której spływała

woda. Wiele z nich, w przeciwieństwie do większości

włoskich i francuskich, miało rzeźby z brązu, uważanego

za materiał niezwykle trwały i cenny. Jedna z najwcze-

śniejszych tego typu fontann, bardzo ozdobna w formie,

o pięciokondygnacyjnej strukturze kandelabrowej, zosta-

ła wykonana na zamówienie króla duńskiego na zamku

Kronborg. Fontanna Neptuna autorstwa norymberskiego

gisera Georga Labenwolfa, odlana w Norymberdze około

1583 r., niezachowana do dziś, znana jest tylko z grak.

Tylko kilka lat młodsza (1585–1589) równie rozbudowa-

na wieloguralna brązowa kandelabrowa Fontanna Cno-

ty – Tugendbrunnen, autorstwa Benedikta Wurzelbauera,

później działającego na dworze cesarskim w Pradze, zo-

stała ustawiona na jednym z placów Norymbergi. Oprócz

fontann kandelabrowych znacznie rzadziej powstawały

baseny z centralnie ulokowanymi wodotryskami. Wiele

przybrało formy pomnikowe według wzoru bolońskiego.

Najbardziej znanymi są fontanny w Augsburgu autor-

stwa Adriana de Vriesa. Przed ratuszem w Augsburgu już

w 1594 r. stanęła zaprojektowana przez Huberta Gerhar-

da fontanna Augusta (Augustusbrunnen), która miała

uświetnić obchody tysiąc sześćsetlecia założenia miasta.

Il. 1. Fontana dei Calderai na Piazza Navona w Rzymie

(fot. S. Wróblewski)

Fig. 1. Fountain dei Calderai on Piazza Navona in Rome

(photo by S. Wróblewski)

Il. 2. Fontana del Moro na Piazza Navona w Rzymie

(fot. S. Wróblewski)

Fig. 2. Fountain del Moro on Piazza Navona in Rome

(photo by S. Wróblewski)

10 Bogna Ludwig

(Merkurbrunnen) at Mortitzplatz (1596–1599), as well

as the last of the monuments – the Fountain of Hercules

(Herkulesbrunnen) (1597–1600) in front of the Schaezler

Palace, designed by Adrian de Vries from the foundation

of mayors, have a simpler form with sculptures – statues

on the pedestal and smaller gures at the base.

A peculiar combination of the form of the cascading

and statue fountain is the Neptune Fountain in Tübingen

(1617, reconstructed after the war damage in 1948, by

Heinrich Schickhardt and Georg Miller). An analogous

form with a large shallow bowl took the Neptune Fountain

in Gdańsk (1633, Abraham van den Block or Hans Vrede-

man de Vries) (Fig. 3), which replaced the 1549 well [25].

In the Baroque, the fountains became an important, com-

monly used element of urban space arrangement along -

side monuments. A stream of uniformly owing water car-

ried with it the symbolism of eternity, comprising, as was

often suggested at the time, tiny components such as the

water jet comprises water droplets. The very thought close

to the theological considerations in the urban interpretation

was secularised by mythological themes. Simple fountains

in front of St. Peter’s Basilica (Carlo Maderna, 1614), of

which only one was made at that time, were part of the

rst arrangement. Subsequent fountains decorated with

Baroque sculptures, mostly by Bernini, marked the most

important composition nodes of the Eternal City artery.

Founded by the popes, at their ancestral palaces, they were

a kind of showcase for the owners. They were also often

the commemoration of a breakthrough in the life of the

inhabitants, namely the installation of the waterworks. In

1640, Urban VIII decided to replace the antique and mod-

est Fontana di Trevi by Alberti. The idea was to arrange the

so-called mostra d’aqua of the palace façade. The theme

was to be the triumphant march of the god Neptune. The

monumental project was developed by Bernini, however,

it was not completed. In the 1660s further proposals for the

Trevi Fountain were submitted by Carl Fontana and Ber-

nard Castelli, but were not accepted by the client.

Another fountain, del Tritone (1642–1643) (Fig. 4),

supplied from the Aqua Felice aqueduct reconstructed

in 1587, ensuring high water pressure and water jet, is

a specic key and mark of the Baroque district of Rome.

Bernini designed the gure of the kneeling Triton rising

above his head a conch from which a single stream of wa-

ter owed, falling into shells supported by four dolphins

with entangled tails and then cascading into the main

bowl. Between the dolphins, a tiara and the coat of arms

of Pope Urban VIII, Maeo Barberini, were shown. The

form of the fountain is a peculiar modication of the cas-

cading arrangement, in which the pedestal supporting the

bowl was turned into a sculpture, and the upper bowl was

replaced by a conch. The fountain stood in front of Bar-

berini’s palace in a district barely developed at that time.

The Baroque reconstruction of Piazza Navona was com-

pleted by the construction of the fountain di Quattro Fiumi

(1648–1651) (Fig. 5). After the death of Urban VIII, Inno-

cent X ordered the extension of the Aqua Vergine water

supply system and the installation of a monumental foun-

tain in front of the palace of the Pamphili family. As in

the monuments already erected by Domenico Fontana at

Jej program opierał się na wzorcu messyńskim, który za-

stosowany do udekorowania pomnika i otaczającego go

czworolistnego w zarysie basenu mógł przybrać formę

grupy rzeźbiarskiej z posągami wykonanymi z brązu. Na

dekorowanym wysokim postumencie, z którego tryska

woda, została umieszczona gura cesarza. Cztery perso-

nikacje rzek Augsburga rozmieszczono na cembrowinie

zbiornika. Kolejna fontanna Merkurego (Merkurbrun-

nen) na Mortitzplatz (1596–1599) podobnie jak ostatni

z monumentów – fontanna Herkulesa (Herkulesbrunnen)

(1597–1600) przed pałacem Schaezlerów, dzieła Adriana

de Vriesa z fundacji burmistrzów, mają prostszą formę

z rzeźbami – statuami na cokole i drobniejszymi przedsta-

wieniami postaci u podstawy.

Swoistym połączeniem formy fontanny kandelabrowej

i statuarycznej jest fontanna Neptuna w Tybindze (1617,

zrekonstruowana po zniszczeniach wojennych w 1948 r.,

autorstwa Heinricha Schickhardta i Georga Millera).

W analogicznej formie z obszerną płytką czaszą zakom-

ponowano fontannę Neptuna w Gdańsku (1633, Abraham

van den Block lub Hans Vredeman de Vries) (il. 3), która

zastąpiła studnię z 1549 r. [25].

W baroku fontanny stały się obok pomników istotnym,

powszechnie wykorzystywanym elementem aranżacji

przestrzeni urbanistycznych. Strumień jednostajnie pły-

nącej wody niósł z sobą symbolikę wieczności, złożonej,

co często wówczas sugerowano, z maleńkich elementów

składowych jak struga fontanny z kropel wody. Sama myśl

Il. 3. Fontanna Neptuna w Gdańsku (fot. B. Ludwig)

Fig. 3. Neptune’s Fountain in Gdańsk (photo by B. Ludwig)

Fontanny i wodotryski jako pomniki miejskości w nowożytnej Europie / Fountains and fontanelle as urban monuments in modern Europe 11

crucial points of Rome, its central element is an Egyptian

obelisk. It is crowned with a cross with the coat of arms of

Pope Innocent X.

Main semantic types of urban fountains

As the installation of urban fountains became fash-

ionable, several fundamental patterns were established.

These were formal and iconographic types with a com-

memorative purpose.

Dedicating fountains to Neptune had a long tradition

– one of the rst urban fountains with a carefully devel-

oped iconographic program (Messina) represented this

god. It was supposed to symbolize the country’s naval

predominance (Messina, Florence) or the power of au-

thority (Bologna, papal domination over the ef lands, but

also the whole world). In this sense, the fountain with the

gure of Neptune could replace the triumphal arch. In the

Baroque, the representation of Neptune in the company of

Triton (or Triton alone), as an illustration of the scene af-

ter the deluge from Ovid’s Metamorphoses, took on a new

meaning – a symbolism of peace, reconciliation, God’s

mercy to the world (Rome – Barberini Square, Bernini’s

designs for the Trevi Fountain).

Perhaps these projects inuenced the decision of the

municipality and senate of Nuremberg in 1650 to fund

the Monumentum Pacis, the largest fountain north of the

Alps dedicated to Neptune, in honour of Emperor Ferdi-

nand III. It was to be a memorial to peace after the Thirty

Years’ War

. It was designed by Georg Schweigger and

Christoph Ritter in 1656 and built by Wolfgang Hierony-

mus Herold in 1668.

In each case, the statue of Neptune symbolized the

control of the waters – the construction of aqueducts

(Florence, Bologna, Rome). In Leipzig in 1681, after the

reconstruction of the water supply system, the statue of

St. Martin was transformed into a group of sculptures with

Neptune in the middle. In Bamberg, located quite close to

A congress was held in Nuremberg between 1649 and 1650 to

resolve issues not included in the Peace of Westphalia.

bliska rozważaniom teologicznym w interpretacji urbani-

stycznej ulegała zeświecczeniu przez tematykę mitolo-

giczną. Proste fontanny przed bazyliką św. Piotra (Carlo

Maderna, 1614), z których została w tym czasie wykona-

na tylko jedna, weszły w skład pierwszej takiej aranża-

cji. Kolejne wodotryski zdobione barokowymi rzeź bami,

przede wszystkim autorstwa Berniniego, zaznaczyły naj-

ważniejsze węzły kompozycyjne arterii Wiecznego Mia-

sta. Fundowane przez papieży, przy ich rodowych pała-

cach, stanowiły swoistą wizytówkę właścicieli. Były też

często upamiętnieniem przełomowej dla życia mieszkań-

ców donacji – wodociągów. W 1640 r. Urban VIII zde-

cydował o wymianie antykizującej i skromnej w formie

fontanny di Trevi Albertiego. Pomysł dotyczył aranżacji

tzw. mostra d’aqua fasady pałacowej. Tematem miał zo-

stać tryumfalny pochód boga Neptuna. Monumentalny

projekt opracował Bernini, jednak go nie zrealizował.

W latach 60. XVII w. powstały kolejne propozycje pro-

jektowe Fontanny di Trevi autorstwa Carla Fontany i Ber-

narda Castelli, ale nie znalazły uznania u zleceniodawcy.

Kolejna fontanna – del Tritone (1642–1643) (il. 4),

zaopatrywana akweduktem Aqua Felice odtworzonym

w 1587 r., zapewniającym wysokie ciśnienie wody i jej

wyrzut, stanowi swoisty klucz i etykietę barokowej dziel-

nicy Rzymu. Bernini zaprojektował gurę klęczącego

Trytona wznoszącego ponad głowę konchę, z której po-

jedynczym strumieniem płynęła woda, spadając do łą-

czących się muszli podtrzymywanych przez cztery del-

ny splątane ogonami, a następnie kaskadami do głównej

czaszy. Pomiędzy przedstawieniami delnów ukazano

tiarę i godło papieża Urbana VIII – Maeo Barberinie-

go. Forma fontanny stanowi swoistą modykację układu

kandelabrowego, w którym podtrzymujący czasze postu-

ment został zamieniony w rzeźbę, a górną czaszę zastą-

piła koncha. Fontanna stanęła przed pałacem Barberinich

w ledwie zagospodarowanej w tym czasie dzielnicy. Ba-

rokową przebudowę Piazza Navona zamknęła konstrukcja

fontanny di Quattro Fiumi (1648–1651) (il. 5). Po śmierci

Urbana VIII Innocenty X nakazał przedłużyć wodociąg

Aqua Vergine i wznieść na tym placu monumentalną

Il. 4. Fontanna Trytona na Kwirynale w Rzymie (fot. S. Wróblewski)

Fig. 4. Tritons Fountain in Qurinal in Rome (photo by S. Wróblewski)

Il. 5. Fontanna di Quattro Fiumi (1648–1651) autorstwa G.L. Berniniego

(fot. S. Wróblewski)

Fig. 5. Fountain of Quattro Fiumi (1648–1651) designed by G.L. Bernini

(photo by S. Wróblewski)

12 Bogna Ludwig

Nuremberg, the elector Archbishop of Lothar Franz von

Schönborn ordered in 1698 to build a fountain of Neptune

(with a sculpture by Caspar Metzner and pool by Chris-

toph Krumm), which replaced the well with the statue of

St. George [26]. It also commemorated the reconstruction

of the city after the Peace of Westphalia. Similar inten-

tions were shared by the municipality and land judge

Ferdinand Julius Count of Salm-Neuburg, the founders

of the rst fountain in Olomouc. Thus, they celebrated

the reconstruction of the city with the imperial consent

by Bishop Karl II von Liechtenstein-Kastelkorn [27]. The

fountain of Neptune (with a sculpture by M. Mandik),

created in 1683, probably referred to the Monumentum

Pacis from Nuremberg in terms of its symbolism. In Weil-

burg (formerly Limburg am Lahn) in Hessen, the Foun-

tain of Neptune (a sculpture by Anton Wilckens) crowned

in 1709 the city’s reconstruction (also the renovation and

expansion of waterworks) under Johann Ernst v. Nassau

[28]. While studying in Tübingen, the patron may have

been enchanted by the local Renaissance monument and

was inspired by it. A similar approach was taken in Linz,

where the Fountain of Neptune was created in 1686,

which was perhaps related to the creation of the Holy

League in this city. In the 1720s and 1730s fountains of

Neptune were erected in several cities of Lower Silesia

(Świdnica, Legnica, Wrocław) (Fig. 6). The construction

of fountains with the representation of Neptune spread

once again after 1741. When in Dresden, in the vicinity of

his palace (Brühl-Marcolini palace), Heinrich von Brühl

exhibited a huge multi-storey fountain (by Lorenzo Mat-

tielli) in Friedrichstadt. In the 1840s and 1850s, fountains

of Neptune were built in residential towns, including Nan-

cy (1755), Beyruth (1755), Flensburg (1758), Kaufbeuren

(1753), Görlitz (1756), Gorizia (1756), Potsdam’s gardens

(Lustgarten, 1746, Sanssouci, 1751–1757). Slightly later,

the fountains in Schönbrunn near Vienna (1776–1780),

in Madrid (1777–1782), in Trento (1767–1769), Weimar

(1774), but also in smaller towns under the Austrian Em-

pire were constructed: Uničov (around 1740), Presov

(1779), Jihlava (1797) or Prussian Gliwice (1794). These,

however, had a dierent iconographic meaning.

The fountains with the gure of Triton were created

much less often. They were more accurately modelled on

the model pattern of the Bernini fountain. Triton became

a kind of herald of God’s grace that stopped the ood,

like a biblical dove, and at the same time a symbol of

taming the waters and putting them at the service of man-

kind, which could be connected with the importance of

servicing the waterworks in Roman districts. The earliest

imitation of the Residenzbrunnen in Salzburg was a much

richer, multi-storey structure, which adopted the cascad-

ing solutions. In this case, only the way of showing Triton

was copied. With the Baroque reconstruction of the whole

town and the renovation of the water supply system, the

fountain founded between 1656 and 1661 by the Arch-

bishop of Salzburg and the Bishop of Regensburg Guido-

bald Graf von Thun und Hohenstein became a symbol of

these transformations (sculptures: Tommaso di Garona,

hydraulics: Giovanni Antonio Daria). In Nuremberg in

1689 a fountain similar to the Roman fountain of Triton

fontannę przed pałacem swego rodu – Pamphilich. Po-

dobnie jak w pomnikach stawianych już wcześniej w wę-

złowych punktach Rzymu przez Domenico Fontanę jej

centralnym elementem jest egipski obelisk. Wieńczy go

krzyż z godłem papieża Innocentego X.

Główne typy semantyczne fontann miejskich

Wraz z rozpowszechnieniem się mody na fundowanie

fontann miejskich wyłoniły się zasadnicze wzorce. Były

to typy formalne i ikonograczne, miały też uzasadnienie

kommemoratywne.

Dedykowanie fontann Neptunowi miało długie trady-

cje – jedna z pierwszych miejskich fontann ze starannie

opracowanym programem ikonogracznym (Messyna)

przedstawiała właśnie tego boga. Miał on symbolizować

najczęściej przewagi morskie kraju (Messyna, Florencja)

lub potęgę władzy (Bolonia, dominacja papieska nad pań-

stwami lennymi, ale i całym światem). W tym sensie fon-

tanna z gurą Neptuna mogła zastępować łuk tryumfalny.

W baroku przedstawienie Neptuna w towarzystwie Try-

tona (lub samego tylko Trytona), jako ilustracja sceny po

potopie z Przemian Owidiusza nabrała nowego znaczenia

– symboliki pokoju, pojednania, zmiłowania bożego nad

światem (Rzym – plac Barberinich, projekty Berniniego

na fontannę di Trevi).

Być może te projekty wpłynęły na decyzję magistratu

i senatu Norymbergi w 1650 r., by ku czci cesarza Ferdy-

nanda III ufundować Monumentum Pacis – największą na

północ od Alp fontannę poświęconą Neptunowi. Miał to

być pomnik pokoju po wojnie trzydziestoletniej

. Zapro-

jektowali ją w 1656 r. Georg Schweigger i Christoph Rit-

ter, a wykonał w 1668 r. Wolfgang Hieronymus Herold.

W każdym przypadku gura Neptuna symbolizowała

władanie wodami – doprowadzanie akweduktów (Floren-

cja, Bolonia, Rzym). W Lipsku w 1681 r. po przebudowie

systemu zaopatrzenia w wodę zamieniono gurę św. Mar-

cina na zespół rzeźb z Neptunem pośrodku. W Bambergu,

położonym dość blisko Norymbergi, elektor arcybiskup

Lothar Franz von Schönborn na zakończenie modernizacji

średniowiecznych wodociągów (1337) kazał wybudować

w 1698 r. fontannę Neptuna (z rzeźbą Caspara Metznera

i basenem Christopha Krumma), która zastąpiła studnię

z posągiem św. Jerzego [26]. Upamiętniała ona także od-

budowę miasta po pokoju westfalskim. Podobne intencje

przyświecały magistratowi i sędziemu ziemskiemu Ferdi-

nandowi Juliusowi hr. Salm-Neuburg, fundatorom pierw-

szej fontanny w Ołomuńcu. W ten sposób uczcili oni odbu-

dowę miasta za zgodą cesarską przez biskupa Karla II von

Liechtenstein-Kastelkorn [27]. Powstała w 1683 r. fontan-

na Neptuna (z rzeźbą M. Mandika) w symbolice prawdo-

podobnie nawiązywała do Monumentum Pacis z Norym-

bergi. W Weilburgu (wcześniej Limburg am Lahn) w Hesji

fundacja fontanny Neptuna (rzeźba Antona Wilckensa)

uwieńczyła w 1709 r. dzieło przebudowy miasta (także

remontu i rozbudowy wodociągów) pod panowaniem

W Norymberdze w latach 1649–1650 odbywał się kongres, na

którym rozstrzygano kwestie nieujęte w pokoju westfalskim.

Fontanny i wodotryski jako pomniki miejskości w nowożytnej Europie / Fountains and fontanelle as urban monuments in modern Europe 13

Johanna Ernsta v. Nassau [28]. Darczyńca, kształcąc się

w Tybindze, zachwycał się być może tamtejszym rene-

sansowym monumentem i nim inspirował się w swej

realizacji. Podobnie postąpiono w Linzu, gdzie fontan-

na Neptuna powstała w 1686 r. miała być może związek

z utworzeniem w tym mieście Świętej Ligi. W latach

20. i 30. XVII w. wzniesiono fontanny Neptuna w kilku

miastach Dolnego Śląska (Świdnica, Legnica, Wrocław)

(il. 6). Kolejny raz konstruowanie fontann z przedsta-

wieniem Neptuna rozpowszechniło się po 1741 r., kiedy

to w Dreźnie, w sąsiedztwie swego pałacu (pałac Brühl-

-Marcolini) Heinrich von Brühl wystawił we Friedrich -

stadt potężną wielokondygnacyjną fontannę (autorstwa

Lorenza Mattiellego). W latach 40.–50. XVIII w. powsta-

ły fontanny Neptuna w miastach rezydencjonalnych, m.in.

w Nancy (1755), Beyruth (1755), Flensburgu (1758), Ka-

ufbeuren (1753), Görlitz (1756), Gorizii (1756), w ogro-

dach Poczdamu (Lustgarten, 1746, Sanssusi, 1751–1757).

Nieco później skonstruowano, już w większości klasycy-

styczne, fontanny w Schönbrunnie pod Wiedniem (1776–

1780), w Madrycie (1777–1782), w Trento (1767–1769),

Weimarze (1774), ale także w podległych cesarstwu au-

striackiemu mniejszych miastach: Uničovie (ok. 1740),

Presovie (1779), Jihlavie (1797) czy pruskich Gliwicach

(1794). Te jednak miały już inne znaczenie ikonograczne.

Fontann z gurą Trytona powstało znacznie mniej. Były

one dokładniej wzorowane na sugestywnym wzorze fon-

tanny berniniowskiej. Tryton stał się swoistym zwiastu-

nem bożej łaski wstrzymującej potop, jak biblijny gołąb,

a zarazem symbolem okiełznania wód, oddania ich służbie

ludzkości, co mogło wiązać się ze znaczeniem obsługi wo-

dociągami rzymskich dzielnic. Najwcześniejsze z naśla-

downictw Residenzbrunnen w Salzburgu zostało konstruk-

cją znacznie bogatszą, wielokondygnacyjną, powracającą

do rozwiązań kandelabrowych. W tym przypadku skopio-

wano jedynie sposób ukazania Trytona. Wraz z przebu-

dową barokową całego miasta i renowacją wodociągów

wzniesiona między 1656 a 1661 r. z fundacji arcybiskupa

Salzburga i biskupa Ratyzbony Guidobalda grafa von Thun

und Hohenstein fontanna stała się symbolem tych prze-

mian (rzeźby: Tommaso di Garona, hydraulika: Giovanni

Antonio Daria). W Norymberdze w 1689 r. uruchomiono

analogiczną do rzymskiej fontannę Trytona autorstwa

Johanna Leonharda Bromiga Starszego ufundowaną dla

uczczenia cesarza Leopolda I i jego zwycięstwa nad Tur-

kami w bitwie pod Nagyharsány – drugiej bitwie pod Mo-

haczem w 1687 r. Fontanna wykonana została na podsta-

wie miedziorytu Sieg frieda Froberga z wydanego w 1685 r.

w Norymberdze albumu fontann rzymskich [29]. Tym ra-

zem Tryton miał zapewne obwieszczać kres tureckiego po-

topu. Fontanny Trytona w Norymberdze i podobna do niej

w Nysie (1701) (il. 7) są bliskimi odtworzeniami fontanny

sprzed pałacu Barberinich, choć oczywiście każdy z rzeź-

biarzy sam opracował gest, układ muskulatury, fakturowa-

nia powierzchni i inne szczegóły. W pierwszym wypadku

fontanna miała upamiętnić zwycięstwo nad Turkami. Trud-

no dociec, czy i w Salzburgu, i Nysie były takie konotacje.

Fontanna Czterech Rzek, temat zaproponowany po raz

pierwszy przez Francesca Maurolica w Messynie, znana

przede wszystkim z berniniowskiej realizacji na Piazza

Il. 6. Fontanna Neptuna w Świdnicy (fot. B. Ludwig)

Fig. 6. Neptune’s Fountain in Świdnica (photo by B. Ludwig)

by Johann Leonhard Bromig the Elder was opened in hon-

our of Emperor Leopold I and his victory over the Turks

at the Battle of Nagyharsány; the second Battle of Mohács

in 1687. The fountain was based on Siegfried Froberg’s

copperplate engraving from an album of Roman fountains

published in 1685 in Nuremberg [29]. This time Triton

was probably to announce the end of the Ottoman Del-

uge. The fountains of Triton in Nuremberg and a similar

one in Silesian Nysa (1701) (Fig. 7) are reconstructions

that closely resemble the fountain in front of the Barberini

Palace, although each of the sculptors developed the ges-

ture, layout of the musculature, surface texture and other

details. In the rst case the fountain was to commemo-

rate the victory over the Turks. It is dicult to establish

whether similar connotations were attached in Salzburg

and Nysa.

The Four Rivers Fountain, a theme proposed for the

rst time by Francesco Maurolico in Messina, known

above all because of the work of Berninian on Piazza

Navona, was a dicult model to follow. The iconograph-

ic programme, developed by F. Maurolico

for the rst

city fountain in Messina, shows the triumph of Orion, the

A mathematician and astronomer of Greek origin, active in Sicily,

author of works in optics, mathematics and physics, as well as a known

opponent of Copernican theory.

14 Bogna Ludwig

mythical founder of the city. It is crowned by a statue of

Orion with his dog, Sirius, and below there is a zone of

water jets from the dolphins’ mouths; then naiads and tri-

tons, and underneath the personications of the four riv-

ers: the Nile, the Tiber, the Ebro and the Camaro – the

river that supplies the fountain. It is precisely this pro-

gramme, perhaps due to the importance of the designer,

that entered the canon reproduced in elaborate icono-

graphical fountain programmes. A specic reinterpreta-

tion was attached to the allegorical presentation of the

worldwide triumph of the Catholic Church in the fountain

di Quattro Fiumi. Four personied rivers: the Nile, the

Danube, La Plata and the Ganges, owing on four sides,

symbolize four continents. Above them, as a sign of the

Church’s victory, the statue of a dove, the symbol of the

Holy Spirit, is placed. The extensive iconographic pro-

gramme was not suitable for simplication. This complex

form was used, which may come as a surprise, in the pal-

ace fountains, e.g. Markgrafenbrunnen in Bayreuth com-

memorating Christian Ernst von Brandenburg-Bayreuth

and the victory near Vienna. However, only a few city

fountains referred to this design.

The fountain in Brno shows analogies in the developed

ideological programme and composition of the sculptural

group. Commissioned by a city councillor, Johann Ignaz

Dechau, and designed by Johann Bernhard Fischer von

Erlach in 1690–1695 the fountain was later called Parnas

(the sculptures were made by Tobiáš Kracker) [30]. It de-

picts a cave made of natural stone with a gure of Hercu-

les ghting a lion. At the top, there is a gure of Europe

surrounded by sculptures symbolising three historical

empires: Babylon, Greece and Persia. Although there is

no inscription panel, it is not dicult to link the founda-

tion to the relief of Vienna (1683) and the recapturing of

Buda, the Battle of Mohács (1687) and the restoration of

the Habsburg rule in Hungary. Thus, it also has a symbol-

ism analogous to the triumphal arch. Much more formally

similar to the Berninian original is the fountain from 1743

in Ljubljana, the work of Venetian Francesco Robba. Alle-

gorically referring to the coat of arms of the city and three

rivers from which it drew water, it refers to the icono-

graphic concept of the Roman work of art. The Viennese

fountain in the square from 1739, called Donnerbrunnen

(Providentiabrunnen) in honour of the originator and de-

signer Georg Raphael Donner, has personications of

the four Austrian rivers at the foot of the main sculpture.

Similar allegorical sculptures are found on the fountain of

Julius Caesar (1724) in Olomouc.

The symbolism of combat victories was alluded to on

the Bern fountain by the gure of Hercules, as was the

case with works decorated only with the sculpture of this

mythical hero. In Heidelberg, in 1703, the municipality

thus decided to commemorate the reconstruction – on the

initiative of Duke Johann Wilhelm Wittelsbach – of the

town destroyed during the Thirty Years’ War and depopu-

lated (Fountain of Hercules, Johann Martin Laub, 1705–

1706). This was also the meaning of the foundations in the

centres ravaged by the Thirty Years’ War and then pesti-

lence: in Olomouc (1687–1688) (Fig. 8), Leipzig (1688),

the new residential town of Blieskastel (1691) and Zittau

Navona, była wzorem trudnym do naśladowania. Pro-

gram ikonograczny dla pierwszej fontanny miejskiej

w Messynie, opracowany przez wspomnianego wybit-

nego matematyka i astronoma

, ukazuje tryumf Oriona,

mitycznego fundatora miasta. Wieńczy ją posąg Oriona

z psem Syriuszem, poniżej umieszczono strefę wyrzutu

wody wyprowadzonej z paszcz delnów, pod nimi najady

i trytony, najniżej personikacje czterech rzek: Nilu, Ty-

bru, Ebro i Camaro – rzeczki zaopatrującej fontannę. Wła-

śnie ten program, być może ze względu na rangę twórcy,

wszedł do kanonu powielanego w rozbudowanych iko-

nogracznie programach fontann. Swoistą reinterpreta-

cję znalazł w alegorycznym zaprezentowaniu tryumfu

Kościoła katolickiego w całym znanym świecie na fon-

tannie di Quattro Fiumi. Cztery spersonikowane rzeki:

Nil, Dunaj, La Plata i Ganges, płynące na cztery strony,

symbolizują cztery kontynenty. Nad nimi jako znak zwy-

cięstwa Kościoła wznosi się gu ra gołębia oznaczająca

Ducha Świętego. Rozbudowany program ikonograczny

nie nadawał się do uproszczenia. Tylko nieliczne fontanny

miejskie odwołały się do tego wzoru. Tę skomplikowaną

formę wykorzystywano, co może dziwić, w fontannach

pałacowych np. Markgrafenbrunnen w Bayreuth upamięt-

niającej Christiana Ernsta von Brandenburg-Bayreuth

i zwycięstwo pod Wiedniem. Natomiast tylko nieliczne

fontanny miejskie odwołały się do tego wzoru.

Analogie w opracowanym programie ideowym i za-

komponowaniu grupy rzeźbiarskiej wykazuje fontanna

w Brnie. Na zlecenie radnego tego miasta Johanna Ignaza

Dechau znany mu Johann Bernhard Fischer von Erlach

zaprojektował w latach 1690–1695 fontannę nazwaną

póź niej Parnas (rzeźby wykonał Tobiáš Kracker) [30].

Przedstawia ona jaskinię z naturalnego kamienia, w której

Francesco Maurolico – naukowiec greckiego pochodzenia, dzia-

łający na Sycylii, autor dzieł z optyki, matematyki i zyki, a także znany

przeciwnik teorii kopernikańskiej.

Il. 7. Fontanna Trytona w Nysie (fot. B. Ludwig)

Fig. 7. Tritons Fountain in Nysa (photo by B. Ludwig)

Fontanny i wodotryski jako pomniki miejskości w nowożytnej Europie / Fountains and fontanelle as urban monuments in modern Europe 15

znalazła się gura Herkulesa walczącego z lwem. Na

szczycie ustawiono postać Europy, wokół której zgroma-

dzone są postacie symbolizujące trzy historyczne imperia

– Babilon, Grecję i Persję. Choć nie ma tablicy inskryp-

cyjnej, nietrudno powiązać fundację z odsieczą Wiednia

(1683) i odbiciem Budy, bitwą pod Mohaczem (1687) oraz

powrotem Węgier pod panowanie habsburskie. Ma więc

też symbolikę analogiczną do łuku tryumfalnego. Dużo

bardziej podobna formalnie do berniniowskiego pierwo-

wzoru jest fontanna z 1743 r. w Lublanie, dzieło wene-

cjanina Francesca Robby. Nawiązując alegorycznie do

godła miasta i trzech rzek, z których czerpało ono wodę,

odwołuje się do koncepcji ikonogracznej rzymskiego

dzieła. Na wiedeńskiej fontannie na rynku z 1739 r., na

cześć pomysłodawcy i projektanta Georga Raphaela Don-

nera zwanej Donnerbrunnen (Providentiabrunnen), u stóp

głównej rzeźby przywołano personikacje czterech au-

striackich rzek. Podobne rzeźby alegoryczne występują

na fontannie Juliusza Cezara (1724) w Ołomuńcu.

Do symboliki zwycięstw bojowych nawiązywała na

berneńskiej fontannie postać Herkulesa, podobnie jak

w przypadku dzieł ozdobionych tylko rzeźbą tego mitycz-

nego bohatera. W Heidelbergu w 1703 r. w ten sposób

magistrat postanowił upamiętnić odbudowę – z inicjatywy

księcia Johanna Wilhelma Wittelsbacha – miasta znisz-

czonego w trakcie wojny trzydziestoletniej i wyludnio ne -

go (fontanna Herkulesa, Johann Martin Laub, 1705–1706).

Takie też znaczenie miały fundacje w spustoszonych

wojną trzydziestoletnią, a następnie zarazami ośrodkach:

Ołomuńcu (1687–1688) (il. 8), Lipsku (1688), nowym

mieście rezydencjonalnym Blieskastel (1691) czy Ży-

tawie (Zittau, 1709). Podobnie jak fontanny Neptuna

w latach 30. XVIII w. fontanny z Herkulesem fundowa-

ne przez urzędników miejskich ozdobiły rynki i place

miast i miasteczek, stanęły w Trewirze (1730), Chebie

(Eger, 1738), Kasendorf (1737), Zurychu (1732, na ujęciu

z 1566) i Noto (1757) (il. 9). Symbolizować miały siłę

tych organizmów miejskich, które były w stanie ujarzmić

żywioł wody i ochronić się przed ogniem.

Antyczny bóg Merkury, którego wizerunek pojawił

się już w końcu XVI w. w Augsburgu, był na fontannach

przywoływany jako patron kupców. W Augsburgu upa-

miętniał dokonania rodzin Fuggerów, Welserów i Höch-

stetterów. Poniżej gury Merkurego rzeźbiono trzy wi-

zerunki, w większości wypadków, tak jak w Augsburgu,

identykowane jako personikacje rzek zaopatrujących

miasta w wodę lub greckich rzek świata umarłych. Ten

program przypomina nieco przekaz alegoryczny fontanny

di Quattro Fiumi. Fontanny Merkurego nie były w żad-

nym z miast stawiane jako jedyne, uzupełniały kompo-

zycję i przekaz ikonograczny wcześniejszych. Miały

świadczyć, że miasta były znaczącymi ośrodkami handlo-

wymi. Tak było w Brnie, gdzie fontanna z Merkurym wy-

konana w latach 1693–1699 przez Ignaza Johanna Bendla

została ustawiona na placu targowym w pobliżu pałacu

biskupiego, czy w Ołomuńcu (1727), gdzie wzniesiono ją

na placu przy kościele paraalnym (il. 10).

Spośród bogów antycznych i herosów poza Herkulesem

i Merkurym ustawiono na fontannach rzeźby innych po-

staci mitologicznych: Perseusza i Andromedy w Wiedniu

Il. 8. Fontanna Herkulesa w Ołomuńcu

(fot. B. Ludwig)

Fig. 8. Hercules Fountain in Olomouc

(photo by B. Ludwig)

(1709). Like the fountains of Neptune in the 1830s, the

fountains of Hercules founded by city ocials adorned

the markets and squares of towns and cities, and stood in

Trier (1730), Cheb (Eger, 1738), Kasendorf (1737), Zu-

rich (1732, as shown in 1566) and Noto (1757) (Fig. 9).

They were to symbolize the strength of those urban organ-

isms which were able to subdue the element of water and

protect themselves from re.

The ancient god Mercury, whose image appeared as

early as the end of the 16

century in Augsburg, was in-

voked on the fountains as the patron saint of merchants.

In Augsburg, he commemorated the achievements of the

Fugger, Welser and Höchstetter families. Below the gure

of Mercury, three images were carved, in most cases, as in

Augsburg, identied as personications of the rivers sup-

plying the cities with water or the Greek rivers from the

world of the dead. This programme is somewhat reminis-

cent of the allegorical message of the Four Rivers Foun-

tain. The Fountains of Mercury were not the only ones

16 Bogna Ludwig

in any of the cities, they complemented the composition

and iconographic message of the earlier ones. They were

supposed to testify that the cities were signicant trade

centres. This was the case in Brno, where the fountain of

Mercury installed in the years 1693–1699 by Ignaz Johann

Bendl was placed in the market square near the Bishop’s

palace, or in Olomouc (1727), where it was erected in the

square near the parish church (Fig. 10).

Among the ancient gods and heroes, apart from Hercu-

les and Mercury, sculptures of other mythological gures

were placed on the fountains: Perseus and Andromeda in

Vienna at the Town Hall (1741), Jupiter in Linz (1686–

1690) and Olomouc (1707), Samson in České Budějovice

(1721–1727) and Atlas in Świdnica (ca. 1716), symboliz-

ing strength and victory over the adversities in the city’s

history. The ancient Roman origins of the towns were in-

voked by the sculptures of emperors in the form of statua

equestre. Apart from Emperor Augustus (in Augsburg),

a statue of Julius Caesar, modelled on the horse statue of

Constantine the Great by Bernini, was installed in the mid-

dle of the Olomouc fountain. The fountain’s iconographic

programme referred to the legendary Roman beginning of

the city (Fig. 11).

In the most modest realizations one could use sculptures

of heraldic animals. The eagles evoked the memory of the

Roman Empire (as in the case of the fountain in Uničov,

before 1750, or Szczecin, 1729–1732). They accompa-

nied other gures as coat of arms, e.g., Hercules and Jupi-

ter in Olomouc, Samson in České Budějovice. The sculp-

tures of lions (e.g. in Kłodzko, around 1700, Lwówek,

1711, Most in Bohemia, 1729, Hachenburg, 1702 or Flo-

riana in Malta, 1728) referred to state or city symbols.

There were also realizations referring to the iconogra-

phy of the rst secular monument from Florence. In Vien-

na, the Donnerbrunnen water intake was decorated with

the sculpture personifying Providence. The fountain in

Palermo oered a similar allegorical message. The foun-

tain del Garrao

(designed by Paolo Amato, made by

Gioacchin Vitagliano in 1698), originally located in the

main square of the Vucciria market district, represents the

goddess of abundance.

Since the Council of Trent, when art was also involved

in promoting the faith in the streets of the cities, fountains

were also used as votive monuments, primarily dedicated

to Our Lady (Immacolata). Among them is the multi- gure

thanksgiving monument Vermählungsbrunnen (Fountain

of the Marriage of Mary and Joseph, designed by Jo-

hann Bernhard Fischer von Erlach; sculptures by Anto-

nio Corradini; stonemason Elias Hügel, 1732) founded by

Emperor Leopold I himself in the Vienna Upper Square.

The monuments above the water intakes dedicated to the

saints were of dierent importance (e.g. the fountain of St.

Peter with four main virtues from 1595, founded by Arch-

bishop Johann von Schönenberg in Trier; fountains mod-

elled on it: St. George’s from 1750 by Archbishop Franz

Georg von Schönborn, in St. Anthony’s in Palermo, 1635

or St. Andrew’s in Amal, 1757). It was a continuation

The meaning of Arabic gharraf is “abundant in water”.

przy ratuszu (1741), Jowisza w Linzu (1686–1690) i w Oło-

muńcu (1707), Samsona w Českých Budějovicach (1721–

1727) i Atlasa w Świdnicy (ok. 1716), symbolizujące

siłę i zwycięstwo nad przeciwnościami losu w dziejach

miasta. O prastarej rzymskiej genezie miast przypominały

przedstawienia cesarzy w formie statua equestre. Oprócz

cesarza Augusta (z Augsburga) wzniesiono też pośrodku

basenu z wodotryskami w Ołomuńcu posąg konny Juliu-

sza Cezara, wzorowany na posągu konnym Konstantyna

Wielkiego dłuta Berniniego. Program ikonograczny fon-

tanny odwoływał się do legendarnego – rzymskiego po-

czątku miasta (il. 11).

W najskromniejszych realizacjach można było posłu-

żyć się rzeźbami zwierząt heraldycznych. Przedstawienia

orłów przywoływały pamięć Cesarstwa Rzymskiego (jak

w przypadku fontanny w Uničovie, przed 1750, czy Szcze-

cinie, 1729–1732). Towarzyszyły jako godła też innym

gu rom, np. Herkulesa i Jowisza w Ołomuńcu, Samsona

w Českých Budějovicach. Rzeźby lwów (np. w Kłodzku,

ok. 1700, Lwówku, 1711, Moście w Czechach, 1729, Ha-

chenburgu, 1702 czy Florianie na Malcie, 1728) odwoły-

wały się do symboli państwowych lub miejskich.

Znalazły się też realizacje, w których odwołano się do

ikonograi pierwszego świeckiego pomnika z Floren-

cji. W Wiedniu ujęcie wodne Donnerbrunnen ozdobiono

główną rzeźbą personikującą Opatrzność. Podobny prze-

kaz alegoryczny otrzymała fontanna w Palermo. Fontanna

Il. 9. Fontanna Herkulesa w Noto (fot. S. Wróblewski)

Fig. 9. Hercules Fountain in Noto (photo by S. Wróblewski)

Fontanny i wodotryski jako pomniki miejskości w nowożytnej Europie / Fountains and fontanelle as urban monuments in modern Europe 17

of the Gothic tradition that was in force in German cities

even in the 16

century. The saints depicted were patrons

of the cities, and the decoration usually included heraldic

animals or coat of arms.

Fountains as monuments of urbanness

Fountains erected at the end of the construction or mod-

ernization of waterworks were a sign of their founder’s

concern for the welfare of the inhabitants. They became

a testimony to the modernity of the city, equipped with

water infrastructure or with time with water and sewage

system. The inscription panels placed on them commem-

orated the founder and most often announced self-govern-

ment of the city. Many of them (Vienna, Nysa) repeated

very literally the content and inscription of the rst in-

scription panel in Bologna, referring to Roman inscrip-

tions. They invoked the ancient traditions of the place or

guratively a long history. With gural representations,

they had a commemorative function. Starting from or-

namental bowls, through cascading arrangements, statue

fountains, with dierent heights of the pedestal, the foun-

tains became the most elaborate monuments in terms of

their form and content. They carried an allegorical, but

also symbolic message, and their founding became a jus-

tied pretext to erect monuments of a secular character.

The programme referred to the centuries-old role of the

well, hyperbolically understood as a taming of waters and

providing protection against re. However, from the very

beginning, modern fountains also conveyed other allegor-

ical and symbolical messages. They referred to the ori-

gins of the city, recalling the actual or legendary founders

del Garrao

(projektu Paola Amato, wykonana przez

Gioacchina Vitagliano w 1698) ustawiona początkowo na

głównym placu dzielnicy targowej Vuccirii przedstawia

boginię obtości.

Od czasu soboru trydenckiego, kiedy sztuka także na

ulicach miast została włączona w propagowanie wia-

ry, wykorzystywano fontanny również jako monumenty

wotywne, przede wszystkim poświęcone Matce Boskiej

(Immacolata). Wyróżnia się wśród nich wieloguralny

pomnik dziękczynny Vermählungsbrunnen (Fontanna Za-

ślubin Marii i Józefa, projekt: Johann Bernhard Fischer

von Erlach, rzeźby: Antonio Corradini, kamieniarka:

Elias Hügel, 1732) ufundowany przez samego cesarza

Leopolda I na wiedeńskim Górnym Rynku. Inne znacze-

nie miały pomniki nad ujęciami wodnymi dedykowane

świętym (np. w Trewirze fontanny św. Piotra z czterema

cnotami głównymi z 1595 r. fundacji abp. Johanna von

Schönenberg i wzorowana na niej św. Jerzego z 1750 r.

abp. Franza Georga von Schönborn, w Palermo św. An-

toniego, 1635, czy w Amal św. Andrzeja, 1757). Była

to kontynuacja gotyckiej tradycji obowiązującej m.in.

w miastach niemieckich jeszcze w XVI w. Przedstawiani

święci byli patronami miast, a w dekoracji zwykle znaj-

dowały się też zwierzęta heraldyczne czy tarcze herbowe.

Fontanny jako pomniki miejskości

Fontanny wznoszone na zakończenie budowy lub mo-

dernizacji wodociągów były znakiem troski ich fundatora

Oznaczający z arabskiego „obty w wodę” (gharraf).

Il. 10. Fontanna Merkurego

w Ołomuńcu

(fot. B. Ludwig)

Fig. 10. Mercury Fountain

in Olomouc

(photo by B. Ludwig)

18 Bogna Ludwig

(Orion, Augustus, Caesar)

and sometimes the patron

saints. They presented the coats of arms and heraldic ani-

mals. The parade of Neptune and Triton became a widely

comprehensible symbol of peace and prosperity. Several

fountains presented the personication of prosperity. An-

cient heroes or gods marked strength and victory. New

heroes were commemorated: Emperor Leopold I depict-

ed as Hercules in Olomouc or Brno. Thanks to this, these

monuments symbolized the existence, perseverance, and

prosperity of the city. They declared self-government,

sometimes the glory of the founder, governor or ruler.

They were a sign of the city revival, as in Rome [17],

Heidel berg, Olomouc or other cities rebuilt after the de-

struction and depopulation following the Thirty Years’

War. They commemorated the victory over the enemy,

especially a halt to the Turkish invasion which was impor-

tant for Europe. They also became a manifesto of loyalty

to the Habsburg Empire, as in the fountain of Caesar in

A special exception is the fountain in the market square of Lud-

wigsburg (1723) decorated with a statue of the city’s founder, Father

Eberhard Ludwig Wirtemberg.

o dobro mieszkańców. Stawały się świadectwem nowo-

czesności miasta, wyposażonego w infrastrukturę wodną

czy – z czasem – wodno-kanalizacyjną. Zamieszczane na

nich tablice inskrypcyjne upamiętniały fundatora i najczę-

ściej głosiły samorządność ośrodka. Wiele z nich (Wiedeń,

Nysa) bardzo dosłownie powtarzało treść i zapis pierw-

szej tego typu tablicy w Bolonii, nawiązując do rzymskich

napisów. Odwoływały się do antycznych tradycji miejsca

lub przenośnie do długiej historii. Wyposażane w przed-

stawienia guralne pełniły funkcje kommemoratywne.

Rozpoczynając od ozdobnych form czaszowych, przez

układy kandelabrowe, fontanny statuaryczne, z różnej wy-

sokości cokołem, z czasem fontanny stały się najbardziej

rozbudowanymi formalnie i treściowo monumentami.

Niosły przekaz alegoryczny, ale i symboliczny, a ich fun-

dowanie stawało się najbardziej uzasadnionym pretekstem

do wznoszenia pomników o charakterze świeckim.

Program treściowy nawiązywał do uzasadnionej od

wieków roli studni, hiperbolicznie rozumianej jako ujarz-

mienie wód oraz zapewnienie obrony przed ogniem. Jed-

nak od samego początku fontanny nowożytne oznajmiały

alegorycznie i symbolicznie także inne treści. Odwoły-

wano się za ich pomocą do genezy miasta, wspominając

Il. 11. Fontanna Cezara

w Ołomuńcu

(fot. B. Ludwig)

Fig. 11. Caesar Fountain

in Olomouc

(photo by B. Ludwig)

Fontanny i wodotryski jako pomniki miejskości w nowożytnej Europie / Fountains and fontanelle as urban monuments in modern Europe 19

Olomouc, where personications of the two rivers Mora-

va and Danube with the coats of arms of Moravia and

Lower Austria symbolize the alliance of the two countries

and their future loyalty to the Emperor, which a resting

dog epitomises [31]. The fountain of Parnassus in Brno

conveyed similar symbolic message, although in a more

intricate way.

Fountains as the most numerous monuments were also

a way of promoting modern trends; they were used to rec-

reate the public space of the city, introducing viewing axes

and composition nodes. Fountains became the symbols of

cities by accentuating the urban interiors in the heart of

those cities. At the same time they fullled both ideologi-

cal and utilitarian functions, regardless of the iconograph-

ic meaning, and were monuments of urbanness in modern

Europe, monuments of a long historical tradition, political

and military domination over the region as well as peace

and prosperity of the inhabitants.

Translated by

Jacek Szela

faktycznych lub legendarnych założycieli (Orion, August,

Cezar)

, a czasem świętych patronów. Ukazywano herby

i zwierzęta heraldyczne. Pochód Neptuna i Tryton zostały

powszechnie czytelnym symbolem pokoju i dostatku.

Kilka fontann prezentowało personikację dobrobytu.

Antyczni bohaterowie czy bogowie oznaczali siłę i zwy-

cięstwo. Upamiętniano nowych bohaterów – cesarza Leo-

polda I przedstawionego jako Herkules w Ołomuńcu czy

Brnie. Dzięki temu pomniki te symbolizowały istnienie,

trwanie i dostatnie funkcjonowanie miasta. Obwieszczały

samorządność, czasem chwałę fundatora, namiestnika czy

władcy. Były znakiem odrodzenia miasta, jak w Rzymie

[17], Heidelbergu, Ołomuńcu czy innych miastach od-

budowywanych po zniszczeniach i wyludnieniu wojny

trzydziestoletniej. Upamiętniały zwycięstwo nad wro-

giem, zwłaszcza istotne dla Europy zahamowanie inwazji

tureckiej. Stawały się też manifestem lojalności wobec

cesarstwa habsburskiego, jak na fontannie Cezara w Oło-

muńcu, gdzie personikacje dwóch rzek Morawy i Duna-

ju z herbami Moraw i Austrii Dolnej symbolizują sojusz

dwóch krajów i ich przyszłą lojalność cesarzowi, co uosa-

bia odpoczywający pies [31]. Podobne symboliczne treści

przekazywała, choć w bardziej zawiły sposób, fontanna

Parnasu w Brnie.

Fontanny jako najliczniej powstające pomniki były też

w inny sposób wyrazem propagowania nowoczesnych

trendów – za ich pomocą urządzano na nowo przestrzeń

publiczną miasta, wprowadzając osie widokowe i węzły

kompozycyjne. Fontanny, akcentując te wnętrza urbani-

styczne będące sercem miast, stawały się ich symbolami.

Pełniąc jednocześnie funkcje ideowe i użytkowe, nieza-

leżnie od ikonogracznej wymowy przedstawień, były

w nowożytnej Europie pomnikami miejskości – długiej

tradycji dziejowej, dominacji politycznej i militarnej nad

regionem oraz pokoju i dobrobytu mieszkańców.

Szczególnym wyjątkiem jest fontanna na rynku Ludwigsburga

(1723) ozdobiona posągiem założyciela miasta ks. Eberharda Ludwika

Wirtemberskiego.

Bibliografia /References

[1] Giedion S., Space, Time and Architecture. The Growth of a New

Traditio, Harvard University Press, Cambridge 1941.

[2] Argan G.C., Dal Bramante al Canova, M. Bulzoni, Roma 1970.

[3] Benevolo L., Storia del architettura del rinascimento, Laterza, Bari

1973.

[4] Benevolo L., Storia della citta, Laterza, Bari 1975.

[5] Gutkind E.A., Urban development in Europe, Vol. 1–3, Free Press,

New York 1964–1969.

[6] Norberg-Schultz Ch., Baroque architecture, Abrams, New York

1971.

[7] Norberg-Schultz Ch., Architettura tardobarocca, Electa Editrice,

Venezia 1972.

[8] Sica P., Storia dell’urbanistica. Il settecento, Laterza, Bari 1976.

[9] Portogesi P., Roma barocca, Carlo Bestetti, Roma 1966.

[10] Tołwiński T., Urbanistyka, Wydawnictwo Zakładu Budowy Miast

PW, Wydawnictwo Ministerstwa Odbudowy, Warszawa 1948.

[11] Wróbel T., Zarys historii budowy miast, Zakład Narodowy im.

Ossolińskich, Wrocław 1964.

[12] Ostrowski W., Kompozycja zespołów urbanistycznych barokowego

Rzymu, [w:] Studia z historii budowy miast, Budownictwo i Archi-

tektura, Warszawa 1955, 7–47.

[13] Miller N., Fountains as Metaphor, [w:] M. Symmes (ed.), Founta-

ins – Splash and Spectacle – Water and Design from the Renaissan-

ce to the Present, Thames and Hudson, London 1998.

[14] Averett M.K., Bernini’s Triton Fountain. War and Fountains in

the Rome of Urban VIII, „Journal of Religion and Society” 2012,

Suppl. 8, 119–132.

[15] Averett M.K., „Redditus orbis erat”: The political rhetoric of Ber-

nini’s fountains in Piazza Barberini, „Sixteenth Century Journal”

2014, Vol. 45(1), 3–24.

[16] Liwoch B., Twórczość Gianlorenzo Berniniego – specyka rzym-

skich fontann barokowego mistrza, „Ogrody Nauk i Sztuk” 2014,

Vol. 4, 557–565, doi: 10.15503/onis2014-557-565.

[17] Wentworth Rinne K., The Waters of Rome: Aqueducts, Foun tains,

and the Birth of the Baroque City, Yale University Press, Yale

2010.

20 Bogna Ludwig

[18]

Blake Wilk S., Donatello’s „Dovizia” as an Image of Florentine Po-

litical Propaganda, „Artibus et Historiae” 1986, Vol. 7, No. 14, 9–28.

[19] Wilkins D.G., Donatello’s Lost Dovizia for the Mercato Vecchio:

Wealth and Charity as Florentine Civic Virtues, „The Art Bulletin”

1983, Vol. 65, No. 3, 401–423.

[20] Fontana, [w:] Dizionario enciclopedico di architettura e urbani-

stica, M. Pallotino (dir.), t. 3, Istituto Editoriale Romano, Roma

1964, 362.

[21] Heinz S., Der Mainzer Marktbrunnen, [w:] A. Tacke (Hrsg.), Kon-

tinuität und Zäsur: Ernst von Wettin und Albrecht von Branden-

burg, Schriftenreihe der Stiftung Moritzburg, Kunstmuseum des

Landes Sachsen-Anhalt, Gebundenes Buch – 1. Juli 2005, Wallste-

in Verlag, Göttingen 2005, 331–332.

[22] Merz J.M., Skulptur im öentlichen Raum. Der Fall Augsburg um

1600, „Zeitschrift des Deutschen Verein für Kunstwissenschaft”

1997, Bd. 51, 9–42.

[23] Möseneder K., Montorsoli: die Brunnen, Mäander Kunstverlag,

München–Mittenwald 1979.

[24] Vredeman de Vries H., Artis perspectivae […] formulae, Gerardus

de Jode, Antwerpen 1568.

[25] Larsson J.O., Studnia Neptuna na Długim Targu w Gdańsku, „Porta

Aurea” 2011, t. 10, 5–23.

[26] Neptun, http://www.bamberga.de/neptun.htm [accessed: 23.08.2015].

[27] Chadraba R., K programu olomouckých barokních kašen, [w:]

A. Grůza (ed.), Sborník památkové péče v Severomoravském kraji,

t. 1, Prol, Ostrava 1971, 17–39.

[28] Johann Ernst v. Nassau, https://de.wikipedia.org/wiki/Johann_

Ernst_%28Nassau-Weilburg%29 [accessed: 23.08.2015].

[29] Falda G.B., von Sandrart J., Franck J., Meyer J., von Sandrart S.M.,

Der römischen Fontanen wahre Abbildung: wie solche sowohl auf

öentlichen Plätzen und Palatien als auch zu Frescada, Tiuoli und

denen Lust-Gärten mit ihren Prospecten, der Zeit allda zu ersehen

sind, Sandrartischem Verlag, Nürnberg 1685.

[30] Stehlík M., Kašna Parnas od Johanna Bernharda Fischera z Erla-

chu, Památkový ústav v Brně, Brno 1996.

[31] Wörgötter Z., Caesar Fountain, [w:] Discover Baroque Art, Mu-

seum With No Frontiers, 2019, http://baroqueart.museumwnf.org/

database_item.php?id=monument;BAR;cz;Mon11_F;6;en&cp

[accessed: 16.01.2019].

Streszczenie

W artykule przedstawiono wykorzystywanie fontann jako pomników w miastach nowożytnych. Ukazano genezę tej formy. Autorka wyodrębniła

główne typy formalno-ikonograczne oraz scharakteryzowała ich rozpowszechnienie. Były to typy formalne i ikonograczne, miały jednak też swo-

je uzasadnienie kommemoratywne. Fontanny z Neptunem miały upamiętniać przewagi morskie kraju lub ogólnie potęgę władzy. W baroku przed-

stawienie Neptuna w towarzystwie Trytona lub samego Trytona nabrało nowego znaczenia – symboliki pokoju, pojednania i zmiłowania bożego nad

światem. Fontanny Czterech Rzek stawały się symbolem tryumfu doczesnego i wiecznego. Przedstawienia bogów antycznych i herosów ucieleśniały

siłę i zwycięstwo nad przeciwnościami losu w dziejach miasta. Miejskie fontanny symbolizowały istnienie, trwanie i dostatnie funkcjonowanie mia-

sta, upamiętniały założycieli i dobroczyńców, były niejednokrotnie też wyrazem lojalności wobec państwa.

Słowa kluczowe: fontanny, urbanistyka nowożytna, renesans, barok

Abstract

The paper presents the use of fountains as monuments in modern cities. It shows the genesis of this form. It extracts the main formal-iconographic

types and characterizes their spread. These were the formal and iconographic types of fountains, but they also had the commemorative reasons. Nep-

tune’s fountains were to commemorate the country’s marine superiority or the power of authority in general. In the Baroque, depiction of Neptune

with Triton or Triton himself took on a new meaning – the symbol of peace, reconciliation and God’s mercy on the world. The Fountains of the Four

Rivers became a symbol of temporal and eternal triumph. Representations of ancient gods and heroes embodied strength and victory over adversity

in the city’s history. The city’s fountains symbolized the existence, duration and the auent functioning of the city. They honored the founders and

the benefactors and often expressed the loyalty to the state.

Key words: fontains, modern town planning, Renesaince, Baroque