Kaplica grobowa rodziny Samsona Wollera w Leśnej koło Lubania – dzieło Carla Lüdeckego

Ewa Grochowska, Krzysztof Stefański

doi:10.5277/arc150204

Streszczenie

Leśna (niem. Marklissa) to niewielkie miasteczko malowniczo położone na Przedgórzu Izerskim, nieopodal Lubania. W XIX w. rozwinął się tu przemysł włókienniczy. Właścicielem największych zakładów, przekształconych w 1888 r. w spółkę akcyjną „Concordia”, był Samson Woller, przemysłowiec pochodzenia żydowskiego. W 1883 r. wybudował on w Leśnej kaplicę grobową według projektu znanego wrocławskiego architekta Carla Lüdeckego. Plany te zachowały się w zbiorach Technische Universität Berlin. Budowla należy do najciekawszych przykładów kaplic grobowych wzniesionych w XIX w. na Dolnym Śląsku. Założona jest na planie centralnym, ze środkowym kwadratem zwieńczonym kopułą. Prezentuje formy klasyczno-renesansowe. Wyróżnia się położeniem na obrzeżu miasta, na zboczu wzgórza opadającego ku jezioru. Jest to najciekawsze dzieło spośród kilku innych kaplic grobowych, jakie ma w swoim dorobku Lüdecke. Współczesny stan obiektu, wpisanego w 2013 r. do rejestru zabytków, jest bardzo zły. W artykule przedstawiono historię powstania kaplicy Samsona Wollera w Leśnej oraz dokonano analizy jej wartosci architektonicznych na tle innych obiektów tego typu powstałych na Śląsku w tym samym okresie. Odrębnym wątkiem są związki Samsona Wollera z ziemiami polskimi – pod koniec XIX w. nabył on majątki Dłoń i Smolice w południowej Wielkopolsce, w pobliżu Krotoszyna. Jako wiano otrzymały je jego córki: Helena i Maria Otylia.

Podgląd pełnego artykułu jest możliwy wyłącznie na większych ekranach.

2015

2(42)

DOI: 10.5277/arc150204

Ewa Grochowska*, Krzysztof Stefański**

Kaplica grobowa rodziny Samsona Wollera w Leśnej koło Lubania

– dzieło Carla Lüdeckego

The tomb-chapel of Samson Woller’s family in Leśna near Lubań

– the work of Carl Lüdecke

Leśna (niem. Marklissa) to nieduże miasteczko na Dol-

nym Śląsku, położone nieopodal Lubania, nad Kwisą.

Wiek XIX przyniósł miejscowości znaczny rozwój prze-

mys łowy, głównie dzięki założeniu dwóch zakładów włó-

kienniczych. Jeden z nich został przejęty w 1855 r. przez

Bra ci Wollerów (Gebrüder Woller) i przekształcony w przę

dzalnię wełny czesankowej. Zakład rozwijał się po myśl nie

i w 1888 r. przemianowany został na spółkę ak cyj ną „Con-

cordia” (Aktiengesellschaft „Concordia”. Spinne rei und

Weberei) [1, s. 248], [2, s. 311]. Spółka ot wie ra ła swoje

filie w innych miejscowościach, największą była przę-

dzalnia wełny i tkalnia „Concordia” w Bo lesławcu. Na

początku XX w. powstał tam potężny gmach fabryczny

odznaczający się interesującą, modernizującą architek-

turą, należący do najciekawszych zabytkowych budowli

prze mysłowych na Dolnym Śląsku.

Na czele spółki stał Samson Woller, który spośród

trzech braci był postacią najbardziej znaczącą – imion

dwóch pozostałych nie udało się dotychczas ustalić. O po -

cho dzeniu i początkach kariery braci Wollerów i sa mego

Samsona niewiele wiadomo. Byli Żydami. Różne źródła

jako miejsce pochodzenia Samsona Wollera podają Sak-

so nię, Wielkopolskę, Śląsk (okolice Sycowa), a nawet

An glię [3]–[5]. Interesujące są jego związki z Wielko-

pols ką – do tematu tego powrócimy w dalszej części teks-

tu. W tym miejscu pragniemy się skupić na ciekawym

* Wrocław.

** Katedra Historii Sztuki Uniwersytetu Łódzkiego/Institute of Art

History, University of Łódź.

Leśna (Marklissa in German) is a small town in Lower

Silesia situated in the vicinity of Lubań by the Kwisa

river. The 19

century brought a considerable industrial

deve lopment to the town mainly due to the construction

of two textile factories. One of them was taken over by

Woller Brothers

(Gebrüder Woller) in 1855 and it was

transformed into a worsted wool cotton mill. The plant

deve loped successfully and in 1888 it was changed to

a com pany called “Concordia” (Aktiengesellschaft “Con-

cor dia”. Spinnerei und Weberei). The company opened its

branches in other cities, the biggest of which was a cotton

and weaving mill “Concordia” in Bolesławiec. At the

be gin ning of the 20

century a huge factory edifice – dis-

tinguished by its interesting and modernizing architecture

– was built there, which at present belongs to the most

interesting historical industrial buildings in Lower Silesia.

Samson Woller, who was the most significant figure

out of three brothers, was the head of the company – it

was not possible to determine the names of the other two

brothers. Very little is known about the origin and career

of Wollers’ brothers and Samson himself. They were

Jews. According to various sources, the place of origin of

Samson Woller is Saxony, Wielkopolska (Greater Poland),

Silesia (surroundings of Syców), and even England [3]–

[5]. His relationships with Wielkopolska are interesting

– we will return to this topic later in this article. At this

point we would like to focus on an interesting work of

architecture, which is a tomb-chapel of Samson Woller’s

family in Leśna. It deserves our attention due to its inter-

esting architectural form as well as the author. This is Carl

Lüdecke, one of the most significant Wrocław builders of

32 Ewa Grochowska, Krzysztof Stefański

dziele architektonicznym, jakim jest kaplica grobowa ro -

dziny Samsona Wollera w Leśnej. Zasługuje ona na uwa-

gę zarówno ze względu na swoją interesującą formę ar chi-

tektoniczną, jak i na osobę twórcy. Jest nim Carl Lü de cke,

jeden z najważniejszych budowniczych wroc ław skich

epo ki historyzmu. Swoją pracę doktorską po świę c i ł mu

Pro fe sor Janusz Dobesz, wzmiankując również wspom-

nia ną kaplicę [6, s. 26–28, Katalog, pozycje 224–227].

Carl Johannes Bogislaus Lüdecke (1826–1894) był

absolwentem słynnej Bauakademie w Berlinie. Od lat 50.

XIX w. działał aktywnie we Wrocławiu oraz w wielu in -

nych miejscowościach Dolnego i Górnego Śląska, pozo-

stawiając liczne budowle o zróżnicowanym charakterze.

Do jego najważniejszych dzieł we Wrocławiu zalicza się:

Nową Giełdę (1864–1867), frontową część Dworca Świe-

bodzkiego (1868–1874), kilka pawilonów ogrodu zoolo-

gicznego (1865) oraz prace restauracyjne przy ratuszu

i katedrze św. Jana Chrzciciela. Poza Wrocławiem Lü decke

projektował m.in. pałace w Kopicach, Biechowie, Bryn -

ku, Kamieńcu koło Gliwic, Tułowicach, willę w Ka mion-

ku, belweder w Tułowicach, kościoły w Dobrej, Na siedlu,

Ramułtowicach i Starej Rzece [6]–[9]. W jego œuvre znaj-

dujemy głównie dzieła neogotyckie i neorenesansowe.

Moż na go uznać za typowego przedstawiciela architek tury

2. poł. XIX w., okresu dojrzałego historyz mu, projek tanta

z powodzeniem operującego sprawdzonymi mo ty wami

czerpanymi z wcześniejszych epok.

Kaplica grobowa rodziny Samsona Wollera w Leśnej,

powstała w 1883 r., należy do mniej znanych, a wartych

uwagi dzieł w bogatym dorobku zawodowym architekta.

Firma braci Wollerów przeżywała w tym okresie rozkwit

i szybko bogacący się przedsiębiorca pomyślał o odpo-

wiednio godnym – w formie okazałej kaplicy grobowej-

-mauzoleum – miejscu pochówku dla siebie i swoich naj-

bliższych. Być może idea budowy mauzoleum wiązała się

z przedwczesną śmiercią jego żony lub kogoś

z członków

rodziny – przy obecnym stanie badań trudno na ten temat

cokolwiek powiedzieć. Sam Samson Woller żył jeszcze

kilkanaście lat od ukończenia obiektu. Plany zamówił

u Lüdeckego, co świadczy o sporych ambicjach przedsiębior-

cy z Leśnej. W zbiorach Architekturmuseum der Tech -

nischen

Universität w Berlinie zachował się duży zbiór

pla nów dotyczących tego przedsięwzięcia artystycz nego

[6, s. 55–56], [10]

, co pozwala prześledzić szczegóły

powstawania projektu i jego realizacji.

Początkowo jako miejsce budowy mauzoleum Woller

wybrał Bolesławiec (Bunzlau). Pierwszy chronologicznie

rysunek Lüdeckego dotyczący obiektu, wykonany w grud-

niu 1880 r., określono w nagłówku jako „Entwurf zum

einem Masoleum für den Herrn S. Woller in Bunz lau”,

u dołu znajdujemy podpis „Breslaw, 15 Decbr 1880”.

Przed stawia on widok elewacji frontowej (północnej)

oraz kolorowany rzut przyziemia. Zachował się też prze-

rys tego planu, opatrzony u dołu dodatkowo sygnaturą

ar tysty: „C. Lüdecke. Baurath”. Lüdecke zaproponował

obiekt o formach klasyczno-renesansowych, o układzie

Architekturmuseum der Technischen Universität Berlin in der

Universitätsbibliothek (dalej: TU Berlin), sygn. 6300–6312, 6457–6458.

the historicism époque. Professor Janusz Dobesz devoted

his doctoral thesis to him also making references to the

afo rementioned chapel [6, pp. 26–28, Catalogue, items

224–227].

Carl Johannes Bogislaus Lüdecke (1826–1894) was

a graduate of the famous Bauakademie in Berlin. Since

the 1850

he actively worked in Wrocław and in many

other towns of Lower and Upper Silesia leaving behind

many buildings of a diversified character. His most im -

por tant works of art are as follows: Nowa Giełda (New

Stock Ex change)

(1864–1867), the front part of Dworzec

Świe bodzki (Railway Station) (1868–1874), several pa -

vilions of the zoological gardens (1865) as well as resto-

ration works connected with the town hall and John the

Baptist Cathedral. Apart from Wrocław, Lüdecke, inter

alia, de signed palaces in Kopice, Biechów, Brynk, Ka -

mie niec near Gliwice, Tułowice, a villa in Kamionek,

a bel vedere in Tułowice, churches in Dobra, Nasiedle,

Ra mułtowice and Stara Rzeka [6]–[9]. In his oeuvre there

are mainly

neo-Gothic and neo-Renaissance works. He

can be re garded as a typical representative of architecture

of the second half of the 19

century, a period of mature

hi sto ricism, and a designer who operates successfully

with proven motifs taken from earlier époques.

The tomb-chapel of Samson Woller’s family in Leśna

was built in 1883 and belongs to less known works, how-

ever, it is really worth our attention in his rich pro-

fessional achievements as an architect. The Woller Bro-

thers Company flourished during that period and a rapidly

growing rich entrepreneur thought about a worthy – in the

form of a magnificent tomb-chapel-mausoleum – burial

place for himself and their loved ones. Perhaps, the idea

of constructing a mausoleum was associated with the

premature death of his wife or someone from the family

members – at the current state of research it is difficult to

say anything about this issue. Samson Woller himself

lived several years after the completion of the object. He

ordered plans to be made by Lüdecke, which shows con-

siderable ambitions of this entrepreneur from Leśna. In

the collections of Architekturmuseum der Technischen

Universität in Berlin there is a big set of plans of this

artistic undertaking that has been preserved until today

[6, p. 55–56], [10]

, which allows tracing the details of

carrying out the project and its further implementation.

Initially, Woller chose Bolesławiec (Bunzlau) as a con-

struction site of the mausoleum. Chronologically the first

drawing of the object by Lüdecke was made in December

1880 and it was defined in the headline as “Entwurf zum

einem Masoleum für den Herrn S. Woller in Bunzlau” – at

the bottom we find a signature “Breslaw, 15 Decbr 1880”.

It presents a front facade view (northern) and a colored

basement projection. A redrawing of this plan with a sig-

nature of the artist at the bottom, i.e. “C. Lüdecke. Bau-

rath” was also preserved. Lüdecke proposed an object

with classical and renaissance forms with a central arran-

gement and a central square covered with a dome, with

Architekturmuseum der Technischen Universität Berlin in der Uni-

versitätsbibliothek (hereinafter: TU Berlin), sign. 6300–6312, 6457–6458.

Kaplica grobowa rodziny Samsona Wollera /The tomb-chapel of Samson Woller’s family 33

centralnym, ze środkowym kwadratem nakrytym kopułą,

ujętym z trzech stron półkolistymi absydami, a od frontu

prostokątnym przedsionkiem. Całość tworzy układ treflo-

wy. Do przedsionka prowadzi portyk z dwoma doryckimi

kolumnami, zwieńczony trójkątnym przyczółkiem, po -

prze dzony jednobiegowymi schodkami. W elewacjach

ar chi tekt zastosował boniowanie. Zamknięte półkoliście

ot wo ry okienne, o profilowanych ościeżach, ujęto górą

opas ka mi. Elewacje wieńczy dorycki fryz. Podwyższoną

część środkową na planie kwadratu, lekko zwężającą się

ku górze, zdobi fryz z motywem girland, wieńczy zaś

spłaszczona kopuła na planie koła. Nie wiemy, w której

części Bolesławca obiekt miał być usytuowany.

Wkrótce jednak fabrykant zadecydował o zmianie lo -

kalizacji grobowca, wybierając jako miejsce wiecznego

spoczynku Leśną. Być może w jakimś stopniu wpłynął na

to sentyment Wollera do Leśnej, gdzie rozwinęła się jego

kariera przemysłowca, gdzie mieszkał i gdzie urodziła się

mu córka Helena [11]. Przypuszczalnie w większym stop-

niu odegrało rolę położenie miejscowości na urozmaico-

nym krajobrazowo terenie Przedgórza Izerskiego, co da wa-

ło możliwość efektownego usytuowania budowli. Wy bra no

wzniesienie w zachodniej części miejscowości, z us ko kiem

od strony wschodniej, opadającym stromo w kie runku nie-

wielkiego jeziora. Z marca 1882 r. pochodzi główna, nume-

rowana przez architekta, partia rysunków ukazujących

nową wersję projektu kaplicy grobowej Wollera.

Poszcze-

gólne plansze przedstawiają widoki, rzuty i przekrój obiek-

tu (Blatt 1–3) (il. 1). Podpisane są: „Erbgruft des Herrn

Woller zu Marklissa”, na dole znaj du je się podpis (manu

propia) Lüdeckego. Projekt dla Leś nej jest nową wersją

planów wykonanych wcześniej dla Bolesławca. Zasad ni-

cza forma architektoniczna kaplicy grobowej została za -

chowana. Architekt musiał jednak do stosować obiekt do

nowej lokalizacji. Wprowadził też dol ną kondygnację

mieszczącą kryptę grobową, górna pełniła funkcję kapli-

cy. Wejście do krypty umieszczono pod portykiem. Kon-

sekwencją tego było zastosowanie dwóch biegów scho-

dów poprowadzonych wzdłuż elewacji frontowej (zamiast

schodków jednobiegowych na osi głównej budynku), tak

by zapewnić swobodny dostęp do wrót krypty. Pod wyż-

szona została też nieco wieńcząca kopuła, zamknięta górą

świetlikiem. Na podstawie planu architekta wysokość

obiektu można określić na mniej więcej 15 m.

W międzyczasie powstała także całkowicie inna, neo-

gotycka wersja planów, z ośmioboczną formą baldachi-

mową zwieńczoną kopułą. Prezentują ją jedynie dwa

zachowane rysunki

. Nie są one datowane, ale widnieje

na nich napis „zu Marklissa” wskazujący, że wykonano je

w momencie, gdy Woller zdecydował się na lokalizację

w Leśnej. Wersja ta została jednak odrzucona.

Prace przy kaplicy grobowej Wollerów zaczęły się przy-

puszczalnie

wkrótce po zaakceptowaniu projektu i wio sną

następnego roku budynek był gotowy w stanie su rowym.

W marcu 1883 r. powstał plan sytuacyjny z za zna czeniem

zamierzonych murów oporowych. Wówczas rozpoczęły

się prace wykończeniowe. Z kwietnia 1883 r. pochodzi

TU Berlin, sygn. 6300-6301.

semicircular apses on three sides and a rectangular vesti-

bule in the front. The entirety is of a club arrangement.

Before the vestibule there is a portico with two Doric

columns surmounted by a triangle abutment preceded by

the straight-flight stairs. The architect used rustication in

the facades. There are semicircular window openings

with profiled doorjambs with door casing at the top. The

fa cades are crowned with a Doric frieze. An elevated cen-

tral part on the square plan, which slightly tapers towards

at the top, is ornamented with a garlands motive and it is

crowned by a flattened dome on the circle plan. We do not

know in which part of Bolesławiec the object was to be

situated.

Soon, however, the manufacturer decided to change

the location of the tomb choosing Leśna as a place of eter-

nal rest. Perhaps, to some extent this change was affected

by Woller’s sentiment to Leśna where he deve loped his

career as an industrialist, where he lived, and where his

daughter Helena was born [11]. Probably, the location of

the village in the diversified landscape of Przedgórze

Izerskie played a bigger role, which gave a possibility to

locate the object in impressive surroundings. He chose

a hill in the western part of the town with a fault on the

eastern side steeply sloping in the direction of a small

lake. The main and numbered by the architect series of

drawings showing a new version of Woller’s

tomb-chapel

design comes from March 1882. The parti cular charts

present views, projections and a cross-section of the

object (Blatt 1–3) (Fig. 1). They are signed as follows:

“Erbgruft des Herrn Woller zu Marklissa”, at the bottom

there is a signature of (manu propia) Lüdecke. The pro-

ject for Leśna constitutes a new version of the plans made

earlier for Bolesławiec. The main architectural form of

the tomb-chapel was preserved. The architect, however,

had to adapt the object to the new location. He also intro-

duced a lower storey that housed a crypt, while the upper

one served as a chapel. The entrance to the crypt was

placed under the portico. This resulted in the use of two

flights of stairs along the front elevation (instead of

straight-flight stairs on the main axis of the building) so

as to provide free access to the crypt gate. The crowning

dome was also slightly elevated and closed by means of

a skylight. On the basis of the architect’s plan the height

of the object can be determined as more or less 15 m.

In the meantime, a completely different, neo-Gothic

version of the plans was made with an octahedral balda-

chin form crowned with a dome. It is presented only in

two preserved drawings

. They are not dated but there is

an inscription “zu Marklisa” indicating that they were

made at the time when Woller decided on the location in

Leśna. However, this version was rejected.

The works on the tomb-chapel of Wollers’ probably

began shortly after the approval of the project and next

year in the spring the building was finished in the shell

form. In March 1883 a situational plan was made with an

indication of the intended retaining walls. Then the com-

pletion works began. From April 1883 is a drawing made

TU Berlin, sign. 6300-6301.

34 Ewa Grochowska, Krzysztof Stefański

rysunek kolorowany akwarelą (Blatt 19) uka zujący deko-

rację malarską wnętrza górnej kondygnacji, a z czerwca

rysunki wewnętrznych detali – zachowały się dwa przed-

stawiające dekoracyjną żeliwną kratę podło gową („Fuss-

bo dengitter in Gusseisen”, Blatt 22–23). W lipcu wyko-

nano projekty bezpośredniego otoczenia kaplicy: muru

opo ro wego (błędnie oznaczony jako Blatt 23, powinno

być 24), ogrodzenia i bramy wjazdowej (Blatt 25–26).

Pod koniec lata 1883 r. zakończono prace budowlane. Wy -

rów nano teren, wytyczono drogę dojazdową, posta wio no

ogrodzenie. Numeracja poszczególnych rysunków wska-

zuje, że przetrwała tylko ich część – ostatni nosi numer 26,

a w zbiorach berlińskich zachowało się jedynie 10 plansz.

Uzupełnia je fotografia gotowego obiek tu wy konana w paź-

dzierniku 1883 r. (il. 2). Warto do dać, że na marginesie

kilku rysunków znajdują się od ręczne szkice i notatki ar -

chitekta.

Na planach Lüdeckego obiekt określany jest począt-

kowo jako „Erbgruft des Herrn Woller zu Marklissa”, na

późniejszych pojawia się nagłówek „Erbgruft der Familie

Woller zu Marklissa”. Świadczy to wyraźnie, że budowla

miała charakter grobowca rodzinnego i – zgodnie z wcze-

śniej wyrażonym domniemaniem – przed śmiercią Sam-

sona Wollera, który zmarł w 1900 r. [3]–[5], pochowano

with water colours (Blatt 19) showing a painting decora-

tion of the upper floor interior and from June are the

drawings of the interior details – two of them presenting

a decorative cast iron floor grate were preserved (“Fuss-

bodengitter in Gusseisen”, Blatt 22–23). In July the pro-

ject of the immediate surroundings of the chapel was

carried out: the retaining wall (wrongly indicated as Blatt

23; it should be 24), the fencing and the entrance gate

(Blatt 25–26). At the end of the summer in 1883 the

construction works were completed. The ground was le -

veled, the driveway was marked out and the fence was

erected. The numbering of particular drawings shows that

only some of them survived – the last has the number 26,

and in the Berlin collections only ten boards were pre-

served. They are complemented by a photograph of the

finished structure made in October 1883 (Fig. 2). It is

worth mentioning that on the margins of several drawings

there are freehand sketches and handwritten notes of the

architect.

In the plans by Lüdecke the object was initially defined

as “Erbgruft des Herrn Woller zu Marklissa” and in later

plans the headline “Erbgruft der Familie Woller zu Mark-

lissa” appeared. This clearly shows that the building had

the nature of the family tomb and – according to the pre-

Il. 1. Carl Lüdecke,

projekt grobowca rodziny

Samsona Wollera w Leśnej, 1882

(ze zbiorów TU Berlin)

Fig. 1. Carl Lüdecke,

design of the tomb-chapel

of Samson Woller’s family

in Leśna, 1882

(from the collection of TU Berlin)

Kaplica grobowa rodziny Samsona Wollera /The tomb-chapel of Samson Woller’s family 35

tam innych członków rodziny. Potwierdza to również

plan krypty, gdzie szkicowo zaznaczono dziesięć prosto-

kąt nych miejsc na trumny (Blatt 1).

Kaplicę grobową rodziny Samsona Wollera zaliczyć

należy do najciekawszych budowli tego typu powstałych

na terenie Dolnego Śląska w ostatniej ćwierci XIX w.

O wartości kaplicy w Leśnej decyduje forma architekto-

niczna nawiązująca do klasyczno-renesansowych wzo-

rów budowli centralnych. W tym przypadku zastosowano

interesujący plan z trzema absydami i prostokątną partią

frontową, tworzącymi układ treflowy. W bryle kaplicy

do minuje część środkowa na rzucie kwadratu zwieńczo-

ne go kopułą. Układ taki sięga swoją genezą wczesno-

chrześcijańskich martyrionów i mauzoleów [12], a konty-

nuację znalazł w sakralnej architekturze bizantyjskiej

i ro mań skiej [13]. Typ przestrzenny, zbliżony do występu-

jącego w Leśnej, pojawia się we wczesnochrześci jańskim

mau zo leum w Sophianae (obecnie Pécs na Wę grzech)

z IV w. [14, s. 13]. Podobne rozwiązania odnotowano tak-

że w sztu ce nowożytnej. Janusz Dobesz w swojej pracy

doktorskiej zwrócił uwagę, że dyspozycja planu i bryły

kaplicy grobowej Wollerów wykazuje duże podobień -

stwo do opublikowanego w 1765 r. projektu kościoła au -

tors twa francuskiego klasycysty Marie-Josepha Peyre’a

[6, s. 27]. Ten z kolei mógł być inspiracją dla projektu

paryskiej Chapelle Expiatoire (Kaplicy Pokutnej) wznie-

sionej w latach 1816–1826 przez Pierre’a-François-

-Leonarda Fon taine’a dla uczczenia pamięci Ludwika XVI

i Marii An to niny [15, s. 121–122, il. 97–98] – był to

obiekt, który Lü decke mógł znać.

Paryski monument jest budowlą w stylu klasycyzmu,

o masywnej, surowej formie. Kaplica grobowa w Leśnej,

o pół wieku późniejsza, ma mniejsze rozmiary i smuklej-

sze proporcje. Prezentuje jednocześnie rozwiązania bliż-

sze sztuce neorenesansowej, odznaczając się znakomitym

viously expressed presumption – before Samson Woller’s

death in 1900 [3]–[5] other members of the family were

buried there. This is also proved by the crypt plan where

ten rectangular places for coffins were indicated sketchily

(Blatt 1).

The Wollers family tomb-chapel should be placed

among the most interesting buildings of this type built in

the region of Lower Silesia in the last quarter of the 19

century. The value of the chapel in Leśna is determined by

its architectural form which refers to the classical and Re -

naissance designs of central buildings. In this case an in -

teresting plan was used consisting of three apses and

a rectangular front part forming a club arrangement. The

central part on the projection of a square crowned with

a dome dominates in the body of the chapel. The origin of

this arrangement goes back to the early Christian martyrs

as well as mausoleums [12] and it found its continua -

tion in the sacral Byzantium and Roman architecture [13].

A spatial type, which is similar to the one in Leśna,

appears in the early Christian mausoleum in Sophianae

(at present Pécs in Hungary) from the 4

century [14,

p. 13]. Similar solutions were also recorded in modern art.

Janusz Dobesz in his doctoral dissertation pointed out that

the plan and body disposition of the tomb-chapel of

Wollers showed a strong resemblance to the project of the

church by a French classicist

Marie-Joseph Peyer pub-

lished in 1765 [6, p. 27]. This, in turn, could have been an

inspiration for the design of the Parisian Chapelle Ex pia-

toire (Expiatory Chapel) constructed in the years 1816–

1862 by Pierre-François-Leonard Fontaine in me mo ry of

Louis XVI and Maria Antonia [15, pp. 121–122, Fig. 97–98]

– it was the object Lüdecke could have known.

The Parisian monument is a structure in the classicism

style with a massive and crude form. The tomb-chapel in

Leśna, which was built half a century later, has smaller

sizes and smoother proportions. At the same time, it pre-

sents solutions closer to the neo-Renaissance art and is

characterised by an excellent architectural detail. Facades

were lined with carefully developed sandstone blocks and

in this way they adorned the elevated central part with

a frieze with a repeated motive of floral wreaths tied with

sashes, rose garlands and reversed downwards torches.

On the basis of the projects, it is possible to reproduce the

rich interior decoration. The walls were divided by means

of pilasters with the entablature, arcade arches included

profiles, tambour planes were divided by means of ar -

caded panels. The surfaces of the walls and the dome

were covered with polychrome. Unfortunately, the cur-

rent state of the building is very bad (Fig. 3). After 1945

it underwent gradual devastation. Thanks to the solid

construction of the walls the chapel survived, but in the

walls of the southern and western apses large gaps

appeared, the entrance part was also destroyed to a large

extent. Large parts of the facade stone cladding were sto-

len, particular ly in the plinth part. The interior of the crypt

and the upper storey of the building was completely

destroyed (Fig. 4). Today, traces of figural polychrome on

the dome pendentives and geometric polychrome on the

one sub-arch of the arcade are only slightly visible

(Fig. 5). High quality materials used in the realisation of

Il. 2. Grobowiec rodziny Samsona Wollera w Leśnej.

Fotografia archiwalna, 1883 (ze zbiorów TU Berlin)

Fig. 2. The tomb-chapel of Samson Woller’s family in Leśna.

Archiv photo, 1883 (from the collection of TU Berlin)

36 Ewa Grochowska, Krzysztof Stefański

detalem architektonicznym. Elewacje wyłożono starannie

opracowanymi blokami piaskowca, dekorując podwyż-

szoną część środkową fryzem z powtarzającym się mo -

tywem wieńców kwiatowych przewiązanych szarfami,

ró ża nymi girlandami oraz odwróconymi ku dołowi po -

chod niami. Na podstawie projektów można odtworzyć

bo gaty wystrój wnętrza. Ściany podzielono pilastrami z bel-

ko wa niem,

łuki arkadowe ujęto profilowaniem, płasz -

czyz ny tamburu rozczłonkowano arkadowymi pły cina mi.

Po wierz chnię ścian i kopuły pokryły polichromie. Nie ste-

ty obecny stan budowli jest bardzo zły (il. 3). Po 1945 r.

ule gała ona stopniowej dewastacji. Dzięki mocnej kon-

strukcji murów kaplica przetrwała, ale w ścianach absyd:

południowej i zachodniej pojawiły się duże wyrwy, znisz-

czona została także w znacznym stopniu część wejścio-

wa. Rozkradziono duże fragmenty kamiennej okładzi -

ny elewacji, zwłaszcza w partii cokołowej. Całkowitemu

uni cestwieniu uległo wnętrze krypty i górnej kondygnacji

bu dowli (il. 4). Dziś widoczne są tylko ślady polichromii

figuralnej na pendentywach kopuły i geometrycznej na

jednym podłuczu arkady (il. 5). Wysokiej jakości materia-

ły użyte w realizacji tego obiektu sprawiają, że nadal moż-

na go uratować i zachować dla następnych pokole

Na szczególną uwagę zasługuje usytuowanie kaplicy

grobowej. Zbudowano ją poza centrum miasteczka, na

ma lowniczym wzniesieniu, skąd rozciągał się pierwotnie

widok na Leśną, z kościołami, domami i rozległym kom-

pleksem budynków fabrycznych. Bezsprzecznie to poło-

żenie należało do najpiękniejszych na Dolnym Śląsku.

Dziś wysokie drzewa i gąszcz krzewów obraz ten w znacz-

nej

mierze przesłaniają. Posadowienie mauzoleum na

wypłaszczeniu terenu, wykonanym w zboczu stoku, nad

Obiekt w 2013 r. wpisany został do rejestru zabytków: nr A/5862,

wpis z dnia 28.02.2013.

the structure make it possible to save and preserve it for

next generations

Particularly noteworthy is the location of the tomb-

chapel. It was built outside the town centre on a pictur-

esque hill from which a view of Leśna could be admired

along with churches, houses and an extensive complex of

factory buildings. Undoubtedly, it was the most beautiful

location in Lower Silesia. Today, tall trees and a thicket of

bushes obscure this picture to a large extent. Placing the

mausoleum in the plateau of land, made in the side of the

slope, on the edge of the escarpment descending steeply

down, forced the use of protective elements in the form of

retaining walls. The solid wall strengthens the steepness

edge of the east forming also the basis of the viewing

platform changing to the square in front of the chapel’s

entrance. The space at the back of the building was pro-

tected against landslides by means of a decorative stone

wall made of grey sandstone blocks and irregular blocks

of bluish basalt arranged in alternating stripes, which

gives an interesting artistic effect.

The Woller’s family tomb-chapel is a characteristic

example of the

sepulchral building of the historicism

époque. It was built in a period when, apart from tomb-

chapels of noble families, similar realisations of recently

enriched industrialists appeared and they were built in

cemeteries as well as in the area of park and residential

layouts. The originality of Woller’s investment lies in the

The object was included in the register of monuments in 2013:

No A/5862, entry dated 28.02.2013.

Il. 4. Grobowiec rodziny Samsona Wollera w Leśnej

– elewacja frontowa, stan obecny (fot. E. Grochowska)

Fig. 4. The tomb-chapel of Samson Woller’s family in Leśna

– front view, current condition of the building

(photo by E. Grochowska)

Il. 3. Grobowiec rodziny Samsona Wollera w Leśnej

– widok od strony południowo-wschodniej, stan obecny

(fot. E. Grochowska)

Fig. 3. The tomb-chapel of Samson Woller’s family in Leśna

– view from the south-east side, current condition of the building

(photo by E. Grochowska)

Kaplica grobowa rodziny Samsona Wollera /The tomb-chapel of Samson Woller’s family 37

skrajem skarpy opadającej stromo w dół wymusiło za sto-

sowanie zabezpieczających elementów w postaci mu rów

oporowych. Masywny mur wzmacnia kraniec stro miz ny

od wschodu, stanowiąc też podstawę platformy wi do -

kowej przechodzącej w plac przed wejściem do ka plicy.

Przestrzeń z tyłu budowli została zabezpieczona przed

osuwaniem się ziemi dekoracyjnym murem kamiennym,

wykonanym z bloków szarego piaskowca i nieregular-

nych brył niebieskawego bazaltu ułożonych w naprze-

mienne pasy, co daje interesujący efekt plastyczny.

Kaplica grobowa rodziny Samsona Wollera jest cha-

rakterystycznym przykładem budowli sepulkralnej epoki

historyzmu. Powstała w okresie, gdy obok kaplic grobo-

wych rodów szlacheckich pojawiały się podobne reali-

zacje świeżo wzbogaconych przemysłowców, budowane

za rów no na cmentarzach, jak i w przestrzeni założeń par -

kowo-rezydencjonalnych. Oryginalność inwestycji Wolle-

ra polega na tym, że powstała wśród naturalnego otocze-

nia, choć w bezpośredniej bliskości miasta.

Na obszarze ziem polskich do najbardziej znanych

należą mauzolea łódzkich fabrykantów: kaplica grobowa

Ka ro la Scheiblera wzniesiona w latach 1885–1888 na

c z ęś ci ewangelickiej Starego Cmentarza przy ul. Og ro do-

wej we dług projektu warszawskich architektów Ed war da

Lil po pa i Józefa Dziekońskiego, o formach neogotyckich,

Ju liu sza Heinzla z lat 1899–1904, wybudowana na cz

ęści

ka tolickiej tegoż cmentarza według projektu berlińskiego

ar chi tekta Franza Schwechtena, w stylu neorenesan so-

wym [16], [17] oraz modernistyczno-secesyjne mau zo-

leum Iz ra e la Poznańskiego powstałe w latach 1901–1902

na Cmen ta rzu Żydowskim przy ul. Brackiej według planów

berliń skiej spółki Cremer & Wolffenstein [18, s. 110–111].

Duża liczba fabrykanckich mauzoleów oraz kaplic

gro bowych, o mniejszej skali i różnorodnych formach ar -

chi tektonicznych, powstała w omawianej epoce na Dol-

nym i Górnym Śląsku [14], [19]. Jako jeden z wielu przy-

kładów wymienić można mauzoleum z 1871 r., położone

na cmentarzu komunalnym w Świebodzicach (Freiburg),

autorstwa znanej berlińskiej spółki architektonicznej

Hude & Hennicke [20]. Wybudowano go dla właścicieli

zakładów włókienniczych Kramstów, w następnych la -

tach nobilitowanych do stanu szlacheckiego i piszących

się von Kramsta. Jest to obiekt o cechach klasycystycz-

nych, na planie kwadratu, z prowadzącym do wnętrza

portykiem, zwieńczony kopułą. Formy klasyczne poja-

wiają sie także w kaplicy grobowej w Maciejowej (Mai-

waldau, dziś dzielnica Jeleniej Góry), wybudowanym

około 1890–1891 w parku przylegającym do rezydencji

ów czesnego właściciela, pochodzącego z Berlina prze-

mysłowca Emila Beckera, zmarłego w 1892 r. Otrzymała

ona kształt ośmioboku nakrytego kopułą, z doryckim por-

tykiem ujmującym wejście. Z kolei w stylu neogotyckim

wzniesiono w 1869 r. kaplicę rodziny von Löbbecke

w Wysokim Kościele (Hochkirch) koło Trzebnicy, funda-

cję nobilitowanych do stanu szlacheckiego bankowców,

właścicieli hut i inwestorów kolejowych

Obiekt wpisany do rejestru zabytków wraz z zespołem kościoła

pw. Niepokalanego Serca NMP, nr rej.: 646/W z 29.05.1990.

fact that it was built in nature, although in the immediate

vicinity of the town.

In the Polish territories the following mausoleums of

Łódź factory owners belong to the most famous ones:

a tomb-chapel of Karol Scheibler built in the years 1885–

1888 in the Evangelic part of the Old Cemetery in

Ogrodowa Street according to the design by Warsaw ar -

chitects Edward Lilpop and Józef Dziekoński with neo-

Gothic forms; Juliusz Heinzel’s chapel from the years

1899–1904 built in the Catholic part of the same cemete -

ry according to the design by a Berlin architect Franz

Schwech ten in the neo-Reanissance style [16], [17] and

a Mo dernist-Art Nouveau mausoleum of Izrael Poznański

built in the years 1901–1902 in the Jewish Cemetery in

Bracka Street according to the plans by a Berlin Company

Cremer &

Wolffenstein [18, pp. 110–111].

A great number of manufacturers’ mausoleums as well as

tomb-chapels of a smaller scale and a variety of architec-

tural forms was built in the discussed époque in Lower and

Upper Silesia [14], [19]. One of numerous examples is

a mau soleum from 1871 by a famous Berlin architectural

com pany Hude & Hennicke situated in the municipal ceme-

tery in Świebodzice (Freiburg) [20]. It was built for Kramst,

the owners of textile factories who were later enno bled and

received the name of von Kramsta. It is the object of classi-

cist features, on a square plan, with a portico lead ing to the

inside, which is crowned with a dome. Classi cal forms also

appear in the tombs-chapel in Ma ciejowa (Maiwaldau, at

present a district of Jelenia Góra), which was built in about

1980–1891 in the park adjacent to the residence owned by

an industrialist Emil Becker who came from Ber lin and

died in 1892. It had an octagonal shape covered in a dome

with a Doric portico en trance. The chapel of Von Löbbecke

family was built in the neo-Gothic style in Wysoki Kościół

(Hoch kirch) near Trzebnica in 1869, a foundation of

enno-

bled bankers, owners of mills and railway investors

The object included in the register of monuments along with the

complex of Virgin Mary Immaculate Heart Church, register number:

646/W dated 29.05.1990.

Il. 5. Grobowiec rodziny Samsona Wollera w Leśnej

– wnętrze, stan obecny (fot. E. Grochowska)

Fig. 5. The tomb-chapel of Samson Woller’s family in Leśna

– interior, current condition of the building (photo by E. Grochowska)

38 Ewa Grochowska, Krzysztof Stefański

Również w dorobku Carla Lüdeckego znajdujemy

wiele utrzymanych w różnorodnej stylistyce realizacji

tego typu, zaprojektowanych zarówno dla przemysłow-

ców i tak zwanej szlachty przemysłowej, jak i dla starych

rodów szlacheckich. Można tu wymienić dwie neoromań-

skie kaplice grobowe w Rękowie (Rankau; pow. wrocław-

ski): rodziny von Mutius, według projektu z 1869 r., oraz

hrabiów von Harrach, według projektu z 1873 r. [6, Ka -

talog, pozycja 275], [21]

. Są to obiekty o prostej formie,

na planie prostokąta, o granitowych ścianach ozdo bio-

nych de talem z piaskowca. Kaplica hrabiów von Harrach

od znacza się większymi rozmiarami, a jej bryła wzboga-

cona jest absydą ołtarzową oraz portykiem wspartym na

neoromańskich kolumnach [22].

Kolejne prace Lüdeckego operują formami neogotyc-

kimi. Kaplica grobowa położona w parku przypałacowym

w Żelowicach (Silbitz, pow. strzeliński), hrabiów von Still-

fried-Rattonitz, z 1866 r., to jednonawowa ceglana bu do -

wla o smukłych proporcjach. W części frontowej głów na

bryła ujęta została symetrycznie niższym, szerokim nar-

teksem-galerią, w której ścianach osadzono renesansowe

płyty upamiętniające z postacią stojącą, przeniesione tu

na polecenie fundatora kaplicy z różnych kościołów Śląs-

ka. Rudolf von Stillfried-Rattonitz, uznany historyk i he ral-

dyk,

stworzył wraz z architektem jedyne w swoim rodza-

ju dzieło kommemoratywne, składające się z krypty na

doczesne szczątki rodu oraz kaplicy ozdobionej we wnątrz

i na ścianach zewnętrznych płytami z postaciami ante-

natów, tworzącymi oryginalny wywód genealogiczny

[23]. Projekt Lüdeckego zakładał galerię otwartą na ze -

wnątrz ostrołucznymi arkadami, które w zrealizo wa nym

obiekcie wypełniono murem z triforyj nymi oknami,

a przestrzeń galerii przekształcono w nawy boczne [6,

s. 25–26, Katalog, pozycja 490], [24], [25]

Mauzoleum w Kamionku (Neu-Weißstein, obecnie w gra-

nicach Wałbrzycha), zaprojektowane w 1874 r. dla rodzi-

ny Treutlerów, otrzymało neogotycką formę bal da chi mo -

wą na planie ośmiobocznym [6, s. 26, Katalog, po zycja

186], co pozwala zestawić je z niezrealizowanym neo -

gotyckim planem mauzoleum Wollera w Leśnej. Po dob -

nie lekką formę baldachimową zastosował architekt

w dziele powstałym w Jałowcu (Wingendorf, pow. lu bań-

ski). Ufundowane ono zostało przez kilka lat wcześniej

nobilitowaną do stanu szlacheckiego rodzinę von Lach-

mannów dla poległego w 1870 r., w wojnie francusko-

-pruskiej, dwudziestotrzyletniego Karla Roberta, ostat-

niego męskiego przedstawiciela rodu. Projekt wykonano

tuż po śmierci młodego oficera [6, s. 25, Katalog, pozycja

158–159], [26]

. Na całość realizacji składa się ogro-

dzona murem przestrzeń cmentarza-parku, przez której

środek biegnie aleja zakończona po obu stronach brama-

mi, a centrum zajmuje kamienno-ceglana ażurowa struk-

tura stanowiąca obudowę dla białej rzeźby przedstawia-

jącej leżącego żołnierza i pochylającego się nad nim

anioła. Marmurowy monument wykonał Rudolf Siemer-

TU Berlin, sygn. 653-658, 6049-6052.

TU Berlin, sygn. 11480-1183.

TU Berlin, sygn. 6039-6046.

Among the achievements by Lüdecke we can find many

realisations of this type using various styles, which were

designed for both industrialists and the so-called in dustrial

nobility, as well as for the old noble families. There are,

inter alia, two neo-Roman tomb-chapels in Rę ków (Ran-

kau; county of Wrocław), i.e. of von Mutius family accord-

ing to the project from 1869 and of Counts von Harrach

according to the project from 1873 [6, Catalogue,

item

275],

[21]

. These are simple form structures on a rectan-

gu lar square and granite walls decorated with a sandstone

detail.

Counts von Harrach’s chapel is cha racterised by

bigger sizes and its body is enriched with an altar apse as

well as a portico supported by neo-Roman columns [22].

Further works by Lüdecke have neo-Gothic forms.

A tomb-chapel of Counts

von Stillfried-Rattonitz situated

in the palace park in Żelowice (Silbitz, county of Strzelin)

from 1866 is a one-nave brick structure with smooth pro-

portions. In the front part, the main body was arranged

in the form of a symmetrically lower and wide narthex-

gallery in the walls of which there were Renaissance slabs

with a standing figure transferred here on the recommen-

dation of the chapel’s founder from different churches of

Silesia. Rudolf von Stillfried-Rattonitz, a remarkable hi -

storian and heraldist, together with an architect created

a unique commemorative work which consisted of a crypt

for the mortal remains of the family and the chapel deco-

rated inside and on external walls by means of panels with

figures of ancestors forming an original genealogical

argument [23]. Lüdecke’s project assumed a gallery open

to the outside by means of ogive arcades which, in the

realised structure, were filled with a wall with triforium

windows and the gallery space was converted into the

aisles [6, pp. 25–26, Catalogue, item 490], [24], [25]

The mausoleum in Kamionek (Neu-Weißstein, at pre-

sent within the municipality of Wałbrzych) designed in

1874 for Treutler family had a neo-Gothic baldachin form

on the octagonal plan [6, p. 26, Catalogue, item 186],

which makes it possible for it to be compared with the

non-realised neo-Gothic plan of Woller’s mausoleum in

Leśna. A similar light baldachin form was used by an

architect in the work that was constructed in Jałowiec

(Wingendorf, County of Lubań). It was founded by the

von Lachmann family, which was ennobled to the nobi lity

a few years earlier, for 23-year-old Karl Robert killed in

the Franco-Prussian War in 1870, who was the last male

representative of the family. The project was carried out

just after the death of the young officer [6, p. 25,

Catalogue, item 158–159], [26]

. The whole realisation

consists of the cemetery and park space surrounded by the

wall, whose middle part is crossed by an alley ending

with gates on both sides, whereas in the centre there is

a stone and brick openwork structure constituting a hous-

ing for the white sculpture presenting a lying soldier and

an angel leaning over him. The marble monument was

made by Siemering, a Berlin representative of historicism

TU Berlin, sign. 653-658, 6049-6052.

TU Berlin, sign. 11480-1183.

TU Berlin, sign. 6039-6046.

Kaplica grobowa rodziny Samsona Wollera /The tomb-chapel of Samson Woller’s family 39

ing, po chodzący z Królewca berliński przedstawiciel hi -

storyz mu. Założenie to umieszczone jest na osi znaj du-

jącego się nieopodal rodowego pałacu [6, s. 209–210].

Architekt dał tutaj wyraz, podobne jak w Leśnej, umie-

jętności wkomponowania projektowanych przez siebie

bu dowli w szer szy kontekst przestrzenny.

Przykładem zastosowania form klasycznych w pracach

Lüdeckego są z kolei dwa projekty kaplicy grobowej

z 1876 r. dla rodzin: von Delden i von Hoenika o prostej

bryle wzbogaconej kolumnowym portykiem. Prze zna czo-

ne one były dla miejscowości Milików (Herzogs wal dau)

koło Nowogrodźca [6, s. 28, Katalog, pozycja 249 – po -

dane tutaj jako projekt grobowca w Niedaszowie koło

Jawora]

oraz Pieszyce (Peterswaldau)

. Na tle przedsta-

wionych rozwiązań kaplica grobowa Samsona Wollera

w Leśnej wyróżnia się swoimi klasyczno-renesansowymi

formami, majestatyczną sylwetką i niebanalnym usy tuo-

waniem. Stanowi z pewnością najlepsze dzieło Lü decke-

go w tej dziedzinie twórczości.

Opisując historię kaplicy Wollerów w Leśnej, warto

również wspomnieć o silnych związkach rodziny z zie-

miami polskimi włączonymi po rozbiorach do państwa

pruskiego, a konkretnie z Wielkopolską, co zostało już

wcześniej zasygnalizowane. Geneza tych związków nie

jest znana. Samson Woller w latach 70. XIX w. nabył do -

b ra ziemskie w południowej Wielkopolsce, położone w po -

bli żu

granicy Dolnego Śląska, skupione wokół są sia du-

jących ze sobą majątków Smolice i Dłoń [27]. Stały się

one po śmierci Wollera własnością dwóch jego có rek:

He leny (1869–1949) oraz Marii Otylii (ur. ok. 1870/1871).

Helena przejęła klucz Smolice, a Maria Otylia Dłoń.

Obie były katoliczkami i poślubiły wysoko urodzonych

ary s tokratów. Helena wyszła za mąż w Dreźnie w 1893 r.

za hrabiego Leopolda Klemensa Ernesta von Zie te na

(1868–1930). Wspólną inicjatywą małżonków była roz-

budowa pałacu w Smolicach oraz fundacja koś cioła

z pleba nią i or ganistówką. Obiekty te projektowała wro -

cławska spół ka architektoniczna Gaze & Böttcher, nada-

jąc im us pokojone formy neobarokowe [4].

Młodsza z sióstr poślubiła w swoim majątku (w 1912 r.)

księcia Franciszka Druckiego-Lubeckiego (1860–1918),

zubo żałego potomka znanego polskiego rodu [3], [28].

Po dobnie jak Helena, Maria Oty lia zleciła rozbudowę sta-

rej siedziby w Dłoni do rozmiarów dużego pałacu, repre-

zentującego klasycyzujący neobarok („styl około 1800”),

według projektu poznańskiego architek ta Rogera Sław-

skiego [29, s. 42–43, 162–163]. Maria Oty lia zainicjowa-

ła także dekorację kościoła w po blis kich Kołacz kie-

wiczach. Sąsiadami Heleny i Ma rii Otylii byli Maria

i Zdzisław książęta Czartoryscy z Siel ca Wiel kiego (i Ju -

tro sina), z którymi utrzymywały one bliskie kontakty to -

warzyskie. Związki rodziny śląskiego przemysłowca

z największymi polskimi rodami arystokratycz nymi to

ciekawy wątek ilustrujący znamienne dla przełomu XIX

i XX w. przemiany społeczne i obyczajowe.

TU Berlin, sygn. 11078-11079.

TU Berlin, sygn. 11140-11141.

who came from Königsberg. This layout is placed on the

axis of the nearby ancestral palace [6, pp. 209–210]. The

architect, like in Leśna, showed his skills of incorporating

structures designed by him in a broader spatial context.

An example of the application of classical forms in the

work by Lüdecke can be noticed in two projects of the

tomb-chapel with a simple body enriched with a column

portico from 1876 for von Delden and von Hoenika fami-

lies. They were designed for the town of Milików

(Her zogs-

waldau)

near Nowogrodziec [6, p. 28, Catalogue, item 249

– presented here as a project of a tomb in Nie da szów near

Ja wor]

and Pieszyce (Peterswaldau)

. Against the back-

ground of the presented solutions, Woller’s tomb-chapel in

Leśna stands out with its classical and Re naissance forms,

a majestic silhouette and unique location. Certainly, it is

the best work by Lüdecke in this area of artistic creativity.

While describing the history of the chapel of Wollers in

Leśna, it is also worth mentioning the strong family re la -

tion ships with the Polish lands, specifically with Greater

Po land, which were incorporated into Prussia after parti-

tions, as it was already indicated. The origin of these re la-

tionships is still unknown. In the 1870

Samson Woller bought

estates in the southern Greater Poland situated near

the bor-

der of Lower Silesia and centered around the neighbor -

ing estates of Smolice and Dłoń [27]. After Woller’s death,

they became the property of two of his daughters: Helen

(1869–1949) and Mary Otylia (born about 1870/1871).

Helen took over Smolice and Maria Otylia took over

Dłoń. They were both catholic and married high-born ari-

sto crats. Helen married Count Leopold Kle mens Ernest

von Zieten

(1868–1930) in Dresden in 1893. A com mon

initiative of the spouses was the extension of the pa lace in

Smolice and a foundation of the church with a pres bytery

and organist house. These structures were de signed by

Wrocław architectural designing company Gaze & Bött-

cher, giving them calmed neo-Baroque forms [4].

The younger sister married Prince Francis Drucki-

Lubecki (1860–1918) in her estate Dłoń (in 1912) who

was an impoverished descendant of the famous Polish

family [3], [28]. Like Helena, also Maria Otylia commi-

ssioned the development of the old premises in Dłoń to

the size of a large palace representing the classicizing

neo-Baroque (“style around 1800”), according to the de

sign by architect Roger Sławski from Poznań [29, pp.

42–43, 162–163]. Maria Otylia also initiated decoration

of the church in the nearby Kołaczkiewicze. Princess

Maria and Prince Zdzisław Czartoryski from Sielec Wiel-

ki (and Jutrosin) were neighbours of Helena and Maria

Otylia with whom they were in close social relationships.

Connections of the Silesian industrialist’s family with the

biggest Polish aristocratic families constitute an interest-

ing aspect that illustrates social and moral changes so

cha racteristic of the late 19

and early 20

century.

Translated by

Bogusław Setkowicz

TU Berlin, sign. 11078-11079.

TU Berlin, sign. 11140-11141.

40 Ewa Grochowska, Krzysztof Stefański

Streszczenie

Leśna (niem. Marklissa) to niewielkie miasteczko malowniczo położone na Przedgórzu Izerskim, nieopodal Lubania. W XIX w. rozwinął się tu

przemysł włókienniczy. Właścicielem największych zakładów, przekształconych w 1888 r. w spółkę akcyjną „Concordia”, był Samson Woller,

przemysłowiec pochodzenia żydowskiego. W 1883 r. wybudował on w Leśnej kaplicę grobową według projektu znanego wrocławskiego architekta

Carla Lüdeckego. Plany te zachowały się w zbiorach Technische Universität Berlin. Budowla należy do najciekawszych przykładów kaplic

grobowych wzniesionych w XIX w. na Dolnym Śląsku. Założona jest na planie centralnym, ze środkowym kwadratem zwieńczonym kopułą.

Prezentuje formy klasyczno-renesansowe. Wyróżnia się położeniem na obrzeżu miasta, na zboczu wzgórza opadającego ku jezioru. Jest to

najciekawsze dzieło spośród kilku innych kaplic grobowych, jakie ma w swoim dorobku Lüdecke. Współczesny stan obiektu, wpisanego w 2013 r.

do rejestru zabytków, jest bardzo zły.

W artykule przedstawiono historię powstania kaplicy Samsona Wollera w Leśnej oraz dokonano analizy jej wartosci architektonicznych na tle

innych obiektów tego typu powstałych na Śląsku w tym samym okresie. Odrębnym wątkiem są związki Samsona Wollera z ziemiami polskimi – pod

koniec XIX w. nabył on majątki Dłoń i Smolice w południowej Wielkopolsce, w pobliżu Krotoszyna. Jako wiano otrzymały je jego córki: Helena

i Maria Otylia.

Słowa kluczowe: architektura sepulkralna, architektura Dolnego Śląska, Carl Lüdecke, Samson Woller

Abstract

Leśna (German Marklissa) is a small town picturesquely situated in Izerskie Foothills, nearby Lubań. In the 19

century a textile industry was

developed here. The owner of the biggest production plants, converted in 1888 into the joint stock company “Concordia”, was Samson Woller,

a manufacturer of Jewish descent. In 1883 he built in Leśna a tomb-chapel according to a design of well known Breslau’s architect Carl Lüdecke.

Its plans survived in the collection of Technische Universität in Berlin. The building belongs to the most interesting examples of tomb-chapels

erected in the 19

century in Lower Silesia. The tomb-chapel is built on a central plan with a center square crowned by a cupola. It presents

the classic-Renaissance style. The building is distinguished by an unusual location – outside the city, on a hillside that slopes towards a lake. It is

the most interesting architectural work from among other tomb-chapels designed by Carl Lüdecke. Current condition of the object, which in 2013

was entered into the register of historical monuments, is very bad.

The article presents history of Samson Woller’s tomb-chapel in Leśna. It also contains analysis of chapel's architectural value comparing it to other

objects of its type built in the same periods in Silesia. A separate thread are Samson Woller’s connections to Polish lands – at the end of the 19

century he acquired estates in Dłoń and Smolice in the south of Wielkopolska, nearby Krotoszyn. They were given as a dowry to his daughters:

Helen and Maria Otylia.

Key words: sepulchral architecture, architecture of Lower Silesia, Carl Lüdecke, Samson Woller

Bibliografia /References

[1] Bena W., Polskie Górne Łużyce. Przyroda – historia – zabytki,

Agat, Zgorzelec 2005.

[2]

Weczerka H., Handbuch der Historischen Stätten. Schlesien, Kröner,

Stuttgart 1977.

[3] pl-pl.facebook.com/KropkaWydawnictwo/posts/423515644393526

[accessed: 14.10.2014].

[4] pl.wikipedia.org/wiki/Smolice_%28wojew%C3%B3dztwo_wiel-

kopolskie%29 [accessed: 14.10.2014].

[5] www.naszawioska.pl/solectwo,26-smolice/historia.html [accessed:

14.10.2014].

[6] Dobesz J., Nurty architektury 2. połowy XIX wieku w twórczości

Ka rola Lüdeckego, praca doktorska, PWr, Wrocław 1978.

[7] Dobesz J., Gmach Nowej Giełdy we Wrocławiu. Projekty kon-

kursowe, [w:] H. Lisińska (red.), Sztuka XIX wieku w Polsce.

Naród–miasto. Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki,

Po znań, grudzień 1977, PWN, Warszawa 1979, 209–232.

[8] Dobesz J.L., Lüdecke Karl Johannes Bogislaus, [w:] R. Eysy-

montt, J. Ilkosz, A. Tomaszewicz, J. Urbanik (red.), Leksykon

architektury Wrocławia, Via Nova, Wrocław 2011, 997.

[9] Lüdecke Karl Johannes Bogislaw, [w:] U. Thieme, F. Becker,

H. Vollmer (Hg.), Allgemeines Lexikon der Bildenen Künstler von

der Antike bis zur Gegenwart, Bd. 23, Leipzig 1968, 448.

[10] www.architekturmuseum.ub.tu-berlin.de [accessed: 4.10.2014].

[11] www.genealogieonline.nl [accessed: 4.10.2014].

[12] Filarska B., Początki architektury chrześcijańskiej, TN KUL,

Lublin 1983.

[13] Bednorz A., Romanesque. Architecture – Sculpture – Painting, Ed.

by R. To man, Köln 1997.

[14] Kozaczewska-Golasz H., Mauzolea i kaplice grobowe od XVI do

początku XX wieku w dawnym województwie legnickim, Oficyna

Wydawnicza PWr, Wrocław 2001.

[15] Jaroszewski T.S., Architektura doby oświecenia w Polsce. Nurty

i odmiany, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo

PAN, Wrocław 1971.

[16] Stefański K., Kaplica grobowa Karola Scheiblera w Łodzi. Perła

architektury neogotyckiej, WING, Łódź 2006.

[17]

Stefański K., Kaplica grobowa Heinzlów w Łodzi a typ renesansowej

kaplicy kopułowej w architekturze epoki historyzmu, [w:] M. Wrób -

lewska-Markiewicz (red.), Recepcja renesansu w XIX i XX wie ku.

Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki. Łódź, lis to pad

2002, Stowarzyszenie Historyków Sztuki, Łódź 2003, 161–177.

[18] Stefański K., Wielkie rody fabrykanckie Łodzi i ich rola w ukształ-

to wa niu obrazu miasta. Geyerowie, Scheiblerowie, Poznańscy,

Heinz lowie, Kindermannowie, Księży Młyn Dom Wydawniczy,

Łódź 2014.

[19] Kozina I., Pałace i zamki na pruskim Górnym Śląsku w latach

1850–1914, Muzeum Śląskie, Katowice 2001.

[20] „Architektonisches Skizzenbuch” 1871, H. 2, Bl. 5.

[21] „Architektonisches Skizzenbuch” 1881, H. 6, Bl. 3.

[22] Łoziński J.Z., Wolff-Łozińska B. (red.), Katalog zabytków sztuki

w Polsce. Seria nowa, t. 4, z. 2: Województwo wrocławskie. So bót-

ka, Kąty Wrocławskie i okolice, pod red. J. Pokory i M. Zlata,

Wy daw nictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1991, 82, il.

139–140.

[23] Oelsner T., Schloss und Bergkapelle zu Sieblitz, „Schlesische

Provinzialblätter”, Neuen Folge, Bd. 8, Breslau 1869, 353.

[24] „Architektonisches Skizzenbuch” 1866, H. 1, Bl. 3.

[25] Pokora J. (red.), Katalog zabytków sztuki w Polsce. Seria nowa,

t. 4, z. 6: Województwo wrocławskie (dolnośląskie). Powiat strze-

liń ski, pod red. E. Kołaczkiewicz, 272–281, il. 111–114.

[26] „Architektonisches Skizzenbuch” 1882, H. 5, Bl. 6.

[27] Handbuch des Grundbesitzes im Deutschen Reiche. I Das König-

reich Preussen, 7 Bd.: Provinz Posen, Nicolaische Verlags-Buch -

handlung, Berlin 1905.

[28] „Dziennik Poznański” 1912, nr 146.

[29] Klause G., Roger Sławski 1871–1963. Architekt, Wydawnictwo

Miej skie, Poznań 1999.