Konserwacja zabytków na Mazowszu wobec nowych wyzwań i zmian teorii konserwatorskiej

Jakub Lewicki

doi:10.37190/arc200111

Streszczenie

W tekście przedstawiono działania konserwatorskie na Mazowszu. Omówiono prace podejmowane przy najważniejszych grupach zabytków: zabudowie miejscowości uzdrowiskowych, architekturze drewnianej, militarnej, kolejowej. Przedstawiono także działania na rzecz ochrony i promocji architektury średniowiecznej i nowożytnej i prace podejmowane w kierunku określenia zasobu i wypracowania zasad ochrony architektury modernistycznej. Wskazano, że mimo narzuconych prawnie ograniczeń wojewódzki konserwator zabytków może być aktywnym uczestnikiem systemu ochrony zabytków oraz wykonawcą polityki państwa dotyczącym narodowego dziedzictwa. Może też bardzo sprawnie łączyć zrównoważony rozwój z ochroną konserwatorską oraz z przystosowaniem ich do zmieniających się potrzeb życia.

Słowa kluczowe:
article
zabytki
mazowsze
wojewódzki-urząd-konserwatorski
warszawa

Podgląd pełnego artykułu jest możliwy wyłącznie na większych ekranach.

2020

1(61)

DOI: 10.37190/arc200111

Wprowadzenie

Mazowsze to trzeci – po województwie dolnośląskim

(7803) i wielkopolskim (6631) – najbogatszy w zabytki

region Polski. Znajdują się tutaj 6402 obiekty wpisane

do rejestru zabytków nieruchomych [1]. Mazowsze jest

też najbardziej rozległym województwem w Polsce. Dla-

tego na tym terenie konieczne są starannie zaplanowane

działania konserwatorskie. Rolą wojewódzkiego kon-

serwatora zabytków jest wydawanie decyzji administra-

cyjnych na wniosek stron postępowania. Z tego powodu

znacznie utrudnione jest podejmowanie samodzielnych

działań konserwatorskich i inicjowanie nowych przed-

sięwzięć. Niemniej rozpoczęto planowe działania, przy-

wiązując dużą wagę do ochrony najbardziej zagrożonych

grup zabytków Mazowsza. Konieczne było określenie

priorytetów działań konserwatorskich, które powinny

być stopniowo realizowane. Inicjatywy urzędu konser-

watorskiego nie mogły być chaotyczne, skoncentrowa-

ne na realizacji bieżących zadań i na wydawaniu decyzji

o charakterze interwencyjnym. Planowane działania obję-

ły całe Mazowsze, a praca Mazowieckiego Wojewódzkie-

go Konserwatora Zabytków (MWKZ) nie mogła polegać

na koncentrowaniu się głównie na sprawach dotyczących

Warszawy. W artykule omówiono kierunki najważniej-

szych działań w tej dziedzinie.

Jakub Lewicki*

Konserwacja zabytków na Mazowszu

wobec nowych wyzwań i zmian teorii konserwatorskiej

Preservation of historical monuments in Mazovia

in the face of new challenges and changes in conservation theory

* ORCID: 0000-0003-1766-659X. Wydział Nauk Historycznych

Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie / Faculty

of History, Cardinal Stefan Wyszyński University in Warsaw.

Introduction

Mazovia is the third richest region in Poland, as far as

monuments are concerned, after Lower Silesia (7803) and

Greater Poland (6631). There are 6402 objects entered in

the register of immovable cultural monuments here [1].

Mazovia is also the vastest voivodeship in Poland. That is

why carefully planned conservation actions are necessary

in this area. The role of the Voivodeship Heritage Protec-

tion Oce includes issuing administrative decisions upon

request of the interested parties. For this reason it is much

more dicult to undertake independent conservation ac-

tivities and to initiate new actions. Nevertheless, realising

the importance of protecting the most endangered groups

of monuments in Mazovia, some planned conservation

activities were commenced. It was necessary to determine

priorities in conservation activities, which ought to be

gradually realised. Initiatives of the Heritage Protection

Oce could not be chaotic or concentrated solely on car-

rying out current tasks and issuing decisions to intervene.

Planned activities encompassed the whole Mazovia re-

gion, and the work of the Mazovia Heritage Protection

Oce (MWKZ) could not focus mainly on cases con-

cerning Warsaw. The article describes the directions of

the most important projects in this eld.

Projects to protect and preserve health resorts

Health resorts used to constitute a very important

ele ment of Mazovia, but many of them have fallen into

oblivion [2]. They used to be a natural powerbase for

100 Jakub Lewicki

Działania na rzecz ochrony i konserwacji

miejscowości uzdrowiskowych

Miejscowości uzdrowiskowe były bardzo ważną czę-

ścią Mazowsza. Wiele z nich zostało dziś zapomnianych

[2]. Stanowiły naturalne zaplecze Warszawy i jednocze-

śnie wpływały na rzecz aktywizacji peryferyjnych obsza-

rów Mazowsza [3]. Powstawały wzdłuż linii kolejowych

i ważniejszych traktów komunikacyjnych [4]. Budowa-

no tam liczne sanatoria i domy letniskowe projektowa-

ne przez wybitnych twórców. Wiele z nich wymaga

pie czołowitej ochrony i pilnych prac konserwatorskich.

Podjęto więc planowe działania. Rozpoczęto zakładanie

spisów ewidencji zabytków w poszczególnych miejsco-

wościach uzdrowiskowych, co uchroni znajdujące się

tam budowle przed zniszczeniem. Prowadzi się też roz-

mowy z burmistrzami miejscowości uzdrowiskowych

w celu wypracowania programów ochrony ich zabudo-

wy. Rozpoczęto werykację stanu zabytków na tym te-

renie. Prawie wszystkie miejscowości są uzdrowiskami

jedynie pod względem historycznym [5]. Jedyną miej-

scowością o statusie uzdrowiska jest obecnie Konstancin-

-Jeziorna w granicach układu urbanistycznego wpisane-

go do rejestru zabytków [5, s. 149–153]. W ciągu kilku

ostatnich lat wykonano wiele prac remontowych przy

budynkach wpisanych do rejestru zabytków lub ujętych

w gminnej ewidencji zabytków [6] (il. 1). Prowadzono

również działania przy obiektach będących w katastrofal-

nym stanie technicznym (wille Zachertówka, Zbyszek).

W kilku przypadkach zostały wydane odmowy rozbiórki

budynków zabytkowych. Na terenie Konstancina prze-

prowadzono wiele inwestycji drogowych – wymieniano

nawierzchnie chodników oraz jezdni z wykorzystaniem

materiałów bardziej odpowiadających zabytkowemu cha-

rakterowi miasta.

Mimo braku formalnego statusu funkcję uzdrowiska

pełni Garbatka-Letnisko (pow. kozienicki). Zabudowa

willowa w tej miejscowości guruje w gminnej ewiden-

cji zabytków (13 obiektów). Stan zachowania zabudowy

willowej jest regularnie monitorowany. W 2018 i 2019 r.

przeprowadzono kontrolę dawnej leśniczówki (nr rej.

A-1008 z 11.02.2011), a także zostały wydane wytyczne

konserwatorskie odnośnie do generalnego remontu willi

Marysia przy ul. Nałkowskiej 9.

W ostatnim czasie podjęto też prace remontowe przy

budynku dawnego sanatorium w Rudce wybudowanego

w latach 1902–1908 według projektu Karola Jankow-

skiego i Franciszka Lilpopa. Zespół zachował się w nie-

zmienionym stanie. Stanowi on osiową kompozycję prze-

strzenną podkreśloną głównym budynkiem z leżalniami.

Przeprowadzono remont i wymianę zużytych elementów

więźby dachowej, kompleksowy remont wieży ciśnień

i rozpoczęto rewitalizację parku krajobrazowego.

Mimo że uzdrowiska są przedmiotem zainteresowań

badaczy architektury i konserwatorów od wielu lat [7],

na terenie Mazowsza nie podejmowano kompleksowych

działań związanych z ochroną zarówno zespołów zabu-

dowy, jak i pojedynczych zabytków tego typu, a wyko-

nywane prace dotyczyły tylko pojedynczych obiektów

architektury uzdrowiskowej [8]. Należy też zaznaczyć,

Warsaw and, at the same time, had an impact on activat-

ing the outskirts of Mazovia [3]. They were established

along the railways and main roads [4]. Numerous sana-

toria and summer houses designed by eminent architects

were built there. Many of those buildings require careful

protection and urgent conservation treatment, so planned

activities were undertaken in order to protect them. Mon-

ument registers in the particular health resorts began to be

compiled, which should protect buildings located there

from destruction. Talks are also conducted with mayors

of health resorts in order to work out programmes to

protect their buildings. Verication of the state of monu-

ments in the area has also begun. Almost all those towns

are health resorts, or spa towns, only from the historic

perspective [5]. Nowadays the only town with the valid

status of a spa town is Konstancin-Jeziorna, within the

limits of the urban layout entered in the heritage register

[5, pp. 149–153]. During the last several years, much res-

toration work was carried out in buildings entered in the

heritage register or listed in the local monument register

[6] (Fig. 1). Work was also carried out in some objects

in disastrous technical condition (villas: Zachertówka,

Zbyszek). In some cases permits to demolish historic

buildings were refused. Numerous road investments were

carried out in Konstancin – pavements and streets were

replaced using materials more suitable to the historic

character of the town.

Despite lacking a formal status, Garbatka-Letnisko (Ko -

zienice County) also functions as a health resort. The villas

here are entered in the local monument re gister (13 build-

ings). The state of preservation of the villas is regularly

monitored. In 2018 and 2019, an inspection of the former

forester’s lodge (reg. no A-1008 from 11.02.2011) was

carried out, and conservation guidelines were issued re-

garding the complete refurbishment of the villa Marysia

at 9 Nałkowskiej Street.

Recently, renovation work was also commenced in

the building of the former sanatorium in Rudka built in

the years 1902–1908 according to the design by Karol

Jankowski and Franciszek Lilpop. The complex has sur-

vived unchanged. It is an axial spatial composition high-

lighted by the main building with reclining rooms. The

roof truss was renovated and its worn out elements were

replaced, a complete refurbishment of the water tower

was carried out, and the revitalisation of the landscape

park was started.

Although spa towns have been the subject of in terest of

architecture and conservation specialists for many years

[7], no complex treatment related to the protection of

either building complexes or individual monuments of

that type was carried out in Mazovia, and the conducted

work concerned only individual objects of spa architec-

ture [8]. It should also be mentioned that the garden-cities

near Warsaw that once used to serve as health resorts are

also seriously endangered; one such example can be Mila-

nówek.

The described activities are merely beginnings of the

change in the conservation policy and must be continued

for many years to come in order to achieve measurable

eects.

KonserwacjazabytkównaMazowszu /Preservation of historical monuments in Mazovia 101

Il. 1. Konstancin-Jeziorna, zabudowa uzdrowiska,

ul. Długa 59 (1900–1910)

(fot. D. Maniakowski, 2019, ze zbiorów MWKZ)

Fig. 1. Konstancin-Jeziorna, health resort buildings,

59 Długa Street (1900–1910)

(photo by D. Maniakowski, 2019, from the MWKZ collection)

Il. 2. Otwock, pensjonat Abrama Gurewicza

przy ul. Armii Krajowej 8 (1906–1921)

(fot. A. Kozłowska, 2019, ze zbiorów MWKZ)

Fig. 2. Otwock, pension of Abram Gurewicz

at 8 Armii Krajowej Street (1906–1921)

(photo by A. Kozłowska, 2019, from the MWKZ collection)

że bardzo zagrożonymi miejscowościami są również

podwarszawskie miasta ogrody pełniące niegdyś funkcje

uzdrowiskowe. Przykładem chociażby Milanówek.

Opisane działania są dopiero początkiem zmiany po-

lityki konserwatorskiej i muszą być kontynuowane przez

wiele następnych lat, aby przynieść wymierne efekty.

Ochrona i promocja architektury drewnianej

Ochrona i konserwacja szkieletowej architektury

drewnianejzwanej„świdermajer”

Specyką Mazowsza były liczne budynki drewniane

wznoszone w konstrukcji szkieletowej, potocznie nazy-

wane architekturą typu „świdermajer”. Znajdowały się

one głównie wzdłuż linii kolejowej w kierunku Otwocka

[9], [10]. Wiele z tych budowli odznacza się wyjątkową

formą architektoniczną. Większość znajduje się w złym

stanie i wymaga natychmiastowej ochrony [11]. Niezbęd-

ne jest pilne podjęcie prac konserwatorskich. Konieczne

było uruchomienie specjalnych działań w tym kierunku

i wypracowanie skutecznych sposobów donansowania.

Rozpoczęto zakładanie spisów ewidencyjnych budynków

wzdłuż linii otwockiej. Oprócz spotkań z miejscowymi

władzami przeprowadzono też spotkania z właściciela-

mi budynków drewnianych, namawiając ich na składanie

wniosków o donansowanie prac remontowych i konser-

watorskich. Wydawane decyzje administracyjne wskazu-

ją na konieczność zachowania tych budynków i ich orygi-

nalnej substancji zabytkowej.

Najważniejszą inwestycją związaną z architekturą

typu „świdermajer” była kontynuacja robót budowalnych

i prac konserwatorskich przy pensjonacie Abrama Gure-

wicza przy ul. Armii Krajowej 8 w Otwocku [12] (il. 2).

Objęły one remont i odbudowę budynku sanatorium na

podstawie wydanych przed 2017 r. decyzji i wytycznych

konserwatorskich. W bryle budynku wykorzystano mak-

symalną liczbę oryginalnych dekoracyjnych elementów

drewnianych, które zostały zachowane.

Protection and promotion of wooden architecture

Protection and conservation of the timber framework

architectureknownas“Świdermajer”

Numerous wooden buildings erected using the tim-

ber-frame construction, commonly known as the “Świ-

dermajer-type architecture, were specic to Mazovia.

They were located mainly along the railway line towards

Otwock [9], [10]. Many of those buildings have unique

architectural forms. Most of them are deteriorated and

require immediate protection [11]. It is necessary to start

conservation work as soon as possible. It was necessary

to start special projects geared towards obtaining this aim

and to work out eective ways of nancing. Monument

registers of buildings located along the Otwock railway

started to be compiled. Besides meetings with local au-

thorities, there were also meetings with owners of wood-

en buildings to persuade them to apply for funding for the

renovation and conservation work. The issued adminis-

trative decisions indicate the necessity to preserve those

buildings and their original historic substance.

The most important investment associated with the

“Świdermajer” architecture was the continuation of con-

struction work and conservation work on the pension of

Abram Gurewicz at 8 Armii Krajowej Street in Otwock

[12] (Fig. 2). The work involved renovation and recon-

structing the sanatorium building on the basis of the deci-

sions and conservation guidelines issued before 2017. The

maxi mum number of the original decorative wooden ele-

ments which had survived was incorporated in the building.

In the case of the objects built in the “Świdermajer”

style, besides the Gurewicz’s pension, there were no ap-

plications for permits to carry out renovation work in

large spa buildings. It was a result of complicated owner-

ship rights, as well as the lack of nancial resources for

renovating buildings owned by municipalities. Some ap-

plications were rejected because they involved too much

interference into the historic form. The demolition of the

102 Jakub Lewicki

W przypadku obiektów powstałych w stylu „świder-

majer” poza pensjonatem Gurewicza nie składano wnio-

sków o wydanie pozwoleń na przeprowadzenie prac

remontowych w dużych budynkach uzdrowiskowych.

Wynikało to ze skomplikowanej sytuacji własnościowej,

a także z braku środków na remonty budynków komu-

nalnych będących we władaniu gmin. Niektóre wnioski

zostały odrzucone ze względu na zbyt dużą ingerencję

w zabytkową formę. Odmówiono uzgodnienia rozbiórki

budynku przy ul. 3 maja 106 w Józefowie (postanowienie

z 21.11.2017). Nie uzgodniono przebudowy i remontu bu-

dynku przy ul. Wyszyńskiego 2 w Józefowie ze względu

na zbyt duże przekształcenia wnętrz, powodujące całko-

witą utratę pierwotnego układu przestrzennego i wartości

zabytkowych (decyzja z 6.08.2019). Wydano też odmowę

rozbiórki domu przy ul. Jaremy 5 w Otwocku (postano-

wienie z 24.05.2019).

Pod względem ochrony prawnej największym osią-

gnięciem było włączenie blisko 150 budynków w Otwoc-

ku do wojewódzkiej ewidencji zabytków. Obecnie przy-

gotowywany jest wpis do rejestru zabytków wzniesionej

w stylistyce „świdermajer” drewnianej willi z 1890 r., zlo -

kalizowanej przy ul. Płużańskiego 27 w Jedlni-Letnisku

(pow. radomski). Na terenie tej miejscowości istnieją inne

wille nawiązujące do stylistyki „świdermajer”. Stan tych

obiektów jest bardzo dobry. Zabudowa willowa usytu-

owana w Jedlni-Letnisku guruje w gminnej ewidencji

zabytków. Obowiązuje zaopiniowany pozytywnie przez

urząd konserwatorski Gminny Program Opieki nad Za-

bytkami Gminy Jedlnia-Letnisko na lata 2016–2019.

Wskazane działania nie wiązały się z wydanymi kon-

kretnymi dokumentami doktrynalnymi. Ochrona archi-

tektury drewnianej w Polsce jest realizowana od blisko

100 lat. Jednak na terenie Mazowsza nie podejmowa-

no szerszych działań, które zapewniłyby komplekso-

wą ochronę zabytków budownictwa typu „świdermajer”

i innych budynków drewnianych, mimo wysuwanych co

najmniej od 20 lat postulatów ich ochrony. Wpisanie do

gminnej ewidencji Otwocka ponad 100 budynków sta-

nowiło przełom w podejściu do architektury tego typu

i zapoczątkowało analogiczne działania dotyczące innych

miejscowości.

Ochrona i konserwacja architektury sakralnej

Na Mazowszu znajdują się też liczne kościoły drew-

niane i inne budowle drewniane [13] (il. 3–5). Były one

przedmiotem profesjonalnych badań i inwentaryzacji od

wielu lat [14]. Wiele z nich jest opuszczonych czy znaj-

duje się w złym stanie i wymaga ochrony oraz pilnego

podjęcia prac konserwatorskich [15], [16]. We współpra-

cy z władzami kościelnymi i lokalnymi niezbędne jest

podjęcie działań na rzecz ich adaptacji, a także możliwej

translokacji do innych miejsc. Konieczne jest stworzenie

programu popularyzującego zabytki tego typu na wzór

szlaku Architektury Drewnianej w Małopolsce. Stanie się

to priorytetem w najbliższym czasie.

Problemy zachowania i ochrony sakralnej i innej archi-

tektury drewnianej są podobne jak w przypadku budyn-

ków w stylu „świdermajer”. Złożono niewiele wniosków

building at 106 3 Maja Street in Józefów was not approved

(ordinance of 21.11.2017). The conversion and renova-

tion of the building at 2 Wyszyńskiego Street in Józefów

was not agreed on because transformation of the interiors

was too far-reaching and it would result in a complete loss

of the original spatial layout and historic value (decision

from 6.08.2019). The permit to demolish the building at

5 Jaremy Street in Otwock was also refused (ordinance

issued on 24.05.2019).

As far as legal protection is concerned, the greatest

achievement has been the inclusion of almost 150 build-

ings in Otwock in the voivodeship heritage register. Cur-

rently, the inclusion of a wooden villa built in the “Świ-

dermajer” style in 1890, located at 27 Płużańskiego Street

in Jedlnia-Letnisko (Radom County), is being prepared in

the monument register. There are other villas alluding to

the “Świdermajer” stylistics in that village, and the state

of those objects is very good. The villas situated in Jedl-

nia-Letnisko are listed in the municipal monument regis-

ter. The Programme for Protecting the Monuments of the

Jedlnia-Letnisko Municipality in the years 2016–2019, ap-

proved by the Heritage Protection Oce, is still in eect.

The indicated activities were not related to issuing con-

crete doctrinal documents. Protection of wooden architec-

ture in Poland has been implemented for almost 100 years

However, in Mazovia no large-scale projects have been

undertaken that would ensure comprehensive protec-

tion of the “Świdermajer-type buildings or other tim-

ber structures, despite demands for their protection which

have been put forward for at least 20 years. Entering over

100 buildings in the monument register of the Otwock

Commune was a breakthrough in the approach to such

architecture and initiated analogical reactions concerning

similar towns.

Protection and conservation of church architecture

There are also numerous wooden churches and

other

timber structures in Mazovia [13] (Figs. 3–5) which, for

many years, have been the subject of professional research

and inventory [14]. Many of those are abandoned or de-

teriorated and require protection and urgent conservation

treatment [15], [16]. In cooperation with church and local

authorities it is necessary to take action to adapt them, or

possibly translocate them to other sites. It is necessary to

create a programme popularising such monuments, like

the Wooden Architecture Route in Lesser Poland. It will

become a priority in the near future.

The issues with preserving and protecting church and

other wooden architecture are similar to those in the case

of the “Świdermajer” style buildings. Only few applica-

tions were made for permits to conduct renovation work.

Half of those were applications for permission to demol-

ish the buildings because of their state of deterioration or

because their renovation was unprotable. Most wooden

buildings underwent conservation treatment and had their

destroyed elements recreated in the open-air museum in

Granica (from August 2018 until now).

The largest-scale work included the renovation of the

villa of Tadeusz Zawadzki „Zośka” at 11 Królowej Jadwigi

KonserwacjazabytkównaMazowszu /Preservation of historical monuments in Mazovia 103

o przeprowadzenie prac remontowych. Połowa inicjatyw

dotyczyła wyrażenia zgody na rozbiórkę ze względu na

zły stan techniczny lub nieopłacalność renowacji tego

typu budownictwa. Najwięcej budynków drewnianych

poddano konserwacji wraz z odtworzeniem zniszczonych

elementów w skansenie w miejscowości Granica (od

sierpnia 2018 do teraz).

Najszersze prace objęły remont willi Tadeusza Zawadz-

kiego „Zośki” przy ul. Królowej Jadwigi 11 w Piasecznie

i willi U Dziadka przy ul. Mickiewicza w Otwocku (il. 6).

Remonty objęły też budynki drewniane w Łomiankach

(ul. Pionierów 38), w Brwinowie (ul. Lilpopa 89). Wyda-

no odmowy rozbiórki budynków drewnianych w Zielonce

Street in Piaseczno and the Villa U Dziadka in Mickie-

wicza Street in Otwock (Fig. 6). Renovation was also

carried out in the wooden buildings in Łomianki (38 Pio-

nie rów Str.) and Brwinów (89 Lilpopa Str.). Permits

were refused to dismantle wooden buildings in Zielonka

(23 Mickiewicza Str.), Piaseczno (17 Kniaziewicza Str.)

and Nowy Dwór Mazowiecki (18 Daszyńskiego Str.).

Several wooden churches were enrolled in the monu -

ment register: the neo-Gothic Mariavite church of the

Holy Sacrament in Długa Kościelna (reg. no. A-1408

from 22.02.2018), the church in Horoszki Duże (reg. no.

A-1409 from 22.02.2018) which is an example of adapt-

ing monumental architectural forms in traditional wooden

buildings, the Uniate chapel of St. Dominic in Dziadkow-

skie (reg. no. A-1459 from 19.12.2018), the rabbi’s house

at 5 Zwycięstwa Street in Węgrów (reg. no. A-1508 from

1.07.2019), and a wooden manor with a park in Libe radz

(Szreńsk commune, Mława County). Moreover, the urban

complex in Raciąż (Płońsk County), in which wooden

Il. 3. Rębowo, kościół drewniany pw. św. Jana Chrzciciela

(1620, przeb. XVII–XVIII w.)

(fot. D. Zaremba, 2019, ze zbiorów MWKZ)

Fig. 3. Rębowo, wooden church of St. John the Baptist

(1620, alter. 17

–18

century)

(photo by D. Zaremba, 2019, from the MWKZ collection)

Il. 4. Łukomie, kościół drewniany pw. św. Katarzyny (1761)

(fot. D. Zaremba, 2019, ze zbiorów MWKZ)

Fig. 4. Łukomie, wooden church of St. Katharine (1761)

(photo by D. Zaremba, 2019, from the MWKZ collection)

Il. 6. Otwock willa U Dziadka, ul. Mickiewicza (2. poł. lat 20. XX w.)

(fot. D. Maniakowski, 2019, ze zbiorów MWKZ)

Fig. 6. Otwock, Villa U Dziadka, Mickiewicza Street

half of the 1920s)

(photo by D. Maniakowski, 2019, from the MWKZ collection)

Il. 5. Kucice, kościół drewniany pw. św. Michała Archanioła (1783)

(fot. R. Zaborowski, 2019, ze zbiorów Fototeki MWKZ)

Fig. 5. Kucice, wooden church of Archangel Michael (1783)

(photo by R. Zaborowski, 2019, from the MWKZ collection)

104 Jakub Lewicki

(ul. Mickiewicza 23), Piasecznie (ul. Kniaziewicza 17)

i Nowym Dworze Mazowieckim (ul. Daszyńskiego 18).

Do rejestru zabytków wpisano kilka kościołów drew-

nianych: neogotycki kościół mariawitów pw. Przenaj-

świętszego Sakramentu w Długiej Kościelnej (nr rej

A-1408 z 22.02.2018), kościół w Horoszkach Dużych (nr

rej. A-1409 z 22.02.2018) stanowiący przykład adaptacji

monumentalnych form architektonicznych w ludowym

budownictwie drewnianym, unicką kaplicę pw. św. Domi-

nika w Dziadkowskim (nr rej. nr A-1459 z 19.12.2018 r.),

dom rabina przy ul. Zwycięstwa 5 w Węgrowie (nr rej.

A-1508 z 1.07.2019), dwór drewniany wraz z parkiem

w Liberadzu (gm. Szreńsk, pow. mławski). Ponadto do

wojewódzkiej ewidencji zabytków został włączony układ

urbanistyczny w Raciążu (pow. płoński), w którym zna-

czącą rolę odgrywa zabudowa drewniana. Toczy się po-

stępowanie o wpis do rejestru zabytków kościoła para-

alnego pw. Świętych Apostołów Piotra i Pawła wraz

z otoczeniem w Rzewniu (pow. makowski). Wśród ko-

ściołów wpisanych do rejestru zabytków wyróżnia się

świątynia w Horoszkach Dużych, wokół której rosną sie-

demdziesięcioletnie lipy stanowiące integralną część za-

łożenia przestrzennego i które wraz z budynkiem kościoła

są charakterystycznym elementem krajobrazu wsi. Świą-

tynia ta dzięki umiejętnie przeprowadzonemu remontowi

została zachowana w oryginalnej formie. Także dom ra-

bina Jakuba Mendla Morgensterna w Węgrowie stanowi

charakterystyczny element architektury miasta i jest świa-

dectwem jego historii oraz dziejów jego mieszkańców.

Bryła i detal architektoniczny reprezentują wartości arty-

styczne świadczące o lokalnej architekturze drewnianej.

Trwają przygotowania do adaptacji budynku na muzeum

Żydów węgrowskich. Aktualnie prowadzone jest postę-

powanie w sprawie włączenia do wojewódzkiej ewiden-

cji zabytków 14 obiektów drewnianych z terenu Mławy,

wykonano też karty ewidencyjne dla drewnianych obiek-

tów niewpisanych do rejestru zabytków z terenu gminy

Pułtusk. W 2017 r. wykonano nową kartę ewidencyjną

dzwonnicy w Gródku (gm. Policzna).

W celu zachowania dobrego stanu kościołów drewnia-

nych przeprowadzono kontrole w zakresie ich zabezpie-

czenia przeciwpożarowego na terenie całego Mazowsza.

Kontrole objęły kilkadziesiąt świątyń. Przeprowadzono

też kontrole dotyczące stanu zachowania wybranych

świątyń drewnianych na terenie województwa.

Wśród prac konserwatorskich wyróżnić należy re-

mont kościoła drewnianego pw. św. Michała Archanioła

w Kucicach (gm. Dzierzążnia, pow. płoński) wraz z za-

gospodarowaniem terenu (il. 5). Wieloetapowy remont

objął naprawę drewnianej konstrukcji kościoła, w tym

budowę podwalin i fundamentów, wykonanie nowej po-

sadzki i podłogi, wzmocnienie więźby dachowej wraz

z pokryciem dachowym, remont ścian z zabezpieczeniem

wszystkich elementów drewnianych środkami owado-

bójczymi, grzybobójczymi i przeciwpożarowymi, a tak-

że uporządkowanie otoczenia kościoła. Przeprowadzono

też konserwację i renowację ścian zewnętrznych, więźby

dachowej i podwalin kościoła paraalnego pw. św. Jana

Chrzciciela w Gąsiorowie (gm. Świercze). W 2017 r. do -

konano odbioru prac zabezpieczających konstrukcję

buildings play a signicant part, was also entered in the

voivodeship heritage register. There is an ongoing proce-

dure to include in the monument register the parish church

of St. Peter and Paul, the Apostles, in Rzewień (Maków

County) with its surroundings. Among the churches en-

tered in the heritage register the outstanding one is the

church in Horoszki Duże, surrounded by seventy-year-old

linden trees which constitute an integral part of the spatial

layout and which, together with the church are the village

landmark. Owing to a skilfully conducted renovation, the

church has been preserved in its original form. The house

of Rabbi Jakub Mendel Morgenstern in Węgrów is also

a characteristic element of the local architecture and the

evidence of the history of the town and its residents. The

building and the architectural details represent artistic val-

ues of the local timber architecture. Currently, the object

is being prepared to be converted into a museum of the

Jews from Węgrów. Nowadays, procedures are underway

to enrol 14 wooden structures from the Mława area in the

voivodeship heritage register; Monument Record Cards

were also prepared for wooden structures not entered in

the monument register of the Pułtusk commune. In 2017,

a new Monument Record Card was made for the bell tow-

er in Gródek (Policzna County).

In order to maintain the good condition of preserva-

tion of the wooden churches, inspections were conducted

regarding the re safety in the entirety of Mazovia; as

a result, numerous churches were inspected. Inspections

concerning the state of preservation were carried out in

selected wooden churches in the voivodeship.

Among conservation work, we need to emphasise the

renovation of the wooden church dedicated to Archangel

Michael in Kucice (Dzierzążnia commune, Płońsk Coun-

ty) in conjunction with the land development (Fig. 5). The

multi-stage re novation involved repairing the wooden

structure of the church, building substructure and founda-

tions, putting in new ooring, strengthening the roof truss

with roong, renovating the walls and proong all wood-

en elements with insecticides, fungicides and ame retard-

ants, as well as tidying the church surroundings. Moreo-

ver, the conservation and renovation of the outer walls,

roof truss and the substructure were carried out in the par-

ish church of St. John the Baptist in Gąsiorów (Świercze

commune). In 2017, the work conserving the structure of

the church and bell tower in Zawidz Kościelny (Zawidz

commune) was accepted. In 2018, the conservation, res-

toration and construction work was completed which had

involved renovating the roof truss over the main nave and

the presbytery, as well as replacing the roong on the par-

ish church of St. Anna in Blichów (Bulkowo commune).

The work was carried out in accordance with the conser-

vation permit (decision no. 218/2016 from 23.08.2016).

In 2018, the conservation work was completed on the

façade and the shingle roong of the church of the Trans-

guration of Jesus in Kurdwanów (Nowa Sucha com-

mune) (decision no. 235/2018 from 24.07.2018). Repairs

were also carried out in the church of St. Therese of the

Child Jesus in Dobieszyn (Stromiec commune, Białobrze-

gi County) involving the renovation of the roof truss and

the roong, clearing the gravitational ventilation in the

KonserwacjazabytkównaMazowszu /Preservation of historical monuments in Mazovia 105

kościoła i dzwonnicy w Zawidzu Kościelnym (gm. Za-

widz). W 2018 r. dokonano odbioru prac konserwator-

skich, restauratorskich i robót budowlanych polegających

na remoncie więźby dachowej nad nawą główną i prezbi-

terium oraz wymiany pokrycia dachowego kościoła para-

alnego pw. św. Anny w Blichowie (gm. Bulkowo). Prace

prowadzono zgodnie z pozwoleniem konserwatorskim

(decyzja nr 218/2016 z 23.08.2016). W 2018 r. zakończo-

no również prace konserwatorskie przy elewacji i gon-

towym pokryciu dachowym kościoła pw. Przemienienia

Pańskiego w Kurdwanowie (gm. Nowa Sucha) (decyzja

nr 235/2018 z 24.07.2018). Przeprowadzono też remont

kościoła pw. św. Teresy od Dzieciątka Jezus w Dobie-

szynie (gm. Stromiec, pow. białobrzeski) obejmujący re-

nowację więźby dachowej i pokrycia dachowego, udroż-

nienie wentylacji grawitacyjnej nawy i prezbiterium,

renowację ścian fundamentowych i cokołu, renowację

schodów zewnętrznych, wykonanie balustrad schodów

zewnętrznych, renowację stolarki okiennej, renowację

posadzek w kościele oraz wykonanie nowej posadzki na

parterze klatek schodowych, renowację powierzchni ścian

wewnętrznych, schodów, sutów i sklepień, wykonanie

systemu sygnalizacji pożaru i instalacji przeciwwłama-

niowej, remont instalacji odgromowej oraz elektrycznej.

Wykonano także remont elewacji kościoła pw. Nawiedze-

nia NMP oraz dzwonnicy w Bukównie (gm. Radzanów)

wraz z wymianą istniejącej instalacji elektrycznej w ko-

ściele. Prace objęły m.in. renowację stolarki okiennej ko-

ścioła, drzwi kruchty, drzwi dzwonnicy oraz konserwację

więźby dachowej z wymianą elementów uszkodzonych

i osłabionych wraz z przywróceniem pierwotnych rozwią-

zań konstrukcyjnych oraz impregnację całej konstrukcji

preparatami grzybo- i owadobójczymi oraz ogniochron-

nymi. Przeprowadzono remont dzwonnicy i drewnia-

nej części kościoła paraalnego pw. Opieki Św. Józefa

w Jedlni-Letnisku przy ul. Wojciechowskiego 12 obej-

mujący renowację więźby dachowej kościoła i dzwonni-

cy, renowację termoizolacji poddasza, wykonanie siatek

przeciw ptakom w otworach wentylacyjnych, renowację

pokrycia dachowego, ścian zewnętrznych, wewnętrznych

powierzchni drewnianych: ścian wewnętrznych, sutów

i sklepień, renowację i malowanie tynków wewnętrznych,

renowację stolarki drzwiowej, posadzek kamionkowych

i podłóg drewnianych, tynków zewnętrznych dzwonnicy,

montaż systemu sygnalizacji pożaru kościoła i dzwon-

nicy, wykonanie instalacji przeciwwłamaniowej oraz re-

mont okien w drewnianej części kościoła.

Największym problemem konserwatorskim związa-

nym z architekturą drewnianą Mazowsza jest przyszłość

opuszczonych drewnianych kościołów. Nie mają one

użytkowników, nie ma także chętnych na przeniesienie

zabytkowych budowli. Problem ten będzie niestety nara-

stał, zarówno na Mazowszu, jak i w całej Polsce. Braku-

je jeszcze przekrojowych publikacji na ten temat, które

wskazywałyby propozycje konkretnych, możliwych do

zrealizowania działań i proponowały sposoby zachowa-

nia i ochrony tych budowli. Następuje też szybka wymia-

na zabytkowej architektury drewnianej na nową. Proces

ten niełatwo zatrzymać bez kompleksowych remontów

bardzo wielu zniszczonych budowli.

nave and presbytery, renovating the foundation walls and

the plinth, renovating the outer staircase, making balus-

ters for the outer staircase, renovating window frames,

renovating oors in the church and putting in new oor-

ing on the ground oor in the stairwells, renovating the

surface of the interior walls, stairs, ceilings and vaults,

installing a re alarm system and a burglar alarm, and

repairing the lightning protection system and the electri-

cal wiring. Repairs were also carried out on the façade of

the church of the Visitation of Mary, and the bell tower in

Bukówno (Radzanów commune) including replacing the

electrical wiring in the church. The work involved e.g.

renovating the window frames in the church, the vestibule

door, the door to the bell tower and conserving the roof

truss with replacing the damaged and weakened elements,

restoring the original structural solutions and proong the

whole construction with fungi- and insecticides as well as

re retardants. The bell tower and the wooden section of

the parish church dedicated to the Protection of St. Joseph

in Jedlnia-Letnisko at 12 Wojciechowskiego Street were

repaired, which involved renovating the roof truss of the

church and the bell tower, replacing the thermal insulation

in the loft, installing anti-bird netting in the ventilation

openings, renovating the roong, outside walls, and in-

terior wooden surfaces: interior walls ceilings and vaults,

renovating and painting outside plaster, renovating door

frames, stone and wooden oors, outside plaster of the

bell tower, tting the re alarm systems in the church and

the bell tower, installing a burglar alarm and repairing the

windows in the wooden section of the church.

The most serious conservation issue associated with

the wooden architecture of Mazovia is the future of aban-

doned wooden churches. They are no longer used and

there is nobody willing to relocate the historic buildings.

Unfortunately, the problem will grow, both in Mazovia

and all over Poland. There are still no comprehensive

publications on the subject that would oer suggestions

of concrete solutions, practical to implement, and would

indicate ways to preserve and protect those buildings.

The historic wooden architecture is also being rapidly re-

placed with new architecture and this process is not easy

to stop without complete refurbishment in very many de-

teriorated buildings.

Actions to protect and promote medieval

and modern architecture

In Mazovia there are numerous examples of medie-

val and modern architecture, although most of them are

known only to specialists, not to the broader public. Cas-

tles are in the worst condition, as each of them requires

urgent conservation intervention. A study to diagnose the

condition of castles in Mazovia has already been com-

missioned. Talks were started with managers of particular

objects concerning the beginning of conservation work.

The realisation of the conservation project in the castle

in Iłża, which involved the demolition of the upper sec-

tion of the castle walls and replacing them with viewing

terraces supported by a ferro-concrete structure, was sus-

pended. Undoubtedly, it would result in destroying the

106 Jakub Lewicki

Działania na rzecz ochrony i promocji

architektury średniowiecznej i nowożytnej

Na Mazowszu znajdują się liczne przykłady architek-

tury średniowiecznej i nowożytnej. Większość jest znana

tylko specjalistom i nie funkcjonuje w obiegu społecz-

nym. W najgorszym stanie znajdują się zamki. Każdy

z nich wymaga pilnej interwencji konserwatorskiej. Zle-

cono opracowanie diagnozujące stan zamków na terenie

Mazowsza. Podjęto też rozmowy z zarządcami poszcze-

gólnych obiektów odnośnie do rozpoczęcia prac konser-

watorskich. Wstrzymano realizację projektu konserwacji

murów zamku w Iłży, który zakładał rozbiórkę górnej

części murów zamkowych i budowę tarasów widokowych

opartych na konstrukcji żelbetonowej. Niewątpliwie spo-

wodowałoby to zniszczenie zamku. Zlecono opracowa-

nie określające szczegółowe wytyczne konserwatorskie

i nowy projekt konserwacji murów zamkowych. Niezbęd-

na będzie też planowa akcja związana z ochroną i kon-

serwacją wszystkich zamków na terenie Mazowsza [17],

na co zwraca uwagę coraz więcej autorów opracowań

i działań popularyzatorskich [18]. Podejmowane prace są

dość nietypowe, dlatego że Mazowsze nie jest kojarzo-

ne z zabytkami średniowiecznymi i nowożytnymi, które

wymagają promocji, ochrony i konserwacji. Wiele z nich

znajduje się w złym stanie, co niestety w największym

stopniu dotyczy zamków [17], [18].

Ochrona architektury militarnej

Mazowsze to także cenne budowle obronne – fortyka-

cje głównie z XIX i XX w. i ważne dla krajobrazu obiekty

pochodzące z wcześniejszych okresów. Wiele z nich wy-

maga natychmiastowych prac remontowych i znalezienia

nowej funkcji. Najważniejszym przykładem jest twierdza

w Modlinie, obecnie opuszczona [19]. Planowane są tam

wielkie prace adaptacyjne, ale szczegółowe projekty nie

zostały jeszcze zatwierdzone. Podjęto działania odnośnie

do ochrony fortów wokół Warszawy. W ostatnim czasie

nie wpłynął żaden wniosek o wydanie pozwolenia na pra-

ce remontowe lub rewitalizacyjne obiektów architektury

militarnej wokół stolicy. Biorąc pod uwagę liczbę fortów

oraz związanych z nimi umocnień, jest to bardzo nieko-

rzystne zjawisko. Ostatnio wydano jedynie zgodę na od-

tworzenie wejść do korytarzy podziemnych w Forcie III

Pomiechówek.

Podejmowane są także działania na rzecz ochrony

prawnej zabytków militarnych. Toczy się postępowanie

o wpis do rejestru zabytków układu urbanistycznego czę-

ści zespołu dawnych koszar w Komorowie (gm. Ostrów

Mazowiecka, pow. ostrowski) i budynku koszarowego

w Ostrołęce. Przeprowadzono też rozpoznawcze bada-

nia archeologiczne dwóch schronów w Piaseczni (gm.

Kadzidło, pow. ostrołęcki). Są to pochodzące z lat 40.

XX w. unikatowe obiekty o konstrukcji drewnianej Ko-

mendy XVI Okręgu Narodowego Zjednoczenia Wojsko-

wego. Schrony zostały zrekonstruowane i włączone do

gminnej ewidencji zabytków. W 2018 r. przeprowadzono

kontrolę i wydano zalecenia pokontrolne dla budynku po-

koszarowego przy Alei Wojska Polskiego w Ostrołęce.

castle. A study dening detailed conservation guidelines

and a new project of preserving the castle walls was com-

missioned. A planned action covering the protection and

conservation of all castles in Mazovia will be necessary

[17], as has been pointed out by more and more authors

of popularising publications and projects [18]. The under-

taken work is rather atypical, because Mazovia is not gen-

erally associated with medieval and modern monuments

which require popularisation, protection and conserva-

tion. Many of them are in a really poor condition which,

unfortunately, is particularly true about castles [17], [18].

Protection of military architecture

Mazovia can also boast valuable defensive structures

– fortications mainly from the 19

and 20

century, as

well as other landscape-embedded objects dating back to

earlier periods. Many of them require immediate repair

work and nding a new purpose. The most important ex-

ample is the fortress in Modlin, currently abandoned [19].

Large-scale adaptation work is planned there, though de-

tailed projects have not been approved yet. Action was

taken in order to protect the forts around Warsaw. How-

ever, no application for a permit to renovate or revitalise

an object of military architecture around the capital has

recently been submitted. Considering the number of forts

and related defensive structures, it is a very unfavourable

phenomenon. Only one permit to restore the entrances to

the underground corridors in Fort III Pomiechówek has

been issued recently.

Steps have also been taken to provide legal protection

for military monuments. The procedure is underway to

enrol in the heritage register the urban layout of a part

of the former complex of military barracks in Komorów

(Ostrów Mazowiecka commune, Ostrów County) and the

barracks building in Ostrołęka. Preliminary archaeologi-

cal surveys were carried out in two shelters in Piasecznia

(Kadzidło commune, Ostrołęka County). They are unique

wooden structures from the 1940s, part of the Headquar-

ters of the 16

Circuit of the National Military Union.

The shelters were rebuilt and entered in the monument

ried out and guidelines were issued for the post-barracks

building in Aleja Wojska Polskiego in Ostrołęka. The fort

in Kacice (Pułtusk commune) from the 19

century with

the access road to it and the surroundings was included

in the heritage register, as well as Polish military shelters

and relics of fortications dating back to 1939 with their

surroundings in Stara Sławogóra (Szydłowo commune)

and in Mława. Currently procedures are underway for an-

other six military shelters located in the Mława County to

be made part of the heritage register.

Agreement has been reached regarding projects for

land development and tidying the objects of the Dęblin

fortress, fort Borek (Gniewoszów commune), fort Głusiec

and a railway fort Wannowski (Sieciechów commune).

In 2017, in Mińsk Mazowiecki, an extensive renovation

of the building of the Military Recruiting Command at

3 Piękna Street was completed, as well as that of the bar-

racks complex at 167 Warszawska Street, which is in-

KonserwacjazabytkównaMazowszu /Preservation of historical monuments in Mazovia 107

cluded in the monument register of the commune. All the

investments are regularly consulted with the Heritage Pro-

tection Oce in Siedlce. The military unit at 39 Składowa

Street in Siedlce is also modernised.

The advantage of the undertaken actions and carried

out work is eective cooperation with both military au-

thorities, and new users of the buildings. The need to

protect the fortications, particularly those from the last

two centuries, has been emphasised for almost 70 years.

Despite earlier publications, in recent years the Russian

fortications from the 19

and the beginning of the 20

century suered much damage, while the Polish fortica-

tions from the twenty-year inter-war period were threat-

ened with complete annihilation. That is why numerous

fortications were included in the heritage register, while

others are under protection.

Protection and conservation

of railway architecture

The beginning of the 21

century saw the time of nu-

merous railway buildings being abandoned or neglected

[20]. Much has been done to revitalise the architecture,

but further work in this direction is necessary along with

initiatives of the voivodeship heritage conservator.

For a few years a large investment has been conduct-

ed concerning the modernisation of the Grodzisk railway

line. Pre-war railway shelters with underground passag-

es at passenger stations were renovated (Fig. 7). In the

course of modernisation multiple solutions were used,

such as additional underground passages or lifts. The side

shelters were dismantled and then recreated, while the

main objects characteristic for the whole rail line have

been preserved. Despite introducing modern materials,

the investor tried to use the materials related to the histor-

ical ones in order to maintain the original character of the

stops. Alterations and transformations result mainly from

the need to increase the capacity and to adjust the objects

Do rejestru zabytków wpisano fort Kacice (gm. Pułtusk)

z XIX w. z drogą dojazdową do fortu wraz z otoczeniem,

a także pochodzące z 1939 r. polskie schrony bojowe

i relikty umocnień ziemnych wraz z otoczeniem w Starej

Sławogórze (gm. Szydłowo) oraz w Mławie. Aktualnie

prowadzone są postępowania w sprawie wpisu do rejestru

zabytków kolejnych sześciu schronów bojowych z terenu

powiatu mławskiego.

Zostały także uzgodnione projekty zagospodarowania

i porządkowania obiektów twierdzy Dęblin, fortu Bo-

rek (gm. Gniewoszów), fortu Głusiec i fortu kolejowe-

go Wannowski (gm. Sieciechów). W 2017 r. w Mińsku

Mazowieckim zakończono kompleksowy remont budyn-

ku Wojskowej Komendy Uzupełnień przy ul. Pięknej 3,

a także zespołu koszar przy ul. Warszawskiej 267, ujętego

w gminnej ewidencji zabytków. Wszystkie działania są na

bieżąco uzgadniane z urzędem konserwatorskim w Siedl-

cach. Modernizowana jest także jednostka wojskowa przy

ul. Składowej 39 w Siedlcach.

Zaletą podejmowanych działań i wykonanych prac jest

dobra współpraca zarówno z władzami wojskowymi, jak

i z nowymi użytkownikami tych budynków. Konieczność

ochrony fortykacji, szczególnie z ostatnich dwóch stu-

leci, jest podnoszona od blisko 70 lat. Mimo wcześniej-

szych publikacji ostatnie lata przyniosły wiele zniszczeń

fortykacji rosyjskich z XIX i początku XX w., a także

zagrożenie unicestwieniem fortykacji polskich z okresu

20-lecia międzywojennego. Dlatego też wiele dzieł forty-

kacyjnych wpisano do rejestru zabytków, a inne są oto-

czone ochroną.

Ochrona i konserwacja architektury kolejowej

Początek XXI w. to okres opuszczenia i zaniedbania

licznych budynków kolejowych [20]. Podjęto wiele dzia-

łań na rzecz rewitalizacji tej architektury. Dlatego też

konieczne są dalsze prace w tym kierunku i inicjatywy

wojewódzkiego konserwatora zabytków.

Od kilku lat prowadzona jest duża inwestycja doty-

cząca modernizacji grodziskiej linii kolejowej. Remon-

towi poddano przedwojenne wiaty wraz z przejściami

podziemnymi na przystankach osobowych (il. 7). Pod-

czas prac modernizacyjnych zastosowano wiele nowych

rozwiązań takich jak dodatkowe przejścia podziemne,

windy. Rozebrano boczne wiaty i je odtworzono oraz za-

chowano główne obiekty charakterystyczne dla całej linii.

Pomimo wprowadzenia współczesnych materiałów inwe-

stor starał się korzystać z materiałów nawiązujących do

historycznych w celu zachowania pierwotnego charakteru

przystanków. Zmiany i przekształcenia są głównie wyni-

kiem potrzeby zwiększenia przepustowości oraz dostoso-

wania obiektów do potrzeb osób o ograniczonej spraw-

ności ruchowej. Przeprowadzono prace zabezpieczające

przy wiacie stacji Świder w Otwocku, a wiatę peronową

w Ożarowie Mazowieckim włączono do ewidencji za-

bytków w celu uniemożliwienia jej rozbiórki w związ-

ku z przebudową infrastruktury kolejowej. Ostatecznie

uzgodniono rozbiórkę z warunkiem budowy nowych

wiat odtwarzających tę oryginalną. Od 2017 r. trwają pra-

ce remontowe przy wiatach i przejściach podziemnych

Il. 7. Milanówek, wiata kolejowa (1937 i 1952–1954)

(fot. J. Wawrzeniuk, 2019, ze zbiorów MWKZ)

Fig. 7. Milanówek, railway shelter (1937 and 1952–1954)

(photo by J. Wawrzeniuk, 2019, from the MWKZ collection)

108 Jakub Lewicki

to the requirements of people with limited mobility. Con-

servation work was carried out in the shelter on the Świd-

er station in Otwock, and the platform shelter in Ożarów

Mazowiecki was included in the heritage register in order

to prevent its demolition during the overhaul of railway

infrastructure. Finally demolition was approved on condi-

tion that new shelters recreating the original architecture

would be built. Since 2017, renovation work has been

carried out in shelters and underground passages at the

passenger stops in Milanówek (Fig. 7), Brwinów, Prusz-

ków and Piastów. In connection with the modernisation of

railway infrastructure, in mid-2019 renovation work on

the railway station in Pruszków which began towards the

end of 2016, was nally completed.

The inclusion of historic railway buildings in the her-

itage register was also undertaken on a large scale. Pro-

cedures were initiated to enrol in the register the railway

station built in the years 1900–1902 and the railway water

tower from 1921 at 5 Sienkiewicza Street in Sochaczew.

In 2017, the building of the railway station in Pionki (Ra-

dom County) (reg. no. A-1477 from 20.11.2017) was en-

tered in the heritage register. The former crossing shan-

ty in Skruda (no. A-1434 z 12.07.2018) was included in

the register. The shanty is the last object with preserved

features of a agman’s house and the original building

substance along the Warsaw–Terespol railway line. The

building is set in the original spatial context as an element

accompanying the railway line, which gives it high au-

thenticity value. The name of the “Życzyn” station was

also entered in the heritage register (no. A-1470 from

6.02.2019). The name of the “Życzyn” station has been

connected with the railway station and the history of Ży-

czyn, as well as the 140-year long history of the railway

line from the very beginning. It is of high signicance for

the local historicalal tradition and it is an object important

for the national heritage. It is one of unusual entries in

the heritage register. The building of the narrow-gauge

engine depot at 9A Bracka Street in Mława has also been

included in the heritage register.

The preparation of conservation documentation and

Monument Record Cards for railway buildings began. In

2017, the preparation of Monument Record Cards was

commissioned for the railway station complex in So-

chaczew (the station, the water tower, and the railway

trac control tower), and the railway station complex

in Gostynin (the station, the water tower, and the resi-

dential building at 2 and 4 Słowackiego Str.) (Fig. 8). In

2019, Monument Record Cards were made for the rail-

way buildings in Pionki (Radom County) and Jastrząb

(Szydłowiec County), as well as Monument Record Cards

for the railway station building in Wyszków, and for

railway buildings in Raszujka, Zabiel Wielki, Parciaki,

Olszew-Borki and Jastrząbka.

In 2017 and 2018, an on-site inspection was carried

out in all railway objects in Mazovia. In 2019, an inspec-

tion of the condition of the railway station in Grójec, be-

longing to the Grójec Commuter Rail, was carried out.

Post-inspection guidelines were issued concerning the

necessary work to be completed, including renovating the

roof truss, sealing or replacing the roong, and repairing

przystanków osobowych w Milanówku (il. 7), Brwino-

wie, Pruszkowie i Piastowie. W związku z modernizacją

infrastruktury kolejowej w połowie 2019 r. zakończono

prace remontowe dworca w Pruszkowie rozpoczęte pod

koniec 2016 r.

Podjęto też szeroką akcję wpisów do rejestru zabyt-

ków budynków kolejowych. Wszczęto postępowanie

o wpis do rejestru dworca kolejowego z lat 1900–1902

i kolejowej wieży ciśnień z 1921 r. przy ul. Sienkiewicza 5

w Sochaczewie. W 2017 r. został wpisany do rejestru za -

bytków budynek dworca w Pionkach (pow. radomski)

(nr rej. A-1477 z 20.11.2017). Dodano do rejestru daw-

ną dróżniczówkę w Skrudzie (nr A-1434 z 12.07.2018).

Dróżniczówka ta jest ostatnim obiektem z zachowanymi

cechami domku dróżniczego I stopnia i oryginalną sub-

stancją budowlaną na odcinku linii kolejowej Warsza-

wa–Terespol. Budynek znajduje się w pierwotnym kon-

tekście przestrzennym jako element towarzyszący linii

kolejowej, co nadaje mu wysokie walory autentyzmu.

Do rejestru zabytków wpisano nazwę dworca „Życzyn”

(nr A-1470 z 6.02.2019). Nazwa stacji kolejowej „Ży-

czyn” od początku związana jest z dworcem kolejowym

i z historią Życzyna oraz 140-letnią historią linii kolejo-

wej. Ma wysoką wartość lokalnej tradycji historycznej

i jest obiektem ważnym dla dziedzictwa narodowego. Jest

to jeden z nietypowych wpisów do rejestru zabytków. Do

rejestru zabytków wpisano też budynek lokomotywowni

wąskotorowej przy ul. Brackiej 9A w Mławie.

Rozpoczęto opracowywanie dokumentacji konserwa-

torskiej i kart ewidencyjnych dla budynków dworcowych.

W 2017 r. zlecono opracowanie kart ewidencyjnych dla

zespołu dworca kolejowego w Sochaczewie (dworzec,

wieża ciśnień, wieża kontroli ruchu kolei), zespołu dwor-

ca kolejowego w Gostyninie (dworzec, wieża ciśnień,

budynek mieszkalny przy ul. Słowackiego 2 i 4) (il. 8).

W 2019 r. wykonano karty ewidencyjne dla budynków

dworcowych w Pionkach (pow. radomski) i Jastrzębiu

(pow. szydłowiecki), a także wykonano karty dla budyn-

ku dworca kolejowego w Wyszkowie oraz dla budynków

dworcowych w Raszujce, Zabielu Wielkim, Parciakach,

Olszewie-Borkach i Jastrząbce.

Il. 8. Gostynin, dworzec kolejowy

(fot. K. Pacholec, 2019, ze zbiorów MWKZ)

Fig. 8. Gostynin, railway station

(photo by K. Pacholec, 2019, from the MWKZ collection)

KonserwacjazabytkównaMazowszu /Preservation of historical monuments in Mazovia 109

the metalwork nishes, gutters and spouts. Remodelling

of the railway station Jastrząb entered in the monument

28.12.2018) was agreed on, as was remodelling of the

railway station at 1a Zwycięstwa Street in Pionki. The

planned work involves, e.g., renovating the roof truss

with replacing the roong, repairing the elevations with

adding vertical and horizontal insulation, conservation of

the stone plinth, laying the oor, renovating the ooring

on the terrace, renovating and partially replacing and rec-

reating the door and window woodwork, altering the ob-

ject interior with nishing the interior walls and oors and

remodelling the stairwell (decision no. 830/DR/18 from

28.11.2018). Remodelling of the railway station Zajezie-

rze near Dęblin was also approved. The range of work

includes replacing structural elements in the outer walls

and ceilings, dismantling the partition walls with the

doors tted in them, making new openings in the existing

load-bearing and partition walls, making the necessary

lintels and beams, dismantling the roof construction and

walls in the attic in order to restore the historical shape of

the station, replacing the roof truss and planks with new

ones, together with the roong and recreating the outer

walls at the level of the rst oor in order to regain the

historic form of the building, including restoring the orig-

inal wooden posts and arches, recreating the dormers with

semi-circular windows and the original appearance of the

chimneys, renovating the cellars, separation of mainte-

nance rooms on the ground oor, renovating the stair-

wells, replacing the damaged door and window frames

inside, tting new installations inside and adapting to the

new re safety requirements (ordinance no. 2015/DR/19).

The area of the narrow-gauge railway station in Iłża in

Bła zińska Street, included in the heritage register, was

tidied up which involved clearing grass and earth from

the rails within the station, and levelling the area to pre-

pare it to be used for tourism; improving the technical

state of the existing fence, improving the technical state

and lengthening the platform in connection with an in-

creased number of railway carriages, putting up a railway

sign on the platform following the pattern used during the

rst period of the railway functioning, setting up some

platform benches in the style of the epoch and provid-

ing an additional car park (decision no. 180/DR/19 from

18.03.2019).

While the railway line Warsaw–Lublin was modern-

ised, the roof was renovated on the railway station build-

ing in Życzyn entered in the heritage register (no. A-1045

from 24.08.2011). The railway station is a unique land-

mark of the former Nadwiślańska Railroad which was

characteristic because of its wooden buildings dating

back to the end of the 19

century; this is one of a few

preserved timber buildings documenting the beginnings

of railways in the former Kingdom of Poland.

The building of the former steam engine depot in

Łochów was converted into a railway station. The orig-

inal building of the railway station had been destroyed

during an air raid in 1944. The renovation work has been

carried out since 2015. The infrastructure of the build-

ing has been modernised, while preserving the historical

W 2017 i 2018 r. przeprowadzono oględziny wszyst-

kich obiektów kolejowych na terenie Mazowsza. W 2019 r.

przeprowadzono kontrolę stanu dworca kolejowego

w Grój cu, należącego do zespołu Grójeckiej Kolei Do-

jazdowej. W jej wyniku wydano zalecenia pokontrol-

ne w zakresie przeprowadzenia niezbędnych prac: remon-

tu więźby dachowej, uszczelnienia lub wymiany pokrycia

dachowego, reperacji obróbek blacharskich, rynien i rur

spustowych. Uzgodniono przebudowę dworca kolejowe-

go Jastrząb ujętego w gminnej ewidencji zabytków (po-

stanowienie nr 309/DR/18 z 28.12.2018). Uzgodniono

przebudowę dworca kolejowego przy ul. Zwycięstwa 1a

w Pionkach. Planowane prace obejmują m.in. remont

więźby dachowej wraz z wymianą pokrycia dachowego,

remont elewacji z wykonaniem izolacji pionowej i po-

ziomej oraz konserwację kamiennego cokołu, wykonanie

podłogi, remont posadzki na tarasie, renowację i częścio-

wą wymianę odtworzeniową stolarki okiennej i drzwio-

wej, przebudowę wnętrza obiektu wraz z wykończeniem

ścian wewnętrznych, posadzek i przebudową klatki scho-

dowej (decyzja nr 830/DR/18 z 28.11.2018). Uzgodniono

też przebudowę dworca kolejowego Zajezierze koło Dę-

blina. Zakres prac obejmuje wymianę elementów kon-

strukcyjnych ścian zewnętrznych oraz stropów, rozbiórkę

ścian działowych wraz z zamontowanymi w nich drzwia-

mi, wykonanie nowych otworów w istniejących ścianach

nośnych i działowych, wykonanie niezbędnych nadproży

i belek, rozbiórkę konstrukcji dachu oraz ścianek pod-

dasza w celu przywrócenia historycznej bryły dworca,

wymianę więźby dachowej i deskowania na nowe wraz

z pokryciem dachowym i odtworzeniem ścian zewnętrz-

nych na wysokości I piętra w celu powrotu do histo-

rycznej bryły obiektu wraz z przywróceniem pierwot-

nych słupków i łuków drewnianych, odtworzenie lukarn

z półokrągłymi oknami oraz pierwotnego wyglądu ko-

minów, remont piwnic, wydzielenie w parterze pomiesz-

czeń technicznych, remont klatek schodowych, wymianę

zniszczonej stolarki okiennej i drzwiowej wewnętrznej,

wykonanie nowych instalacji wewnętrznych oraz dosto-

sowanie obiektu do wymogów przeciwpożarowych (po-

stanowienie nr 2015/DR/19). Na terenie stacji kolejki

wąskotorowej w Iłży przy ul. Błazińskiej, wpisanej do

rejestru zabytków, przeprowadzono prace porządkowe

polegające na oczyszczeniu torowisk w obrębie stacji

z trawy i ziemi wraz z wyrównaniem terenu w celu przy-

gotowania ich do turystycznego wykorzystania, popra-

wie stanu technicznego istniejącego ogrodzenia terenu,

poprawie stanu technicznego oraz przedłużeniu peronu

w związku ze zwiększeniem liczby wagonów, ustawie-

niu na peronie znaku stacyjnego według wzoru obowią-

zującego w pierwszym okresie funkcjonowania kolejki

oraz ustawieniu ławek peronowych w stylu z epoki, urzą-

dzeniu dodatkowego parkingu (decyzja nr 180/DR/19

z 18.03.2019).

W ramach modernizacji linii kolejowej Warszawa–

Lublin został wyremontowany dach budynku dworca

w Życzynie wpisanego do rejestru zabytków (nr A-1045

z 24.08.2011). Dworzec ten stanowi charakterystyczny

element trasy dawnej kolei Nadwiślańskiej, którą wyróż-

niała pochodząca z końca XIX w. drewniana zabudowa,

110 Jakub Lewicki

i jest jednym z niewielu zachowanych drewnianych

budynków dokumentujących początki kolejnictwa na te-

renie dawnego Królestwa Polskiego.

Na dworzec zaadaptowany został budynek dawnej

parowozowni w Łochowie. Pierwotny budynek dwor-

ca kolejowego został tam zniszczony podczas nalotu

w 1944 r. Od 2015 r. trwają przy nim prace remonto-

we. Modernizacji poddano infrastrukturę budynku przy

jednoczesnym zachowaniu substancji zabytkowej i za-

stosowaniu tradycyjnych materiałów budowlanych. Za-

chowana została bryła obiektu, boniowanie narożników

elewacji, kształt i rozmieszczenie otworów, a także uzu-

pełniony został zabytkowy detal architektoniczny. Na pię-

trze w miejscu dawnego mieszkania pracowników kolei

urządzono salę zebrań. Obecnie przystąpiono do prac na

terenie przydworcowym. Jest przygotowywany i uzgod-

niony remont budynku dworca kolejowego w Sulejówku

z lat 1936–1937 (wpis do rejestru zabytków pod A-1338

z 9.06.2016). Ten usytuowany w centrum miejscowości

drewniany budynek stanowi zachowany w oryginalnej

formie element w układzie przestrzennym miasta i jest

ważnym obiektem historii kolejnictwa na ziemiach pol-

skich. Obecnie trwają prace projektowe poprzedzone

wstępnymi konsultacjami.

Dużym wyzwaniem są koleje wąskotorowe [21]. Naj-

trudniejszy problem konserwatorski dotyczy Mławskiej

Kolei Dojazdowej, która jest najcenniejszym zabytkiem

techniki na północnym Mazowszu [22] (il. 9). Konieczna

jest ochrona konserwatorska wpisanego do rejestru zabyt-

ków zespołu (torowiska, stacji z urządzeniami stacyjnymi

i wyposażeniem w zabytki ruchome) tej jedynej zacho-

wanej na Mazowszu kolei wąskotorowej wybudowanej

podczas I wojny światowej. Likwidacja kolejki rozpo-

częła się z początkiem lat 80. XX w., a ostatnie odcinki

zamknięto dla ruchu pasażerskiego w latach 1986–1988.

W latach 90. XX w. wszystkie odcinki kolei relacji Mła-

wa–Krasne i Krasne–Maków Mazowiecki były w stanie

substance and using traditional building materials.

The form of the building has been preserved, as well as

the rustication on the façade corners, the shape and distri-

bution of openings, and the historical architectural details

were supplemented. On the rst oor, a conference room

replaced the former apartment for the railway employees.

Now the work in the area surrounding the railway station

has commenced. The renovation of the railway station

building in Sulejówek from the years 1936–1937 (entry

in the heritage register under A-1338 from 9.06.2016) is

being prepared and approved. That timber building, sit-

uated in the middle of the town, is an element preserved

in the original form of the spatial layout of the town, and

bears evidence to the history of the railways in Poland.

Currently the project work is being carried out, which has

been preceded by preliminary consultations.

The narrow-gauge railway poses a huge challenge [21].

The most dicult conservation problem concerns the

Mława Commuter Rail, which is the most valuable mon-

ument of technology in northern Mazovia [22] (Fig. 9).

It is necessary to provide conservation protection for the

complex that is included in the heritage register (the rail-

road and the station with its facilities and movable monu-

ments) of this unique narrow-gauge railway preserved in

Mazovia, built during World War I. Closing down the rail-

way started at the beginning of the 1980s, and the last sec-

tions were closed to passengers in the years 1986–1988.

During the 1990s, all the sections of the Mława–Krasne

and Krasne–Maków Mazowiecki railway lines were still

in satisfactory condition. Nowadays – after the inspection

of the trac network – it is necessary to carry out exten-

sive renovation work of the tracks, selected buildings and

the infrastructure to enable railway trac. Recently, an

inspection has been carried out of the trac network of

the Mława Commuter Rail, station buildings and railway

infrastructure, which resulted in indispensable repairs be-

ing ordered (Fig. 9).

Currently action is being taken to prepare the doctrinal

document devoted to railway monuments, just as other

similar documents of the General Heritage Conservator

have been prepared [23]. It will constitute the theoretical

basis for further concrete conservation activities in this

eld.

Determining the heritage and working out

the principles for protecting

the modernist architecture in Mazovia

In recent years there has been a growing interest in

modernist architecture. Numerous scientic seminars and

expert meetings have been organised, and all major asso-

ciations and groups of enthusiasts of historic monuments

have been addressing the issue. It concerns mostly the

-century buildings in large cities. However, no protec-

tion programmes have been prepared to preserve numerous

buildings from that period located in small towns, which

are evidence of the civilisation development in those are-

as. It is necessary to determine the modernist architecture

heritage in the entire Mazovia region and to plan conser-

vation activities in this eld [24]. Within the discussed

Il. 9. Mława, Mławska Kolej Dojazdowa,

budynek lokomotywowni wąskotorowej,

ul. Bracka 9A (przed 1918)

(fot. W. Gołębiewska, 2019, ze zbiorów MWKZ)

Fig. 9. Mława, building of the narrow-gauge engine depot,

9A Bracka Street, Mława Commuter Rail (before 1918)

(photo by W. Gołębiewska, 2019, from the MWKZ collection)

KonserwacjazabytkównaMazowszu /Preservation of historical monuments in Mazovia 111

zadowalającym. Dziś – po kontroli układu komunikacyj-

nego – konieczne jest przeprowadzenie kompleksowych

prac remontowych torowiska, wybranych budynków i in-

frastruktury, co umożliwi przywrócenie ruchu kolejowe-

go. W ostatnim czasie przeprowadzono kontrolę układu

komunikacyjnego Mławskiej Kolei Dojazdowej, budyn-

ków stacyjnych i infrastruktury kolejowej, wydając naka-

zy niezbędnych napraw (il. 9).

Aktualnie podejmowane są prace na rzecz przygoto-

wania dokumentu doktrynalnego poświęconego zabyt-

kom kolejowym, podobnie jak opracowano inne analo-

giczne dokumenty Generalnego Konserwatora Zabytków

[23]. Będzie on stanowił teoretyczną podstawę dalszych

konkretnych działań konserwatorskich w tej dziedzinie.

Określenie zasobu i wypracowanie zasad ochrony

architektury modernistycznej na Mazowszu

Ostatnie lata to czas ogromnego zainteresowania ar-

chitekturą modernistyczną. Organizowane są liczne se-

minaria naukowe i spotkania ekspertów. Także wszystkie

liczące się stowarzyszenia i grona miłośników zabytków

zajmują się tą problematyką. Dotyczy to głównie budowli

XX-wiecznych w wielkich miastach. Nie podjęto jednak

programów ochrony licznych budynków z tego okresu

znajdujących się w mniejszych ośrodkach, będących

dowodami rozwoju cywilizacyjnego tych obszarów. Ko-

nieczne jest określenie zasobu architektury modernistycz-

nej na terenie całego Mazowsza i planowa działalność

konserwatorska w tej dziedzinie [24]. W omawianym

okresie wpłynęło zaledwie kilka wniosków dotyczących

remontów XX-wiecznych budynków, z czego aktualnie

jest uzgadniany projekt remontu hotelu Zegrze. Praw-

dopodobnie niewielka liczba wniosków wynika z braku

ochrony konserwatorskiej budynków lub zadowalającego

ich stanu technicznego.

Najważniejszą uzgodnioną realizacją dotyczącą ar-

chitektury modernistycznej był remont domu Hansenów

w Szuminie (gm. Łochów) zbudowanego w latach 1968–

1970 [25], a zaprojektowanego przez Zoę i Oskara Han-

senów (il. 10). Został on wpisany do rejestru zabytków

(nr A-1441 z 15.10.2018) Budynek ten wraz z ogrodem

jest zachowany w niezmienionej formie. Ma indywidu-

alny wyraz architektoniczny oraz wiele wartościowych

rozwiązań kompozycyjnych, materiałowych i funkcjonal-

nych. Dom Hansenów w Szuminie jest jedynym polskim

budynkiem wpisanym na listę Iconic Houses Network,

stanowiącą elitarny zbiór obejmujący ponad 100 domów

na całym świecie zaprojektowanych przez najwybitniej-

szych architektów m.in. Antonio Gaudiego, Franka Lloy-

da Wrighta, Adolfa Loosa czy Miesa van der Rohe. Obec-

nie przygotowywana jest kompleksowa dokumentacja

prac remontowych tego budynku.

Uzgodniono remonty, przebudowy i rozbudowy bu-

dynków: przy ul. Paderewskiego 22 w Nowym Dworze

Mazowieckim (wpisanego do rejestru zabytków w związ-

ku z przebudową na bibliotekę publiczną), domu przy

ul. 3. Maja 26 w Piasecznie i budynku przy ul. Prą-

dzyńskiego 165 w Nowym Dworze Mazowieckim (poz.

6.08.2019), a także hotelu przy ul. Radziwiłłowskiej 2

period only a few applications were received regarding

the renovation of the 20

-century buildings, of which the

renovation project for the Zegrze Hotel is currently wait-

ing for approval. The small number of applications may

be the result of the lack of conservation protection or the

satisfactory state of preservation of the buildings.

The most important agreed-on realisation concerning

modernist architecture was the renovation of the Hansen

family house in Szumin (Łochów commune) built in the

years 1968–1970 [25] and designed by Zoa and Oskar

Hansen (Fig. 10). It was included in the heritage regis-

ter (no. A-1441 from 15.10.2018). The building with the

surrounding garden has been preserved in an unchanged

form. It has an individual architectural expression and

many valuable composition, material and functional

solutions. The Hanse House in Szumin is the only Polish

building listed in the Iconic Houses Network, which con-

stitutes an elite collection comprising over 100 houses

worldwide designed by the most eminent architects such

Antonio Gaudi, Frank Lloyd Wright, Adolf Loos and

Mies van der Rohe. Currently, a comprehensive docu-

mentation of the renovation work in this building is being

prepared.

Renovations, alterations and extensions have been

agreed upon for the following buildings: 22 Paderew-

skiego Street in Nowy Dwór Mazowiecki (entered in the

heritage register because of its conversion into a public

library); the house at no. 26, 3 Maja Street in Pia seczno;

the building at 165 Prądzyńskiego Street in Nowy Dwór

Mazowiecki (pos. 6.08.2019); as well as the hotel at

2 Radziwiłłowska Street in Zegrze. The building of the

former Power Plant in Ostrowia Mazowiecka has also

been renovated.

Many objects have been included in the heritage reg-

ister. The most important entry referred to Dom Turysty

(Tourist House) in Płock designed by Marek Leykam in

the years 1957–1962. It is one of the most outstanding

Il. 10. Szumin, dom Hansenów

(proj. O. Hansen, 1968)

(fot. M. Starczewski, 2019, ze zbiorów MWKZ)

Fig. 10. Szumin, Łochów commune, the Hansen family house

(designed by O. Hansen, 1968)

(photo by M. Starczewski, 2019, from the MWKZ collection)

112 Jakub Lewicki

w Zegrzu. Wyremontowano też budynek dawnej Elek-

trowni w Ostrowi Mazowieckiej.

Wiele obiektów zostało wpisanych do rejestru zabyt-

ków. Najważniejszy wpis obejmował gmach Domu Tury-

sty w Płocku projektu Marka Leykama z lat 1957–1962.

Jest to jeden z najwybitniejszych przykładów powojen-

nej architektury modernistycznej. W Mławie do rejestru

zabytków wpisano budynek Państwowego Domu Towa-

rowego przy ul. Bolesława Chrobrego 7 (1958–1963).

W Przasnyszu wpisano do rejestru zabytków budynek

dawnego Domu Sportowego (obecnie Miejski Dom Kul-

tury) oraz zlecono wykonanie karty Wojewódzkiej Ewi-

dencji Zabytków (WEZ) dla tego obiektu. Zlecono też

wykonanie karty WEZ dla Gimnazjum Męskiego im. Kró-

la Stanisława Leszczyńskiego (obecnie I LO) w Ostrołęce

i opracowanie karty ewidencyjnej dla budynku biurowe-

go w zespole byłej Fabryki Przędzy i Tkanin Sztucznych

Chodaków S.A. w Sochaczewie. W Radomiu wpisano

do rejestru zabytków budynek przy ul. Niedziałkowskie-

go 24 (nr rej. A-1442 z 14.07.2017), a w Pionkach kasyno

urzędnicze przy ul. Zakładowej 5 (nr rej. A-1490). Wyda-

no też zalecenia konserwatorskie dla budynków w Rado-

miu przy ul. Niedziałkowskiego 24 (z 1.12.2017) i przy

ul. Mickiewicza. Wytyczne konserwatorskie wydano też

do projektu zmiany sposobu użytkowania budynku daw-

nego laboratorium Państwowej Wytwórni Prochu przy

ul. Zakładowej w Pionkach na budynek hotelowo-kon-

ferencyjny z częścią biurową i z pokojami noclegowymi

dla pracowników zakładu (postanowienie nr 120/DR/19

z 31.05.2019). Nie wydawano pozwoleń na ocieplenie

budynków modernistycznych warstwą styropianu. Naj-

ważniejszym elementem polityki konserwatorskiej dla

budynków modernistycznych były wpisy do rejestru za-

bytków, wykonywanie kart ewidencyjnych i ochrona sub-

stancji zabytkowej remontowanych budynków.

Elementem, który stymulował i ukierunkował działa-

nia konserwatorskie, były wydawane kolejne listy Gene-

ralnego Konserwatora Zabytków prof. Magdaleny Gawin.

Dotyczyły one m.in. architektury modernistycznej i zasad

ich ochrony [23]. Powstrzymało to rozbiórkę wielu bu-

dowli modernistycznych, co było konsekwencją niewpi-

sywania ich do rejestru zabytków.

Przeprowadzono też wiele działań promocyjnych. Wy-

dano pracę poświęconą międzywojennym zabytkom Ma-

zowsza, co jest pierwszą publikacją tego typu [26]. Sta-

nowi ona kontynuację wcześniej wysuwanych postulatów

dotyczących określenia zasobu i waloryzacji architektury

z 1. połowy XX w. [27], ale i z późniejszego okresu [24].

Podsumowanie

Zaprezentowane działania dotyczą największego pol-

skiego województwa o bardzo dużej liczbie zabytków.

Wskazują one na konieczność zaplanowania polityki

konserwatorskiej i konsekwentnego jej wprowadzania,

co mimo trudności prawnych i organizacyjnych jest z po-

wodzeniem od kilku lat realizowane. Wskazują one na

rosnące zainteresowanie regionem, który dotychczas po-

zostawał w cieniu Warszawy. Przejawem tego zaintere-

sowania są coraz liczniejsze publikacje poświęcone nie

examples of post-war modernist architecture. In Mła-

wa the building of the Department Store at 7 Bolesława

Chrobrego Street (1958–1963) was entered in the heritage

Sports (currently the Town Culture Centre) was entered in

the heritage register, and a record card of the Voivodeship

Heritage Register (WEZ) was commissioned for the ob-

ject. A WEZ record card was also commissioned for the

King Stanisław Leszczyński All-Boys School (nowadays

secondary school I LO) in Ostrołęka, as well as preparing

a Monument Record Card for the oce building in the

complex of the former Yarn and Textile Factory Choda-

ków S.A. in Sochaczew. In Radom the building at 24 Nied-

ziałkowskiego Street (reg. no. A-1442 from 14.07.2017)

was entered in the heritage register, as well as the clerks’

casino at 5 Zakładowa Street (reg. no. A-1490) in Pion-

ki. Conservation guidelines were issued for the buildings

at 24 Niedziałkowskiego Street (from 1.12.2017) and in

Mickiewicza Street in Radom. Conservation guidelines

were also issued for the project to convert of the former

laboratory of the Gunpowder Factory in Zakładowa Street

in Pionki into a hotel-conference building with an oce

section and accommodation for the employees (ordinance

no. 120/DR/19 from 31.05.2019). No permits were given

to insulate modernist buildings with layers of Styrofoam.

The crucial elements of the conservation policy for mod-

ernist buildings were entries in the heritage register, pre-

paring Monument Record Cards and protecting the histor-

ical substance of the renovated buildings.

The factors that stimulated and directed conservation

activity were subsequently issued letters of the General

Heritage Conservator, Professor Magdalena Gawin. They

referred to, e.g., modernist architecture and the principles

of its protection [23]. It prevented the demolition of many

modernist buildings, which otherwise would have been an

inevitable consequence due to the fact of their not being

entered in the heritage register.

Numerous popularising activities were also under taken.

The work devoted to the inter-war monuments in Mazo-

via has been published, which is the rst publication of

this type [26]. It is a continuation of the demands that

have been put forward before, and which concern deter-

mining the heritage and evaluating the architecture from

the 1

half of the 20

century [27], but also from the later

period [24].

Summary

The presented activities refer to the largest Polish voi-

vodeship with an impressive number of monuments. They

indicate the necessity to plan the conservation policy and

to implement it consistently, which has been successfully

realised for several years despite legal and organisation-

al diculties. They also show a growing interest in the

region which was previously overshadowed by Warsaw.

This interest has been manifested in an increasing num-

ber of publications devoted not only monuments [28], but

also to the intangible heritage of the region [29], as well

as neglected and forgotten monuments [30] which should

be carefully preserved.

KonserwacjazabytkównaMazowszu /Preservation of historical monuments in Mazovia 113

tylko zabytkom [28], ale i niematerialnemu dziedzictwu

tego regionu [29] oraz zaniedbanym i zapomnianym za-

bytkom [30], które powinny być pieczołowicie chronione.

Na Mazowszu w ostatnich latach zastosowano w prak-

tyce wszystkie najnowsze dokumenty konserwatorskie

[23] oraz uchwalane karty i inne opracowania [31], [32].

Skutecznie udało się zintensykować ochronę mazowiec-

kiego dziedzictwa i podjąć nowe inicjatywy, które przed-

stawiono (il. 11, 12).

In recent years, all the latest conservation documents

[23], charters and other studies [31], [32] have been

implemented in practice in Mazovia. Protection of the

Mazovia heritage has been successfully intensied, and

the new initiatives presented here have been undertaken

(Figs. 11, 12).

Translated by

Violetta Marzec

Il. 12. Przystań, dwór (XVIII w.),

stan po pracach konserwatorskich

(fot. A. Sagało-Sadowska, 2019, ze zbiorów MWKZ)

Fig. 12. Przystań, manor house (18

century),

state after conservation work

(photo by A. Sagało-Sadowska, 2019, from the MWKZ collection)

Il. 11. Przykładowe prace z dotacji MWKZ – Pułtusk,

dzwonnica przy kolegiacie (1507 i 1786–1787),

stan po pracach konserwatorskich

(fot. W. Gołębiewska, 2019, ze zbiorów MWKZ)

Fig. 11. Sample works from the MWKZ donation – Pułtusk,

the bell tower by the collegiate church (1507 and 1786–1787),

state after conservation work

(photo by W. Gołębiewska, 2019, from the MWKZ collection)

Bibliografia /References

[1] Raport o stanie zachowania zabytków nieruchomych w Polsce.

Zabytkiwpisanedorejestruzabytków(księgirejestruAiC), Naro-

dowy Instytut Dziedzictwa, Warszawa 2017.

[2] Polski almanach uzdrowisk, Polskie Towarzystwo Balneologiczne,

Kraków 1931.

[3] Zdrojowiska i uzdrowiska polskie, „Przewodnik ilustrowany na rok

1927”, R. 3, Warszawa 1927.

[4] Po kolei. Przewodnik podwarszawski, Bęc Zmiana, Warszawa

2018.

[5] Uzdrowiska polskie. Informator, Centralny Ośrodek Informacji

Uzdrowiskowej, Warszawa 1973.

[6] Duda-Gromada K., Ewolucja ładuprzestrzennego w uzdrowisku

Konstancin-Jeziorna, [w:] Architektura kurortowa. Ogólnopol-

skakonferencja, 24–25kwietnia2009, PołczynZdrój, Towarzy-

stwo Wspierania Rozwoju Pomorza Zachodniego Szczecin-Expo,

Szcze cin 2009, 309–320.

[7] Węcławowicz-Bilska E., Zdrojowiskaw stree wpływu dużego

miastaiaglomeracji.Zagadnieniaprogramowo-przestrzenne, Po-

litechnika Krakowska, Kraków 1998.

[8] Lewicki J., Problematykaochronyi zachowania międzywojennej

architektury uzdrowiskowej, [w:] Architekturakurortowa. Ogólno-

polskakonferencja,24–25kwietnia2009,PołczynZdrój, Towarzy-

stwo Wspierania Rozwoju Pomorza Zachodniego Szczecin-Expo,

Szczecin 2009, 187–205.

[9] Lewandowski R., Droga ŻelaznaNadwiślańska1877–2007, Jó-

zefów 2007.

[10] Lewandowski R., Twórcystyluświdermajer, Józefów 2012.

[11] Szałygin J., Drewniana architektura okolic Otwocka, „Mazowsze”

1994, R. 5, nr 2, 31–38.

[12] Popławska-Bukało E., UzdrowiskoAbramaGurewiczawOtwocku,

„Mazowsze” 1994, R. 5, nr 2, 39–42.

[13] Wiśniewski J.A., KościołydrewnianeMazowsza. Przewodnik, O-

cyna Wydawnicza Rewasz, Pruszków 2016.

[14] Wiśniewski J.A., KościołydrewnianeMazowsza, cz. 1, Dawne wo-

jewództwo mazowieckie, Ocyna Wydawnicza Rewasz, Pruszków

1998.

[15] Krajewski A., Mączyński D., DrewnianekościołyMazowsza–wy-

zwanie dla badaczy i konserwatorów, [w:] W. Brzeziński, M. Soł-

tysiak, A. Stawarz (red.), Dziedzictwo kulturowe Mazowsza, Ludo-

wa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 2001, 67–79.

[16] Karwowski M., Opuszczone kościoły drewniane na Mazowszu.

Diagnozastanuzachowaniai propozycjedziałań konserwator-

skich, praca magisterska, UKSW, Warszawa 2019.

[17] Lewicki J., Ochrona i konserwacja ruin – przemiany metod na

przykładzie Mazowsza, „Ochrona Dziedzictwa Kulturowego”

2018, nr 6, 117–135.

[18] Wystawa Zamki Mazowsza opracowana przez Polski Komitet

ICOMOS, Warszawa 2019.

[19] Oleńczak P., Twierdza Modlin. Przewodnik historyczny, Wydaw-

nictwo Rajd, Warszawa 2016.

[20] Trammer K., Ostrecięcie.Jakniszczonopolskąkolej, Wydawnic-

two Krytyki Politycznej, Warszawa 2019.

[21] Pustoła-Kozłowska E., Chrońmykolejewąskotorowe, „Mazow-

sze” 1996, R. 7, nr 1, 72–75.

[22] Januszewski S., Opinia o walorach zabytkowych i potrzebie ochro-

nyMławskiejKoleiDojazdowejwkontekściepropozycjijejada-

ptacji do nowych celów, Fundacja Otwartego Muzeum Techniki,

Wrocław 2015 [mpis].

114 Jakub Lewicki

Streszczenie

W tekście przedstawiono działania konserwatorskie na Mazowszu. Omówiono prace podejmowane przy najważniejszych grupach zabytków: zabu-

dowie miejscowości uzdrowiskowych, architekturze drewnianej, militarnej, kolejowej. Przedstawiono także działania na rzecz ochrony i promocji

architektury średniowiecznej i nowożytnej i prace podejmowane w kierunku określenia zasobu i wypracowania zasad ochrony architektury moder-

nistycznej. Wskazano, że mimo narzuconych prawnie ograniczeń wojewódzki konserwator zabytków może być aktywnym uczestnikiem systemu

ochrony zabytków oraz wykonawcą polityki państwa dotyczącym narodowego dziedzictwa. Może też bardzo sprawnie łączyć zrównoważony roz-

wój z ochroną konserwatorską oraz z przystosowaniem ich do zmieniających się potrzeb życia.

Słowa kluczowe: zabytki, Mazowsze, wojewódzki urząd konserwatorski, Warszawa

Abstract

This paper presents conservation activities in Mazovia. It describes the work carried out in the most important groups of monuments including

timber, military and railway architecture and medieval and modernist architecture. It presents the activities undertaken to protect and popularise

medieval and modern architecture, and the work conducted to determine the heritage and work out the principles for protecting the modernist

architecture. It was pointed out that, despite the legally imposed restrictions, the Voivodeship Heritage Conservator can be an active participant in

the monument protection system, as well as the executor of the state policy regarding national heritage. This person can also eectively combine

sustainable development with conservation protection and adapt these to changing needs.

Key words: historical monuments, Mazovia, Voivodeship Heritage Protection Oce, Warsaw

[23] Listy Generalnego Konserwatora Zabytków, https://www.mwkz.

pl/wytyczne-gkz [accessed: 20.01.2020].

[24] Lewicki J., Ocenawartościzabytków epokimodernizmu.Prze-

szłość,teraźniejszośćiprzyszłość, „Wiadomości Konserwatorskie”

2017, nr 49, 38–50.

[25] Springer F., Zaczyn.OZoiiOskarzeHansenach, Wydawnictwo

Karakter, Warszawa 2013.

[26] StozabytkównastulecieodzyskanianiepodległościprzezPolskę,

J. Lewicki (red.), MWKZ, Warszawa 2018.

[27] Lewicki J., Ocenawartościzabytkówepokimodernizmuz1poł.

XX wieku. Propozycjametodyklasykacji, „Ochrona Dziedzictwa

Kulturowego” 2017, nr 3, 107–123.

[28] Herz L., PodróżepoMazowszu, Iskry, Warszawa 2016.

[29] Herz L., Klangorifanfary.OpowieścizMazowsza, Iskry, Warsza-

wa 2012.

[30] Zapomniane miejsca Mazowsza. Przewodnik, Wydawnictwo Cie-

kawe Miejsca, Warszawa 2014.

[31] NID, https://www.nid.pl/pl/Dla_specjalistow/Standardy/Doku-

menty_doktrynalne/ [accessed: 10.05.2019].

[32] ICOMOS, http://icomos-poland.org/pl/dokumenty-doktrynalne.

html [accessed: 10.05.2019].