Kościół opacki w Henrykowie na podstawie ratowniczych badań architektonicznych z lat 2008–2009

Ewa Łużyniecka

doi:10.5277/arc180301

Streszczenie

W artykule omówiono badania ratownicze kościoła opactwa cysterskiego w Henrykowie prowadzone w latach 2008–2009, podczas wykonywania wykopów drenażowych przy ścianach zewnętrznych świątyni. W trakcie tych prac pod kierunkiem autorki zostały przeprowadzone analizy architektoniczne, a także oczyszczono z tynku wiązania murów i wybrane fragmenty lic, wydobywając pozostałości styków, detali architektonicznych oraz elementów konstrukcyjnych. Następnie zinwentaryzowano układ warstw budulca, wykonano jego pomiary, prześledzono cechy techniczne i formalne murów oraz określono skład zapraw i nawarstwienia tynków. W trakcie badań wykonywano dokumentację pomiarową w postaci numerycznej typu CAD i cyfrowej z wykorzystaniem fotogrametrii, zapisywanej metodą jednoobrazową. Ich uzupełnieniem była próba datowania zapraw metodą analizy radioaktywnej węgla 14C, kierowana przez prof. Tadeusza Goslara z Laboratorium Radiowęglowego przy Uniwersytecie Adama Mickiewicza w Poznaniu. Na podstawie wyników badań przedstawiono kilka uściśleń wcześniejszej hipotezy autorki dotyczącej pierwszej fazy budowlanej kościoła henrykowskiego oraz hipotezy związanej z kaplicą Świętego Krzyża. Wykonane prace doprowadziły także do odkrycia nieznanych do tej pory elementów kościoła. Należą do nich: średniowieczna kaplica o trójbocznym zakończeniu i przyporach przekątniowych, poprzedzająca budowę kaplicy św. Józefa; kaplica północna, wybudowana przy trzecim od zachodu przęśle korpusu nawowego; masywne przypory wspierające od północy niezachowane do dziś mury północnego ciągu wieńca kaplic, ślad po porta mortuorum.

Słowa kluczowe:
kościół
cystersi
średniowiecze
henryków

Podgląd pełnego artykułu jest możliwy wyłącznie na większych ekranach.

2018

3(55)

DOI: 10.5277/arc180301

Ewa Łużyniecka*

Kościół opacki w Henrykowie

na podstawie ratowniczych badań architektonicznych z lat 2008–2009

The abbot church in Henryków

on the basis of the architectural rescue studies from the years 2008–2009

Etapy budowy kościoła henrykowskiego są przedmio-

tem zainteresowania od wielu lat, w zasadzie nie ma opra-

cowania mówiącego o architekturze śląskiej, w którym

nie wspominano by o Henrykowie

. Wszystkie prace re-

montowe odsłaniające budulec murów są okazją do we-

rykacji dotychczasowej wiedzy. Tak też było w 2008 r.,

gdy paraa henrykowska podjęła decyzję o umieszczeniu

drenaży odprowadzających wody opadowe i gruntowe.

Wiązało się to z wykonaniem wykopów wokół kościoła

i stało się pretekstem do podjęcia ratowniczych badań ar-

chitektonicznych.

Liczba opracowań dotyczących architektury kościoła

henrykowskiego jest imponująca, dlatego w tym miejscu

warto wymienić tylko te publikacje, które zawierały cza-

sami różniące się od siebie interpretacje etapów budowy

kościoła

. Pierwszym znaczącym opracowaniem archi-

tektury kościoła była publikacja z początku XX w. autor-

stwa Heinricha Lutscha [4, s. 21–25] i późniejsza o 50

lat praca Heinricha Tintelnota [5]. W podobnym czasie

zostało opublikowane bogato dokumentowane opracowa-

nie Zygmunta Świechowskiego [6, s. 42–44, 147–149].

Kolejnym badaczem omawiającym fazy budowy był

Marian Kutzner [7, s. 32–37, 80–83] i Heinrich Grüger,

* Wydział Architektury Politechniki Wrocławskiej/Faculty of

Ar chi tecture, Wrocław University of Science and Technology.

Stan badań i obszerny spis literatury przedmiotu zamieszczony

został m.in. w pracy zbiorowej Monasticon Cisterciense Poloniae

z 2000 r. [1, s. 64–78] oraz w [2].

Szerszy opis opracowań dotyczących etapów budowy zob. ostat-

nio [3].

The stages of the construction of the Henryków church

have been the subject of interest for many years and in

fact there is no study describing Silesian architecture

which would fail to mention Henryków

. All the renova-

tion works revealing the material of walls constitute an

opportunity to verify the existing knowledge. This was

also the case in 2008, when the Henryków Parish decided

to start drainage works to remove rainwater and ground-

water. This involved making excavations around the

church and it became a reason for undertaking architec-

tural rescue research.

The number of studies on the architecture of the Hen-

ryków church is impressive, therefore, it is worth mention-

ing here only these publications which contained some-

times different interpretations of the church construction

stages

. The rst signicant study of the church architec-

ture was a publication by Heinrich Lutsch from the begin-

ning of the 20

century [4, pp. 21–25] and 50 years later

by Heinrich Tintelnot [5]. A richly documented study by

Zygmunt Świechowski was also published at that time

[6, pp. 42–44, 147–149]. Another researcher who dis-

cussed the construction phases was Marian Kutzner [7,

pp. 32–37, 80–83] and Heinrich Grüger, the author of

a comprehensive historical monograph on the Henryków

abbey [8]. Tadeusz Kozaczewski also dealt with the in-

The state of the research and an extensive list of source literature

were published, among other things, in collective work Monasticon

Cisterciense Poloniae from 2000 [1, pp. 64–78] and in [2].

A more detailed description of the studies regarding the construc-

tion stages, see lately [3].

4 Ewa Łużyniecka

autor obszernej monograi historycznej opactwa henry-

kowskiego [8]. Interpretacją faz budowy kościoła henry-

kowskiego zajmował się także Tadeusz Kozaczewski [9].

Przed opisanymi w tym artykule pracami autorka pro-

wadziła badania klasztoru w Henrykowie w latach 1984–

1985, 1989, 2002–2003, 2005 [2, s. 127–143, 461–501],

[3]. Na ich podstawie przedstawiła hipotezę przeobrażeń

średniowiecznego kościoła mówiącą, że w pierwszej fazie

budowlanej z lat 1222–1241 powstał obecny południowy

ciąg kaplic kościoła oraz niektóre elementy jego kaplic

wschodnich i północnych. Mury w tym czasie wznoszono

z cegieł o układzie wendyjskim, detale architektoniczne

wykonano z kamienia.

Według ówczesnej wiedzy autorki od połowy XIII w.

powstawał kościół gotycki. Na początku postawiono

ściany działowe kaplic i ambitu oraz lary i ściany prezbi-

terium, transeptu i rozpoczęto budowę korpusu nawowe-

go. Budulcem używanym do wzniesienia tego fragmentu

były nadal cegły o układzie wendyjskim, detale wykony-

wano z kamienia. Po ukończeniu tej części świątyni, jak

sądziła autorka, zmieniono budulec – z kamieni łamanych

wzniesiono połowę ściany północnej drugiego od wscho-

du przęsła nawy głównej z połową okna, a następnie wy-

konano kolejne mury zachodniej części korpusu nawowe-

go. Aby usztywnić konstrukcję, nawy boczne przykryto

kamiennymi sklepieniami.

Prawdopodobnie w 2. połowie XIV w. wznowiono pro

dukcję cegieł i właśnie one posłużyły do zakończenia

budowy kościoła. Wzniesiono górne części ścian obwo-

dowych prezbiterium, transeptu i nawy głównej oraz pod-

wyższenia szczytów. Jak sądziła autorka, prace te zam

knięto przypuszczalnie w połowie XIV w.

Do połowy XIV w. wzniesiono także zapewne kaplicę

opacką usytuowaną na północ od kościoła. Później mię-

dzy nią a kościołem zbudowano kaplicę Świętego Krzyża,

według autorki przykrytą sklepieniami krzyżowożebro-

wymi dopiero na początku XVI w., o czym świadczy data

1506 widoczna na jednym ze zworników sklepiennych.

Przedstawiona hipoteza została poddana werykacji

w czasie opisanych niżej badań architektonicznych, któ-

rych istotną częścią było datowanie zapraw budowlanych

metodą analizy radioaktywnej węgla

Opis ratowniczych badań architektonicznych

Badania ratownicze były prowadzone pod kierunkiem

autorki podczas wykonywania wykopów drenażowych

przy ścianach zewnętrznych kościoła henrykowskiego.

W wykopach ukazały się nieznane do tej pory lica funda-

mentów oraz niewielkie fragmenty części nadziemnych,

które zostały później pokryte warstwami izolacyjnymi i za-

sypane – nie są już w tej chwili widoczne (il. 1). W 2008 r.

badaniami objęto ściany wschodnie, północne i zachodnie

kościoła, a w 2009 r. południowy mur południowego ciągu

kaplic wschodnich. W ramach badań oczyszczono z tynku

wiązania murów i wybrane fragmenty lic, wydobywając

pozostałości styków, detali architektonicznych i elemen-

tów konstrukcyjnych. Następnie zinwentaryzowano układ

warstw budulca, wykonano jego pomiary, przeanalizo-

wano cechy techniczne i formalne murów oraz określono

terpretation of the construction phases of the Henryków

church [9].

Before the works, which are described in this article,

the author carried out research on the monastery in Hen-

ryków in the years 1984–1985, 1989, 2002–2003, 2005

[2, pp. 127–143, 461–501], [3]. On the basis of that re-

search, she presented a hypothesis of transformations of

the medieval church saying that during the rst construc-

tion phase in the years 1222–1241, the present southern

chapels of the church as well as some elements of its east-

ern and northern chapels were erected. At that time, the

walls were built of bricks in the Slavonic bond and the

architectural details were made of stone.

According to the author’s knowledge at that time,

a Gothic church was built starting from the mid13

cen-

tury. At the beginning, the partition walls of chapels and

the ambulatory were erected as well as pillars and walls

of the presbytery and the transept, and the construction of

the nave body began. The building material, which was

used to build this fragment, was still brick of the Slavonic

bond, whereas details were made of stone. After com-

pleting this part of the temple, as the author thought, the

building material was changed – broken stones were used

to build one half of the northern wall of the second nave

bay from the east with half of the window, and afterwards

the next walls of the western part of the nave body were

made. In order to stiffen the structure, the side naves were

covered with stone vaults.

Probably in the mid14

century the brick production

was resumed, and they were used to complete the church

construction. The upper parts of the perimeter walls of the

presbytery, the transept and the nave were erected and the

gables were made higher. According to the author, these

works were probably completed in the mid14

century.

Probably by the mid14

century the abbot chapel was

built located north of the church. Later, the Holy Cross Cha-

pel was built between that chapel and the church, which in

the author’s opinion was covered with crossribbed vaults

only at the beginning of the 16

century, as evidenced by

the 1506 inscription that is visible on one of the keystones.

The above presented hypothesis was veried during

architectural studies described below, an important part

of which was the dating of mortars using the radioactive

analysis method of carbon

Description of architectural rescue research

The rescue research was carried out under the guidance

of the author during the drainage excavations near the

exterior walls of the Henryków church. So far unknown

faces of foundations and small fragments of aboveground

parts were discovered, which were later covered with in-

sulating layers and buried – they are no longer visible at

present (Fig. 1). In 2008, the research included the eastern,

northern and western walls of the church, whereas in 2009

the southern wall of the southern line of Eastern chapels

was examined. As part of that research, the grout of walls

and selected fragments of faces were cleaned from plaster

revealing the remains of edges, architectural details and

structural elements. Then the arrangement of the building

Kościół opacki w Henrykowie/The abbot church in Henryków 5

Il. 1. Henryków. Rzut kościoła, wyniki ratowniczych badań archi tektonicznych z lat 2008–2009: 1 – wykopy drenażowe, 2 – relikty murów,

3 – gruz budowlany, 4 – domniemana lokalizacja; P1–P6 – próbki zapraw. Elementy nieistniejące: K – kaplice, P – przypory, PM – porta mortuorum.

Kaplice istniejące: A – opacka, B – Świętego Krzyża, C – Świętej Trójcy, D – św. Marii Magdaleny, E – św. Józefa (oprac. E. Łużyniecka)

Fig. 1. Henryków. Church projection, results of the architectural rescue research from years 2008–2009: 1 – drainage excavations, 2 – relics of walls,

3 – construction rubble, 4 – alleged location; P1–P6 – samples of mortar. Nonexistent elements: K – chapels, P – buttresses, PM – porta mortuorum.

Existing chapels: A – abbot, B – Holy Cross, C – Holy Trinity, D – St Mary Magdalene’s, E – St Joseph’s (by E. Łużyniecka)

6 Ewa Łużyniecka

skład zapraw i nawarstwienia tynków. W trakcie badań

przygotowano dokumentację pomiarową w postaci nu-

merycznej typu CAD i cyfrowej z wykorzystaniem foto-

grametrii, zapisywanej metodą jednoobrazową. Następnie

opracowane zostały pliki wektorowe i rastrowe.

Na podstawie ratowniczych badań udało się wydzielić

dwie grupy typologiczne budowy murów. Pierwsza grupa

obejmuje mury posadowione na cokołach. Pierwszy pod-

typ z tej grupy związany był ze ścianami obwodowymi

wschodniego wieńca kaplic i ze ścianą północną tran-

septu z okrągłą klatką schodową. Jedynym zachowanym

w komplecie fragmentem muru kaplic był relikt ściany

wschodniej zachowany na odcinku 2,60 m i usytuowany

na styku kaplicy północnej z kaplicą Świętego Krzyża.

W dolnej części tego reliktu znajdował się fundament od-

słonięty na wysokości 1,20 m i wzniesiony z ciosanych

kamieni ułożonych w regularne warstwy łączone ciem-

nobrązową zaprawą wapienną. Nad fundamentem znaj-

dował się kamienny cokół o wysokości 0,43 m ułożony

z dwóch warstw formowanych ciosów. Górna warstwa

tworzyła prol w formie ćwierćwałka, a dolna warstwa –

prol złożony z wklęski i płyty. Identycznie zbudowany

fundament i cokół znajdował się w wykopie drenażowym

przy północnej ścianie północnego ramienia transeptu

(il. 2). Jedyna różnica polegała na dodatkowej odsadz-

ce fundamentu, która została wysunięta na głębokości

0,80 m. Kontynuacją górnej warstwy cokołu transeptu

było posadowienie okrągłej klatki schodowej. W tym

miejscu dolne ciosy cokołu zostały skute.

W omawianej grupie typologicznej drugim podtypem

był mur z cokołem o uproszczonym prolu. Taki cokół

za chował się w drugim i trzecim od zachodu przęśle

pół nocnej nawy bocznej i był złożony z jednej warstwy

ciosów z wyżłobioną wklęską i posadowiony na funda-

mencie z odsadzką. Fundament wzniesiono z ciosanych

kamieni ułożonych w regularne warstwy łączone jasno-

brązową zaprawą wapienną. W identyczny sposób został

zbudowany mur nad cokołem.

Trzeci podtyp muru z cokołem zachował się w pierw-

szym od zachodu przęśle północnej nawy bocznej. W tym

miejscu cokół miał wysokość 0,24 m i składał się z dwóch

warstw kamiennych ciosów. Dolne ciosy były płaskie,

a górne ozdobione prolem w formie niewielkiego pół-

material layers was inventoried, its measurements were

made, technical and formal features of the walls were ana-

lysed as well as the composition of mortars and layering of

plasters were specied. During the research, the measure-

ment documentation was prepared in the numerical form

of the CAD and digital types with the use of photogram-

metry which was recorded by means of a singleimage

method. Then, the vector and raster les were developed.

On the basis of the rescue research, it was possible to

separate two typological groups of the wall construction.

The rst group included walls which were built on plinths.

The rst subtype of this group was connected with the

perimeter walls of the eastern chapels’ wreath and with

the northern wall of the transept with a round staircase.

The only fully preserved fragment of the chapels’ wall

was the relic of the eastern wall which was preserved on

the section of 2.60 m and situated at the meeting point of

the northern chapel with the Holy Cross Chapel. In the

lower part of this relic there was a foundation which was

exposed at a height of 1.20 m and built of ashlars arranged

in regular layers and lled with dark brown lime mortar.

Above the foundation there was a stone plinth 0.43 m high

which was constructed of two layers of shaped ashlars.

The upper layer formed a prole in the form of a quarter

cylinder, whereas the lower layer – a prole consisting of

a concave and a plate. The identically constructed founda-

tion and plinth were situated in the drainage excavation

at the northern wall of the northern transept arm (Fig. 2).

The only difference was an additional berm of the founda-

tion, which was extended at a depth of 0.80 m. The con-

tinuation of the upper layer of the transept’s plinth was

the construction of a circular staircase. At this place, the

lower ashlars of the plinth were removed.

In the discussed typological group, the second subtype

was a wall with a simplied prole plinth. Such a plinth

was preserved in the second and third western bay of the

northern aisle and consisted of one layer of ashlars with

a carved concave and set on the foundation with a berm.

The foundation was constructed of ashlars arranged in

regular layers and lled with light brown lime mortar. The

wall over the plinth was built in an identical way.

The third subtype of the wall along with the plinth was

preserved in the rst western bay of the northern aisle. At

Il. 2. Północna ściana północnego ramienia transeptu z reliktem porta mortuorum (fot. E. Łużyniecka, 2008)

Fig. 2. Northern wall of the northern transept arm with relic porta mortuorum (photo by E. Łużyniecka, 2008)

Kościół opacki w Henrykowie/The abbot church in Henryków 7

wałka i większego ćwierćwałka. Mur uskokowego funda-

mentu poniżej cokołu i ścianę powyżej cokołu wzniesio-

no z ciosanych kamieni o różnej wielkości.

Mury kaplicy opackiej zostały posadowione na coko-

łach prezentujących czwarty typ. Cokoły te zbudowano

z kamiennych elementów dwojakiego rodzaju. Wyżej

znajdowały się ciosy o wysokości średnio 0,15 m i pro-

lu pochyłym. Ułożono je na wysuniętym uskoku z ciosa-

nych kamieni. Identycznie uformowane, lecz pozbawione

uskoku były cokoły kaplicy Świętego Krzyża, określone

jako piąty typ murów cokołowych.

Druga grupa typologiczna to mury bez cokołów. W tym

przypadku lico części nadziemnej było płaskie i zbudowane

głównie z kamieni ciosanych. Pierwszy podtyp z tej gru-

py charakteryzował się użyciem cegieł do budowy lic. Ta

cecha widoczna była w czwartym i piątym od zachodu

przęśle północnej ściany nawy północnej. Mury zaliczone

do drugiego podtypu pozbawione były cegieł i stanowiły

podstawę wieży zachodniej.

W czasie badań ratowniczych odkryto także kilka do-

tychczas nieznanych elementów architektonicznych.

Pierwszym z nich był relikt prawdopodobnie kaplicy do-

stawionej od północy do trzeciego od zachodu przęsła

północnej nawy bocznej kościoła (il. 3). Przy przyporach

nawy zachowały się ułamki kamiennego fundamentu

wschodniego i zachodniego muru kaplicy. Oprócz tego

w północnej ścianie tej nawy odsłonięto zamurowanie

szerokiego otworu, zapewne pozostałości po arkadzie.

Kolejnym odkrytym elementem było lico muru odsło-

nięte w północnym profilu wykopu drenażowego, zlokali-

zowanego przy czwartym od zachodu przęśle omawianej

wcześniej północnej nawy bocznej kościoła. Mur ten zo-

stał wzniesiony z niechlujnie ułożonych kamieni i stanowił

prawdopodobnie część obudowy zniszczonego kanału.

Wykop przy północnej ścianie północnego ramienia

transeptu umożliwił odsłonięcie śladu po portalu zwanym

por ta mortuorum. Śladem tym była przerwa o długości

this place the plinth was 0.24 m high and consisted of two

layers of ashlars. Lower ashlars were at, whereas upper

ones were decorated with a prole in the form of a small

semicylinder and a bigger quartercylinder. The cascade

foundation wall below the plinth and the wall above the

plinth were erected of ashlars of various sizes.

The walls of the abbey chapel were built on the plinths

presenting the fourth type. These plinths were made of

stone elements of two kinds. Above there were ashlars

with an average height of 0.15 m and an inclined prole.

They were laid on a protruding cascade which was made

of ashlars. The plinths of the Holy Cross Chapel, which

were identically formed but without any cascade, were

dened as the fth type of the plinth walls.

The second typological group consists of walls without

plinths. In this case, the face of the aboveground part was

at and mainly made of ashlars. The rst subtype of this

group was characterized by the use of bricks for the con-

struction of faces. This feature was visible in the fourth

and fth western bays of the northern wall of the northern

aisle. The walls from the second subtype were deprived

of bricks and formed the basis of the western tower.

During the rescue research, several previously un-

known architectural elements were also discovered. The

rst of them was the relic probably of a chapel that was

added on the northern side to the third western bay of the

northern aisle of the church (Fig. 3). Near the buttresses of

the nave, fragments of the stone foundation of the eastern

and western walls of the chapel were preserved. More-

over, in the northern wall of this aisle a wide bricked up

opening was found, probably the remains of the arcade.

Another discovered element was the face of the wall

exposed in the northern prole of the drainage excavation

which was located at the fourth western bay of the pre-

viously discussed northern aisle of the church. This wall

was erected from carelessly laid stones and was probably

part of the surroundings of the destroyed canal.

Il. 3. Relikt kaplicy dostawionej od północy do trzeciego od zachodu przęsła północnej nawy bocznej kościoła (fot. E. Łużyniecka, 2008)

Fig. 3. Relic of the chapel added from the north to the third from the west bay of the northern aisle of the church (photo by E. Łużyniecka, 2008)

8 Ewa Łużyniecka

3,25 m w cokole ściany, którą wtórnie zamurowano

i umieszczono w niej obecnie widoczny niewielki portal

o prostokątnej opasce.

Analiza wykopów zlokalizowanych na wschód od tran 

septu potwierdziła istnienie znanych z literatury przed-

miotu śladów po północnym ciągu wieńca kaplic, jakimi

były fundamenty murów obwodowych i zlo ka li zo wana

w obrębie dwóch przęseł warstwa gruzu ceglanego.

Oprócz tego zostały odsłonięte dwa do tej pory niezna-

ne relikty murowane, zlokalizowane na granicy przęseł

wspomnianych kaplic północnych. Reliktami tymi były

ceglane fundamenty o szerokości 1,20 m i długości około

3,90 m. Najlepiej przetrwał relikt wschodni, a zwłaszcza

jego zachodnie lico (il. 4). W licu tym zachowały się dwie

warstwy cegieł palcówek o wymiarach 28,1–28,3 × 13,9–

14,1 × 9,1–9,2 cm uło żonych w układzie wendyjskim

i miejscami gotyckim. Dolna warstwa liczyła 11 cegieł,

a górna 5. Część z nich była ułożona „na płasko”, czyli

podstawami, co wskazuje na partię fundamentową ściany.

W pobliżu wspomnianego reliktu wschodniego, w wy-

kopie przy zachodniej ścianie kaplicy Świętego Krzyża

odsłonięto fundament nieznanej przypory. Znajdowała

się ona na osi obecnego okna, zbudowana była z kamieni

ciosanych łączonych zaprawą wapienną i była prze 

wiązana z fundamentem ściany kaplicy. Pozbawiona

wią zania była natomiast zachowana do dziś w całości

przy po ra zachodnia kaplicy, co można było stwierdzić po

The excavation near the northern wall of the northern

transept arm made it possible to reveal a trace of the por-

tal called porta mortuorum. This trace was a 3.25 m long

break in the wall plinth, which was afterwards bricked up

and a small portal of a rectangular casing was placed in it,

now visible.

The analysis of the excavations located to the east of

the transept conrmed the existence of traces of the north-

ern sequence of the chapels’ wreath, which were known

from source literature, which were the foundations of the

perimeter walls and a layer of brick rubble located within

two bays.

Moreover, two previously unknown stone relics were

discovered, which were located on the border of bays of

the northern chapels mentioned above. These relics were

brick foundations 1.20 m wide and circa 3.90 m long. The

eastern relic, especially its western face, was preserved

in the best condition (Fig. 4). In this face, two layers of

handmade bricks with dimensions of 28.1–28.3 × 13.9–

14.1 × 9.1–9.2 cm arranged in the Slavonic and at some

places gothic bond were preserved. The bottom layer

consisted of 11 bricks, whereas the top layer had ve

bricks. Some of them were laid “at”, i.e. with their bases

down which indicates the foundation part of the wall.

Not far from the aforementioned eastern relic in the ex-

cavation near the western wall of the Holy Cross Chapel,

the foundations of an unknown buttress were discovered.

Il. 5. Relikt kaplicy z trójbocznym

zakończeniem przy wschodniej

ścianie kaplicy św. Józefa

(fot. E. Łużyniecka, 2008)

Fig. 5. Relic of the chapel

with a threesided ending

near the eastern wall

of St Joseph’s Chapel

(photo by E. Łużyniecka, 2008)

Il. 4. Relikty przypór

odsłonięte w pobliżu

kaplicy Świętego Krzyża

(fot. E. Łużyniecka, 2008)

Fig. 4. Relics of buttresses

uncovered near

the Holy Cross Chapel

(photo by E. Łużyniecka, 2008)

Kościół opacki w Henrykowie/The abbot church in Henryków 9

od czyszczeniu styku fundamentu przypory z ławą ściany

kaplicy.

Kolejnym nieznanym do tej pory elementem architekto-

nicznym kościoła był relikt zachowany w wykopie drenażo-

wym przy wschodniej ścianie kaplicy św. Józefa (il. 5)

i zbudowany z ciosanych kamieni ułożonych w regularne

warstwy łączone ciemnobrązową zaprawą wapienną. Na osi

okna kaplicy przetrwał fundament muru o długości 2,10 m

i przewiązane z nim, zlokalizowane po bokach przypory

przekątniowe o szerokości 1,24 m i długości 1,20 m. Tak

uformowany fundament powstał przed budową obecnej

kaplicy św. Józefa i mógł być częścią wcześniejszej kapli

cy z trójbocznym zakończeniem, którą później rozebrano.

Można także przypuszczać, że relikt przypory połu-

dniowej wspomnianej kaplicy z trójbocznym zakończe-

niem zachował się w płytkim wykopie drenażowym przy

południowej ścianie wschodniej części kościoła. W tym

wykopie przetrwały także źle zachowane ułamki funda-

mentów trzech lizenoprzypór ustawionych na granicy

przęseł południowego ciągu wieńca kaplic kościoła.

Opis badań próbek zapraw

W trakcie badań architektonicznych w obrębie wy-

kopów drenażowych pobrano 17 próbek zapraw, wydo-

bywając je z przestrzeni między kamieniami zaraz po

odsłonięciu murów. Zaprawa była zawilgocona, dlatego

pobieranie próbek było ułatwione. Następnie próbki prze-

kazano do Laboratorium Radiowęglowego przy Uniwer-

sytecie Adama Mickiewicza w Poznaniu. Tam pod kie-

runkiem prof. Tadeusza Goslara, używając mikroskopu,

wybierano z próbek drobiny węgla, które dostały się do

wapna w trakcie procesu wypalania

. Następnie drobiny

te datowano metodą analizy radioaktywnej węgla

Spośród pobranych w Henrykowie próbek zapraw

tylko sześć zawierało drobiny węgla i tylko one zostały

poddane badaniom laboratoryjnym (il. 1, P1–P6). Jedna

z próbek pochodziła z opisanego wcześniej wschodnie-

go reliktu przypory, zlokalizowanego na granicy przęseł

północnego ciągu wieńca kaplic (P1). Kolejna próbka

została wydobyta z odsadzki fundamentu ściany północ-

nej północnego ramienia transeptu (P2), następna z tej

samej odsadzki przy wiązaniu transeptu z przyporą (P3).

Ze spoiny przy wiązaniu fundamentu przypory z fun-

damentem północnej ściany wschodniego przęsła nawy

północnej pochodziła następna próbka (P4) i kolejna

z górnej części reliktu kamiennego fundamentu przysta-

wionego do przypory północnej nawy północnej (P5).

Ostatnią próbką zawierającą węgiel była próbka pozy-

skana ze spoiny budulca przypory umieszczonej między

drugim i trzecim od zachodu przęsłem północnej nawy

bocznej (P6).

Wyniki datowania pobranych próbek przedstawiono

w ta beli 1. Jak widać, nie są one jednoznaczne. Zapisano

wy niki dwóch badań. Jedno określało daty z prawdopo-

W Polsce propagatorem tej metody stał się prof. Andrzej Wyrwa

z Uniwersytetu Poznańskiego [10], [11]; autorka stosowała tę metodę

w badaniach klasztorów w Pelplinie i Doberanie [12, s. 794–802].

It was situated on the axis of the present window. It was

built of ashlars which were bound with lime mortar and

was connected with the foundation of the chapel wall. De-

prived of binding, however, was the western buttress of

the chapel that is preserved until today, which could be

found after the contact of the buttress foundation with the

chapel foundations wall was cleared.

Another, previously unknown architectural element of

the church was the relic which was preserved in the drain-

age excavation near the eastern wall of St Joseph’s Cha-

pel (Fig. 5) and built of ashlars arranged in regular layers

bound with dark brown lime mortar. On the axis of the

chapel window, the foundation of the wall with a length of

2.10 m and the buttresses, which were connected with it

and located on the sides with a width of 1.24 m and 1.20 m

long were preserved. This form of the foundation was

erected before the construction of the present St Joseph’s

Chapel and could have been part of an earlier chapel with

a threesided ending, which was later demolished.

It can also be assumed that the relic of the southern

buttresses of the abovementioned chapel with a three

sided ending was preserved in a shallow drainage exca-

vation near the southern wall of the eastern part of the

church. Poorlypreserved fragments of foundations of

three lesenebuttresses which were situated on the border

of bays of the southern wreath of the church chapels were

also revealed in this excavation.

Description of mortar samples examinations

During the architectural research, 17 mortar samples

were collected within the drainage excavations. They were

extracted from the space between stones immediately af-

ter the walls were revealed. The mortar was wet, there-

fore collecting samples was easier. The samples were then

transferred to the Radiocarbon Laboratory at Adam Mic 

kiewicz University in Poznań. There, under the supervi sion

of Professor Tadeusz Goslar, using a microscope, particles

of carbon were selected from the samples which got into the

lime during the ring process

. These particles were then

dated by the radioactive analysis method of carbon

Among the mortar samples which were collected in

Henryków, only six of them contained carbon particles

and only those were subjected to laboratory tests (Fig. 1,

P1–P6). One of the samples came from the previously de-

scribed eastern relic of the buttress, which was located on

the border of bays of the northern wreath of the chapels

(P1). Another sample was extracted from the northern

wall foundation berm of the northern transept arm (P2)

and the next one from the same berm near the binding of

the transept with the buttress (P3). The next sample (P4)

was collected from the grout which joined the buttress

foundation and the northern wall foundation of the east-

ern bay of the northern aisle and then another sample was

collected from the upper part of the stone foundations

In Poland, this method was propagated by Professor Andrzej

Wyrwa from the Adam Mickiewicz University of Poznań [10], [11]; the

author used this method in the research on monasteries in Pelplin and

Doberan [12, pp. 794–802].

10 Ewa Łużyniecka

dobieństwem 68,2%, a drugie z prawdopodobieństwem

95,4%. Czasami pojedyncze daty lub przedziały lat odpo-

wiadają jednemu prawdopodobieństwu, w innych przy-

padkach datowanie jest podawane ze składowymi praw-

dopodobieństwami.

Na podstawie zaprezentowanego datowania można –

mimo wielu dat i przedziałów czasowych – przedstawić

kilka uwag. Najwcześniej spośród badanych elementów

powstał fundament transeptu (P2, P3), którego węgle z za-

prawy pochodziły – jak ustalono w laboratorium – z prze-

działu czasowego 890–1160. Lata 1040–1220 to datowa-

nie węgli zaprawy z fundamentu wschodniego przęsła

północnej nawy bocznej (P4). Z trochę późniejszego cza-

su, z lat 1150–1270, pochodzą drobiny węgla z trzeciego

od zachodu przęsła północnej nawy bocznej (P6). Węgle

z fundamentu przypory północnego ciągu wschodniego

wieńca kaplic zostały datowane na szeroko pojęty wiek

XIV z największym prawdopodobieństwem przypadają-

cym na lata 1300–1370 (P1). Śladem po powojennych

pracach budowlanych jest zaprawa wydobyta z funda-

mentu przystawionego do przypory północnej nawy

bocznej (P5), w której drobiny węgla datowano na lata

1952–1955.

Wnioski

Badania architektoniczne kościoła henrykowskiego

przyniosły w ocenie autorki wiele nowych wniosków, po-

nieważ po raz pierwszy od czasów powojennych w wyko-

pach drenażowych uwidoczniły się cokoły i fundamenty

murów obwodowych kościoła, a w transepcie i nawie pół-

nocnej również kilka warstw części nadziemnych. Części

te do tej pory były niewidoczne i znajdowały się poniżej

poziomu terenu. Wyższe partie ścian są nadal niewidocz-

ne, ponieważ pokrywają je tynki.

Dzięki możliwości przebadania budulca murów moż-

na przedstawić kilka uściśleń w prezentowanej na po-

czątku artykułu hipotezie autorki dotyczącej pierwszej

fazy budowlanej kościoła henrykowskiego. Zawierała

relic which was attached to the northern buttresses of the

northern aisle (P5). The last sample containing carbon

was a sample obtained from the building material grout

of the buttress which was situated between the second and

the third western bays of the northern aisle (P6).

The results of dating the samples collected were pre-

sented in Table 1. As it can be seen, they are not unam-

biguous. The results of two tests were recorded. The rst

test specied dates with a probability of 68.2% and the

other with a probability of 95.4%. Sometimes individual

dates or periods of years correspond to one probability,

whereas in other cases dating is presented with constitu-

ent probabilities.

On the basis of the presented dating, despite many

dates and time intervals, several comments can be made.

Among the examined elements, the foundation of the

transept (P2, P3), whose carbons from the mortar dated –

as it was spe cified in the laboratory – from the time inter-

val of 890–1160, was constructed as the earliest one. The

years 1040–1220 are the times of dating of carbons from

the foundation mortar of the eastern bay of the northern

aisle (P4). Carbon particles from the third western bay of

the northern aisle come from a bit later times, i.e. from

years 1150–1270 (P6). Carbons from the buttress founda-

tion of the northern row of the eastern wreath of chapels

were dated to the widely understood 14

century with the

highest probability falling in the years 1300–1370 (P1).

The trace of the postwar construction works is the mortar

extracted from the foundation attached to the northern

buttress of the aisle (P5), in which carbon particles were

dated to the years 1952–1955.

Conclusions

According to the author, architectural studies of the

Henryków church provided numerous new conclusions

because for the rst time since the postwar years, plinths

and foundations of the perimeter walls of the church were

discovered in the drainage excavations, whereas in the

Nr próbki

No of sample

Lokalizacja w licu fundamentu

Location in the foundation face

Datowanie/Dating

prawdopodobieństwo 68,2%

probability 68.2%

prawdopodobieństwo 95,4%

probability 95.4%

przypora kaplicy północnej

buttress of the northern aisle

(40%) 1320–1350

(28,1%) 1390–1415

(57,2%) 1300–1370

(38,2) 1380–1420

ściana północna transeptu

northern wall of the transept

(49,0%) 990–1050

(15,7%) 1090–1120

(3,5%) 1140–1150

980–1160

przypora ściany północnej transeptu

buttress of the transept northern wall

985–1025

(5,6%) 890–920

(89%) 940–1040

ściana północna przęsła wschodniego nawy

northern wall of the aisle eastern bay

(18,9%) 1050–1080

(49,3%) 1150–1220

1040–1220

mur dostawiony do przypory północnej

wall attached to the northern buttress

1955 1952

przypora północnej ściany nawy bocznej

buttress of the aisle northern wall

1160–1225

(5,4%) 1050–1080

(90,0%) 1150–1270

Tabela 1. Datowanie drobin węgla z zapraw metodą analizy radioaktywnej węgla

Table 1. Dating of carbon particles from mortar by means of the radioactive analysis method of carbon

Kościół opacki w Henrykowie/The abbot church in Henryków 11

transept and in the northern aisle several layers of above

ground parts were revealed as well. So far, these parts

have been invisible and situated below the ground level.

The higher parts of walls are still invisible because they

are covered with plasters.

Thanks to the possibility of examining the building ma-

terial of walls, we can present a few specications in the

author’s hypothesis presented at the beginning of the ar-

ticle regarding the rst phase of the Henryków church con-

struction. It contained the view that at that time the present

southern row of the church chapels as well as some ele-

ments of its eastern and northern chapels were constructed.

On the basis of the architectural research, it can be as-

sumed that probably in the rst phase the foundation and

the stone plinth of the transept wall and possibly a lower

part of the nave foundation were also built because the

forms and the building materials of the mentioned parts

of walls are identical. The knowledge about this phase can

also be enriched by information about the material from

which the foundation was constructed. It was erected

from ashlars arranged in regular layers and joined with

dark brown lime mortar.

Laboratory tests and the dating of mortars also made it

possible to make an attempt to redate the rst phase. So

far, the author has believed that the works began in 1222,

which was connected with the beginning of the monas-

tery’s foundation. It is worth recalling that the initiator of

the founding of the Cistercian monastery in Henryków was

Nicholas – the notary at the ofce of Henry the Bearded.

In 1222, he obtained permission for the implementation of

his plans, provided that the ofcial founder would be the

son and successor of Prince Henry I the Bearded – Prince

Henry II the Pious [13, pp. 4, 5]. In 1225, the Cistercian

general chapter of the monastery issued a resolution re-

garding the founding of a monastery [14]. Two years later,

in 1227, the Order from the Lubiąż abbey was brought to

Henryków [13, p. 57] and already in 1228, in a “wooden

church” – as the Księga henrykowska (Book of Henry) said

[13, p. 11] – two altars were dedicated to the Blessed Vir-

gin Mary and St John the Baptist. Information about the

wooden church probably comes from the fact that prob-

ably a year after the arrival of the Cis tercians, the church

area was a construction site full of wooden scaffoldings.

On the basis of the aforementioned laboratory tests,

we may risk a statement that the rst construction works

could take place before 1222. It should be emphasized

that the laboratory dated the mortar from the foundation

to 1160 at the latest, whereas the mortar from the east-

ern bay foundation of the northern wall of the northern

aisle to 1220 at the latest. So, perhaps Nicholas the notary

initiated the construction of the Henryków Abbey before

obtaining permission to establish the foundation and that

these works involved marking the church’s outline as well

as constructing foundations of the eastern part and the

transept as well as the rst bay of the nave. During the

production of lime, they may have used wood, which was

obtained from trees planted in 1220 as well as demolition

elements and some old trees.

The 1150–1270 dating of the mortar from the third

western bay of the northern wall of the northern aisle

ona pogląd, że wówczas wzniesiono obecny południowy

ciąg kaplic kościoła oraz niektóre elementy jego kaplic

wschodnich i północnych.

Na podstawie przeprowadzonych badań architekto-

nicznych można przypuszczać, że w pierwszej fazie za-

pewne powstał także fundament i kamienny cokół ściany

transeptu oraz być może dolna część fundamentu nawy,

ponieważ formy i budulce wspomnianych części murów

są identyczne. Wiedzę na temat tej fazy można także po-

większyć o informację dotyczącą materiału, z którego

zbudowano fundament. Został on wzniesiony z ciosanych

kamieni ułożonych w regularne warstwy łączone ciemno-

brązową zaprawą wapienną.

Badania laboratoryjne i datowanie zapraw pozwoliło

także na próbę ponownego datowania pierwszej fazy. Do

tej pory autorka sądziła, że prace rozpoczęto w 1222 r., co

wiązało się z początkiem fundacji klasztoru. Warto przy-

pomnieć, że inicjatorem założenia klasztoru cystersów

w Henrykowie był Mikołaj – notariusz kancelarii Henryka

Brodatego. W 1222 r. uzyskał on zgodę na realizację swo-

ich zamierzeń, pod warunkiem że ocjalnym fundatorem

zostanie syn i następca księcia Henryka I Brodatego

– książę Henryk II Pobożny [13, s. 4, 5]. W 1225 r. cyster-

ska kapituła generalna wydała uchwałę w sprawie założe-

nia klasztoru [14], dwa lata później w 1227 r. z opactwa

lubiąskiego został sprowadzony do Henrykowa konwent

[13, s. 57], a już w 1228 r., w „drewnianym kościele” –

jak mówiła Księga henrykowska [13, s. 11] – poświęcono

dwa ołtarze ku czci Najświętszej Marii Panny i św. Jana

Chrzciciela. Informacje o drewnianym kościele wynikają

zapewne z tego, że prawdopodobnie rok po przybyciu cy-

stersów teren kościoła był placem budowy pełnym drew-

nianych rusztowań.

Na podstawie wspomnianych badań laboratoryjnych

można zaryzykować stwierdzenie, że pierwsze prace bu-

dowlane mogły mieć miejsce przed rokiem 1222. Należy

podkreślić, że laboratorium datowało zaprawę z funda-

mentu transeptu najpóźniej na 1160 r., a zaprawę z fun-

damentu wschodniego przęsła północnej ściany północ-

nej nawy bocznej najpóźniej na 1220 r. Być może więc

notariusz Mikołaj zainicjował budowę opactwa henry-

kowskiego przed uzyskaniem zgody na założenie funda-

cji i że prace te polegały na wytyczeniu obrysu kościoła

oraz budowie fundamentów części wschodniej i transeptu

oraz pierwszego przęsła nawy. Podczas produkcji wapna

wykorzystano być może drewno pozyskane z drzew za-

sadzonych w 1220 r., elementów rozbiórkowych oraz ze

starych drzew.

Datowanie na lata 1150–1270 zaprawy z trzeciego od

zachodu przęsła północnej ściany północnej nawy bocz-

nej potwierdziło wcześniejszą hipotezę autorki, że kościół

gotycki budowano od połowy XIII w., zapewne po najeź-

dzie Tatarów w 1241 r., gdy […] klasztor został w całości

obrócony w popiół i zgliszcza [13, s. 43]. Potwierdziła się

również hipoteza o zmianie budulca ścian w zachodniej

części korpusu nawowego, o czym świadczą kamien-

ne mury uwidocznione w wykopach drenażowych przy

trzech zachodnich przęsłach nawy północnej.

Badania architektoniczne fundamentów kościoła hen-

rykowskiego doprowadziły także do odkrycia nieznanych

12 Ewa Łużyniecka

conrmed the author’s earlier hypothesis that the Gothic

church construction was begun in the mid13

century,

probably after the Tatars invasion in 1241, when [...] the

monastery was completely destroyed and burnt to ashes

[13, p. 43]. Also the hypothesis about the change of the

wall material in the western part of the aisle body was

conrmed, which is evidenced by the stone walls visible

in the drainage ex cavations near the three western bays of

the northern aisle.

Architectural studies of the foundations of the Hen-

ryków church also led to the discovery of elements un-

known so far. One of them is a chapel with a threesided

ending and diagonal buttresses added to the eastern row

of the chapels’ wreath and pulled down before the ba-

roque construction of the present St Joseph’s Chapel. Its

relics remind us of endings of the Henryków abbot chapel

and the Holy Cross Chapel as well as the endings of east-

ern chapels of the Cistercian abbey church in Kamieniec

Ząbkowicki [2, pp. 512, 513].

Another element discovered during the works was the

northern chapel which was built at the third from the west

bay of the nave body. It is known that its walls were added

to the church buttresses, so it is younger than them. Dur-

ing the research it was not possible to determine the pro-

jection of the northern part of the chapel. It is also difcult

to reconstruct the form of porta mortuorum in the tran-

sept. We can only conclude that there was an impressive

portal there with a width of 3.25 m.

Two massive buttresses, which have been also unknown

so far, supported unpreserved walls of the northern row of

the chapels’ wreath from the north. During the research,

the foundations of these buttresses were uncovered and

the laboratory dated carbon particles of the mortar from

one of them to the broadly understood 14

century with

the greatest probability for the years 1300–1370. What

is worth reminding is the fact that originally the walls of

the

chapels’ wreath were reinforced only with small lesene

buttresses. The construction of buttresses measuring four

ters in length presumably indicates structural problems

that

might have been connected with a dramatic decline of

the area to the north. However, these buttresses did not solve

the problem, since the chapels were destroyed anyway.

The last specication concerning Henryków buildings

is connected with the Holy Cross Chapel, which is located

between the abbey chapel and the church. According to

the author’s previous works, the vault of the chapel was

erected at the beginning of the 16

century because on

one of the keystone we can see the inscription 1506. On

the basis of the latest research, it can be stated that the

foundation of its western wall was constructed earlier. This

is evidenced by the uncovered foundation of the buttresses

connected to the wall and located on the axis of the win-

dow, which was adapted to the 16

century vault of the

chapel. Its western buttress existing till today, which – as

it was found during the research – was added to the wall,

was also connected with the construction of the vault.

These discoveries allow us to put forward two hy-

potheses of transformations of the discussed building.

One hypothesis suggests that before the construction of

the Holy Cross Chapel, the twobay passage to the abbot

do tej pory elementów. Jednym z nich jest kaplica o trój-

bocznym zakończeniu i przyporach przekątniowych do-

stawiona do wschodniego ciągu wieńca kaplic i rozebrana

przed budową w baroku obecnej kaplicy św. Józefa. Jej

relikty przypominają zakończenia henrykowskiej kaplicy

opackiej i Świętego Krzyża oraz zakończenia kaplic

wschodnich kościoła opactwa cysterskiego w Kamieńcu

Ząbkowickim [2, s. 512, 513].

Kolejnym elementem odkrytym w czasie prac była ka-

plica północna, wybudowana przy trzecim od zachodu

przęśle korpusu nawowego. Wiadomo, że jej ściany zo-

stały dostawione do przypór kościoła, zatem jest młodsza

od nich. Podczas badań nie udało się ustalić rzutu części

północnej kaplicy. Trudno także odtworzyć formę porta

mortuorum w transepcie. Można tylko stwierdzić, że znaj

dował się tam okazały portal o szerokości 3,25 m.

Do tej pory nieznane były także dwie masywne przy-

pory wspierające od północy niezachowane do dziś mury

północnego ciągu wieńca kaplic. W czasie badań odsło

nię to fundamenty tych przypór, a drobiny węgla zaprawy

z jednej z nich laboratorium datowało na szeroko pojęty

wiek XIV, z największym prawdopodobieństwem przy-

padającym na lata 1300–1370. Co warto przypomnieć,

pierwotnie ściany wieńca kaplic były wzmocnione jedy-

nie za pomocą niewielkich lizenoskarp. Budowa skarp

mierzących 4 m długości wskazuje przypuszczalnie na

problemy konstrukcyjne, które mogły być związane

z gwałtownym opadaniem terenu na północ. Skarpy te

jednak nie rozwiązały problemu, skoro kaplice i tak ule-

gły zniszczeniu.

Ostatnie uściślenie dotyczące budowli henrykowskich

wiąże się z kaplicą Świętego Krzyża, która jest zlokali-

zowana między kaplicą opacką a kościołem. Według

wcześniejszych prac autorki sklepienia kaplicy wzniesio-

no na początku XVI w., ponieważ na jednym zworniku

sklepiennym widnieje data 1506. Na podstawie ostatnich

badań można stwierdzić, że fundament jej muru zachod-

niego powstał wcześniej. Świadczy o tym odsłonięty fun-

dament przypory przewiązany ze ścianą i usytuowany na

osi okna, które zostało dostosowane do XVIwiecznego

sklepienia kaplicy. Z budową sklepienia była związa-

na także istniejąca do dziś jej przypora zachodnia, która

– jak stwierdzono w czasie badań – została dostawiona

do ściany.

Odkrycia te pozwalają na przedstawienie dwóch hi-

potez przeobrażeń omawianej budowli. Jedna hipoteza

mówi o tym, że przed budową kaplicy Świętego Krzyża

rozebrano dwuprzęsłowe przejście do kaplicy opackiej,

którego pozostałością jest odkryty fundament z przyporą.

W myśl drugiej hipotezy kaplicę Świętego Krzyża wzno-

szono od razu, ale pierwotnie była ona przykryta innym

sklepieniem niż obecnie.

Mnogość spostrzeżeń przedstawionych w tym artyku-

le jest dowodem na ciągłą ewolucję poglądów na temat

architektury, nie tylko kościoła henrykowskiego. Mimo

badań wielu pokoleń nadal odkrywane są nowe elementy

i nadal istnieje wiele pytań, na które nie znamy odpo-

wiedzi. Liczba tych pytań rośnie, ponieważ udoskona-

lane nieustannie nowe techniki badawcze pozwalają na

coraz bardziej wszechstronne poznawanie architektury.

Kościół opacki w Henrykowie/The abbot church in Henryków 13

Streszczenie

W artykule omówiono badania ratownicze kościoła opactwa cysterskiego w Henrykowie prowadzone w latach 2008–2009, podczas wykonywania

wykopów drenażowych przy ścianach zewnętrznych świątyni. W trakcie tych prac pod kierunkiem autorki zostały przeprowadzone analizy archi-

tektoniczne, a także oczyszczono z tynku wiązania murów i wybrane fragmenty lic, wydobywając pozostałości styków, detali architektonicznych

oraz elementów konstrukcyjnych. Następnie zinwentaryzowano układ warstw budulca, wykonano jego pomiary, prześledzono cechy techniczne

i formalne murów oraz określono skład zapraw i nawarstwienia tynków. W trakcie badań wykonywano dokumentację pomiarową w postaci nume-

rycznej typu CAD i cyfrowej z wykorzystaniem fotogrametrii, zapisywanej metodą jednoobrazową. Ich uzupełnieniem była próba datowania zapraw

metodą analizy radioaktywnej węgla

C, kierowana przez prof. Tadeusza Goslara z Laboratorium Radiowęglowego przy Uniwersytecie Adama

Mickiewicza w Poznaniu.

Na podstawie wyników badań przedstawiono kilka uściśleń wcześniejszej hipotezy autorki dotyczącej pierwszej fazy budowlanej kościoła henry-

kowskiego oraz hipotezy związanej z kaplicą Świętego Krzyża. Wykonane prace doprowadziły także do odkrycia nieznanych do tej pory elementów

kościoła. Należą do nich: średniowieczna kaplica o trójbocznym zakończeniu i przyporach przekątniowych, poprzedzająca budowę kaplicy

św. Józefa; kaplica północna, wybudowana przy trzecim od zachodu przęśle korpusu nawowego; masywne przypory wspierające od północy nieza-

chowane do dziś mury północnego ciągu wieńca kaplic, ślad po porta mortuorum.

Słowa kluczowe: kościół, cystersi, średniowiecze, Henryków

Bibliografia /References

[1] Monasticon Cisterciense Poloniae, A.M. Wyrwa, J. Strzelczyk,

K. Kaczmarek (red.), Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1999.

[2] Łużyniecka E., Architektura klasztorów cysterskich. Filie lubiąskie

i inne cenobia śląskie, Ocyna Wydawnicza PWr, Wrocław 2002.

[3] Łużyniecka E., Święcka E., Badania architektury opactwa cyster-

skiego w Henrykowie prowadzone w latach 2003 i 2005, „Architec-

tus” 2006, Nr 2(20), 21–32.

[4] Lutsch H., Bildewerk schlesischer Kunstdenkmäler, 2 Bd., Prisma

Verlag, Mannheim 1979.

[5] Tintelnot H., Die mittelalterliche Baukunst Schlesiens, „Quellen und

Darstellungen zur schlesischen Geschichte”, Bd. 1, Kitzingen 1951,

51–54.

[6] Świechowski Z., Architektura na Śląsku do połowy XIII w., Budow-

nictwo i Architektura, Warszawa 1955.

[7] Kutzner M., Cysterska architektura na Śląsku w latach 1200–1339,

UMK, Toruń 1969.

[8] Grüger H., Heinrichau. Geschichte eines schlesischen Zisterzien s er 

klosters 1227–1977, „Forschungen und Quellen zur Kirchenund

Kulturgeschichte”, Bd. 16, Köln–Wien 1978.

[9] Kozaczewski T., Pierwotne założenie kościoła cystersów w Henry-

kowie, [w:] M. Niemczyk, B. Trojak (red.), Z badań architektury

i sztuki Śląska, Prace Naukowe Instytutu Historii Architektury,

Sztu ki i Techniki Politechniki Wrocławskiej. Studia i Materiały,

nr 22, Wydawnictwo PWr, Wrocław 1989, 141–145.

[10] Wyrwa A.M., O możliwościach datowania zapraw metodą

w obiektach architektonicznych, „Wielkopolski Biuletyn Konser-

watorski” 2002, nr 1, 169–181

[11] Wyrwa A.M., Goslar T., Czernik J., Ams

C dating of romanesque

rotunda and stone buildings of a medieval monastery in Łekno,

Poland, „Radiocarbon” 2009, Vol. 52, No. 2, 471–480.

[12] Łużyniecka E., Pelplin i Doberan. Architektura opactw cysterskich

spokrewnionych filiacyjnie, Oficyna Wydawnicza PWr, Wrocław

2014.

[13] Księga Henrykowska, Liber fundationis claustri Sancte Marie Vir-

ginis in Heinrichow, tłum. R. Grodecki, Muzeum Archidiecezjalne

we Wrocławiu, Wrocław 1990.

[14] Codex diplomaticus nec non epistolaris Silesiae, t. 3: Annos 1221–

1227 comprehendens, C. Maleczyński (ed.), Sumptibus Societatis

Wratislaviensis Hominum Historiae Studiosissimorum, Wro cław

1964, nr 305.

chapel was demolished, the remainder of which is the re-

vealed foundation with a buttress. According to the other

hypothesis, the Holy Cross Chapel was constructed at one

time, but originally it was covered with another vault than

it is now.

The multitude of observations which are presented in

this article constitute a proof of the continuous evolution

of views on architecture, and not only in relation to the

Henryków Church. Despite the research which was car-

ried out by many generations, new elements are still being

discovered and there are still many questions that we do

not know an answer to. The number of these questions is

growing because new research techniques that are con-

stantly being improved allow for a more and more com-

prehensive knowledge of architecture. We should only

hope that the authentic architectural substance – also in-

cluding the abbot church in Henryków – will survive until

we nd out all the answers.

Translated by

Bogusław Setkowicz

Należy mieć tylko nadzieję, że autentyczna substancja

architektoniczna – również kościoła opackiego w Henry-

kowie – dotrwa do czasu, gdy już znajdziemy wszystkie

odpowiedzi.

14 Ewa Łużyniecka

Abstract

The article discusses the rescue research of the Cistercian abbey church in Henryków conducted in 2008–2009 during the excavation of drainage

ditches at the external walls of the church. During the work, architectural analyzes were carried out under the supervision of the author, and the walls

and selected fragments of the faces were cleaned of plaster, bringing out the remains of contacts, architectural details and structural elements. Later,

an inventory was made of the system of building blocks, its measurements were made, the technical and formal features of the walls were examined

and the composition of mortars and layers of plasters were determined. In the course of the research, measurement documentation was performed in

numerical CAD and digital form using photogrammetry, recorded with the use of the singleimage method. The study was complemented by an at-

tempt to date the mortar with the carbon

C radioactive analysis method, supervised by Professor Tadeusz Goslar from the Radiocarbon Laboratory

at the Adam Mickiewicz University in Poznań.

Based on the results of the research, some details of the author’s previous hypothesis were made more specic with regard to the rst phase of the

construction of the Henryków church and the hypothesis associated with the Holy Cross Chapel. The study that was conducted also led to the dis-

covery of elements of the church that were unknown until now. These include: a medieval chapel with a threesided ending and diagonal buttresses,

preceding the construction of St. Joseph Chapel; the northern chapel, built at the third bay of the nave from the west; massive buttresses supporting

the walls of the northern ring of chapels, which have not survived to our times, a trace of porta mortuorum.

Key words: church, Cistercians, Middle Ages, Henryków