Krajobraz przedurbanizacyjny w przestrzeni współczesnego miasta. Uwagi o metodyce badawczej i praktyce planistycznej na przykładzie Wrocławia

Artur Kwaśniewski

doi:10.5277/arc170205

Streszczenie

Kluczowym problemem omawianym w artykule jest ochrona pozostałości przedurbanizacyjnego krajobrazu kulturowego na terenach miast. Autor zwraca uwagę na wartość struktur i elementów dawnych podmiejskich wsi w przestrzeni współczesnych miast. Stawia tezę, że kluczowe komponenty dawnego rozplanowania nie są ani należycie identyfikowane, ani waloryzowane – skutkiem czego ich ochrona jako obiektów dziedzictwa jest wybiórcza i powierzchowna. Postuluje konieczność skorygowania dotychczasowej teorii i praktyki postępowania zarówno w badaniach krajobrazu historycznego, jak też w praktyce ochrony zabytków i planowania przestrzennego. Tezy artykułu zostały zilustrowane przykładami z terenu Wrocławia.

Podgląd pełnego artykułu jest możliwy wyłącznie na większych ekranach.

2017

2(50)

DOI: 10.5277/arc170206

Artur Kwaśniewski*

Krajobraz przedurbanizacyjny w przestrzeni współczesnego miasta.

Uwagi o metodyce badawczej i praktyce planistycznej

na przykładzie Wrocławia

Pre-urbanisation cityscape in the space of a modern city.

Comments on research methodology and planning practice

on the example of Wrocław

Urbanizacja terenów wiejskich –

nowe otwarcie czy cezura?

Wszelkie przemiany krajobrazu rozpięte są między

ewo lucją a rewolucją. Teza ta brzmi jak truizm, ale jest

przydatną metodologiczną wskazówką w badaniach nad

przekształceniami krajobrazu, zwłaszcza antropogenicz-

nego, a w szczególności zespołów osadniczych. Zauwa-

żyć bowiem trzeba, że przeobrażenia obszarów i obiektów

współtworzących osadę dają się wyrysować na osi czasu

jako sekwencja radykalnych i stopniowych przekształceń

funkcji, formy, tworzywa.

Dla przykładu: dzisiejsze rozplanowanie podwrocław-

skiej wsi o średniowiecznej metryce (np. Żórawiny, Do-

masława, Gałowa) zapoczątkowała rewolucja, jaką była

akcja kolonizowania Śląska w XIII w. na prawie zachod-

nim oraz towarzysząca temu reorganizacja przestrzeni

i ustroju społeczno-prawnego, która zmiotła niemal bez

śladu starsze jednostki osadnicze

. Ukształtowana wów-

czas struktura funkcjonalno-przestrzenna i parcelacyjno-

-własnościowa stanowiła przez stulecia „ramę” dla ewo-

lucyjnych przemian zabudowy i podziałów katastralnych

w obrębie wsi (taką przemianą było np. przekształcenie

* Wydział Architektury Politechniki Wrocławskiej/Faculty of Ar -

chitecture, Wrocław University of Science and Technology.

Zjawisko „rewolucji XIII w.” w sferze osadnictwa wiejskiego cha rak-

teryzują m.in. Benedykt Zientara [1, s. 163–181], Wacław Korta [2, s. 20–43];

zwięzłą syntezę procesów przedstawia Wojciech Dzieduszyc ki [3].

Urbanisation of the countryside –

a new opening or caesura?

All transformations of the landscape are extended be-

tween evolution and revolution. This thesis sounds like

a truism, but it is a useful methodological guideline on re-

search into landscape transformations, especially anthro-

pogenic and, in particular, into settlement groups. We

cannot fail to notice that transformations of the areas and

objects which contribute to a settlement can be outlined

on the timeline as a sequence of radical and gradual trans-

formations of the function, form, and substance.

For example, today’s layout of the village with

a me dieval metric which was situated near Wrocław (e.g.

Żórawina, Domasław, Gałów) was initiated by a revolu-

tion, i.e. the action of the colonisation of Silesia in the

century under the western law and the accompany-

ing reorganisation of the area as well as the social and

legal systems, which swept away older settlement units

almost without a trace

. The functional and spatial struc-

ture as well as the land and ownership structure, which

were formed at that time, constituted a “framework” for

evolutionary development transformations and cadastral

divisions within the village area for centuries (for exam-

The phenomenon of the “revolution of the 13

century” in the

sphere of rural settlement is characterised by Benedykt Zientara [1, pp.

163–181], Wacław Korta [2, pp. 20–43]; a brief synthesis of processes

is presented by Wojciech Dzieduszycki [3].

74 Artur Kwaśniewski

wykupionych gospodarstw kmiecych w majątek na pra-

wie rycerskim) – aż do czasu kolejnej rewolucji: refor-

my komasacyjnej w XIX w., która zlikwidowała niwowy

rozłóg pól (podyktowany trójpolowym systemem uprawy

roli) i zastąpiła go podziałem blokowym (pozwalającym

skuteczniej gospodarować)

. Wszystkie późniejsze prze-

kształcenia przestrzenne miejscowości – łącznie z subur-

banizacją postępującą od lat 90. XX stulecia – to w istocie

efekt ewoluowania struktury osadniczej. W przypadku

zabudowy wiejskiej zasadnicze zmiany zaszły w ciągu

jednego stulecia, między 2. połową XVIII a 2. połową

XIX w. – za sprawą przeciwpożarowych zarządzeń admi-

nistracji pruskiej, reform ustroju społeczno-gospodarcze-

go z czasu wojen napoleońskich, uprzemysłowienia pro-

dukcji cegieł i paru innych okoliczności budynki stawiane

przez wieki w konstrukcji drewnianej zostały niemal cał-

kowicie zastąpione murowanymi.

Analogicznie – w długiej perspektywie przemian spo-

łeczno-gospodarczych oraz ich następstw przestrzennych

– można i trzeba rozpatrywać krajobraz miejski. Oblicze

miasta jest zazwyczaj badane pod kątem efektów urba-

nizacji, z pominięciem tego, co urbanizację poprzedzało.

Badacze „historii budowy miast” (tak przetłumaczono na

polski termin Stadtbaugeschichte) częściej zajmują się

spektakularnymi efektami wdrażania idei „miejskości”

i radykalnymi przekształceniami, rzadziej zaś splotem

czynników, które warunkowały kształt przestrzeni zur-

banizowanej – takich jak starsza sieć osadnicza i droż-

na, podziały parcelacyjne i funkcjonalne, ich determi-

nanty przyrodnicze i społeczne. Nie ulega wątpliwości,

że w „rewolucyjnych” fazach urbanizacji – np. podczas

zakładania miasta na prawie zachodnim w XIII w., przy

regulacji urbanistycznej przedmieść w 2. połowie XIX w.,

w XX-wiecznym planowaniu gospodarczo-przemysło-

wych stref miasta – zazwyczaj nie liczono się z ogranicze-

niami, jakie stwarzało starsze zagospodarowanie terenu,

ale nawet wówczas nowe funkcje wpisywały się w ramę

zastanych podziałów własnościowych (mających niejed-

nokrotnie kilkusetletnią metrykę). Tak więc kształtowanie

się miasta należałoby postrzegać jako cezurę w długim

procesie przemian krajobrazu antropogenicznego.

Od badania „historii budowy miast” ku badaniom

przemian krajobrazu zurbanizowanego –

w jakim kierunku rozwijać

metodykę historii urbanistyki

Historia urbanistyki jest nauką pozwalającą łączyć różne

dziedziny wiedzy i tym samym różne ujęcia badawcze. Dla

architekta zajmującego się „historią budowy miast” zasad-

niczym obszarem badań pozostaje kompozycja przestrzeni,

funkcje obszarów i zabudowy, infrastruktura techniczna.

Historyk dziejów i archeolog analizuje formy i funkcje

miasta w ujęciu socjotopograficznym. Historyk sztuki

Proces scalenia gruntów (Landumlegung, Gemeinheitsteilung) na

zie miach niemieckich, w tym również na Śląsku, charakteryzuje

z perspektywy historii prawa Michał Marcinkowski [4]. Krajobrazowy

aspekt zmiany rozłogu pól na Śląsku był przedmiotem osobnych stu -

diów; wzmiankuje go m.in. Herbert Schlenger [5, s. 97–98].

ple, transformation of farms, which were bought from

rich farmers, into the estate under the knight’s law) – until

another revolution, i.e. the land combination reform in the

century which eliminated the tilth expanse of elds

(dictated by a three-eld cropping system) and replaced

it with a block division (allowing for more efcient far-

ming)

. All the subsequent spatial transformations of

settle

ments – including suburbanisation that began in the

1990s – essentially result from the settlement structure

evolution. In the case of rural development, fundamental

changes took place within one century, between the sec-

ond half of the 18

century and the second half of the 19

century – due to the re ordinances of the Prussian admin-

istration, the reforms of the social and economic system

in the period of the Napoleonic wars, industrialisation of

brick production and a few other circumstances, the build-

ings, which for centuries were erected in the wooden struc-

ture were almost completely replaced by brick structures.

Similarly – in the long-term perspective of social and

economic transformations as well as their spatial conse-

quences – the cityscape can be and must be considered.

The city image is usually researched in terms of urbanisa-

tion effects avoiding facts which preceded urbanisation.

Researchers on the “history of city construction” (this

is how the term Stadtbaugeschichte was translated into

Polish) more often deal with spectacular effects of imple-

menting concepts of “urbanity” and radical transforma-

tions, and less frequently with the combination of factors

which conditioned the shape of the urbanised space such

as the older settlement and road network, land and

func -

tional divisions, their natural and social determinants. There

is no doubt that in the “revolutionary” phases of urbani-

sa tion, e.g. during foundation of a town under the west-

ern law in the 13

century, urban planning of the suburbs

in the second half of the 19

century, in the 20

-century

economic and industrial planning of city zones, nobody

usually took into account limitations resulting from older

land development, but even then new functions became

part of the framework of the existing ownership divisions

(often several hundred years old). Thus the shaping of the

town should be perceived as a caesura in the long process

of transformations of the anthropogenic landscape.

From the study of “history of city construction”

to the study of transformations of the urbanised

cityscape – in which direction should we develop

the methodology of urban planning history

History of urban planning is a science that permits

combination of different elds of knowledge and thus

different research approaches. For an architect who deals

with the “history of city construction”, the main area of re-

search remains the composition of space, functions of areas

The process of land consolidation (Landumlegung, Gemein heits-

teilung) in the German lands, including Silesia as well, is characterized

by Michał Marcinkowski from the perspective of the history of law [4].

The landscape aspect of the change of the expanse fields in Silesia was

the subject of separate studies; it is also mentioned by Herbert Schlenger

[5, pp. 97–98].

 Krajobrazprzedurbanizacyjnywprzestrzeniwspółczesnegomiasta/Pre-urbanisation cityscape in the space of a modern city 75

odczytuje w ukształtowaniu miasta przejawy mecenatu

artystycznego prominentnych jednostek i całych społecz-

ności. Historyk kultury dostrzega w przestrzeni miejskiej

materializację idei lozoczno-religijnych i toposów lite-

rackich. W ujęciu geografów akcentowane są determinan-

ty środowiska przyrodniczego i kontekst społeczno-eko-

nomiczny, w tym procesy zachodzące w sieci osadniczej.

Na styku badań historycznych i geogracznych rozwija

się wiedza o krajobrazie przedurbanizacyjnym.

Dostrzeganie całej złożoności kontekstu krajobrazo-

wego – przyrodniczego i antropogenicznego – korzystnie

poszerza obszar badań nad genezą i przemianami miasta.

Pozwala widzieć urbanizację jako cezurę długiej sekwen-

cji przemian środowiska. Ujawnia prozaiczne podłoże

rozwiązań, które uchodzą za przejaw zamierzonej estety-

zacji przestrzeni lub nośnik treści symbolicznych

. Daje

też możliwość prześledzenia, w jaki sposób teoretyczny

model miasta, osiedla, jednostki sąsiedzkiej był adapto-

wany do realiów miejsca.

Podejście cechujące metodykę badań krajobrazu kul-

turowego – interdyscyplinarny ogląd środowiska, odczy-

tywanie determinant przyrodniczych, procesów i nawar-

stwień – dobrze sprawdza się na polu badań architektury,

w szczególności architektury dawnej. Wprawdzie tra-

dycyjny paradygmat historii sztuki trzyma się mocno –

kluczową kwestią badawczą wciąż pozostaje autorstwo

dzieła, styl, wartość artystyczna („co artysta chciał po-

wiedzieć”) – ale w niektórych ośrodkach akademickich

wdrożono nowe podejście metodologiczne

. W myśl

współczesnego paradygmatu celem badań stają się spo-

łeczne funkcje architektury (architektura jako środek

komunikacji społecznej) interpretowane m.in. w oparciu

o analizę kontekstu krajobrazowego – zjonomii i trady-

cji miejsca, które – częściej niż się wydaje – determino-

wały funkcję, formę i treści ideowe budowli.

Progresowi na polu badań w dziedzinie historii archi-

tektury, urbanistyki, krajobrazu dobrze służy rozsądne (!)

czerpanie z podejścia metodologicznego nauk społecz-

nych czy przyrodniczych. Na przykład przyjęcie wypra-

cowanych przez językoznawców założeń strukturalizmu

daje impuls, aby analizować historyczną wieś nie przez

pryzmat zakomponowania zabudowy (wedle kategorii:

„łańcuchówka”, „ulicówka” itd.), lecz ze względu na za -

sadę rozplanowania i funkcjonowania całej struktury

osadniczej (np.: własność chłopska indywidualna/gminna/

Na przykład rozplanowanie wrocławskiego modernistycznego

osiedla-ogrodu Sępolno, które w dość powszechnym mniemaniu miało

przedstawiać sylwetkę orła z rozwiniętymi skrzydłami (zob. np.: https://

pl.wikipedia.org/wiki/S%C4%99polno_(Wroc%C5%82aw); http://www.

sepolno.wroclaw.pl/index.php?go=or; http://www.tuwroclaw.com/wiado

mosci,odkrywamy-wroclaw-sepolno-miasto-ogrod-w-ksztalcie-orla,

wia5-3266-5685.html; data dostępu: 12.02.2017), jest wy nikiem z

akom-

ponowania sieci ulic i placów w nawiązaniu do ist nie ją cych dróg, grobli,

wyrobisk cegielnianych i funkcji otaczających terenów – w każdym razie

ukośnie prowadzone główne ciągi uliczne (ul. Ko synierów Gdyń skich,

ul. Partyzantów) to nie orle kończyny, lecz arterie wy pro wadzone z cen-

trum osiedla ku „bramom” wpiętym w starszą sieć drożną i ku istot nemu

funkcjonalnie starszemu sąsiedztwu (Hala Stulecia, park Szczyt nicki,

przeprawa mostowa, przystań w Barto szo wicach).

Istotę nowego paradygmatu historii sztuki przedstawiam w [6].

and developments, and technical infrastructure. Historians

and archaeologists analyse forms and functions of the city

in a socio-topographic approach. In the shape of the city

a historian of art sees manifestations of the artistic patron-

age of prominent individuals and entire communities. In

the urban space a historian of culture discovers materi-

alisation of philosophical and religious ideas and literary

topoi. Geographers emphasize determinants of the natural

environment as well as the social and economic context,

including processes taking place in the settlement network.

At the meeting point of historical and geographic research,

the knowledge of the pre-urbanisation landscape develops.

Perceiving the entire complexity of the landscape con-

text – natural and anthropogenic – advantageously broad-

ens the area of research on genesis and transformations of

the city. It allows us to see urbanisation as the ceasura of

a long sequence of environmental changes. It reveals the

prosaic foundation of solutions that appear as a manifes-

tation of the intended aesthetics of space or a carrier of

symbolic content

. It also provides an opportunity to trace

how a theoretical model of a city, housing estate, neigh-

bourhood unit was adapted to the reality of the place.

The approach which characterises the methodology of

cultural landscape research – an interdisciplinary view of

the environment, reading natural determinants, processes,

and stratications – works well in the eld of architecture

research, in particular of architecture of the past. Although

the traditional paradigm of the history of art is rmly es-

tablished – the key issue is still the authorship of the work,

the

style, and the artistic value (“what did the artist want to

say”) – but in some academic centres a new methodological

approach was implemented

. According to the contemporary

paradigm, the purpose of research is to study social func-

tions of architecture (architecture as a means of social com-

munication), which are interpreted, inter alia, on the basis of

the landscape context analysis – physiognomy and tradition

of a place, which – more often than it seems – determined

the function, form and ideological contents of a building.

A reasonable (!) use of the methodological approach of

social or natural sciences contributes in a good way to the

progress in the research field on history of architecture,

urban planning, and landscape. For instance, the accep-

tance of assumptions of structuralism, which were worked

out by linguists, gives the impulse to analyse the historical

village not through the prism of the development de sign

(according to the category “chain”, “street”, etc.), but due

For example, the layout of the modernist housing estate-garden

Sępolno, which in a general sense was supposed to represent a figure of

an eagle with spread wings (see, for example, https://pl.wikipedia.org/

wiki/S%C4%99polno_(Wroc%C5% 82aw); http://www.sepolno.wroclaw.

pl/index.php?go=or; http://www.tuwroclaw.com/wiadomosci, odkrywamy-

wroclaw-sepolno-miasto-ogrod-w-ksztalcie-orla,wia5- 3266-5685.html;

accessed 12.02.2017), is the result of designing a net work of streets and

squares with reference to the existing roads, cause ways, excavation

brick yards and the surrounding areas – anyway, oblique main roads are

not the limbs of the eagle, but the arteries from the centre of the housing

estate leading to the “gates” included in the older road network and

towards a functionally older neighbourhood (Centennial Hall, Szczytnicki

Park, bridge crossing, Bartoszowice Harbour).

I present the essence of the new paradigm of the history of art in [6].

76 Artur Kwaśniewski

sołtysia/plebańska/pańska w granicach katastralnych), sub -

struktur istniejących w obrębie struktury (np.: strefa grun-

tów rolnych/wygonów i nieużytków/parcel zagrodowych/

błonia gminnego) oraz elementów (np.: zagroda sołtysia/

kmieca/zagrodnicza/chałupnicza/plebańska/areał zabudo-

wy folwarku i siedziby pańskiej).

Możliwość jeszcze szerszego ujmowania zjawisk pod-

powiada teoria systemów. W myśl jej założeń jednostka

osadnicza może być analizowana jako byt cechujący się

własnościami, strukturą, funkcjami wykształconymi w jej

obrębie, zdolnością do ewoluowania

. W takim „systemo-

wym” ujęciu cechy formalne stanowią kwestię trzecio-

rzędną. Podsudecka wieś łanów leśnych (Waldhufendorf),

która zachowała do dziś niemal niezmienioną XIII-wiecz-

ną postać rozplanowania, przestaje jawić się badaczowi

jako dobrze zachowany przykład średniowiecznej „łańcu-

chówki” – może być rozpatrywana jako organizm osadni-

czy o strukturze agrarno-własnościowej dobrze znoszącej

zmiany zachodzące w środowisku na przestrzeni kilku

epok europejskiej historii

Krajobraz przedurbanizacyjny

jako przedmiot ochrony konserwatorskiej

Systemowe ujmowanie krajobrazu przynosi korzy-

ści praktyczne np. na polu ochrony historycznych zało-

żeń przestrzennych. Odczytanie zasady ukształtowania

i funkcjonowania „historycznego układu urbanistycznego

lub ruralistycznego” bądź „historycznego zespołu budow-

lanego” (o których mówi Ustawa o ochronie zabytków

i opiece nad zabytkami z 2003 r.) pozwala kompetentnie

opisać zabytkowy zasób, ocenić go, sformułować wnio-

ski. Dzięki temu można ocalić wszystko to, co dla struk-

tury reprezentatywne, a nie tylko to, co spektakularne lub

najlepiej zachowane.

W krajobrazie miasta (ściślej mówiąc: w granicach

miasta) zabytkami są nie tylko obszary staromiejskie,

śródmiejskie i osiedlowe, lecz również pozostałości daw-

nych przedmieść, wsi i folwarków: tereny upraw rolnych,

zabudowa zagrodowa, drogi, sieć podziałów parcelacyj-

nych, rowy melioracyjne, cmentarze itd. Ich zabytkowy

charakter wynika przede wszystkim z wartości historycz-

nej (trudno bowiem w daleko przekształconym, utylitar-

nym rozplanowaniu dawnej strefy podmiejskiej widzieć

wartość artystyczną lub naukową). Pozostałości krajo-

brazu „przed-miejskiego” unaoczniają historię miejsca,

współtworzą jego tożsamość, odpowiednio wyekspono-

wane mogą stanowić atrakcję turystyczną. Z pewnością

zasługują na ochronę – poprzez zakazy i ograniczenia –

lub na adaptację do nowego zagospodarowania przestrze-

ni, z nawiązaniem do tradycji miejsca.

O tym, że adaptacja nawet nieznacznych reliktów jest

mo żliwa i zasadna, świadczy przykład z Przedmieścia

Świd nickiego we Wrocławiu – utrwalony przebieg grani -

cy parcelacyjnej cmentarza gminy żydowskiej założonego

Interpretacja pojęcia systemu według [7].

Strukturę wsi łanów leśnych na Śląsku charakteryzuje naj ob-

szerniej (w kontekście historycznym i społecznym) Walter Bernard [8].

to the principle of the layout and functioning of the entire

settlement structure (e.g. pheasant individual/muni-

cipality/village leader/parish/lord ownership within the

ca dastral boundaries), substructures existing within the

struc ture (e.g. the zone of agricultural land/common pas -

tures and barren vegetation/farm plots of land/commu nal

fields) as well as elements (e.g. village leader/village serf/

cottage industry/parsonage farm/area of the manor deve-

lopment and the seat of the lord).

The systems theory provides the possibility of even

a broader approach to phenomena. According to its assum-

ptions, a settlement unit can be analysed as a being which is

characterised by its properties, structure, functions within

its range, and its ability to evolve

. In such a “systemic”

approach, formal features are of a tertiary issue. A Sudety

village of wood fields (Waldhufendorf), which until to day

has retained almost the unchanged 13

-century form of

the layout, has ceased to appear to the researcher as

a well-preserved example of the medieval “chain” – it can

be considered as a settlement unit with an agrarian and

ownership structure that tolerates changes in the environ-

ment over several epochs of European history very well

Pre-urbanisation landscape

as an object of the restoration protection

A systematic approach to landscape brings practical

benefits such as protection of historical spatial layouts.

Reading the rule of shaping and functioning of the “his-

toric urban or rural layout” or “historical building com-

plex” (referred to in the Act of Monument Protection and

Preservation of Monuments from 2003) permits a compe-

tent description of the historical resource, its evaluation,

and drawing conclusions. Thanks to this, it is possible to

save everything that is representative for the structure,

and not only this which is spectacular or best preserved.

In the city landscape (strictly speaking, within the city

boundaries), not only the old town areas, downtown and

residential areas are monuments, but also the remains of

former suburbs, villages, and farms, namely agricultural

terrains, farm buildings, roads, a network of land divi-

sions, drainage ditches, cemeteries, etc. Their historic

character primarily results from the historical value (in

fact, it is difcult to see the artistic or scientic value in

the far transformed and utilitarian layout of the former

suburban area). The remains of the “pre-urban” landscape

show the history of the place, contribute to its identity, and

can become a tourist attraction if appropriately exposed.

They certainly deserve protection – through prohibitions

and restrictions – or adaptation to a new development of

space with reference to the tradition of the place.

The example of Świdnickie Przedmieście in Wrocław

– a xed line of the land boundary of the Jewish commu-

nity cemetery founded in 1761 and at the same time being

the edge of the old road leading from the fortress front to

Interpretation of system concept according to [7].

The structure of the forest lands village in Silesia is characterised

most extensively (in the historical and social context) by Walter Bernard [8].

 Krajobrazprzedurbanizacyjnywprzestrzeniwspółczesnegomiasta/Pre-urbanisation cityscape in the space of a modern city 77

w 1761 r., będącej zarazem krawędzią starej drogi wiodą-

cej z przedpola twierdzy w kierunku Borowa i Strzelina.

Na skutek urbanizacji wschodnich partii przedmieścia,

która wzmogła się w latach 50. XIX w. w następstwie

budowy nowego dworca kolejowego, odcinek szosy

strzelińskiej zajęto pod zabudowę, w roku 1856 cmentarz

zamknięto. Pół wieku później pole grzebalne przecięto

nowo wyty czonym odcinkiem ul. Dworcowej (1908),

a po II wojnie światowej cmentarz zlikwidowano, posze-

rzając pl. Konstytucji 3 Maja (1947)

– przetrwała jed-

nak jego północna granica zachowana w podziałach ka-

tastralnych i utrwalona w układzie zabudowy. W planie

miejscowym sporządzonym dla okolic dworca w 2000 r.

[10] (uwzględniającym wnioski ze studium historyczno-

-urbanistycznego [11]) z respektem potraktowano relikt

cmentarza. Nie tylko ustanowiono w miejscu nekropolii

teren zieleni i nakazano uczytelnienie przebiegu grani-

cy ciągiem pieszym oraz elementami małej architektury,

ale również podporządkowano tej granicy układ zabudo-

wy przewidzianej w obrębie placu. Właśnie dlatego po-

stawionemu tam budynkowi Sil ver Tower Center (proj.

Maćków Pracownia Projektowa, realizacja z 2014 r.) to-

warzyszy trójkątny plac – jego obszar utrwala lokalizację

wschodniego krańca cmentarza.

Ochrona krajobrazu przedurbanizacyjnego –

casus Wrocławia

Proces zanikania struktur przestrzennych dawnych

przedmieść, wsi i folwarków daje się dobrze prześle-

dzić na obszarze Wrocławia. W jego granicach znajduje

się około 75 byłych samodzielnych osad, których grunty

w znacznej mierze wciąż pozostają niezurbanizo wa-

ne. O rozległości obszaru postwiejskiego świadczy po-

wierzchnia użytków rolnych, lasów i zadrzewień oraz nie-

użytków, które wedle danych z 2015 r. zajmowały łącz nie

52,6% powierzchni miasta (same grunty orne: 40,85%)

Ekspansja miasta na tereny niezurbanizowane to efekt

polityki przestrzennej władz Wrocławia z ostatnich dwóch

stuleci. Została ona zapoczątkowana w 1808 r., po wybu-

rzeniu fortykacji twierdzy, poprzez włączenie w granice

miasta przedmieść i graniczących z nimi osad

podmiej-

skich (Kleczkowa, Polskiej Nowej Wsi, Siedmiu Łanów).

Utworzony w ten sposób pierścień terenów śródmiejskich

o szerokości 1,5–2,5 km dopełniono w 1868 r.,

obejmując

granicą miasta stopniowo urbanizo wane grunty Szczyt-

nik, Gajowic, Dworku, Nowej Wsi Komandorskiej, Gli-

nianek. Potrzeba pozyskania nowych terenów inwesty-

cyjnych zdecydowała o poszerzeniu miasta o Popowice,

Borek (1897), Gaj, Tarnogaj, Rakowiec, Zalesie (1904),

Grabiszyn (1911), część Sępolna (1924)

. Największy

Historię cmentarza omawiają Marek Burak i Hanna Okółska [9,

s. 289–291].

Użytki rolne: 11 964 ha (40,85% powierzchni miasta wynoszącej

29 282 ha), grunty leśne i zadrzewienia 1729 ha (5,9%), użytki eko lo-

giczne nieużytki itp. 1714 ha (5,8 ha); według: [12, s. 16–17].

Rozwój przestrzenny Wrocławia do I wojny światowej omawia

Hein rich Wendt [13], tam również mapa (Plan II. Eingemeindungen

1261–1911).

Borów and Strzelin – proves that adaptation of even insig-

nicant relics is possible and justied. As a result of the

urbanisation of the eastern parts of the suburbs, which in-

creased in the 1950s following the construction of a new

railway station, a section of Strzelin highway was used for

development and in 1856 the cemetery was closed. Half

a century later the burial eld was crossed by a new sec-

tion of Dworcowa Street (1908), and after World War II the

cemetery was liquidated and pl. Konstytucji 3 Maja (Con-

stitution of 3 May Square) was made broader (1947)

–

however, its northern boundary in cadastral divisions was

preserved along with the development layout. In the local

plan, which was made for the railway station area in 2000

[10] (taking into account the conclusions of the historical-

urban studies [11]) the relics of the cemetery were treated

with respect. Not only was the greenery area designed at

the place of the necropolis and the boundary emphasis by

pedestrian routes as well as by elements of small architec-

ture were ordered, but also the development layout within

the square was subordinated to that boundary. That is why

the Silver Tower Center (project by Maćków Design Stu-

dio, realisation in 2014), which was built there, is accom-

panied by a triangular square – its area emphasises the

location of the eastern end of the cemetery.

Protection of pre-urbanisation landscape –

the casus of Wrocław

The process of the disappearance of the spatial struc-

tures of former suburbs, villages and farms can be well

traced in the area of Wrocław. Within its borders there are

about 75 former independent settlements whose lands re-

main mostly non-urbanised. The extent of the post-rural

area is evidenced by the area of agricultural land, forests,

and trees as well as barren vegetation, which according to

the data from 2015, covered a total of 52.6% of the city’s

area (arable land itself: 40.85%)

Expansion of the city into non-urbanised areas results

from the spatial policy of Wrocław authorities over the last

two centuries. It started in 1808 after the demolition of the

stronghold’s fortications through the inclusion of the sub-

urbs and neighbouring suburban settlements (Klecz ków,

Polska Nowa Wieś, Siedem Łanów) in the area of the city.

The so-called downtown terrains ring of 1.5–2.5 km in

width was completed in 1868 and the progressively urban-

ised land of Szczytniki, Gajowice, Dworek, Nowa Wieś

Komandorska, Glinianki were included in the area of the

city. The need to acquire new investment areas resulted in

the expansion of the city by Popowice, Borek (1897), Gaj,

Tarnogaj, Rakowiec, Zalesie (1904), Grabiszyn (1911),

and a part of Sępolno (1924)

. The largest expansion

The history of the cemetery is discussed by Marek Burak and

Hanna Okółska [9, pp. 289–291].

Agricultural land: 11 964 ha (40.85% of the city’s area of 29 282 ha);

forest land and woodlands: 1729 ha (5.9%), ecological land, barren ve -

ge tation, etc. 1714 ha (5.8 ha); according to: [12, pp. 16–17].

The spatial development of Wrocław until World War I is dis-

cussed by Heinrich Wendt [13], there is also a map there (Plan II. Ein-

ge meindungen 1261–1911).

78 Artur Kwaśniewski

rozrost – aneksja 33 gmin wiejskich – nastąpił w roku

1928 i został poprzedzony konkursem urbanistycznym

na „wielki Wrocław”

. Grunty pozyskane przed I wojną

światową były w tym czasie już w większości „skonsumo-

wane” na potrzeby mieszkaniowe, gospodarcze i komu-

nalne, natomiast tereny nowo przyłączone pomimo niema-

łej aktywności na polu budownictwa zachowały charakter

rolniczy co najmniej do lat 70. XX w. Także wsie inkor-

porowane w latach 1951, 1970 i 1973 nie utraciły cech

rustykalności – aż do boomu budowlanego lat 90. na ich

obszarze dominowała zabudowa zagrodowa i pola orne

Wartość zabytkowa dawnych terenów wiejskich w gra -

nicach Wrocławia nie była przedmiotem kompleksowych

badań. Wyznaczono wprawdzie strefy ochrony konser-

watorskiej, wpisując je do Studiumuwarunkowańikie-

runków zagospodarowania przestrzennego Wrocławia

(pierwsza edycja: 1998 r.), przedmiotem tej ochrony uczy-

niono układprzestrzenny,zagospodarowanieizabudowę

obszarów [18, s. 256], ale podstawę ustaleń stanowiły

zbyt pobieżne badania terenowe i mało rzetelne kweren-

dy źródeł. Skutkiem tego nie dostrzeżono logiki przed-

miejskich struktur osadniczych, pominięto liczne relikty

dawnej socjotopograi (miejsca po dworach, folwarkach,

gospodach, kościołach, cmentarzach) i elementy kompo-

nowanego krajobrazu (np. ciągi alejowe). Świadczy o tym

wymownie rysunek nr 2 do studium pt. Uwarunkowania

i kierunki – kompozycja przestrzenna, na którym elementy

konstytuujące plan dawnych wsi – Jerzmanowa, Żernik,

Pracz Odrzańskich, Pracz Widawskich – w żaden sposób

nie odzwierciedlają ich wciąż czytelnego średniowiecz-

nego układu obejmującego przestrzeń placu wiejskiego

(błonia, nawsia), parcel zagrodowych, dróg zagumien -

nych, ulic rozcinających obszar niwy domowej pośrodku

jej długości (il. 1). Nie dostrzeżono też kompozycyjnego,

zarazem zabytkowego waloru historycznych dróg i alej

(np. ul. Rdestowej nakierowanej ku wieży kościoła jerzma-

nowskiego; al. Rodziny Kornów prowadzącej z Osobowic

ku Górze Kaplicznej; alei łączącej areał dworski w Opa-

towicach ze wzgórzem widokowym zwanym Józenką).

Istnieją naukowe podstawy do objęcia ochroną całych

obszarów zachowanych w kształcie przedurbanizacyjnym

na wrocławskich peryferiach. Prezentuje je dysertacja

doktorska Moniki Brodzkiej pt. Ochronaizarządzanie

krajobrazem reliktowym w planowaniu przestrzennym

naprzykładziemiastaWrocławia(promotor: Alina Dra-

pella-Hermansdorfer) obroniona na Wydziale Architektu-

ry Politechniki Wrocławskiej w 2014 r. i opublikowana

w ramach Dolnośląskiej Biblioteki Cyfrowej [22]. Au-

torka pracy – na podstawie przekazów kartogracznych

z XIX–XX w. oraz współczesnych baz danych przestrzen-

nych, dokonując ich georeferencji w systemie GIS („do-

pasowując” je do siebie przy użyciu narzędzi komputero-

wych) oraz odpowiednio interpretując dane – wyznaczyła

obszary z relatywnie dobrze zachowanymi „skostniałymi

strukturami krajobrazowymi” stanowiącymi relikt zago-

Uwarunkowania społeczne i przestrzenne tej rozbudowy zawiera

publikacja magistratu z 1925 r. [14]. Szerszy kontekst wydarzeń cha rak-

teryzują: Beate Szymanski-Störkuhl [15] i Wanda Kononowicz [16].

Syntetyczny opis rozwoju przestrzennego Wrocławia w: [17].

– annexation of 33 rural municipalities – took place in

1928 and was preceded by an urban competition for “big

Wrocław”

. The land acquired prior to World War I was

at that time mostly “consumed” for residential, economic

and communal purposes, whereas the newly incorporated

areas, despite their quite intensive activity in the construc-

tion eld, preserved their agricultural character at least

until the 1970s. Also the villages incorporated in the years

1951, 1970, and 1973 did not lose their rustic qualities –

until the construction boom of the 1990s farm buildings

and arable elds dominated in these areas

The historic value of the former rural areas within

Wrocław has not been subject to comprehensive research.

Although the restoration protection zones were desig-

nated and included in the Studiumuwarunkowańikie

runków zagospodarowania przestrzennego Wrocławia

(Study of Conditions and Directions of Landscape Plan-

ninginWrocław) (rst edition in 1998) – the subject of

this protection was thespatiallayout,managementand

development of areas [18, p. 256] – the basis of the nd-

ings was too supercial eld research and source queries

which were not reliable enough. As a result, the logic of

pre-suburban settlement structures was overlooked and

many relics of the former socio-topography were omit-

ted (places where there were manors, farms, churches,

cemeteries) as well as elements of the designed land-

scape (e.g. alleys). This is evidently illustrated by draw-

ing No. 2 to the study entitled Uwarun ko wania i kierunki

– kompo zycja przestrzenna (Conditions and directions –

spatial design) in which the elements constituting the old

village plan – Jerzmanowo, Żerniki, Pracze Odrzańskie,

Pracze Widawskie – in no way does it reect their still

readable medieval layout covering the area of the village

square (farmland, village areas), farm areas, cemetery

roads, streets cutting the area of the house area in the mid-

dle of its length (Fig. 1). The compositional and histori-

cal value of the roads and alleys was not noticed either

(e.g. Rdes towa Street directed towards the Jerzmanowo

church tower; Korn Family Avenue leading from Osobo-

wice to the Chapel Mountain; and the avenue connecting

the Manor area in Opatowice with the scenic hill called

Józenka).

There are scientic grounds for the protection of the

whole areas preserved in the pre-urbanisation form on

Wrocław peripheries. They are presented in Monika

Brodzka’s PhD dissertation entitled Ochronaizarządza

nie krajobrazem reliktowym w planowaniu przestrzen-

nymnaprzykładziemiastaWrocławia (Protection and

mana gement of the relict landscape in spatial planning

ontheexampleofthecityofWrocław) (supervised by

Alina Drapella-Hermansdorfer), which was defended

at the Faculty of Architecture of Wrocław University of

Science and Technology in 2014 and published within

The social and spatial conditions of this expansion are presented

the publication of the magistrate of 1925 [14]. A broader context of

events is characterized by Beate Szymanski-Störkuhl [15] and Wanda

Ko nonowicz [16].

A synthetic description of the spatial development of Wrocław

in [17].

 Krajobrazprzedurbanizacyjnywprzestrzeniwspółczesnegomiasta/Pre-urbanisation cityscape in the space of a modern city 79

the Lower Silesian Digital Library [22]. The author of the

work – on the basis of cartographies from the 19

and 20

centuries and contemporary spatial databases, by geo-

referencing them in GIS system (“tting” them together

using computer tools) and appropriately interpreting the

data – designated areas with relatively well-preserved

“fossilised landscape structures” which constituted the

relic of former rural areas development. She distinguished

a total of 25 landscape units, located primarily in the

spodarowania dawnych terenów wiejskich. Wyróżniła

łącznie 25 jednostek krajobrazowych, położonych przede

wszystkim w zachodniej, północnej i południowo-wschod-

niej części Wrocławia, głównie w obrębie dawnych wsi

(Żerniki, Ratyń, Jerzmanowo, Pustki, Pracze Odrzańskie,

Osobowice, Rędzin, Lipa Piotrowska, Świniary, Biskupice

Widawskie, Kłokoczyce, Opatowice, Bierdzany, Siedlec).

Wprawdzie historyczne aspekty krajobrazu nie były przed-

miotem studiów i analiz, ale zastosowana metoda badań

Il. 1. Średniowieczna wieś jako struktura osadnicza – przykład Jerzmanowa (od 1973 r. w granicach Wrocławia): a) wieś w granicach

katastralnych z czytelnymi strukturami krajobrazowymi: hydrograficzną (układ cieków wodnych), użytkowania terenu (rozłóg niwowy, sieć

drożna) i rozplanowania niwy domowej (nawsie, zespoły parcel zagrodowych); rękopiśmienny plan Friedricha Bernarda Wernera [19, s. 459];

b) plan niwy domowej z czytelnymi elementami strukturalnymi (nawsie, zespoły parcel zagrodowych, drogi zagumienne, ulice wewnętrzne);

wycinek mapy z 1826 r. [20], interpretacja zasobów kulturowych A. Kwaśniewski; c) obowiązujące formy ochrony środowiska kulturowego

(„ogólnomiejska strefa ochrony konserwatorskiej II”, „ogólnomiejska strefa archeologicznej ochrony konserwatorskiej W”, stanowiska

archeologiczne, obiekty wpisane do rejestru zabytków) według [18]; fragment rys. 11 z uzupełnieniem A. Kwaśniewskiego;

d) wybiórczy i nielogiczny obraz struktury kompozycyjnej niwy domowej w opracowaniu planistycznym [18]; fragment rys. 2 z opisami

A. Kwaśniewskiego; e) historyczna struktura kompozycyjna dawnej niwy domowej (z chronologią sieci drożnej, kolor czerwony – elementy

średniowiecznego rozplanowania niwy domowej i sieci drożnej sprzed połowy XVIII w.); oprac. A. Kwaśniewski na podkładzie mapy z 1937 r. [21].

Oznaczenia na mapach: 1) plac wiejski (Anger); 2) drogi zagumienne; 3) kościół katolicki; 4) kościół ewangelicki

Fig. 1. Medieval village as a settlement structure as exemplified by Jerzmanowo (part of Wrocław since 1973): a) village within cadastral borders

with legible landscape structures: and its historical structures: hydrographic (system of water-course), use of terrain natural (layout of fields,

system of roads) and layout of village system (village green, complex of village plots), plan of Friedrich Bernard Werner [19, p. 459];

b) village layout with key structural elements (village green, complex of village plots, roads behind the farm plots, inner roads),

fragment of topographic map of 1826 [20], interpretation of cultural resources by A. Kwaśniewski;

obligatory forms cultural environment protection (“urban area of conservation protection II”, “urban area of archeological conservation protection W”,

archeological positions, objects entered into a register of monuments) according to [18], fragment of Fig. 11 with a supplement by A. Kwaśniewski;

d) selective and illogical image of compositional village structure in a planning elaboration [18];

fragment of Fig. 2 with descriptions by A. Kwaśniewski; e) historic composition structure of the former village

(with chronology of road network, red colour – elements of medieval planning of the village and road network before half of the 18

century),

elaboration by A. Kwaśniewski on the base of map of 1937 [21].

Notations on the maps: 1) village green; 2) roads behind the farm plot; 3) the Catholic church; 4) the Protestant church

80 Artur Kwaśniewski

geogracznych pozwoliła skutecznie wykazać zabytkową

wartość owych obszarów reliktowych, gdyż w obiektyw-

ny sposób udowodniła wysoki stopień autentyzmu zacho-

wanych struktur krajobrazu kulturowego.

Analizy Moniki Brodzkiej pozwoliły wychwycić po-

ważne zagrożenia krajobrazów reliktowych – związane

z planowanym zabudowywaniem dawnych pól (szczegól-

nie drastyczny przypadek to plan miejscowy dla rejonu

ul. Stefana Batorego – najbardziej monumentalnej z alej

śródpolnych w granicach miasta)

, ale zabudowa to nie

jedyny powód do obaw. Destrukcję historycznego kra-

jobrazu może powodować też zalesianie gruntów – np.

w obrębie osiedla Opatowice.

Planowane ingerencje na obszarze Opatowic prze-

widziane w studium i przypieczętowane w planie miej-

scowym to przykład szczególnie rażącego ignorowania

zabytkowej wartości krajobrazu

(il. 2). Teren dawnego

majątku opatowickiego, który po 1810 r. został poddany

estetyzującym zabiegom z inicjatywy właściciela, genera-

ła Hansa Ernsta Karla von Zietena, zachował do dziś pra-

wie wszystkie komponenty układu przestrzennego sprzed

200 lat: pozostałości folwarku, areał pól z „wachlarzowo”

poprowadzonymi drogami polnymi i reliktami starorze-

cza Odry, groble zabezpieczające obszar agrarny przed

powodziami, usypany wraz z nimi pagórek widokowy Jo-

sephinenberg (nazwany na cześć generałowej Josephiny

von Berlo-Suis), aleję o długości około 1400 m poprowa-

dzoną między folwarkiem a wzgórzem jako oś symetrii

całego zakomponowanego obszaru

. W myśl zapisów

planistycznych układ ten zostanie jednak zatarty, gdyż

zaplanowano tu zalesienia, które wchłoną większą część

pól i alei oraz wzgórze. Ochroną konserwatorską objęto

obszar zabudowy Opatowic, ale główną oś kompozycyj-

ną już nie. Co gorsza, wyznaczony na końcu alei obszar

wpisany do rejestru zabytków to nie pagórek widokowy

będący kluczowym składnikiem zabytkowej kompozy-

cji, lecz stanowiska archeologiczne

. Autorzy zalecili

odtworzyć założeniakrajobrazowe–„GórkaJózenka”,

ale bez świadomości, że wzniesienie to jedynie fragment

większej zabytkowej całości [24, par. 51 pkt 1 lit. a].

Ustalenia Moniki Brodzkiej stanowią jedynie część

niezbędnych studiów i analiz pozwalających kompetent-

nie chronić krajobraz przedurbanizacyjny Wrocławia.

Wciąż brak kompleksowych badań potrzebnych do ziden-

tykowania, objęcia ochroną i eksponowania pozostało-

ści dominant, akcentów bądź elementów charakterystycz-

nych w strukturze funkcjonalno-przestrzennej dawnych

osad podmiejskich. Do takich komponentów należą np.

lokalizacje dawnych siedzib feudalnych – w żaden spo-

sób niechronione:

– Ratyń, ul. Gromadzka (il. 3): miejsce po zabudo-

wie folwarku i dworze szlacheckim o średniowiecznej

metryce (rozebranym około połowy XIX w.), położone

na wysokiej nadrzecznej skarpie, obecnie zajęte przez

Zob. [22, s. 100–101], [23].

[18, s. 499–500 oraz rys. nr 10: Ochrona przyrody], [24].

Założenie krajobrazowe w Opatowicach wzmiankuję w: [27], [28].

[18, rys. nr 11: Ochrona dziedzictwa kulturowego], [24, par. 51

pkt 6, par. 72 pkt 7].

western, northern, and south-eastern parts of Wrocław,

mainly within the area of former villages (Żerniki, Ra-

tyń, Jerzmanowo, Pustki, Pracze Odrzańskie, Osobowi ce,

Rędzin, Lipa Piotrowska, Świniary, Biskupice Widawskie,

Kłokoczyce, Opatowice, Bierdzany, Siedlec). Although

the historical aspects of the landscape were not the sub-

ject of the studies and analyses, the applied geographic

research method effectively proved the historical value

of these relict areas because it objectively demonstrated

a high degree of authenticity of the preserved cultural

landscape structures.

Monika Brodzka’s analyses made it possible to capture

serious threats for relict landscapes – connected with the

planned development of former elds (a particularly dras-

tic case is a local plan for the area of Stefan Batory Street

– the most monumental of the eld alleys within the city

boundaries)

, but the development is not the only reason

for concern. Destruction of the historic landscape can also

be caused by afforestation of land – e.g. within the area of

Opatowice housing estate.

The interventions planned in the area of Opatowice,

which were envisaged in the study and conrmed in the

local plan constitute the examples of particularly agrant

ignorance of the historic value of the landscape

(Fig. 2).

The area of former Opatowice estate, which after 1810

was subjected to aesthetic treatments on the initiative of

the owner, General Hans Ernst Karl von Zieten, until today

has preserved almost all components of the spatial system

it had 200 years ago, i.e. the remains of the farm, areas

of elds with “fan-shaped” roads among them and relicts

of the oxbow lake of the River Oder, levees protecting

the agrarian area from oods, Josephinenberg scenic hill,

which was built along with the levees (named in honour

of Josephina von Berlo-Suis), the alley of about 1400 m

length between the farm and the hill as the symmetry axis

of the entire designed area

. According to the planning

records, this layout will be lost because afforestation is

planned here, which will absorb most of the elds and al-

leys as well as the hill. The restoration protection covered

the area of Opatowice development, but not the main com-

positional axis. What is worse, the designated area at the

end of the alley, which is in Register of objects of cultural

heritage is not a scenic hill that is a key component of the

historical layout, but an archaeological site

. The authors

advised to reconstruct the landscape layouts – “Józenka

Hill”, but without realising that this hill is only a fragment

of a larger historic whole [24, passage 51 point 1 letter a].

Monika Brodzka’s ndings constitute only a part of

the necessary studies and analyses, which could make

it possible to competently protect the pre-urbanisation

landscape of Wrocław. There is still no comprehensive

research necessary to identify, protect, and exhibit domi-

nant remains, accents or elements which are characteristic

in the functional and spatial structure of former suburban

See [22, pp. 100–101], [23].

[18, pp. 499–500 and drawing No. 10: Protection of nature], [24].

The landscape layout in Opatowice is mentioned in [27], [28].

[18, drawing No. 11: Protection of cultural heritage], [24,

passage 51 point 6, passage 72 point 7].

 Krajobrazprzedurbanizacyjnywprzestrzeniwspółczesnegomiasta/Pre-urbanisation cityscape in the space of a modern city 81

settlements. Such components include, for example, lo-

cations of former feudal sites – which in no way are pro-

tected:

– Ratyń, Gromadzka Street (Fig. 3): the site of the

former farm and a nobleman’s mansion dating back to

the Middle Ages (demolished around the middle of the

century), located on a high river escarpment, now

covered by meadows – is located outside the “city-wide

archaeological protection zone W”; in this zone there is

also the area of the former geometric ornamental garden

with perfectly preserved canals of the designed water sys-

tem, traces of quarter divisions, the remains of the foun-

tain basin – there are no other that readable relics of the

łąki – znajduje się poza granicą „ogólnomiejskiej strefy

ochrony archeologicznej W”; strefą tą objęto przyległy

obszar dawnego geometrycznego ogrodu ozdobnego

z doskonale zachowanymi kanałami komponowanego

układu wodnego, śladami podziałów kwaterowych, pozo-

stałością niecki fontanny – nie ma na Dolnym Śląsku tak

dobrze czytelnych reliktów „ogrodu barokowego” – ale

w ewidencji zabytków obiekt guruje jako grodzisko

Rozplanowanie areału dworskiego ukazuje schematycznie rę ko-

piśmienna mapa topograficzna Urmesstischblatt (arkusz: Bd II Bl. 4, spo-

rządzony w 1826 r., odpowiadający arkuszowi Deutsch-Lissa mapy Mess -

tischblatt) [20]. Dane na temat przemian własnościowych majątku zawiera

Il. 2. Dawna wieś Opatowice (w granicach Wrocławia od 1928 r.) z elementami komponowanego krajobrazu (1810–1815) jako w pełni

zachowana struktura przedurbanizacyjna – na mapach historycznych i współczesnych oraz w planach zagospodarowania przestrzennego:

a) areał wsi i kluczowe elementy struktury osadniczej (obszar użytków rolnych i zabudowy okolony groblami, relikty starorzeczy, aleja łącząca

zabudowę dworu i folwarku ze wzgórzem widokowym); wycinek mapy z 1826 r. [25], interpretacja zasobów kulturowych A. Kwaśniewski;

b) areał wsi z zachowanymi kluczowymi elementami struktury osadniczej – stan z 2015 r.; wycinek ortofotomapy [26], z opisami

A. Kwaśniewskiego; c) obowiązujące formy ochrony środowiska kulturowego – nieobejmującej wszystkich kluczowych elementów

historycznej struktury przestrzennej; fragment rys. 11 w [18], z opisami A. Kwaśniewskiego; d) miejscowy plan zagospodarowania

przestrzennego dla Opatowic z 2006 r. dopuszczający zatarcie historycznej struktury przestrzennej poprzez zalesienie obszaru agrarnego;

według [23], z opisami A. Kwaśniewskiego. Oznaczenia na mapach: 1) dwór i folwark; 2) aleja; 3) wzgórze Józefinka (Josephinenberg);

4) groble przeciwpowodziowe otaczające obszar agrarny; 5) historyczny obszar pól; 5a) historyczny obszar pól – obecnie tereny wodonośne;

6) historyczny obszar łąk nadrzecznych

Fig. 2. The former village Opatowice (in 1928 incorporated into Wrocław) and its composed landscape (1810–1815) as a fully existing historical

rural structure within the city limits: a) village area and key elements of its settlement structure (fields and building surrounded by dykes, avenue

connecting tha manor house with the viewing hill); fragment of map from 1826 [25], interpretation of map content by A. Kwaśniewski;

b) village area and key elements of its settlement structure today; fragment of ortophoto by 2015 [26], items description by A. Kwaśniewski;

c) forms of protection of cultural environment (most historical key elements are not protected); fragment of Fig. 11 in [18], items description by

A. Kwaśniewski; d) Opatowice on the spatial development plan of 2006 (historical agrarian areas will be afforested); according to [23],

items description by A. Kwaśniewski. Shown on maps: 1) manor house and farm buildings; 2) avenue; 3) hill called Josephinenberg;

4) dykes; 5) historical area of fields; 5a) historical area of fields – now water-baering area; 6) historical meadow area

82 Artur Kwaśniewski

“baroque garden” in Lower Silesia, but in the records of

monuments the object is listed as a hillfort

– Złotniki, Żwirowa Street (Fig. 4): the site of the for-

mer farm and medieval fortied mansion (demolished be-

fore 1876) with still readable depressions of the old moats

The layout of the manorial area is shown schematically in a ma -

nuscript topographic map named Urmesstischblatt (sheet: Bd II Bl. 4, made

in 1826, corresponding to sheet Deutsch-Lissa of the map Messtischblatt)

[20]. We can find more information about ownership transformations of

the estate in a five-volume monograph by Oskar Pusch [30]. Relics of

the garden layout are best revealed in Numeric Terrain Model map [29];

the object is identified as a hill fort by Krzysztof Demidziuk [31].

– Złotniki, ul. Żwirowa (il. 4): miejsce po zabudowie

folwarku i dworu obronnego o średniowiecznej metryce

(wyburzonych przed 1876 r.), z wciąż czytelnymi za-

głębieniami dawnych fos okalających majdan dworski

i ogród (?) – znajduje się poza obrysem archeologicznej

strefy ochrony konserwatorskiej

m.in. pięciotomowa monografia Oskara Puscha [30]. Relikty za łożenia

ogrodowego najpełniej ujawnia numeryczny mo del te renu w: [29];

o identyfikacji obiektu jako grodziska pisze Krzysz tof De midziuk [31].

Rozplanowanie areału dworskiego udokumentowane na mapie

topograficznej z 1826 (zob. przyp. 16); obiekt został po raz pierwszy

odnotowany w: [32], [33].

Il. 3. Miejsce po średniowiecznej siedzibie szlacheckiej i pozostałości ogrodu geometrycznego w Ratyniu (od 1928 r. w granicach Wrocławia)

jako relikt struktury przedurbanizacyjnej: a) areał siedziby feudalnej w początku XIX w.; wycinek mapy z 1826 r. [20], interpretacja zasobów

kulturowych – A. Kwaśniewski; b) obowiązujące formy ochrony środowiska kulturowego – nieobejmującej wszystkich kluczowych elementów

historycznej struktury przestrzennej; fragment rys. 11 w: [18], z opisami A. Kwaśniewskiego; c) zachowane pozostałości ogrodu (kanałów,

ścieżek, kwater) i wzniesienie ze śladami po zabudowie widoczne na numerycznym modelu terenu; wycinek mapy [29], z opisem i analizą

A. Kwaśniewskiego; d) widok na miejsce po zabudowie folwarku i dworu, stan ze stycznia 2017 r. (fot. A. Kwaśniewski); e) widok na relikty

założenia ogrodowego (z widocznymi ramionami kanału wodnego), stan ze stycznia 2017 r. (fot. A. Kwaśniewski);

Opisy na mapach: 1) dwór; 2) zabudowa i podwórzec folwarku; 3) ogród ozdobny; 3a) układ kanałów wodnych; 3b) basen na osi głównej ogrodu;

3c) basen na osi poprzecznej ogrodu; 3d) boczne partie ogrodowe z przekątniowym układem ścieżek; 4) oranżeria (?); 5) grobla;

6) obszar średniowiecznej zabudowy wiejskiej; 7) obszar zabudowy wiejskiej przyfolwarcznej (?); 8) młyn wodny i plac wiejski;

9) nowa zabudowa dworu i folwarku (około połowy XIX w.); 10) niecka stawu

Fig. 3. Area of medieval manor house and formal garden of the 18

century in Ratyń (former village, in 1928 incorporated into Wrocław)

as a relic of the pre-urbanization structure: a) manor area in the early 19

century; fragment of topographic map of 1826 [20], interpretation of

cultural content by A. Kwaśniewski; b) forms of protection of cultural environment according to [18] (relic of manor and farm buildings

are not protected); fragment of Fig. 11, items description by A. Kwaśniewski; c) still existing elements of manor and its garden area on digital

terrain model; fragment of relief map [29], items description by A. Kwaśniewski; d) location of the manor and farm buidings

(photo by A. Kwaśniewski, state in January 2017); e) relic of formal garden with canal (photo by A. Kwaśniewski, state in January 2017).

Description on maps: 1) manor house; 2) farm; 3) formal garden; 3a) canals; 3b) the garden pool situated on the main axis; 3c) the garden pool

situated on the side axis; 3d) the formal side garden; 4) orangery (?); 5) dike; 6) medieval area of village; 7) area of village by the manor house (?);

8) watermill and village green; 9) new manor house and farm buildings, constructed in the middle of the 19

century; 10) relic of pond

 Krajobrazprzedurbanizacyjnywprzestrzeniwspółczesnegomiasta/Pre-urbanisation cityscape in the space of a modern city 83

surrounding the mansion yard and the garden (?) – it is

situated beyond the outline of the archaeological protec-

tion restoration zone

– Popowice, Popowicka Street: the site of the former

medieval manor house surrounded by a moat (demo-

lished in the 19

century) and a farm development (de-

molished after 1945) – included in the local spatial deve-

The layout of the manorial area is documented in a topographic

map dated back to 1826 (see footnote 16); the object was noted for the

first time in: [32], [33].

– Popowice, ul. Popowicka: miejsce po dworze oto-

czonym fosą o średniowiecznej metryce (wyburzonym

w XIX w.) i zabudowie folwarku (zburzonej po 1945 r.)

– uwzględnione w miejscowym planie zagospodarowania

przestrzennego jako stanowisko archeologiczne pod nazwą

grodziskozwczesnegośredniowiecza, ale błędnie zlokali-

zowane (ok. 100 m na północ od faktycznej lokalizacji)

Otoczony fosą majdan z dworem dokumentują mapy z 1. po -

łowy XIX w. (m.in. mapa koryta Odry z 1823 r. w: Archiwum Państwo-

we we Wrocławiu, Zespół Regulacji Rzeki Odry, sygn. I 353); wygląd

dworu – w istocie willi podmiejskiej – uwiecznił na sztychu Friedrich

Il. 4. Miejsce po średniowiecznym dworze obronnym w Złotnikach (od 1928 r. w granicach Wrocławia) jako relikt struktury przedurbanizacyjnej:

a) areał dworu i folwarku w początku XIX w.; wycinek mapy z 1826 r. [20], interpretacja zasobów kulturowych – A. Kwaśniewski;

b) obowiązujące formy ochrony środowiska kulturowego – nieobejmujące właściwych elementów historycznej struktury przestrzennej;

fragment rys. 11 w [18], z opisem A. Kwaśniewskiego; c) zachowane pozostałości fos, majdanów i grobli widoczne na numerycznym modelu

terenu; wycinek mapy [29], z opisem A. Kwaśniewskiego; d) stan zachowania dawnego areału dworskiego w 2015 r.; fragment ortofotomapy

[26], z opisami A. Kwaśniewskiego. Oznaczenia na mapach: 1) dwór na kopcu; 2) zabudowa na majdanie dawnego podzamcza;

3) ogród w obrębie podzamcza; 4) fosy okalające kopiec i podzamcze; 4a) niecka stawu leżącego w obrębie fos; 5) zabudowa folwarku;

6) teren ogrodów użytkowych przy rezydencji; 7) teren historycznej zabudowy wsi Złotniki; 8) zabudowa karczmy przy przeprawie przez rzekę

Bystrzycę; 9) lokalizacja dworu na kopcu zniszczonego połowie XV w.; 10) lokalizacja grodu wczesnośredniowiecznego

Fig. 4. Area of medieval motte-and-bailey-castle in Złotniki (former village, in 1928 incorporated into Wrocław) as a relic of the pre-urbanization

structure: a) castle area in the early 19

century; fragment of topographic map of 1826 [20], interpretation of map content by A. Kwaśniewski;

b) forms of protection of cultural environment by [18] (most historical key elements are not protected); fragment of Fig. 11,

items description by A. Kwaśniewski; c) still existing elements of castle area (moat, motte, outer bailey) on digital terrain model;

fragment of relief map [29], items description by A. Kwaśniewski; d) castle area and key elements of its structure today;

fragment of ortophoto of 2015 [26], items description by

A. Kwaśniewski. Shown the maps: 1) manor house on the mound (motte);

2) outer bailey buildings; 3) outer bailey garden; 4) moat; 4a) relic of pond; 5) farm buildings; 6) kitchen (vegetables) gardens at the manor house;

7) medieval area of the Złotniki village; 8) inn at the bridge over the Bystrzyca river; 9) location of the other motte-and-bailey-castle,

destroyed in the middle of the 15

century; 10) location of the early medieval settlement

84 Artur Kwaśniewski

– Zgorzelisko, ul. Dłutowa: miejsce po zabudowie fol-

warku i dworze otoczonym fosą (wyburzonych jeszcze

w XIX w.) nie zostało objęte strefą ochrony archeologicz-

nej W, która okala jedynie obszar dawnej zabudowy wiej-

skiej (i to nie cały)

– Biskupice, ul. Starodębowa: wyznaczając strefy

ochrony archeologicznej, pominięto nie tylko miejsce po

pałacu z połowy XIX w. (który zastąpił starszy dwór na

kopcu) i budynkach folwarku, ale cały obszar zabudowy

wsi sięgającej początkami XII w. – zrujnowanej w 1945 r.

i później zlikwidowanej (dziś zajmują go zadrzewienia,

ogrody działkowe i nieużytki)

Odnotowane wyżej lokalizacje to przykłady najbar-

dziej oczywistych pominięć. Nie uwzględniam tu również

miejsc, których nie można objąć ochroną ze względu na

stopień przekształceń, ale które warto przynajmniej upa-

miętnić, np. środkami Systemu Informacji Miejskiej –

takich jak lokalizacja dworu obronnego i folwarku Dwo-

rek (ul. Ocerska), dworu i folwarku w Nowym Dworze

(ul. No wodworska) oraz przynależnego doń uparkowio-

nego terenu nad Ślęzą zwanego Raj (ul. Stanów Zjedno-

czonych)

Konkluzje

Ochrona przedurbanizacyjnego dziedzictwa kulturo-

wego Wrocławia wymaga interdyscyplinarnych badań.

Zasadne byłoby sporządzenie studiów dla dawnych

obszarów wiejskich na peryferiach miasta. Ustalenia

oraz wnioski (formułowane w porozumieniu z urzędem

Miejskiego Konserwatora Zabytków) powinny trać do

studium i miejscowych planów zagospodarowania prze-

strzennego (MPZP).

Formuła aktów prawa miejscowego będących narzę-

dziem planowania przestrzennego przewiduje zapisy

o różnym stopniu kategoryczności: nie tylko zakazy i na-

kazy, ale również wskazania. Celowe byłyby rekomenda-

cje wnoszone do studium dla autorów MPZP i w MPZP

dla inwestorów. Nie chodzi bowiem o to, aby każdy

fragment miasta objąć strefą ochrony konserwatorskiej,

lecz o to, żeby tworzyć współczesne zagospodarowanie

terenu bez nieuzasadnionego zacierania starszych struk-

tur. Inaczej mówiąc, dokumenty planistyczne powinny

bardziej stanowczo skłaniać do respektowania „zasady

dobrej kontynuacji” – póki jeszcze nie jest za późno. Na

przykład wciąż jeszcze można utrwalić strukturę rozpla-

nowania pól dawnej wsi Gaj zachowaną na terenie ogro-

dów działkowych między ulicami: Ziębicką, Morwo-

wą, Bardzką i aleją Armii Krajowej w postaci przebiegu

Gottlieb Endler („Breslauische Erzähler”, 1800, Nr 47). Błędne po ło-

żenie stanowiska archeologicznego przedstawia załącznik graficzny do

uchwały [34], zob. również jej tekst (par. 7 ust. 4 pkt 3).

Rozplanowanie areału dokumentuje m.in. mapa topograficzna

z 1826 r. [20]. Późniejsze mapy topograficzne z edycji Messtischblatt

(sporządzane od lat 80. XIX w.) ukazują nowe zabudowania folwarku

po północnej stronie drogi wiejskiej, zaś w miejscu starszej zabudowy

tereny ogrodów [21].

Obszar zabudowy dokumentują mapy topograficzne z XIX

i XX w. [20], [21].

Zob. [35]; park po raz pierwszy odnotowany w: [36].

lopment plan as an archaeological site under the name of

the hillfort from the early Middle Ages, however, incor-

rectly located (about 100 m north of the actual location)

– Zgorzelisko, Dłutowa Street: the site of the former

farm and manor house (demolished in the 19

century)

was not included in the archaeological protection zone

W which covers only the area of the former rural develop-

ment (and not all of it)

– Biskupice, Starodębowa Street: by designating the

archaeological protection zones, not only the site of the

former palace from the mid-19

century (which was

replaced by the older mansion on the mound) and farm

buildings but also the whole area of the village develop-

ment dating back to the 12

century were omitted – ru-

ined in 1945 and later liquidated (today, it is covered by

woods, allotment gardens and barren vegetation)

The locations listed above constitute the examples

of the most obvious omissions. I did not include places

that cannot be protected due to the degree of transforma-

tions, but which should at least be commemorated, e.g. by

means of the City Information System such as the loca-

tion of the fortied manor house and farm Dworek (O-

cerska Street), the manor house and farm in Nowy Dwór

(Nowodworska Street) and a park area belonging to it by

the River Ślęza called Raj (United States Street)

Conclusions

Protection of the pre-urbanised cultural heritage of

Wrocław requires interdisciplinary research. It would be

advisable to draw up studies for former rural areas in the

peripheries of the city. Findings and conclusions (formu-

lated in consultation with the City Conservator-Restorer

Ofce) should be included in the study and local spatial

development plans (MPZP).

The formula of local law acts as a spatial planning

tool provides provisions of various degree categorisa-

tion, i.e. not only prohibitions and orders but also guide-

lines. It would be advisable to include recommendations

in the study for the authors of MPZP and in MPZP also

for investors. It is not a question of every part of the city

being comprised by the conservation protection zone,

but we need to create modern land development without

undue distraction of older structures. The point is that not

every part of the city should be included in the restora-

A manor house situated in a yard surrounded by a moat is do -

cumented by maps dating back to the mid-19

century (e.g. the Oder

river bed map of 1823 in: The State Archives in Wrocław, The River

Oder Regulation Complex, File I 353); the manor house – in reality a su bur-

ban villa – can be seen in an engraving by Friedrich Gottlieb Endler

(“Bre slauische Erzähler”, 1800, Nr 47). The incorrect placement of the

archeological site is presented in the graphic annex to resolution [34],

see also its text (part 7 section 4 point 3).

The layout of the area is documented, amongst others, in a to -

pographic map from 1926 [20]. Later topographic maps from the edition

of Messtischblatt (carried out since the 1880s) show the buildings of the

farm from the north side of the agricultural road, while in the place of

older buildings from the side of the gardens [21].

The area of the development is documented by topographic

maps from the 19

and 20

centuries [20], [21].

See: [35]; the park was noted for the first time in: [36].

 Krajobrazprzedurbanizacyjnywprzestrzeniwspółczesnegomiasta/Pre-urbanisation cityscape in the space of a modern city 85

Bibliografia /References

[1] Zientara B., Henryk Brodaty i jego czasy, Państwowy Instytut Wy-

dawniczy, Warszawa 1975.

[2] Korta W., Historia Śląska do 1763 r., do druku przygotował

M. Der wich, Wydawnictwo DiG, Warszawa 2003.

[3] Dzieduszycki W., WiekXIII.Przemiany–ichspecykaiznacze-

nie, [w:] K. Wachowski (red.), Kultura średniowiecznegoŚląska

iCzech.„Rewolucja”XIIIw., Uniwersytet Wrocławski – Centrum

Badań Śląskoznawczych i Bohemistycznych, Muzeum Archeolo-

giczne we Wrocławiu, Wrocław 1998, 17–22.

[4] Marcinkowski M., Geneza i ewolucja scalania gruntów rolnych

w prawie niemieckim, „Przegląd Prawa Rolnego” 2012, Nr 2(11),

207–220.

[5] Schlenger H., Formen ländlicher Siedlungen in Schlesien. Beiträge

zur Morphologie der schlesischen Kulturlandschaft, Verlag von

M. & H. Marcus, Breslau 1930 [Veröffentlichungen der Schlesi-

schen Gesellschaft für Erdkunde E. V. und des Geographischen

Instituts der Universität Breslau, 10].

[6] Kwaśniewski A., Między „retrospektywą” a „progresją”:uwagi

o komunikatywnych funkcjach architektury czyli o sensie histo-

ryzmów, [w:] Svornik 8/2010. Sborník příspěvkůz8. specializo-

vané konference stavebněhistorického průzkumu uspořádané 9.–

12.6.2009vDěčíně.Historismy, Sdružení pro stavebněhistorický

průzkum, Národní památkový ústav – územní odborné pracoviště

v Ústí nad Labem, Lepton studio, Praha 2010, 23–44.

[7] Cempel C., Teoriaiinżynieriasystemów, Biblioteka Główna Po-

litechniki Poznańskiej, Poznań 2003, http://neur.am.put.poznan.pl/

systemy/systemy.htm [accessed: 21.02.2017].

[8]

Bernard W., Das Waldhufendorf in Schlesien. Ein Beitrag zur Sie-

dlungsgeographie Schlesiens, Verlag von M. & H. Marcus, Breslau

1931 (Veröffentlichungen der Schlesischen Gesellschaft für Erdkunde

E.V. und des Geographischen Instituts der Universität Breslau, 12).

[9] Burak M., Okółska H., Friedhöfe des alten Breslaus, Muzeum Ar-

chitektury we Wrocławiu, Wrocław 2007.

[10] Uchwała Nr XVII/529/00 Rady Miejskiej Wrocławia z dnia 20

stycz nia 2000 r. w sprawie uchwalenia miejscowego planu za gos-

podarowania przestrzennego rejonu Przedmieścia Świdnickiego

weWrocławiu,Dziennik Urzędowy Województwa Dolnośląskiego

z 11 kwiet nia 2000 r., nr 12, poz. 219, 648–678, http://oi.uwoj.wroc.

pl/dzienniki/Dzienniki/Dz12/Dz12.html [accessed: 12.01.2017].

[11] Kononowicz W., Krynicka B., Krzywka Ł., Kwaśniewski A., Stu -

dium historyczno-urbanistyczne wraz z wytycznymi konser wator ski-

mi dla potrzeb planu miejscowego zagospodarowania prze strzen -

negorejonuŚwidnickiegoPrzedmieścia weWrocławiu, Wro cław

1996 [Raporty Instytutu Historii Architektury Politechniki Wro -

cławskiej, Ser. SPR nr 401, mpis w zbiorach Centrum Wiedzy przy

Wydziale Architektury PWr].

[12] Podgórska B., Synowiec P., Górniak J., Podgórska S., Program

ochronyśrodowiskadlamiastaWrocławianalata2016–2020zper

spektywądoroku2025, Wrocław 2017, bip.um.wroc.pl/attachments

/download/44459 [accessed: 12.01.2017].

[13] Wendt H., Die Breslauer Eingemeindungen, E. Morgensterns Ver-

lags buchhandlung, Breslau 1912 [Mittheilungen aus dem Stadtar-

chiv und der Stadtbibliothek zu Breslau, 11].

[14] Fuchs [M.], Behrendt [F.], Die Stadt Braslau und die Eingeme-

indung ihres Erweiterungs-Gebietes. Denkschrift des Magistrats,

Breslau 1925.

[15]

Szymanski-Störkuhl B., Konkurs na rozbudowę miasta Wrocławia

i gmin podmiejskich z lat 1921–1922, [w:] J. Rozpędowski (red.),

Urbanistyka, Ocyna Wydawnicza PWr, Wrocław 1995, 339–358.

[16] Kononowicz W., PierwszyplangeneralnyWrocławia(1924)ipo-

czątkikompleksowegoprojektowaniaurbanistycznego, [w:] J. Roz-

pędowski (red.), Urbanistyka, Ocyna Wydawnicza PWr, Wrocław

1995, 301–338.

[17] Kwaśniewski A., Rozwój terytorialny, [w:] J. Harasimowicz (red.),

Encyklopedia Wrocławia, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław

2000, 713.

[18] Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przes

trzennegoWrocławia, oprac. pod kier. T. Ossowicza, tekst jednolity

przyjęty UchwałąnrL/1467/10RadyMiejskiejWrocławiazdnia

20 maja 2010 r., Biuro Rozwoju Wrocławia, Wrocław 2010.

[19] Werner F.B., Topographia oder Prodromus Delineati Silesiae Du-

catus [...], 1755 [rkpis w zbiorach Biblioteki Uniwersytetu Wro-

cławskiego, sygn. R 551].

[20] Rękopiśmienna mapa topograczna Urmesstischblatt, 1:25 000,

1826 [w zbiorach Staatsbibliothek Berlin – Stiftung Preussischer

Kulturbesitz, sygn. Kart N 729, Blatt 2827 (Deutsch-Lissa)].

[21] Drukowana mapa topograczna Urmesstischblatt, 1:25 000, 1937,

http://amzpbig.com/maps/025_TK25/4867_Breslau-Lissa_1937.

jpg [accessed: 12.02.2017].

[22] Brodzka M., Ochronaizarządzaniekrajobrazemreliktowymwpla

nowaniuprzestrzennymnaprzykładziemiastaWrocławia, Po litech-

nika Wrocławska, [Wrocław 2014], http://www.dbc.wroc.pl/dlibra/

docmetadata?id=24302&from=pubindex&dirids=107&lp=1126

[accessed: 12.01.2017].

[23] UchwałaNrXXII/712/08RadyMiejskiejWrocławiazdnia12czerw

a 2008 r. w sprawie uchwalenia miejscowego planu zagospodaro-

dawnych dróg polnych wydzielających „wijące się” pasy

pól oraz podziałów parcelacyjnych.

Trawestując znane powiedzenie, można rzec: łatwiej

jest bezpowrotnie zniszczyć autentyczne zabytkowe

struktury krajobrazu kulturowego niż je później restytu-

ować na podstawie źródeł historycznych.

tion protection zone, but rather modern spatial develop-

ment without unjustied destruction of older structures

should be established. In other words, planning docu-

ments should be more strongly committed to respecting

the “good continuity principle” – before it is not too late.

For example, it is still possible to preserve the layout

structure of the old village elds of Gaj existing in the

allotment gardens among Ziębicka, Morwowa, Bardzka

streets, and Armii Krajowej Alley in the form of the for-

mer eld roads separating the “winding” eld bands and

land divisions.

By adopting a famous saying, we can thus say that it is

easier to permanently destroy the authentic historic struc-

tures of the cultural landscape than to later restore them

on the basis of historical sources.

Translated by

BogusławSetkowicz

86 Artur Kwaśniewski

wania przestrzennego w rejonie Alei Batorego oraz dla zespołów

banistycznychKlinPusteckiiLasRatyński, Dziennik Urzędowy Woje-

wództwa Dolnośląskiego” z 23 lipca 2008 r., nr 201, poz. 2240, 14499–

14521, duw.pl/download.php?s=2&id=1472 [accessed: 12.01.2017].

[24] UchwałanrLV/3292/06RadyMiejskiejWrocławiazdnia14wrze-

śnia2006 r. wsprawie uchwaleniamiejscowego planuzagospo-

darowaniaprzestrzennegodlazespołuurbanistycznegoOpatowice

oraz części Makrownętrza Odry, http://docplayer.pl/40602146-

Uchwala-nr-lv-3292-06-rady-miejskiej-wroclawia-z-dnia-14-

wrzesnia-2006-roku.html [accessed: 12.01.2017].

[25] Rękopiśmienna mapa topograczna Urmesstischblatt, 1:25 000,

1826 [w zbiorach Staatsbibliothek Berlin – Stiftung Preussischer

Kulturbesitz, sygn. Kart N 729, Blatt 2892 (Breslau-Süd)].

[26] Ortofotomapa Wrocławia, 2015, http://gis.um.wroc.pl/imap/?gp-

map=gp11 [accessed: 21.02.2017].

[27] Kwaśniewski A., Dwór w dawnej wsi Opatowice, [w:] I. Bińkow-

ska, E. Szopińska (red.), Leksykon zieleniWrocławia, Via Nova,

Wrocław 2013, 408.

[28] Kwaśniewski A., Estetyzacja krajobrazu, [w:] I. Bińkowska, E. Szo -

pińska (red.), Leksykon zieleni Wrocławia, Via Nova, Wrocław

2013, 805–806.

[29] Numeryczny model terenu, http://mapy.geoportal.gov.pl/imap/

[accessed: 21.02.2017].

[30] Pusch O., Die Breslauer Rats- und Stadtgeschlechter in der Zeit

von 1241bis 1741, Bd. 1–5, Dortmund 1986–1991 [Veröffentli-

chungen der Forschungsstelle Ostmitteleuropa an der Universität

Dortmund. Reihe B].

[31]

Demidziuk K., Grodzisko w Ratyniu, [w:] I. Bińkowska, E. Szopińska

(red.), LeksykonzieleniWrocławia, Via Nova, Wrocław 2013, 417.

[32] Kwaśniewski A., PałacwdawnejwsiZłotniki, [w:] I. Bińkowska,

E. Szopińska (red.), LeksykonzieleniWrocławia, Via Nova, Wro-

cław 2013, 471–472.

[33] Bińkowska I., Park Złotnicki, [w:] I. Bińkowska, E. Szopińska

(red.), LeksykonzieleniWrocławia, Via Nova, Wrocław 2013, 533.

[34] Uchwała nr XXXIII/1131/09 Rady Miejskiej Wrocławia z dnia

23kwietnia2009r.wsprawieuchwaleniamiejscowegoplanuza-

gospodarowania przestrzennego rejonu Portu Popowice i Parku

Dębowego, http://edzienniki.duw.pl/duw/WDU_D/2009/96/2051/

akt.pdf [accessed: 12.01.2017].

[35] Kwaśniewski A., Ogród i park w dawnej wsi Nowy Dwór, [w:]

I. Bińkowska, E. Szopińska (red.), LeksykonzieleniWrocławia, Via

Nova, Wrocław 2013, 467.

[36] Kwaśniewski A., Ogród„Raj”, [w:] I. Bińkowska, E. Szopińska

(red.), LeksykonzieleniWrocławia, Via Nova, Wrocław 2013, 455.

Streszczenie

Kluczowym problemem omawianym w artykule jest ochrona pozostałości przedurbanizacyjnego krajobrazu kulturowego na terenach miast. Autor

zwraca uwagę na wartość struktur i elementów dawnych podmiejskich wsi w przestrzeni współczesnych miast. Stawia tezę, że kluczowe kompo-

nenty dawnego rozplanowania nie są ani należycie identykowane, ani waloryzowane – skutkiem czego ich ochrona jako obiektów dziedzictwa

jest wybiórcza i powierzchowna. Postuluje konieczność skorygowania dotychczasowej teorii i praktyki postępowania zarówno w badaniach krajo-

brazu historycznego, jak też w praktyce ochrony zabytków i planowania przestrzennego. Tezy artykułu zostały zilustrowane przykładami z terenu

Wrocławia.

Słowa kluczowe: ochrona krajobrazu kulturowego, Wrocław, planowanie przestrzenne

Abstract

The key problem discussed in this paper is the protection of the relic of pre-urbanized cultural landscape in urban areas. The author draws attention

to the value of structures and elements of suburban villages in contemporary urban spaces. He argues that the key components of the former layout

are neither well-identied nor valued – for this reason their protection is selective and supercial. The author believes that it is necessary to correct

both the methodology of historical landscape research and the practice of cultural landscape, in particular the practice of spatial planning protection.

The theses are illustrated by examples from the area of Wrocław.

Key words: cultural landscape protection, Wrocław, spatial planning