Miasta i miasteczka o nowożytnych formach na Dolnym Śląsku

Bogna Ludwig

doi:10.5277/arc160204

Streszczenie

W artykule przedstawiono i porównano rozwiązania planów miast nowożytnych lokowanych na Dolnym Śląsku po wojnie trzydziestoletniej. Pokazano nieliczne rozwiązania urbanistyczne o formach renesansowych i barokowych. Celem było wyszukanie inspiracji i wzorów oraz wskazanie prawdopodobnych naśladownictw, a także ocena wartości projektów urbanistycznych i ich znaczenia dla utrwalania lub zmian wykorzystywanych koncepcji. Po wojnie trzydziestoletniej obszar Dolnego Śląska miał zorganizowaną i stosunkowo kompletną sieć osadniczą. Jednym z nielicznych powodów zakładania miast była rozwijająca się dziedzina gospodarki – wydobycie rud metali. Drugim były względy prestiżowe. I to w tym wypadku odpowiedni dobór form przestrzennych miał dużo większe znaczenie. Wśród miast górniczych powstały dwa o wyraźnie renesansowym rozplanowaniu – Bolesławów (1581) i Złotniki Lubańskie (1677). Te miasteczka prezentują się typowo dla regionu (Saksonii, Czech, zwłaszcza rejonu Sudetów) i należą do późniejszych realizacji (choć w całej Europie stosowanych jeszcze w XVII, a nawet XVIII w.). Ze względu na swój niewielki rozmiar, podobnie jak inne miasta górnicze regionu, składają się tylko z obszernego rynku z czterema ulicami i otaczających go pierzei zabudowy. W okresie baroku powstały nieliczne nowe miasta zakładane przez dworzan austriackich i nową szlachtę w celu nobilitacji. Najważniejsze inicjatywy urbanistyczne związane są z działalnością członków rodziny książęcej Wirtembergów, którzy urządzając swe nowe rezydencje, dbali o fundację lub rozwój sąsiedniego miasta. Z inicjatywy pierwszego z książąt, Sylwiusza Nimroda, założono Dobroszyce (1663). Eleonora Charlotta, wdowa po Sylwiuszu II Fryderyku, przyczyniła się zaś do powstania barokowej enklawy miejskiej w Twardogórze (ok. 1685). Innym przykładem miasta o układzie barokowym stał się Brzeg Dolny Dyhrnów (1662). Oprócz rozwiązań zachowawczych renesansowych w genezie stosowanych w większości przypadków przy zakładaniu miast górniczych i rzemieślniczych powstały też na Dolnym Śląsku w 2. połowie XVII w. bardzo nowatorskie założenia urbanistyczne. Z zestawień ujawnia się, że projekty zastosowane przy zakładaniu północnośląskich barokowych miast należały do nurtu awangardowego. Powstawały równocześnie lub nawet wcześniej od wielu analogicznych fundacji z sąsiednich terenów.

Słowa kluczowe:
article
urbanistyka-nowożytna
dolny-śląsk
renesans
barok
wirtembergowie

Podgląd pełnego artykułu jest możliwy wyłącznie na większych ekranach.

2016

2(46)

DOI: 10.5277/arc160204

Bogna Ludwig*

Miasta i miasteczka o nowożytnych formach

na Dolnym Śląsku

The modern forms of towns in Lower Silesia

Wstęp

Po wojnie trzydziestoletniej na terenie Śląska istniała

dobrze zorganizowana i kompletna sieć osadnicza. Po

mimo zniszczeń wojennych i wyludnienia niektórych

regionów potrzeby i możliwości uzupełniania dawno

już ukształtowanej i okrzepłej struktury miast i wsi były

niewielkie. Pewne zapotrzebowanie w tej mierze dawała

intensywnie rozwijająca się dziedzina gospodar ki – wy

dobycie surowców. Powodem zakładania miast stawały

się też względy prestiżowe. W pierwszym wy padku za

łożyciele wybierali bardziej tradycyjne formy organizacji

przestrzennej nowo lokowanych miejscowości – począt

kowo oparte na rozplanowaniu średniowiecznych miast

lokacyjnych, następnie na koncentrycznych kompozy

cjach renesansowych. W drugim odpowiedni dobór form

przestrzennych miał dużo większe znaczenie. Nie tylko

okazałość, ale i zgodność z aktualną modą odgrywały

ważną rolę. Nowe miasta rozplanowywano wtedy zgod

nie z barokową kompozycją osiową. Nowe miejscowości

o znaczeniu reprezentacyjnym skupiły się przede wszyst

kim w rejonie Przedgórza Sudeckiego i północnej części

Dolnego Śląska, co wynikło z sytuacji politycznej i eko

nomicznej na ziemiach śląskich.

Artykuł ma na celu zestawienie i porównanie planów

miast nowożytnych lokowanych na Dolnym Śląsku po

wojnie trzydziestoletniej, wyszukanie inspiracji i wzorów

Introduction

After the Thirty Years’ War in the territory of Silesia

there was a wellorganized and complete settlement net

work. In spite of the ravages of war and depopulation of

certain regions, there were hardly any needs and possi 

bilities of complementing structures of towns and villa

ges that had been rmly established a long time ago.

Certain requirements in this respect emerged due to an

intensively developing branch of economy – the mining

of raw materials. Another reason for town founding was

connected with prestige. In the rst case, the founders

chose more traditional forms of spatial arrangement of the

newly established settlements, which were initially based

on the layout of the medieval towns, and then on the con

centric Renaissance compositions. In the second case, an

appropriate choice of spatial forms was of much greater

importance. Not only did grandeur play an important

role but compliance with the current fashion was signi 

cant as well. At that time new towns were planned in accor

dance with the Baroque axial composition. New towns

of a re presentative signicance were mainly located in

the region of Sudety Foreland (Przedgórze Sudeckie) and

the northern part of Lower Silesia, which was a result

of the political and eco nomic situation in Silesian lands.

This article is aimed at listing and comparing plans of

modern towns founded in Lower Silesia after the Thirty

Years’ War, investigating inspirations and models as well

as indicating possible imitations. This will enable us to

assess the value of these designs and their signicance for

the stability or changes of certain urban concepts.

* Wydział Architektury Politechniki Wrocławskiej/Faculty of Ar

chi tecture, Wrocław University of Science and Technology.

42 Bogna Ludwig

oraz wskazanie prawdopodobnych naśladownictw. Po

zwoli to ocenić wartość tych projektów i ich znaczenie dla

trwałości lub zmian pewnych koncepcji urbanistycznych.

Stan badań

Zagadnienie powstawania miast na terenie Dolnego

Śląska w okresie nowożytnym było częściowo opisywane

w pracach dotyczących problemów lokacji i osadnictwa

w szerszym ujęciu czasowym, a także we wstępach do

opracowań o charakterze encyklopedycznym czy słow

nikowym, w nich przedstawiono też niektóre z miejsco

wości rozplanowanych w końcu XVI, XVII i XVIII w.

Hugo Weczerka w swym artykule o późnych lokacjach

miejskich z lat 1400–1800 przeanalizował aspekty praw

ne i ekonomiczne tych procesów, nie zajmując się prze

mianami przestrzennymi. Na ten temat powstały publika

cje dotyczące pojedynczych miejscowości np. Złotników

Lu bańskich czy Pokoju [5], [6]. Najobszerniejsza praca

Jana Wrabeca, prezentująca przejawy kształtowania form

ur banistycznych, lokacji nowych miast i przemian ukła du

miejskiego w okresie baroku zajmuje się jednym szcze

gól nym regionem północnego pogranicza Dolnego Śląs ka

(zaprezentowano miasta: Milicz, Żmigród, Twardo gó rę,

Sułów, Cieszków i Goszcz)

[7].

Struktura polityczno-przestrzenna

i sytuacja gospodarcza na Śląsku

w czasach habsburskich i pruskich

W epoce nowożytnej Śląsk z rozdrobnionej struktu

ry politycznoprzestrzennej stopniowo przekształcał się

w dzielnicę podległą administracji państwa absoluty

stycznego. Po bitwie pod Mohaczem (1526) na Śląsku

można było wymienić 17 księstw, 8 państw stanowych

i 144 miasta

. Terytoria te były też w różnych formach

zależności administracyjnej, wywodzącej się ze struktur

feudalnych

. O specyce sytuacji społecznej i ekonomicz

Por. literaturę zestawianą przez Rafała Eysymontta [1] i Hugona

Weczerkę [2], [3] oraz odnoszącą się do Śląska z opracowania ogólnego

historii miast polskich [4].

Wśród księstw pięć: legnickie, wołowskie, brzeskie, opolskie

i cie szyńskie pozo sta wało we władaniu książąt piastowskich, jedno –

gło gowskie – znalazło się w rękach Jagiellonów, jedno było księs twem

biskupim – nyskie, trzy – jaworskie, świdnickie i wrocławskie bez po śred

nio wcie lono do Korony Czeskiej, dwa zachodnie – kroś nieńskie i ża 

gańskie przyłączono do państw Hohenzollernów i Wettynów (1472–1558).

Pozostałe pięć: oleśnickie, ziębickie, opawskie, kar nio wskie zmie

nia ły

w tym czasie właścicieli, okresowo przyłączane do są siednich [8].

Pięć z nich miało status niezależnych własności dziedzicznych:

wrocławskie, głogowskie, świdnickojaworskie, opolskoraciborskie

oraz księstwo biskupie – nyskie. Pozostałe były w zależności lennej

(leg nickie, brzeskie, wołowskie, oleśnickie, ziębickie, żagańskie, cie

szyńskie, opawskie, karniowskie, krośnieńskie) [8]. Wśród państw sta

nowych siedem – żmigrodzkie (Trachenberg, istniejące od 1492), mi 

lickie (Militsch, od 1494), sycowskie (Groß-Wartenberg, od 1489),

wo dzi sławskie (Vladislaviensis lub Loslauviensis, 1502–1742), pszczyń

skie (Pleß, od 1517), siedliskobytomskie (od 1601), przy

gra nicz ne:

siewierskie oraz hrabstwo kłodzkie pozostawało nie za leż nymi, choć

ulegały znacznym wpływom sąsiadów. Wolne państwa stanowe na zy

wano stanami większymi (status maiores), oprócz nich funk cjonowały

równie niezależne administracyjnie wolne lenna zamkowe (freie

The state of research

The issue of the formation of towns in the territory

of Lower Silesia in the modern period was partially

described in the studies on problems of town founding

and settle ments in a broader aspect of time as well as in

introduc tions to the studies of the encyclopedic or dic

tionary cha rac ter; they also presented some of the cities

laid out at the end of the 16

, 17

and 18

centuries

Hugo Weczerka in his article on late urban founding from

years 1400–1800 analyzed legal and economic aspects of

these processes not taking into consideration spatial trans

formations. This issue was discussed in publications on

single towns, e.g. Złotniki Lubańskie or Pokój [5], [6]. The

most comprehensive work by Jan Wrabec, which pre sents

manifestations of urban form development, the founding

of new towns and urban system transformations in the

Baroque period, deals with one particular region of the

northern borderland of Lower Silesia (presented cities: Mi 

licz, Żmigród, Twardo gó ra, Sułów, Cieszków, Goszcz) [7].

The political and spatial structure

and the economic situation in Silesia

in the Habsburg and Prussian times

In the modern era Silesia gradually transformed from

a fragmented political and spatial structure into a district

subordinate to the absolutist state administration. After

the battle of Mohacz (1526) in Silesia it was possible to

mention seventeen principalities, eight member states

and 144 towns

. These territories were also in various

forms of administrative subjections resulting from feudal

structures

. The way of exercising authority inuenced

the character of social and economic situation in Silesia

Cf. literature by Rafał Eysymontt [1] and Hugon Weczerka [2],

[3] and literature on Silesia included in the general description of the

history of Polish towns [4].

Among the principalities the following five: Legnica, Wołów,

Brzeg, Opole and Cieszyn remained in the possession of Piast princes;

one of them – Głogów was in the hands of the Jagiellonian dynasty; the one

was the bishop principality – Nysa; three – Jawor, Świdnica and Wrocław

were directly incorporated into the Czech Crown; the two western – Krosno

and Żagań were joined to the Hohen zollern and Wettin states (1472–1558).

The remaining five: Oleśnica, Ziębice, Opawa, Karniów changed owners at

that time and were joined to the neighbouring ones [8].

Five of them had the status of independent hereditary properties:

Wrocław, Głogów, Świdnica–Jawor, Opole–Racibórz as well as the

bishop principality – Nysa. The others were based on the feudal system

(Legnica, Brzeg, Wołów, Oleśnica, Ziębice, Ża gań, Cieszyn, Opawa,

Karniów, Krosno) [8]. Among the state countries, the following seven:

Żmigród (Trachen berg, existing from 1492), Milicz (Militsch, from

1494), Syców (Groß-Wartenberg, from 1489), Wodzisław (Vladi-

slavien sis or Loslauviensis, 1502–1742), Pszczyna (Pleß, from 1517),

Sied lisko–Bytom (from 1601), the borderland principalities: Siewierz

and Kłodzko county were independent although they were significantly

in fluenced by neighbours. Free state countries were called major states

(status maiores), apart from them equally independent and admi ni

stratively free castle fiefs (freie Burglehen), which were called minor

states (status minores). In 1740 there were 24 castle fiefs of this type.

The remaining lands (including also the following principalities: Opa

wa, Karniów, Racibórz, Ziębice, Oleśnica) were tem po rarily go verned

by the Jagiellonians, Podie bra dowicz, Przemyślid (later Wirtem berg) or

Hohenzollerns.

Miasta i miasteczka o nowożytnych formach na Dolnym Śląsku /The modern forms of towns in Lower Silesia 43

nej na Śląsku decydował również w dużej mierze sposób

sprawowania władzy. Kolejni panujący Habsburgowie

w miejsce tworzenia urzędów centralnych w Pradze czy

w Wiedniu wzmacniali zakres odpowiedzialności urzę

dów przedstawicielskich w księstwach im podległych.

Wobec zaistniałego osłabienia władzy centralnej dwór

rozpoczął powolny, acz systematyczny proces umocnie

nia jej agend względem stanów śląskich [9, s. 118 i n.],

[10, s. 415].

Wybuch wojny trzydziestoletniej spowodował zach

wianie pewnej stabilizacji występującej na Śląsku od

połowy XVI w. Stany śląskie podjęły decyzję współ

działania z powstańcami czeskimi, mając w zamyśle

uniezależnienie się od Habsburgów w ramach królestwa

czeskiego i likwidację katolickiej enklawy na Śląsku –

księstwa biskupa wrocławskiego. Pierwsza faza wojny za

kończona bitwą pod Białą Górą i ugodą drezdeńską (luty

1621) przyniosła przewagę Habsburgom. Śląsk został

obłożony wysoką kontrybucją. Katolicy odzyskali swo

bodę wyznawania swej wiary. Protestantów nie dotknęły

jednak większe prześladowania [8]. Następny okres woj

ny w latach 1626–1628 charakteryzował się nasileniem

walk. Wielokrotne przemarsze na przemian armii Wallen

steina i Mansfelda spowodowały na utrzymującym tym

razem neutralność Śląsku olbrzymie straty. Osiągnięta

przez Wallensteina przewaga umocniła pozycję katoli

ków. Przystąpiono do odzyskiwania utraconych kościo

łów, a także dóbr ziemskich. Nowa ofensywa państw

Unii Protestanckiej szybko przeniosła się na teren Śląska.

W roku 1632 wkroczyły armie: brandenburska i saksoń

ska pod dowództwem gen. Arnima i zajęły cały Śląsk.

W 1633 r. nastąpiło przeciwnatarcie wojsk cesarskich. Na

mocy traktatu pokojowego w Pradze (1635) Ferdynand II

wydał rozkaz przejścia wszystkich mieszkańców Śląska

na katolicyzm (z wyjątkiem księstw: legnickiego, brze

skiego, oleśnickiego oraz miasta Wrocławia). Kolejną

i ostatnią fazą wojny trzydziestoletniej był najazd armii

szwedzkich. W 1645 r. po raz trzeci Szwedzi pustoszyli

kraj. Walki trwały aż do zawarcia pokoju westfalskiego

24.10.1648 [11], [12].

Większość miast śląskich została zrujnowana. Straty

ludności dotyczyły zwłaszcza obszaru Śląska w pasie od

Żagania do Nysy. Ogółem liczba ludności na Śląsku spa

dła o jedną trzecią. Zniszczono 36 miast, 1095 wsi i 113

zamków. Mieszkańcy – zarówno szlachta, mieszczanie,

jak i chłopi – ponieśli ciężar kontrybucji i furaży dla

wojsk. Do szkód wojennych dołączyła zaraza, która pię

cioma falami nawiedziła Śląsk, siejąc największe spusto

szenie na terenach zachodnich (w Bytomiu Odrzańskim,

Lubsku, Otyniu, Zielonej Górze), ale także w Świdnicy

i jej okolicach. Skutkiem wojny była również emigracja

ludności protestanckiej na tereny niezależne od władzy ce

sarskiej, przede wszystkim Wielkopolski [13], [14]. Kraj

podnosił się z ruiny powoli. Jedynie książęta piastowscy

Burglehen), nazywane stanami mniejszymi (status minores). W 1740 r.

liczono 24 tego typu lenna zamkowe. Pozostałe zie mie (w tym także

księstwa: opawskie, karniowskie, raciborskie, zię bickie i oleśnickie)

były w czasowym zarządzie Jagiellonów, Po die bra dowiczów, Prze my

ślidów (później Wirtembergów) czy Hohen zollernów.

to a large extent. The successively reigning Habsburgs,

instead of creating central ofces in Prague and Vienna,

strengthened the range of responsibilities of representative

ofces in the principalities subordinate to them. In the

face of the existed weakening of the central authority, the

court began a slow but steady process of strengthening

its agencies with respect to Silesian states [9, p. 118 fol.],

[10, p. 415].

The outbreak of the Thirty Years’ War disturbed the

state of certain stabilization which had existed in Silesia

since the mid16

century. The states of Silesia de cided

to cooperate with the Czech insurgents with the in

tention to become independent of the Habsburgs within

the Kingdom of Bohemia and to liquidate the Catholic

en clave in Silesia – the Wrocław Bishop Principality.

The rst phase of the war ended with the Battle of Bílé

hoře and Dresden Treaty (February 1621) which resulted

in the advantage of the Habsburgs. A high contribution

was imposed on Silesia. Catholics regained the freedom

to profess their faith. Protestants, however, were not

affected by any severe persecution [8]. The next period

of the war in the years 1626–1628 was characterized

by intensication of ghting. Numerous marches of

Wallenstein and Mans feld armies alternately led to

enormous damage to Si lesia which this time continued to

keep its neutrality. The advantage gained by Wallenstein

strengthened the position of Catholics. The lost churches

as well as estates and properties started to be regained.

The new offen sive of the Protestant Union States quickly

moved to the territory of Silesia. In 1632 the Brandenburg

and Saxon Armies under the command of General Arnim

occupied the whole Silesia. In 1633 a counterattack of

the imperial army took place. Under the Treaty of Peace

in Prague (1635), Ferdinand II ordered all inhabitants of

Silesia to convert to Catholicism (with the exception of

the following principalities: Legnica, Brzeg, Oleśnica

and the city of Wrocław). The next and last phase of the

Thirty Years’ War was the invasion of the Swedish Army.

In 1645 the Swedes ravaged the country for the third time.

The ghting lasted until the conclusion of the Peace of

Westphalia on October 24, 1648 [11], [12].

Most of the Silesian towns were ruined. The po pu la 

tion losses referred in particular to the region of Si le 

sia comprising the area from Żagań to Nysa. In total the

population of Silesia decreased by onethird. 36 towns,

1095 villages and 113 castles were destroyed. The in ha

bitants – nobility, burgess and peasants alike – suffered

the burden of contribution and food for troops. War ra

vages were accompanied by a plague which spread over

Sile sia ve times wreaking havoc not only in the western

terri tories (in Bytom Odrzański, Lubsko, Otyń, Zielona

Góra) but also in Świdnica and its surroundings. The

war also resulted in emigration of Protestants to the areas

independent of the imperial power, primarily to Greater

Poland (Wielkopolska) [13], [14]. The country was rising

from ruins very slowly. Only the Piast princes of the

Principality of Legnica–Brzeg made an effort to rebuild

their properties right after the war by granting and renewing

privileges as well as by inviting settlers. In the territories

directly subordinate to the Habs burgs, the situation was

44 Bogna Ludwig

w księstwie legnickobrzeskim podjęli starania o odbudo

wę swoich dziedzin zaraz po wojnie poprzez nadawanie

i odnawianie przywilejów oraz ściąganie osadników. Na

terenach bezpośrednio podległych Habsburgom sytu

acja przedstawiała się znacznie gorzej. Kompleks habs

burskich ziem dziedzicznych (księstwa: głogowskie,

wrocławskie, świdnickojaworskie, z czasem legnickie,

brzeskie i wołowskie) objął najlepiej gospodarczo rozwi

nięte obszary, tylko częściowo zniszczone przez wojnę.

Brakowało jednak sprawnej polityki ekonomicznej. Wiele

ziem zmieniło właścicieli. Za zasługi i jako rekompensaty

otrzymywali je lub częściej nabywali ocerowie i dwo

rzanie cesarscy, zasilając w ten sposób dworską kasę. Sta

rając się jedynie o szybki zysk, uprawiali gospodarkę ra

bunkową. Szczególnie dotkliwie odczuły to małe miasta.

W ciągu całej epoki habsburskiej traciły znaczenie, wiele

z nich tak podupadło, że musiało zrezygnować ze statusu

miejskiego. Zastój gospodarczy pogłębił się, gdy już tylko

jedna trzecia Śląska nie podlegała bezpośrednio Koronie

Czeskiej. Część terenów okresowo znalazła się w zależno

ści od dworu polskiego

. Regres ekonomiczny i restrykcje

religijne sprawiły, że proces odradzania się miast śląskich

w 2. połowie XVII w. i w wieku XVIII przebiegał powoli.

W najgorszym położeniu były miasta północnozachod

niej części Śląska. Nawet tak znaczące ośrodki jak Legni

ca, Oleśnica czy Głogów do końca 1. ćwierci XVIII w.

nie powróciły do poziomu zaludnienia sprzed wojny

trzydziestoletniej. Na Równinie Wrocławskiej pozostałe

miasta były zdominowane obecnością stolicy dzielnicy

– Wrocławia [15]. W odmiennej sytuacji były tylko mia

sta Przedgórza Sudeckiego. Już przed wojną zaczął się

tam intensywnie rozwijać przemysł tkacki. Powstawał

on w oparciu o zniesienie monopolu miejskiego (prawa

mili), jednak ogólny wzrost produkcji w regionie mimo

to zamieniał miasta w ważne rynki zbytu towarów. W tym

okresie, szczególnie w XVIII w., coraz większe znaczenie

odgrywało wydobywanie surowców górniczych, oprócz

srebra i innych metali również węgla. Zaludnienie miast

podsudeckich nie tylko szybko osiągnęło poziom sprzed

wojny, ale w większości przypadków znacznie go prze

wyższyło. Na tym terenie znalazło się kilka największych

miast Śląska: Jelenia Góra, Świdnica, Kamienna Góra,

Ząbkowice czy Jawor. W niektórych dobrach zdecydowa

no się na związane z osiedlaniem się górników lokacje

miejskie, mające także charakter podsudeckich rynków

handlu surowcami.

Pomimo trudnej sytuacji gospodarczej władcy księstw

śląskich – ostatni Piastowie, nowi książęta cesarstwa jak

Wallenstein czy Lobkowitz, a także Jakub Sobieski de

cydowali się na przeznaczanie znacznych środków na

przebudowę i ozdabianie rezydencji znajdujących się

W latach 1645–1666 księstwa: opolskie i raciborskie jako za 

stawy za posagi były we władaniu polskich Wazów. Kilkanaście lat

później (1675) zmarł w Brzegu ostatni książę śląski z dynastii Piastów

Jerzy IV Wilhelm, książę legnickowołowskobrzeski. Po jego śmierci

obszar księstwa był przejmowany stopniowo przez cesarza. Z tych te re

nów w roku 1691 Oławę, pomimo starań o całe ziemie, otrzymał w wia

nie, wraz z ręką Jadwigi Elżbiety Amalii córki palatyna Renu Fi lipa

Wilhelma, Jakub Ludwik Sobieski (1667–1737).

much worse. The complex of the Habsburg hereditary

lands (principalities of Głogów, Wrocław, Świdnica and

Jawor, with time Legnica, Brzeg and Wołów) included

the most economically developed areas and only partially

destroyed by the war. However, there was no efcient eco

no mic policy. Many lands changed owners. These lands

were given or sold to ofcers and imperial courtiers for

their contribution and as compensations, in this way

supply ing the court treasury. Being only concerned with

a quick prot, they practised predatory economic ex

ploi tation. It was experienced particularly hard by small

towns. Throughout the whole era of the Habsburgs they

lost their importance, many of them so deteriorated that

they had to give up their city status. The economic sta

gna tion deepened when only onethird of Silesia was

not directly subjected to the Czech Crown. A part of the

territories was periodically dependent on the Polish court

The economic regress and religious restrictions re sulted

in the fact that the process of the Silesian towns’ re birth

in the 2

half of the 17

and in the 18

centuries was

rather slow. The cities of the northwestern part of Silesia

were in the worst situation. Even such signicant centers

as Legnica, Oleśnica or Głogów till the end of the 1

quarter of the 18

century did not return to the level of

population from before the Thirty Years’ War. Other cities

situated on Wrocław Plain were dominated by the presence

of the district capital – Wrocław [15]. Only towns of the

Sudety Foreland region were in a different situation. The

weaving industry intensively developed there already

even before the war began. It was developed on the basis

of the abolition of the monopoly of the city (law of the

mile), however, in spite of that fact, the overall increase in

production in the region turned cities into important sale

markets of goods. During this period, particularly in the

century, apart from silver and other metals including

coal, the raw materials mining increasingly played an

important role. The population of the Sudety Foreland

towns not only quickly reached the prewar level, but in

most cases it substantially exceeded this level. In this area

there were some of the largest cities in Silesia: Jelenia

Góra, Świdnica, Kamienna Góra, Ząbkowice, Jawor. In

some lands it was decided that urban founding, having also

the nature of Sudety Foreland markets in raw materials

trade, should be introduced, which was connected with the

settlement of miners.

Despite the difcult economic situation, the rulers of

the principalities in Silesia – the last Piasts, new princes

of the empire such as Wallenstein and Lobkowitz as

well as Jakub Sobieski decided to allocate considerable

funds for rebuilding and decorating residences which

In the years 1645–1666 the principalities: Opole and Racibórz

were ruled by the Polish House of Vasa as pledges for dowries. Several

years later (1675) the last Silesian Prince from the House of Piast

Jerzy IV Wilhelm, Legnica–Wołów–Brzeg Prince died in Brzeg. After

his death the principality was gradually taken over by the emperor. From

these lands in 1691 Jakub Ludwik Sobieski (1667–1737) took over

Oława, although he attempted to receive the whole land, as a dowry

along with the hand of Hedwig Elisabeth Amalie – daughter of Phillip

Wilhelm of Rhenish Palatinate.

Miasta i miasteczka o nowożytnych formach na Dolnym Śląsku /The modern forms of towns in Lower Silesia 45

w miastach stołecznych. Obok przemian architektonicz

nych przekształceniom zaczęto poddawać też najbliższe

otoczenie pałaców, tworząc reprezentacyjne wjazdy, a na

stępnie place miejskie. Jednak jedynie Wirtembergowie,

zajmując księstwo oleśnickie, zdecydowali się na wznie

sienie nowych siedzib wraz z lokowanymi równocześ nie

miastami.

Po wymarciu książąt piastowskich, kiedy proces pod

porządkowania władzy stanowej władzy centralnej za

czynał odnosić zamierzone skutki, podniósł się znacząco

status wielu urzędników dworskich. Starostowie w księ

stwach, jako reprezentanci króla, przedstawiciele Kamery

rezydujący w dawnych miastach książęcych, chcąc pod

kreślić swe znaczenie, kontynuowali w wiedeńskim du

chu przebudowy dawnych zamkówpałaców. Równocze

śnie szlachta napływowa zależna od dworu cesarskiego,

która otrzymywała rekompensaty wojenne, nadania lub

wynagrodzenia na ziemiach śląskich [9], czasem pocho

dząca z niższych warstw tego stanu starała się kształtować

swą pozycję. Ci nowi właściciele otrzymywali urzędy

dworskie i regionalne, często tworzono dla nich urzędy

tytularne przy dworze wiedeńskim. W strukturach władzy

i administracji wyeliminowano luteranów i kalwinów, od

suwano od władzy także Polaków

. Zmieniało to znacze

nie rodów szlacheckich na Śląsku. Starano się nie tylko

o prawną legitymizację statusu społecznego. Przejawem

zamożności ziemiaństwa była odpowiednio okazała sie

dziba, ze względów zarówno ekonomicznych, jak i presti

żowych warto było powiązać ją z własnym miastem. Co

jednak okazało się trudne do przeprowadzenia [9].

Miasta i miasteczka lokowane

w czasach nowożytnych

Przekształcenia wsi po nadaniu praw miejskich.

Miasteczka rzemieślnicze

W 2. połowie XVII w. na Śląsku sieć osadnicza była

na tyle rozwinięta, że nowe miasta lokowano niezwykle

rzadko i po dość szczegółowej analizie zasadności takiej

decyzji. Zwykle przywileje, jakie zdobywali u cesarza

właściciele lub samorządy (prawo organizowania targów

cotygodniowych i kilku jarmarków w roku czy inne przy

wileje rzemieślnicze i handlowe), dotyczyły istniejących

już ośrodków, którym wcześniej nie udało się ich zagwa

rantować. I tak np. w 1696 r. Ernst Heinrich Czettritz

postarał się o przywileje dla Wałbrzycha (Waldenburg),

który już od około 1425 r. był miasteczkiem [16, s. 41].

Wyjątkowo powstające nowe miejscowości miały przy

spieszać rozwój gospodarczy posiadłości ziemskich.

Do rozkwitu majątku w czasach nowożytnych nie

wy starczały już przychody rolnicze, właściciele musieli

po starać się o rozwój rzemiosła. Istotny postęp ekono

miczny mógł też opierać się na dochodach z manufaktur.

Np. w Kluczborku, Byczynie. Jedynie katolicy i Niemcy mogli

się cieszyć zaufaniem cesarskim. Dawną szlachtę już przed wojną dot

knę ły reskrypty i nowe prawo ziemskie z 1627 r., a od 1650 r. obowiązek

wylegitymowania się dyplomem szlacheckim w celu wpisu do metryki

ziemskiej i korzystania z praw stanowych.

were located in the capital cities. Apart from architectural

changes, immediate surroundings of palaces were also

transformed by creating representative entrances and then

city squares. However, only the Württembergs who took

the principality of Oleśnica decided to erect new buildings

along with newly founded towns.

After the Piast princes had died, when the process of

subordinating the state authorities to the central go vern 

ment began to bring the intended results, the status of

many court ofcials rose signicantly. Governors in the

principalities as representatives of the king as well as of

the royal ofce (Kammer) residing in the former prin

cely towns in order to emphasize their importance con 

tinued the reconstruction of old castlespalaces in the

spirit of Vienna. At the same time the immigrant no bility

subsidiary to the imperial court, who received war com

pensations, grants or payments in the territory of Silesia

[9], and sometimes caming from the lower classes tried to

develop their own position. These new owners received

court and regional posts and they were often given ti

tu lar ofces at the Viennese court. In the structures of

authorities and administration Lutherans and Calvinists

were eliminated, moreover Poles were also not allowed

to represent any authority

. This changed the signicance

of noble families in Silesia. Efforts were made not only

for the legal legitimacy of the social status. The wealth

of hereditary nobles and landed commoners (Polish

landed gentry) was adequately manifested in splendid real

estates and for both economic and prestigious reasons it

was worth associating them with their own towns. This,

however, turned out to be hard to carry out [9].

Cities and towns

founded in modern times

Transformations of villages after granting

of town privileges. Craft towns

In the 2

half of the 17

century in Silesia the settle

ment network was developed so well that new towns were

founded extremely rarely and after a fairly detailed ana 

lysis of the legitimacy of such a decision. Usually the

privileges, which the owners or governments by the Em

peror were granted (the right to organize weekly fairs and

several fairs a year or other craft and trade privi leges),

were connected with the already existing centers which

were not able to ensure them earlier. And so, for instance,

in 1696 Ernst Heinrich Czettritz was granted privi leges

for Wałbrzych, which had already been a town since

about 1425 [16, p. 41]. In particular cases, new towns

were supposed to accelerate the economic development

of country estates.

Agricultural revenues were no longer sufcient to con

tribute to the oureshing of wealth in modern times and

For example, in Kluczbork, Byczyna. Only Catholics and Ger

mans could enjoy the confidence of the Emperor. The former nobility

was affected by rescripts and a new land law of 1627 already before the

war, and from 1650 the noble people were obliged to show a diploma of

nobility to enter the land register and to use state laws.

46 Bogna Ludwig

Proces ten rozpoczęty w końcu XVI w. uwidocznił się

zwłaszcza w końcu trwania wojny trzydziestoletniej i po

niej, a jeszcze dobitniej w czasach pruskich, gdy produk

cja włókiennicza stawała się bazą budowania czy odbu

dowywania fortun. Zwykle podstawą było tworzenie czy

rekonstruowanie struktur wiejskich (np. w rejonie Gór So

wich, okolicach Wałbrzycha i Kamiennej Góry czy Je le

niej Góry). Po w stawały jednak nowe lub reorganizo wano

miejscowości, których właściciele wystarali się o nadanie

im praw miast.

Część z nich zachowywała układ wsi lokacyjnych.

W niektórych wzbogacano go aranżacją układu pla

cu przed dworem lub przed świątynią. Tak postąpiono

w Międzyborzu (Neumittelwalde), średniowiecznej wsi

prze nie sionej na prawo magdeburskie przez Henryka Wa

c ła wa Podiebradowicza w 1637 r.

Układ przestrzenny

zo stał przekształcony prawdopodobnie wraz z przebu

dową kościoła około 1680 r. Ostateczną barokową for

mę zespół ten uzyskał po wzniesieniu na miejscu gotyc 

kie go kościółka nowej drewnianej barokowej świątyni

w 1720 r. [2, s. 222], co szczególnie uwidacznia na rycinie

F.B. Wernher [18, s. 732].

Jednym z przykładów miast z końca XVI w. wyro

słych jeszcze z tradycji średniowiecznych jest Czernina

(Tschirnau). Lokację próbowano tu przeprowadzić już

na początku wieku (przywilej lokacyjny Władysława Ja

giellończyka z 1515 r.), założenie zrealizowano jednak

dopie ro w 1584 r. staraniem kolejnych właścicieli – von

Stoschów. Miasto rozplanowano wokół kwadratowego

rynku wytyczonego przy głównym trakcie, a zarazem

przyległego do folwarku dworskiego. Na jego środku za

chowano wiejski staw. Podstawą gospodarczą miasteczka

miała być działalność rzemieślników skupionych w ce

chach: kuśnierskim, tkackim, sukienniczym, piekarskim

i rzeźniczym.

Cieszków, w dobrach Maltzanów, lokowany w końcu

XV w. jako miejsce targowe i wtedy też zapewne roz

planowany w formie późnośredniowiecznego miastecz

ka, otrzymał prawa miejskie w 1621 r. Jednak dopiero

w 2. po łowie XVIII w., gdy przeszedł w ręce łowczyny

litewskiej Katarzyny Ludwiki Sapiehy, rozwinął się i zy

skał ba rokowy układ z dominantą rezydencji i osią łączą

cą kościół paraalny z kościołem dworskim

Miasta górnicze

Najczęstszym powodem powoływania nowych miast

była potrzeba zapewnienia obsługi miejsc wydobycia

rud metali, głównie metali szlachetnych. Tak powstały

Według informacji lokalnego kronikarza J. Franzkowskiego

6.05.1637. J. Franzkowski, Geschichte der freien Standesherrschaft, der

Stadt und des landräthlichen Kreises Groß Wartenberg, Gross War ten

berg 1912, s. 333 [za: 17, s. 46].

Kościół parafialny był wzmiankowany w 1666 r. jako budynek

o konstrukcji szkieletowej, przebudowany w latach 1748–1750 jako

świą tynia ewangelicka przez Sapieżynę. Kościół dworski działający już

w latach 1555–1654 jako protestancki, w 1728 r. został gruntownie prze

bu dowany czy wręcz wzniesiony na nowo i kolejno przekształcony

w 1753 r., praw do podobnie według projektu M. Franza [19, s. 21], [7,

s. 194–195], [2, s. 212].

so the owners had to make efforts to develop some crafts.

Signicant economic progress could also be based on the

income of manufactories. This process which started at

the end of the 16

century became particularly apparent

at the end of the Thirty Years’ War and after it, and even

more vividly in the Prussian times when textile production

became a base for building or rebuilding fortunes.

Usually, it was based on the foundation or reconstruction

of rural structures (e.g. in the area of the Owl Mountains,

in the surroundings of Wałbrzych and Kamienna Góra or

Jelenia Góra). However, new settlements were founded

or villages were reorganized, which were granted town

charters due to their owners’ efforts.

Some of them still had the layout of privileged villages.

In some others, the square system in front of the court or in

front of the temple was enriched with a new arrange ment.

Międzybórz (Neumittelwalde), a medieval village, was

de signed in this way and transferred to the Mag de burg

Law by Henryk Wacław Podiebrado wicz in 1637

. The

spatial arrangement was transformed probably along

with the reconstruction of the church in about 1680. This

complex received its nal Baroque form after a new

wooden Baroque church was built in 1720 [2, p. 222] on

the site of the Gothic church, which is particularly clearly

shown in F.B. Wernher’s drawing [18, p. 732].

One of the examples of the towns from the end of

the 16

century that comes from medieval traditions is

Czer nina (Tschirnau). There were attempts to grant it

a town charter already at the beginning of century (pri vi

lege by Władysław Jagiellończyk from 1515), how ever,

the layout was realized only in 1584 due to the efforts

made by the successive owners – von Stosch. The town

was planned around a square market which was situated

near the main road and at the same time was adjacent

to the court farm. A rural pond was preserved in its

centre. The work of craftsmen gathered in guilds such as

fur clothing, weaving, cloth manufacturing, bakery and

butcher was supposed to be an economic basis for the

town.

Cieszków, within the Maltzan property, was founded

at the end of the 15

century as a trade fair place and

most probably at that time it was laid out in the form of

a latemedieval town, however, it was given a town cha 

rter only in 1621. In the 2

half of the 18

century Ciesz

ków was taken over by Lithuanian Grand Mistress of

the Hunt Katarzyna Ludwika Sapieha; it ourished then

and received a Baroque arrangement with a domi nant of

residence and an axis connecting the parish church with

the court church

According to local chronicler J. Franzkowski 6.05.1637. J. Franz

kowski, Geschichte der freien Standesherrschaft, der Stadt und des

landräthlichen Kreises Groß Wartenberg, Gross Wartenberg 1912,

p. 333 [acc. 17, p. 46].

The parish church was mentioned in 1666 as a frame con

struction building, rebuilt in the years 1748–1750 as a Protestant

temple by Sa pieżyna. The court church which was Protestant during

the years 1555–1654, in 1728 was completely rebuilt or even

built from scratch and then subsequently transformed in 1753,

probably designed by M. Franz [19, p. 21], [7, pp. 194–195], [2,

p. 212].

Miasta i miasteczka o nowożytnych formach na Dolnym Śląsku /The modern forms of towns in Lower Silesia 47

założone przez Kaspara Schaffgotscha z Grodna Kowary

(Schmiedeberg, 1513), gdzie wydobywano rudę żelaza –

magnetyt, Miedzianka (Kupferberg) lokowana w 1519 r.

przez Hansa Dippolda do wydobycia miedzi, srebra i oło

wiu, a także miejscowości z kopalniami srebra i ołowiu:

Miasteczko Śląskie (Geor genberg) założone w 1530 r.,

które w 1562 r. zyskało pra wa miasta górniczego, Bole

sławów (Wilhelmsthal, 1581), Srebrna Góra (Silberberg,

1536), Pobiedna (Wigandsthal, 1667), gdzie pozyskiwa

no cynę, Złot niki Lubańskie (Goldentraum, 1677) – złoto

oraz Ciechanowice (Rudelstadt, 1754) – miedź, ołów

Intensywna eksploatacja, zwłaszcza w powstających już

wówczas kopalniach (technika podziem na), decydowała

o szybkości rozwoju miejscowości.

Początkowo proces zakładania miast górniczych w cza 

sach nowożytnych przebiegał w analogiczny sposób do

procesu lokacji miast w średniowieczu, jednak z cza sem

zaznaczono odrębność prawną i odmienność re gu lacji

prze strzennych takich miejscowości. Od końca XVI w.

otrzy mywały one status „wolnych miast górniczych”.

Przy wileje w nim zawarte nie tylko miały charak ter eko 

nomiczny, ale dotyczyły również organizacji przestrzen

nej miejscowości m.in. dawały prawo do budowy i prze

budowy według własnego uznania; jak w przypadku

mia sta i zamku w Miedziance, która zyskała status wol

ne go miasta górniczego od Ludwika Jagiellończyka

już w 1519 r. [4, s. 574]. Pozwalało to na dość dowol

ne kształtowanie struktury przestrzennej rozwijających

się miasteczek. W niektórych wypadkach decydowano

się na kontynuowanie układu wiejskiego. W przypadku

Srebr nej Góry zwielokrotniono układ ulicowy, prowa

dząc kolej ne ciągi zabudowy na południe od pierwot

nego założe nia

. Podobnie, rozplanowanie o schemacie

wsi utrzyma ły Kowary, Szklarska Poręba (Schrei berhau,

prawa miasta górniczego – 1545?), Miasteczko Śląskie

i Ciechanowice [2, s. 215 i n.], [3, s. 453]. W innych

Zestawienie na podstawie [20, s. 37].

Wyraźnie widoczne na planie F.B. Wernhera rozróżnienie mię

dzy szczytową zabudową przy ul. Letniej a kalenicową przy ul. Zi mo

wej i poniżej biegnącej, obecnie niezabudowanej drodze [21, s. 526–

527].

Mining towns

The most common reason for founding new towns

was the need to ensure the operation of metal ores mining

places, mainly of precious metals. Some of the towns esta 

blished in this way by Kaspar Schaffgotsch of Grod no

were: Kowary (Schmiedeberg, 1513), where iron ore was

mined, i.e. magnetite, Miedzianka (Kupferberg) foun ded

by Hans Dippold for mining copper, silver and lead, as

well as the following towns with silver and lead mines:

Miasteczko Śląs kie (Geor genberg) which was founded in

1530 and granted privileges of a mining town in 1562,

Bolesławów (Wilhelmsthal, 1581), Srebrna Góra (Sil ber-

berg, 1536), then Pobiedna (Wigandsthal, 1667) where

tin was mined, Złotniki Lubańskie (Goldentraum, 1677)

– gold, and Ciechanowice (Rudel stadt, 1754) – copper,

lead

. Intensive exploitation, especially in new mines at

that time (underground technique), deter mined the speed

of the development of these places.

Initially, the process of founding mining towns in mo

dern times ran in a similar way to the process of founding

towns in the Middle Ages, however, with time legal se

parateness and a difference of spatial regulations of such

towns were determined. Since the end of the 16

cen 

tury they received the status of “free mining towns”. The

privileges contained therein were not just of the eco nomic

character but they also referred to the spa tial organization

of the town, among other things, they gave the right to

build and rebuild at one’s discretion; as in the case of the

city and castle in Miedzianka, which gained the status of

a free mining town since the time of Louis II of Hungary

already in 1519 [4, p. 574]. This allowed for a fairly free

formation of the spatial stru cture of the developing small

towns. In some cases, the rural layout was continued.

In the case of Srebrna Góra, the system of streets was

multiplied by extending succeed ing developments from

the original layout to the south

. Similarly, the rural scheme

The list on the basis of [20, p. 37].

A distinction between the gable development at Letnia Street and

the ridge roof development at Zimowa Street as well as the undeveloped

Il. 1. Bolesławów.

Fragment mapy topograficznej,

w skali 1:25 000 z 1936 r.

Kopia bez skali (źródło: http://

amzpbig.com/maps/5767_

Wilhelmsthal_1936.jpg,

data dostępu: 15.03.2014)

Fig. 1. Bolesławów.

A fragment of the topographic

map in scale 1:25 000 from

1936. A copy without scale

(source: http://amzpbig.com/

maps/5767_Wilhelmsthal_1936.

jpg, accessed: 15.03.2014)

48 Bogna Ludwig

„wolnych miastach górniczych” dostosowywano zasady

rozplanowania wynikające z tradycji opartej na regu

łach lokacji na prawie

niemieckim do trudnych warun

ków topogra cznych, ale i no wych zasad estetycznych.

Jeszcze w 2. połowie XVII w. dominowały rozplanowania

kon cen tryczne z kwa drato wym rynkiem i promieniście

roz cho dzącymi się uli cami wykorzystujące koncepcje re

nesansowe. Złot niki Lu bańskie lokowane w 1662 r. jako

mia stecz ko (Städt chen) przez Christopha von Nostitza wła ś

ciciela dóbr wo kół

zamku Czocha, w 1677 r. zyskały przy

wileje wol nego miasta górniczego, co umożliwiało nie

skrępowany rozwój i gwarantowało napływ górników

Powstały w tym cza sie układ urbanistyczny miał wybitnie

renesansowy cha rakter przestrzenny – z kwadratowym

rynkiem z ulicami dzielącymi pierzeje przyrynkowe,

zbiegający mi się w jego środku [5], tak jak w powstałym

prawie wiek wcześniej (1581) Bolesławowie

[3, s. 567],

[4, s. 548].

Jedynie w przypadku Pobiednej można obserwować

zaplanowanie kompozycji osiowej, świadczącej o wpły

wie koncepcji barokowych. Intensywnie rozwijająca się

dzięki napływowi protestanckich uchodźców osada, od

1658 r. w rękach nowego właściciela Wiganda von Gers 

dorfa, który w 1667 r. uzyskał pozwolenie od elektora

Jana Jerzego II na założenie miasta na prawie górniczym

(Meffersdorfer Stadtel), przeszła dwukrotnie regula

cje przestrzenne. Po wypełnieniu pierzei wytyczonego

w 1667 r., jako rozszerzenie ulicy wsi, rynku miasteczka

zde cydowano się na drugi plac rozplanowany na osi zało

że nia dworskiego, wówczas zdewastowanego pożarem

z 1661 r. Prawdopodobnie już w końcu XVII w. projekto

wano odbudowę siedziby i stworzenie sprzężonego ukła

du pałacu i placu miejskiego [3, s. 556].

Nowe miasta przy siedzibach ziemiańskich.

Nieudane lokacje

Innym powodem podejmowania starań o przywileje

miejskie dla organizowanych miejscowości były względy

prestiżowe. W przypadku budowania nowych lub przej

mowania rezydencji pozycję społeczną i status majątkowy

mogło podnieść założenie miasta. Jednak w rozwiniętej

sieci osiedleńczej Śląska inicjatywy tego rodzaju łączyły

się z dużym ryzykiem. Dotyczyły przede wszystkim miej

scowości przygranicznych, a więc terenów Łużyc i Zie

mi Lubuskiej (zarówno po jednej, jak i po drugiej stronie

granicy) oraz północnych rejonów Dolnego Śląska. Część

z nich skończyła się niepowodzeniem. Nadanym prawom

miejskim nie towarzyszyło założenie układu przestrzen

nego i ściągnięcie osiedleńców. Funkcjonujący czasem

kilkadziesiąt czy ponad sto lat status prawnoadministra

cyjny nie przyczynił się do powstania zespołu osiedleń

czego o charakterze miejskim. Bralin prawa miejskie jako

miasteczko zyskał przed 1540 r., z tego czasu pochodzi

W dokumentach źródłowych pojawiają się dwie daty lokacji

miasteczka. Jedne ze źródeł mówią o roku 1662, natomiast inne podają

rok 1672 [3, s. 141].

Podobny układ miało też zapewne Międzylesie (Mittelwalde) –

miasto graniczne, którego prawa miejskie odnowiono w 1581 r.

layouts were used in villages such as Kowary, Szklarska

Poręba (Schreiberhau, mining town privileges – 1545?),

Miasteczko Śląskie and Ciechanowice [2, p. 215], [3,

p. 453]. In other “free mining towns” the layout principles

resulting from the tradition based on the German law

foundation were not only adapted to difcult topographical

conditions, but also to new aesthetic principles. Still in

the 2

half of the 17

century concentric layouts with

a square market place and radially spreading streets using

Renaissance concepts were dominant. Złotniki Lubańskie,

which was granted privileges in 1662 as a small town

(Städt chen) by Christoph von Nostitz who was the owner

of the properties surrounding Czocha Castle, in 1677 was

granted privileges of a free mining town, which ensured

un hindered development and guaranteed the inux of

miners

. The ur ban layout, which was formed at that

time, was of a re markably Renaissance character – with

a square market place with streets which divided the

frontages near the market square, converging in its centre

[5], si mi larly as in Bo le sła wów which was founded almost

one cen tury earlier (1581)

[3, p. 567], [4, p. 548].

Only in the case Pobiedna is it possible to observe the

axial composition plan which shows the inuence of Ba

roque concepts. The settlement, which was intensively

developing thanks to the inux of Protestant refugees and

since 1658 was in the hands of the new owner Wigand

von Gersdorf who in 1667 obtained a permission from the

Elector John George II to found a town based on the mining

rights (Meffersdorfer Stadtel), underwent spatial regula

tions twice. After lling the frontage outlined in 1667 as an

extension of the village street and the market place of the

town, the other square was planned on the axis of the court

layout, which was devastated by re in 1661. Probably,

already at the end of the 17

century the reconstruc tion

of the building was being designed as well as a coupled

system of the palace and the town square [3, p. 556].

New towns at the premises of the landed gentry.

Unsuccessful foundations

Another reason for making efforts to be granted town

privileges for the organized villages was connected with

prestige. In the case of building a new house or taking

over a residence, founding a town could increase the

social and nancial status. However, in the developed

settle ment network of Silesia, the initiatives of this kind

were connected with a high risk. First of all, they referred

to the borderline villages, namely the territories of Lusatia

and Lubusz Land (both on the one and on the other side

of the border) as well as to the northern regions of Lower

Sile sia. Some of those initiatives were unsuccessful.

The granted town charters were not accompanied by

street running lower down can be clearly seen on the plan by F.B.

Wernher [21, pp. 526–527].

Two dates of the town foundation appear in the source do cu

ments. One of the sources indicates the year 1662, while others present

the year 1672 [3, p. 141].

Międzylesie (Mittelwalde) probably had a similar system – it

was a border whose borough rights were reneved in 1581.

Miasta i miasteczka o nowożytnych formach na Dolnym Śląsku /The modern forms of towns in Lower Silesia 49

founding a spatial system or inviting settlers. The legal

and administrative status, which sometimes functioned

for several dozen or more than a hundred years, did not

contribute to the foundation of a settlement complex of

an urban character. Bralin was granted town privileges as

a small town before 1540; a medieval system with a square

market place dates from that time, however, attempts to

change it into a city in 1650 were unsuccessful. Goszcz

(Goschuetz), which was granted town privileges in 1638

and in 1650 it was called a town, in 1689 it was described

as a rural system with an irregular small market place in

the neighborhood of the residence and a representative

temple–square system was arranged, similarly to the

arrangement in Międzybórz [2, pp. 218, 224], [18, p. 735],

[19, p. 25]. A similar foundation on the border of Lower

Silesia in the vicinity of Milicz was also unsuccessful.

At the end of the 17

century (1694) the capital city of

the smaller autonomous state country called Sułów was

probably granted town privileges (since 1654) [3, p. 526],

[19, p. 25]. At that time, most probably, the foundation

of the town was carried out in the medieval type; with

a rectangular market place and streets spreading from

its corners. However, as a result of damages during the

Silesian wars and a re the town declined and perhaps it

even lost its legal status. Frederick II the Great conrmed

(or renewed) it only in 1755 [4, p. 589], [19, p. 75]. In

Lubuskie such attempts can be noticed in the foundation

of towns Zabór (Saabor) – 1556 and Konotop (Kon -

topp) – 1706. In Lusatia such actions ended in a partial

success, e.g. in 1667 the above mentioned Po biedna, was

granted town privileges, i.e. the mining town for religious

refugees from Silesia; and it kept them till 1815. In 1679

the old settlement of Dziadoszanie called Iłowa (Halbau,

Kühzal) was granted town privileges by the Elector of

Saxony John George II and used them till 1830 when it

was degraded to a market town (Marktecken) [23]. In

1690 Czerwieńsk (Rothenburg), which was already a well

developed town, was granted a town charter.

Residential towns of the Wirtembergs

In the Baroque a few towns were founded by Austrian

courtiers and new nobility. The most important urban

planning initiatives were connected with the activities of

the princely family members of the Wirtembergs who,

when arranging their residences, took care of the foun

da tion and development of the neighbouring town. The

Würtembergs, who came from the side line (Württem berg

Weiltingen) of the branched ancestry in the 16

century

and used a hereditary title of Prince since the end of the

century, settled permanently in Silesia in the mid

century

. Taking over the Principality of Oleśnica

after the Podiebrady, they tried to build the prestige of

In 1647 Silvius Nimrod WürttembergWeiltingen married Eli

zabeth Mary, daughter of Oleśnica Prince Charles Frederick Po die

bradowicz. After the death of his fatherinlaw, Silvius obtained the title

of Duke of Oleśnica for the price of 20 000 guilders from the Emperor

Ferdinand III, in return for which he renounced his rights to the title of

the prince of WürttembergWeiltingen [24]–[26].

układ średniowieczny z prostokątnym rynkiem, niestety

próby stworzenia miasta w 1650 r. zakończyły się niepo

wodzeniem. Goszcz (Goschuetz), który otrzymał prawa

miejskie w 1638 r., nazywany miasteczkiem w 1650 r.,

w 1689 r. opisywany był jako układ wiejski, gdzie wyty

czono nieregularny ryneczek w sąsiedztwie rezydencji

i zaaranżowano reprezentacyjny układ świątynia–plac,

tak jak w Międzyborzu [2, s. 218, 224], [18, s. 735], [19,

s. 25]. Niewielkie powodzenie miała też podobna lokacja

na pograniczu Dolnego Śląska, w sąsiedztwie Milicza.

W końcu XVII w. (1694) prawa miejskie prawdopodob

nie otrzymała tam stolica mniejszego wolnego państwa

stanowego (od 1654) – Sułów [3, s. 526], [19, s. 25].

Zapewne wtedy przeprowadzono lokację miasta w typie

średniowiecznym; z prostokątnym rynkiem i wybiegają

cymi z jego naroży ulicami. Jednak w wyniku zniszczeń

w czasie wojen śląskich i pożaru miasteczko podupadło,

być może nawet utraciło swój status prawny. Potwierdził

(lub ponowił) go dopiero w 1755 r. Fryderyk II Wielki

[4, s. 589], [19, s. 75]. W lubuskim takie próby to zakła

danie miast Zabór (Saabor) – 1556 r. i Konotop (Kon-

topp) – 1706 r. Na Łużycach działania takie kończyły

się częś ciowym sukcesem, np. w 1667 r. prawa miejskie

nadano wspominanej Pobiednej, miastu górniczemu dla

uchodźców religijnych ze Śląska; utrzymała je do 1815 r.

W 1679 r. stara osada Dziadoszan Iłowa (Halbau, Küh-

zal) otrzymała od elektora Saksonii Jana Jerzego II prawa

miejskie i korzystała z nich do 1830 r., kiedy to została

zdegradowana do miasteczka targowego (Marktecken)

[23]. W 1690 r. ustanowiono zaś prawa miasta dla rozwi

niętego już wcześniej Czerwieńska (Rothenburg).

Miasta rezydencjonalne Wirtembergów

W baroku powstały nieliczne miasta zakładane przez

dwo rzan austriackich i nową szlachtę. Najważniejsze

ini cjatywy ur banistyczne związane były z działalnością

człon ków ro dziny książęcej Wirtembergów, którzy urzą

dza jąc swe rezydencje, dbali o fundację lub rozwój sąsied

niego miasta. Wirtembergowie, wywodzący się z bocznej

linii (WürttembergWeiltingen) rozgałęzionego w XVI w.

rodu posługującego się od końca XV w. dziedzicznym ty

tułem książęcym, osiedlili się na stałe na Śląsku w poło wie

XVII w.

Przejmując po Podiebradach księstwo oleśnic

kie, starali się zbudować prestiż swej gałęzi rodu. W tym

celu podjęli trud odbudowy miasta i zamku w Oleś nicy,

a następnie po kolejnych podziałach majątku wznoszenia

nowych rezydencji i miast

W 1647 r. Sylwiusz Nimrod WürttembergWeiltingen ożenił się

w Oleśnicy z Elżbietą Marią córką księcia oleśnickiego Karola Fry de

ryka Podiebradowicza. Po śmierci teścia Sylwiusz uzyskał od cesarza

Ferdynanda III za 20 000 guldenów tytuł księcia oleśnickiego, w zamian

za co zrzekł się swoich praw do tytułu książęcego z Wirtembergii

Weiltingen [24]–[26].

Po nagłej śmierci w 1664 r. protoplasty majątkiem trzech nie

letnich synów zarządzała wdowa, po czym w 1673 r. podzieliła ziemie

między nich. Najmłodszy z nich Juliusz Zygmunt (1653–1684) ot rzy

mał ziemię dobroszycką (okręgi trzebnicki [dobroszycki] i mię dzy

borski).

50 Bogna Ludwig

their family branch. For this purpose, they made efforts to

rebuild the town and the castle in Oleśnica and then after

successive divisions of the property they erected new resi

dences and towns

Dobroszyce

The town of Dobroszyce (Dreske)

, which was

founded on July 10, 1663 by Silvius Nimrod, the Duke

of Oleśnica from the Wirtemberg dynasty, probably was

the rst one in Lower Silesia to have a Baroque form. In

1655 Wirttemberg bought the lands around a manor house

near Treszkin (Treskin, Dreski, Dreske) at the River Dobra

from the Heugels. Most probably it was a fortied manor

house on a rectangular plan surrounded by ramparts

and a moat, which was built for Andreas von Heugel in

the years 1589–1601. The neighbouring village called

Treszkin was of a much older origin and was mentioned

as early as 1405 as the seat of von Czirn knights (bro thers

Hayn and Opitz). There was a Gothic parish church and

buildings along the road to Boguszyce (Bogschuetz)

In 1675 Julius Sigismund joined the old village and the

town, giving this settlement the name after his own name

– Juliusburg (27.01.1676). The unication strengthened

the importance of Juliusburg as a dynamically developing

weaving and a shoemaker handicraft centre. At the same

time, founding a residence required a transformation of

the Renaissance Juliusburg castle into a relatively re

presentative Baroque palace, which was made in the years

1675–1676

. Concurrently, the town developed too. In

the middle of the market place a wattle and daub town

hall was erected (1693) and the Holy Trinity Protestant

Church was rebuilt in the Baroque style (1693–1697).

The layout of the city partly refers to the Renaissance

solutions. The central square had streets which ran

perpendicularly from the centres of the frontages. How

ever, this market square had a clearly rectangular shape

and the axis of the layout is denitely dominant. With

time the streets perpendicular to it were changed and

narrowed. Thus they lost the character of the second –

perpendicular – compositional axis. There was no direct

relationship of the city with the residence which was

erected much earlier, but developed and redecorated in the

Baroque period. However, the main compositional axis

was emphasised by the location of the town hall whose

tower was built on its closing in the middle of the square.

After the sudden death in 1664 of the progenitor, the widow

managed the property of three juvenile sons, then in 1673 she divided the

land between them. The youngest of them, Julius Sigismund re ceived

Dobroszyce land (Trzebnica [Dobroszyce] and Międzybórz counties).

At present, the village is situated in the District of Silesia in

Oleśnica county.

Cf. Fig. by Wernher [18, p. 701] and archive photographs, e.g. from

1930; http://dolnyslask.org.pl/753953,foto.html [accessed: 10.12.2015].

It became the major seat of Elizabeth Mary of Podebrady and

Julius Sigismund of Wirttemberg and his son Charles (1681–1745), until

he took over Bierutów following the death of his two uncles, in 1704.

The present appearance of the building results from its great re con

struction in 1853 when the castle was deprived of the Baroque gable

wall and surrounded by a park which replaced the existing gardens.

Dobroszyce

Miasteczko Dobroszyce (Dreske)

lokowane

10.07.1663 r. przez Sylwiusza Nimroda, księcia oleśnic

kiego z dynastii wirtemberskiej, prawdopodobnie jako

pierwsze na Dolnym Śląsku otrzymało barokową formę.

W roku 1655 Wirtemberg odkupił ziemie von Heu gelów

grupujące się wokół dworu koło Treszkina (Treskin,

Dreski, Dreske) nad rzeką Dobrą. Był to zapewne dwór

obronny na planie prostokąta, otoczony wałem i fosą, zbu

dowany w latach 1589–1601 dla Andreasa von Heu gela.

Sąsiadująca z nim wieś Treszkin miała znacznie starszą

genezę, wzmiankowana była już w 1405 r. jako sie dziba

rycerzy von Czirn (braci Hayna i Opitza). Wznosił się

tam gotycki kościół paraalny i zabudowa wzdłuż drogi

do Boguszyc (Bogschuetz)

. W 1675 r. Juliusz Zygmunt

połączył dawną wieś i miasto, nadając miejscowości na

zwę od swojego imienia – Juliusburg (27.01.1676). Zjed

noczenie wzmocniło znaczenie Juliusburga jako prężnie

rozwijającego się w XVII i XVIII w. ośrodka rzemiosła

tkackiego i szewskiego. Jednocześnie założenie rezyden

cji wymagało przekształcenia renesansowego kasztelu ju

liusburskiego w odpowiednio reprezentacyjny barokowy

pałac, czego dokonano w latach 1675–1676

. Rozbudo

wywało się przy tym także miasto. Wzniesiono pośrodku

rynku szachulcowy budynek ratusza (1693) oraz przebu

dowano w stylu barokowym działający jako ewangelicki

kościół pod wezwaniem Świętej Trójcy (1693–1697).

Rozplanowanie miasta częściowo nawiązuje do roz

wiązań renesansowych. Centralny plac otrzymał ulice

wyprowadzone prostopadle ze środków pierzei. Jednak

rynek ten zyskał kształt wyraźnie prostokątny i zdecy

dowanie widoczna jest dominująca oś układu. Z czasem

uliczki do niej prostopadłe zostały przemieszczone i zwę

żone. Tym samym zatraciły charakter drugiej – prosto

padłej – osi kompozycyjnej. Brakowało bezpośredniego

związku miasta z rezydencją, znacznie wcześniej wznie

sioną i jedynie rozbudowaną i przedekorowaną w okresie

baroku. Za to główną oś kompozycyjną podkreśliło usy

tuowanie ratusza, którego wieża stanęła na jej zamknięciu

pośrodku placu.

Zabudowa już w XVIII w. była zwarta zarówno w pie

rzejach rynku, jak i wzdłuż ulicy biegnącej ku północne

mu wschodowi. Składała się ze szczytowo sytuowanych

szachulcowych domów, z czasem zastępowanych przez

kamieniczki. Do czasów dzisiejszych zachował się wy

raźny osiowy układ kompozycji urbanistycznej. Prosto

kątny rynek zamienił się częściowo w zieleniec, w za

Obecnie wieś gminna położona w województwie dolnośląskim,

w powiecie oleśnickim.

Por. ryc. Wernhera [18, s. 701] i fotografie archiwalne, np.

z 1930 r. http://dolnyslask.org.pl/753953,foto.html [data dostępu:

10.12.2015].

Stał się on główną siedzibą Elżbiety Marii z Podiebradów i Ju 

liusza Zygmunta Wirtemberskiego, a następnie jego syna Karola

(1681–1745), aż do czasu przejęcia przezeń, po śmierci obu stryjów,

Bie rutowa w 1704 r. Obecny wygląd budowla zawdzięcza wielkiej prze

budowie z roku 1853, kiedy to zamek został pozbawiony baroko wej

ściany szczytowej oraz otoczony parkiem, który zastąpił do tych czaso 

we ogrody.

Miasta i miasteczka o nowożytnych formach na Dolnym Śląsku /The modern forms of towns in Lower Silesia 51

budowie go otaczającej pozostały pojedyncze szczytowe

domy z okresu powstawania miasta. Znaczenie dominan

ty ukryty w zieleni pałac utracił na rzecz monumentalnej

budowli neogotyckiego sierocińca położonego na zachód

od miasta.

Twardogóra

Jednym z ciekawszych przykładów aranżacji baro

kowych w miastach rezydencjonalnych jest rozwiązanie

w Twardogórze, która również stała się siedzibą Wirtem

bergów oleśnickich. Tutaj, podobnie jak w przekształ

canym na potrzeby siedziby rodu Bierutowie, do układu

włączono kościół patronacki. Jednak tym razem fundowa

ny w trakcie realizacji barokowego uporządkowania prze

strzeni został połączony osią perspektywiczną z siedzi 

bą książęcą.

Miasto Twardogóra (Festenberg) zostało założone na

miejscu osady powstałej na szlaku handlowym biegnącym

z Wrocławia do Poznania. W wyniku lokacji przyznanej

przez Henryka III Głogowskiego w 1293 r. rozplanowano

je jako duże założenie z prostokątnym rynkiem, z ulica

mi biegnącymi z naroży i dzielącymi pośrodku pierzeje

oraz kościołem (lub raczej miejscem nań zarezerwowa

nym) w północnowschodnim narożnym kwartale przy

rynkowym. Od początku XIV w. Twardogóra należała do

księstwa oleśnickiego. Pod koniec XIV w. lub w wieku

XV na północ od umocnień miejskich powstał zameczek,

z czasem otoczony fosą (zachowaną do 1811). Przywilej

miejski potwierdzony został w 1499, a od 1560 r. Twar

dogóra przeszła na własność Georga Diehra (Dyhrna),

którego małżonka powtórnie wychodząc za Kacpra von

Köckritza, przekazała dobra temu ostatniemu [7, s. 193],

[19, s. 88–95]. Gdy księstwo oleśnickie znalazło się w rę

kach Podiebradów, miasto zaczęło się rozrastać. W tym

czasie wznosił się już w północnym kwartale przyrynko

wym kościół (tzw. dolny), gdzie od 1538 r. głoszono o

cjalnie naukę luterańską. Ponowny rozkwit Twardogóra,

spustoszona w czasie wojny trzydziestoletniej, przeżyła

w okresie rządów w księstwie oleśnickim dynastii wir

temberskiej. W mieście osiadła małżonka księcia Syl

wiu sza II Fryderyka (drugiego syna Sylwiusza Nimroda)

Eleonora Charlotta (1676–1712)

, która w 1676 r. od

Si gismunda II von Köckritza odkupiła częściowo znisz

czony wojną trzydziestoletnią majątek. Rozbudowała

wów czas (po 1685) tamtejszą rezydencję w barokowy

pałac

. Dalsze prace, prawdopodobnie według projektu

Chri stopha Hacknera, prowadzono już po śmierci księż

nej, w latach 1685–1715, dla jej szwagierki Sophii, która

przejęła zadłużony majątek [7, s. 194], [23, s. 742], [19,

s. 95], [27].

Równocześnie księżna Eleonora Charlotta postanowi

ła rozbudować i upiększyć miasto. Na terenach sąsiadu

jących z średniowiecznym założeniem od południowego

Córka Jerzego II von WürttembergaMontbéliarda, wnuczka

Gas parda III de Coligny, husyty, marszałka Francji za czasów Ludwi 

ka XIII.

Wcześniej funkcjonującą jako dwór przekształcony w 1594 r.

dla Kacpra von Köckritza.

The development already in the 18

century was com

pact both in the frontages of the market square and along

the street that ran to the northeast. It consisted of gable

wattle and daub houses which with time were replaced

by tenement houses. The clear axial layout of the urban

composition is preserved to the present time. The rec tan

gular market place was turned partly into a green square

and in the development surrounding it single gabled houses

from the period of the foundation of the city are still present.

The palace hidden in the green lost its role of the domi 

nant which was taken over by the monumental neoGothic

orphanage edice situated to the west of the city.

Twardogóra

One of the most interesting examples of the Baroque

arrangements in the residential cities is the solution in

Twardogóra which also became the seat of the Oleśnica

Wirtembergs. Here, similarly to Bierutów which was trans 

formed for the purpose of the family residence, the church

patronage was included in the layout. How ever, this time

founded in the course of the Baroque arran ge ment of space,

it was connected with the ducal seat by a perspective axis.

The town of Twardogóra (Festenberg) was founded on

the site of the settlement situated on the trade route from

Wrocław to Poznań. As a result of the founding rights

granted by Henry III of Głogów in 1293, it was planned

as a large layout with a rectangular market square with

streets which ran from the corners and divided frontages

in the middle as well as with the church (or rather a place

kept for it) in the northeastern corner quarter near the

market square. Since the beginning of the 14

century

Twardogóra belonged to the Duchy of Oleśnica. At the end

of the 14

century or in the 15

century a castle, which

with time was surrounded by a moat, was built to the north

of the city fortications (preserved until 1811). The town

charter was conrmed in 1499 and since 1560 Twardogóra

became the property of George Diehr (Dyhrn) whose wife

by marrying again Caspar von Köckritz, passed the pro

perty to the latter [7, p. 193], [19, pp. 88–95]. When the

Duchy of Oleśnica was in the hands of the Podiebrads, the

town began to develop. At that time the church was already

built in the northern quarter near the market square (the

so called lower church), where Lutheran doctrines were

proclaimed ofcially since 1538. Twardogóra ourished

again during the reigns of the Wirtemberg dynasty in

the Duchy of Oleśnica after having been ravaged during

the Thirty Years’ War. The spouse of Prince Silvius II

Frederick (the second son of Silvius Nimrod) Eleonora

Charlotta (1676–1712)

who in 1676 settled there and

bought the partially destroyed in the Thirty Years’ War

property from Sigismund II von Köckritz. She then de

veloped (after 1685) the local residence and changed it

to a Baroque palace

. Further work, probably designed

Daughter of George II von WürttembergMontbéliard, grand

daughter of Gaspard III de Coligny, a Hussite, Marshal of France under

Louis XIII.

Previously functioning as a mansion converted in 1594 for

Caspar von Köckritz

52 Bogna Ludwig

wschodu rozplanowano i w krótkim czasie wzniesiono

ba rokową dzielnicę skupioną wokół prostokątnego ob

szer nego placu. Księżna uzyskała od cesarza zwolnienie

mieszkańców (głównie protestanckich uchodźców) od

podatków na 100 lat. Na środku nowego rynku zbudowa

no w latach 1688–1690 kościół ewangelicki pw. Żłóbka

Chrystusowego (Zum Kripplein Christi), zwany w Twar

dogórze „górnym”. Wzniesiona wspólnym wysiłkiem

świątynia pełniła nie tylko funkcję kościoła paraalne

go, ale i ucieczkowego (Grenzkirche)

dla mieszkańców

habsburskich terenów Śląska. Niestety wkrótce, w 1729 r.

obiekt z nietrwałych materiałów strawił pożar. Zgoda na

jego odbudowę została obłożona przez cesarza specjalną

opłatą [27], [28]. Drewniana budowla na planie krzyża

z dwiema kondygnacjami empor we wnętrzu zyskała cha

rakter monumentalny. Usytuowana na niewielkim wznie

sieniu i zaakcentowana w panoramie miasta wysoką wie

żą z trójkondygnacyjnym barokowym hełmem stała się

dominantą całego układu

Prostokątny plac – nowy rynek (obecnie plac Piastów)

otaczało dziesięć kwartałów zabudowy. Łączyła go z bra

mą pałacową prosta główna ulica, przedłużona dalej na

południowy wschód i otwierająca się na krajobraz za

miastem. Na osi wznosił się kościół, zamykając widok od

strony rezydencji swą wysoką wieżą. Częściowa niere

gularność wynikała z ukształtowania terenu. Jednak pie

rzeje rozplanowano wzdłuż prostych i z wyznaczeniem

prostokątnych naroży. Wytyczono regularne parcele. Bu

dowano parterowe i piętrowe domy. Początkowo powsta

ły (być może z funduszy księżnej) kamienice zwrócone

w układzie szczytowym w stronę placu i głównej ulicy

[26]. W dalszym etapie prawdopodobnie w latach 30.–40.

XVIII w. wzniesiono wschodnią pierzeję placu i dopeł

niono zabudowę bocznych ulic

. Równocześnie moder ni

zowano pozostałą część miasta – obszar dawnego uk ładu

lokacyjnego, m.in. w latach 1729–1738 przekształco no

kościół (dolny), nadając mu obecny wygląd [19, s. 90].

Barokowy układ urbanistyczny wprowadzony wraz

z rozbudową miasta na przełomie XVII i XVIII w. to

prawdopodobnie najbardziej konsekwentne wykorzysta

nie kompozycji osiowej na terenie Dolnego Śląska. Rezy

dencja została połączona z nowym kościołem ulicą posze

rzoną w obrębie wcześniejszego założenia. Architektu ra

budowli została także podporządkowana temu układowi

kompozycyjnemu. Na zamknięciach osi perspektywicz

Kościoły takie wznoszono na obszarach pod władaniem książąt

protestanckich, w bezpośrednim sąsiedztwie Śląska, służyły po wojnie

trzydziestoletniej ludności wyznania ewangelickiego pochodzącej

z objętego rekatolicyzacją terenu dziedzicznego Habsburgów.

Spaliła się w wielkim pożarze miasta w 1873 r. Obecnie nadal

takie samo znaczenie krajobrazowe ma zbudowana w latach 1874–1876

według projektów Carla Johanna Lüdeckego neogotycka świątynia

z cegły licowej [19, s. 91].

Por. plan Wernhera [23, s. 740]. Dalszy rozwój i kolejną zmianę

statusu przeszło miasto już w czasach pruskich. W 1743 r. Twardogórę

kupił hrabia Henryk Leopold von Reichenbach, który od lat 30. XVIII w.

rozpoczął gromadzenie ziem w księstwie oleśnickim, a w 1741 r. uzyskał

dla swych własności status państwa stanowego w Goszczu. Włączył doń

i Twardogórę, która przekształcała się w ośrodek wczes no przemy

słowy. W 1786 r. miasto zamieszkiwało 1175 osób, wśród których naj

więcej trudniło się rozkwitającym wówczas rzemiosłem tkackim [19].

by Christoph Hackner, was conducted after the death of

the Princess in the years 1685–1715 for her sisterinlaw

Sophia who took over the indebted property [7, p. 194],

[23, p. 742], [19, p. 95], [27].

At the same time the duchess Eleonora Charlotta de

cided to develop and beautify the city. In the territories

neigh bouring a medieval layout from the southeastern

side, a Baroque district centered around a vast rectangular

square was planned and built in a short time. The duchess

received from the emperor a tax exemption for the re si

dents (mainly Protestant refugees) for 100 years. In the

center of the new market square The Manger of Christ

Protestant Church (Zum Kripplein Christi) was built in

the years 1688–1690, which in Twar do góra was called

the “upper church”. The church functioned not only as

a parish church, but also as a re fugee church (Grenz-

kirche)

for the inhabitants of the Habs burg terri tories of

Silesia. Unfortunately, soon in 1729 the building which

consisted of impermanent materials was destroyed by re.

The permission for its reconstruc tion was imposed with

a special charge by the emperor [27], [28]. The wooden

building on a cross plan with two oors of ma ronea inside

had a monumental character. The building, which was

situated on a small hill and accented in the panorama by

its high tower with a threeoor Baroque dome, became

a dominant of the whole layout

A rectangular square – the new market place (now

Pia stów Square) was surrounded by ten quarters of de

ve lopment. It was connected with the palace gate by the

straight main street, which was extended to the southern

east and the opened up to the landscape outside the city.

Such churches were built in the areas ruled by the Protestant

princes, in the immediate vicinity of Silesia, after the Thirty Years’ War

they served the protestant population coming from the hereditary

Habsburgs territory covered by the recatholicization actions.

It was burnt in a great fire in 1873. Nowadays, a neoGothic face

brick church built according to Carl Johann Lüdecke designs in the years

1874–1876, is still of the same landscape importance [19, p. 91].

Il. 2. Plan Twardogóry według F. Grapowa z 1811 r. [17, s. 44]

Fig. 2. Plan of Twardogóra according to F. Grapow (1811) [17, p. 44]

Miasta i miasteczka o nowożytnych formach na Dolnym Śląsku /The modern forms of towns in Lower Silesia 53

nej stanął kościół z dominującą wieżą, a naprzeciw pałac

z poprzedzającymi go bramą i mostem. Dla zyskania sy

metrii układu dokonano też prawdopodobnie powiększe

nia południowej części rynku, przesuwając od tej strony

pierzeję w głąb kwartałów.

Brzeg Dolny

W jednym tylko przypadku lokowane miasto rozplano

wano w sąsiedztwie rezydencji, nadając jego ukształto

waniu przestrzennemu typową barokową formę. W ten

sposób został zaprojektowany Brzeg Dolny. Członkowie

starego, wywodzącego się z Saksonii, śląskiego rodu

Dyhrn zaczęli po wojnie trzydziestoletniej zdobywać zna

czącą pozycję na dworze cesarskim [29]. W 1660 r. Georg

Abraham von Dyhrn

zakupił majątki Głoski i Brzeg

Dolny, a w 1662 r. wieś Warzyń. W tymże roku wystarał

się, pomimo sprzeciwu są siedniego Wołowa, o prawa

miej skie dla nowej miejscowości

w sąsiedztwie dworu

w Brzegu Dolnym [30].

Cesarz przychylił się do petycji von Dyhrna i zatwier

dził prawa miejskie wraz z przywilejami do organizowa

nia dwóch targów tygodniowo i czterech jarmarków we

wtorki poświąteczne w każdej porze roku. Na tej podsta

wie można było przystąpić do prowadzenia akcji osie

dleńczej, która przyniosła skutki. W połowie XVIII w.

miasteczko zamieszkiwało około 400 osób. W 1701 r.

po wołano pierwszy w mieście cech garncarzy. Rów no

cześnie prowadzono prace przy budowie barokowego

pałacu z zapleczem gospodarczym i wytyczeniem nowe

go układu urbanistycznego miejscowości, której nazwa

wraz z otrzymaniem praw miejskich zmieniona została na

Dyhernfurth [30].

Rezydencja składała się z okazałego piętrowego

budynku z oficynami oraz folwarku

. Na północ od pała

cu ukształtowano reprezentacyjny plac otoczony gościn

nymi oficynami, wartownią, domem ogrodnika oraz

Kanclerz Urzędu Zwierzchniego Górnego i Dolnego Śląska, od

1655 r. baron cesarstwa.

Pierwotnie była to niewielka osada rybacka i flisacka na pra

wym, wysokim brzegu Odry, z funkcjonującym młynem (wzm. 1355).

Po raz pierwszy wspomniana została przez Księgę Ziemską Księstwa

Wrocławskiego w roku 1353 (Brzege). Do XVI w. osada ta oraz

sąsiednia wieś lokacyjna Warzyń i parę mniejszych miejscowości była

w posiadaniu rodów Haugewiczów (do 1543), a następnie Falcken

haynów. W jej sąsiedztwie uruchomiono przeprawę promową, istniejącą

zapewne długo przed 1491 r., kiedy to właściciel majątku Peter II

Falckenhayn toczył spory o umiejscowienie tej ostatniej. Jego następca

Florian próbował wzmocnić swój status ekonomiczny przez dochody

z mostu przez Odrę, na którego wzniesienie dostał w 1522 r. królewską

zgodę. Jednak ostatecznie musiał poprzestać na zbieraniu opłat pro

mowych. W 1561 r. ówczesny właściciel Brzegu Hans Falcken hayn

uzyskał przywilej od cesarza Ferdynanda I zezwalający na pobie ranie

opłat od statków korzystających ze śluzy w jazie odrzańskim, której

utrzymanie wcześniej stanowiło jedynie kłopotliwy obowiązek dla

właś cicieli, a zysków nie przynosiło. Podobnie jak w wielu innych

rejonach Dolnego Śląska ogromy regres przyniosła tym terenom wojna

trzydziestoletnia, w Brzegu Dolnym ze 104 mieszkańców pozostało 43.

Tylko energiczne inicjatywy mogły pomóc odbudować majętność [30].

Por. ryc. Wernhera [18, s. 346–347, 349]. Ze względu na kla sy

cystyczną przebudowę, której dokonał około 1785 r. Carl Gotthard

Langhans dla Karla Georga von Hoyma, układ barokowy został zatarty.

The church was erected on the axis and it closed the view

from the residence by means of its high tower. A partial

irregularity resulted from the land form. However, the

frontages were planned along straight lines and with clear

rectangular corners. Regular plots of land were marked

out. Onestorey and severalstorey houses were built.

Ini tially, tenement houses in a gable system were built

(per haps with the Duchess’ funds) which overlooked

the square and the main street [26]. In the next stage,

probably in the 1730s–1740s the eastern frontage of the

square was erected and the buildings of the side streets

were developed

. At the same time, the rest of the town

was modernised – in the years 1729–1738 in the area

of the old foundation system, among other things, the

church (lower) was transformed by giving it its present

appearance [19, p. 90].

The Baroque urban layout, which was introduced along

with the expansion of the town at the turn of the 18

cen

tury, probably constitutes the most consequent use of the

axial arrangement in the territory of Lower Silesia. The

re sidence was connected with the new church by means of

the street which was widened within the previous layout.

The architec ture of the building was also subordinated to

this compo sitio nal arrangement. On the closures of the

perspective axis the church with a dominant tower was built

and on the opposite side the palace with a gate and bridge in

front of it. In order to achieve symmetry of the layout pro 

bably the southern part of the market square was extended

by moving the frontage from this side into the quarters.

Brzeg Dolny

It was only in one case that a founded town was

planned in the vicinity of the residence and given a typical

Baroque form to its spatial arrangement. In this way

Brzeg Dolny was designed. Members of the old Silesian

family called Dyhrn, who originated from Saxony, began

to gain significant positions at the imperial court after the

Thirty Years’ War [29]. In 1660 Georg Abraham von

Dyhrn

bought the properties of Głoski and Brzeg Dolny

and in 1662 the village Warzyń. In the same year, de spite

the fact that neighbouring Wołów objected to this, he

made efforts to be granted town privileges for a new settle

ment

in the vicinity of the manor in Brzeg Dolny [30].

Cf. Wernher’ plan [23, p. 740]. The town underwent further de 

ve lopment and an additional change of the status in the Prussian times.

In 1743 Twardogóra was purchased by Count Henry Leo pold von

Reichenbach, who in the 1730s began gathering the lands of the Duchy

of Oleśnica, and in 1741 he received for his property the sta tus of a state

in Goszcz. He included Twardogóra in it, which was trans forming into

an earlyindustrial centre. In 1786 the town had a po pulation of 1.175

people, most of whom worked in the weaving crafts [19].

Chancellor of the Supreme Office of Upper and Lower Silesia,

since 1655 Baron of the Empire.

Originally, it was a small fishing and lighterman settlement on

the right high bank of the River Oder, where there was a mill (mentioned

in 1355). The first time it was mentioned by the Earth’s Book of the

Duchy of Wrocław in 1353 (Brzege). Until the 16

century this settle

ment and the neighbouring founded village Warzyń as well as some

smaller towns were in the possession of the families of Haugewicz (up

to 1543) and then Falckenhayn. In its neighbourhood the ferry crossing

54 Bogna Ludwig

szko łą ufundowaną przez właściciela. Po południowej

stro nie pałacu funkcjonował zwierzyniec, przy zachod

niej elewacji założono ogród. Takie rozplanowanie two

rzy ło typowy barokowy układ entre cour et jardin. Oś

pod kreślało usy tuowanie ozdobnej bramy wjazdowej

oraz studni po środku placu. Zespół folwarczny na wschód

od złożenia pałacowego pełnił jedynie funkcje go spo

darcze. Od pa łacu oddzielał go masywny budynek browa

ru i szkoły ka tolickiej. Jednak oś bramy wjazdowej do

pałacu nie wyznaczyła przebiegu głównej ulicy miastecz

ka. Stała się nią droga prostopadła do osi kompozycyj 

nej zespołu pałacowego, biegnąca sprzed elewacji północ

nej pałacu do prawie kwa dra towego rynku, wytyczonego

w miejscu jej przecięcia pod kątem prostym z dawnym

szlakiem komunikacyjnym prowadzącym z Warzynia do

promu na Odrze. W ten sposób ukształtowano szkielet

urbanistyczny miasta. Prawdopodobnie pierwotnie

zarówno po obu stronach głównej ulicy, jak i przy rynku

wytyczono jedynie obszerne parcele w układzie południ

kowym. Jednak ze względu na znaczenie placu i ulicy

prowadzącej do przystani już w ciągu pierwszego stulecia

podzielono wtórnie działki w tych rejonach. Ważnym

elementem układu od samego początku stała się kaplica

św. Jadwigi, powstała jako budowla kommemoratywna

Baron von Dyhrn przekazał uposażenie na cele budowla

ne, liturgiczne i jałmużny. Poświęcenie kaplicy odbyło się

już 29.08.1666 r. Ośmioboczna budowla kryta kopułą z la 

tarnią została połączona z miastem prostą aleją obsadzo 

ną drzewami, którą staraniem kolejnych właścicieli: ba ro

na von Glaubitza i jego żony Teresy wzbogacono o sta cje

Drogi Krzyżowej (w latach 1701–1740). W tym cza sie

kaplica została rozbudowana o prostokątną szachulco 

wą nawę [27].

W miejscu gdzie według legendy na kamieniu odpoczywała

św. Jadwiga, żona księcia Henryka Brodatego, w drodze z Legnicy do

klasztoru trzebnickiego.

The emperor favoured the petition of von Dyhrn and

approved town privileges along with the rights to orga

nize two fairs a week and four fairs on Tuesdays after

holidays in each season of the year. On this basis, it was

possible to carry out the settlement campaign, which was

successful. In the mid18

century the town had a popula

tion of about 400 people. In 1701 the first guild of potters

was established in the town. At the same time works on

the construction of a Baroque palace with farm buildings

were carried out and a new urban layout of the town,

whose name after being granted town privileges changed

to Dyhernfurth, was planned [30].

The residence consisted of a magnificent storeyed build

ing with annexes and a farm

. To the north of the palace

there was a representative square surrounded by guest

annexes, a guardhouse, a gardener house and a school

funded by the owner. A zoo functioned on the southern side

of the palace and near the western facade a gar den was cre

ated. This kind of layout formed a typical Ba roque arrange

ment entre cour et jardin. The orna mental entrance gate

location along with the well in the middle of the square

emphasised the axis. To the east of the palace layout the

farm complex fulfilled only economic functions. A massive

building of the brewery and the Catholic school separated

it from the palace. However, the axis of the entrance gate

to the palace did not mark the course of the main street of

the town. It was a road perpendicular to the compositional

axis of the palace complex, which ran from the northern

facade of the palace to the almost square market which was

outlined in the place of the road’s intersection at a right

angle with the ancient transport route from Warzyń to the

ferry on the River Oder. In this way the urban layout of the

town was designed. Originally, probably on both sides of

the main street as well as near the market square there were

only large plots of land in the meridian system. However,

due to the importance of the square and the street leading

to the harbour already in the first one hundred years the

plots of land in these areas were divided once again. St

Jadwiga Chapel, which was built as a commemoration

building, became an important element of the system from

the very beginning of the foundation of the town

Baron

started, existing probably long before 1491, when the owner of the

property Peter II Falckenhayn waged disputes about the location of the

latter. His successor Florian tried to strengthen his economic status by

the income from the bridge over the River Oder, for the construction of

which he received a royal consent in 1522. However, he finally had to

settle for collecting ferry fees. In 1561 Hans Falckenhayn, the owner of

Brzeg was granted the privilege from the Emperor Ferdinand I authoriz

ing the charging of ships using the sluice weir on the River Odra, whose

maintenance previously constituted only a troublesome obligation for

the owners and did not bring profits. Similarly to many other regions of

Lower Silesia, the Thirty Years’ War caused a huge regression to these

territories, out of 104 inhabitants in Brzeg Dolny only 43 survived. Only

vigorous initiatives could help rebuild wealth [30].

Cf. Fig. by Wernher [19, pp. 346–347, 349]. Due to the Neo

classical reconstruction, which was carried out in about 1785 by Carl

Gotthard Langhans for Karl Georg von Hoym, the Baroque system was

destroyed.

At the place where, according to a legend St Jadwiga the wife of

Prince Henry the Bearded rested on a stone, on the way from Legnica to

the monastery in Trzebnica.

Il. 3. Brzeg Dolny i okolice na planie topograficznym,

w skali 1:25 000 z 1912 r. Kopia bez skali, http://amzpbig.com/

maps//4766_%282765%29_Dyhernfurth_1912.jpg

[data dostępu: 3.03.2014]

Fig. 3. Brzeg Dolny and the surroundings on the topographic plan

in scale 1:25 000 from 1912. A copy without scale, http://amzpbig.

com/maps//4766_%282765%29_Dyhernfurth_1912.jpg

[accessed: 3.03.2014]

Miasta i miasteczka o nowożytnych formach na Dolnym Śląsku /The modern forms of towns in Lower Silesia 55

Miasto zapełniła zabudowa drewniana i szachulco

. Były to głównie parterowe domy, sytuowane w uk 

ładzie kalenicowym w pierzejach rynku, głównej ulicy

(obecnie ks. J. Puka i J. Kochanowskiego) i uliczki wio 

dącej do przystani promowej (obecnie ul. Przejazd).

Szpa lerami drzew podkreślono w krajobrazie drogi –

oprócz alei wiodącej w linii prostej do kaplicy, także daw

ną drogę do Warzynia i nowy szlak z wioski do kaplicy

i dalej ku Odrze (poprowadzony po granicy średnio

wiecznego działu lokacyjnego).

Zespół rezydencji i miasta w Brzegu Dolnym zacho

wał do dziś swój charakter. Kilka ulic osiedla domów

jednorodzinnych powstało na zachód od układu miejskie

go. Dzielnice osiedlowe po drugiej wojnie ulokowano

w sąsiedztwie dawnych wsi – Warzynia i Urazki. Rynek

i otaczające go ulice mają pierwotny kształt i przebieg.

Barokowa oś kompozycyjna miasta biegnąca przez śro

dek prostokątnego rynku w oddali kończąca się lustrem

Odry (na planie 1912 starorzecze) została w czasach pru

skich wzbogacona o dominującą w przestrzeni rynkowej

bryłę kościoła luterańskiego. Druga prostopadła do miej

skiej oś kompozycyjna łącząca dziedziniec wjazdowy–

pałac–ogród, na północ zamykana wieżą (pełniącą funk

cję mauzoleum) nad stawem, czytelna jest również do

dziś, zachowana jako droga (ul. Pałacowa). Otoczenie

pałacu uległo jednak znacznym zmianom już w czasach

klasycyzmu. Langhans, kształtując romantyczny charak

ter rezydencji, zdecydował się na wyizolowanie budowli

pałacowej, co wymagało usunięcia większości sąsiednich

zabudowań. Tworząc przed frontem pałacu otwarty widok

na romantyczny park z rozległymi taflami stawów, zli

kwidował także dziedziniec wjazdowy.

Charakter i znaczenie nowożytnych lokacji

na Dolnym Śląsku i sąsiednich terenach

Renesansowe układy koncentryczne

Renesansowe rozplanowanie układu miejskiego z naj

bardziej charakterystyczną jego cechą – koncentrycznym

układem kompozycyjnym – zostało wykorzystane na

terenie Dolnego Śląska tylko dwa razy, przy zakładaniu

Bolesławowa (1581) i Złotników Lubańskich (1677),

miast z prawami górniczymi. Proces zakładania miast

gór niczych to kontynuacja lokacji średniowiecz nych,

przy bierająca z czasem – podobnie jak w Saksonii i Cze

chach – renesansowe formy rozplanowania. Wśród po w

stałych lub rozbudowanych wraz z nadaniem praw mia sta

górniczego kilkunastu ośrodków z XVI i XVII w. w Su 

detach

, Rudawach

, pojedynczych w środkowych

Pierwszy budynek murowany w miasteczku powstał bowiem

dopiero w 1773 r.

Np. Nové Město pod Smrkem założone w 1584 r. jako miasto

górnicze przez Melchiora Rederna.

Np. Boží Dar k. Ostrova (Karlove Vary) z 1530 r., Jáchymov

z 1516 r. założony przez rodzinę Šlików, Horní Blatná (Platten),

z 1534 r., Abertamy (Abertham), z 1529 r. grafa Stefana Schlicka, Ru 

dolfov (Ru dolfstadt), przekształcone w miasto górnicze w 1585 r. Hrob

(Kloster grab), prawa miejskie z 1584 r., Měděnec (Kupferberg), z pra

wem miejskim z 1588, w Saksonii Joehstadt, od 1553 r. miasto, Johann

von Dyhrn allocated funds for constructional, liturgical

and charity purposes. Con se cration of the chapel took

place soon on August 29, 1666. The octagonal building,

which was covered with a dome with a lantern, was con

nected with the town by a straight treelined avenue

which was enriched with Stations of the Cross due to the

efforts made by the successive owners, namely Baron von

Glaubitz and his wife Teresa (in the years 1701–1740).

At this time, the chapel was extended by a rectangular

wattle and daub nave [27].

The town was filled with wooden as well as wattle and

daub development

. These were mainly groundfloor

houses situated in the roof ridge system in the frontages

of the market place, the main street (at present ks. J. Puka

and J. Kochanowskiego Street) and a small street leading

to the ferry port (at present Przejazd Street). The rows of

trees along the road emphasised – apart from the avenue

that led straight to the chapel, also the old way to Warzyń

and a new route from the village to the chapel and further

towards the River Oder (it led along the border of the

medieval foundation division).

The residence and town complex in Brzeg Dolny has

preserved its character until today. Several streets of the

detached houses estate were built to the west of the urban

layout. After World War II housing estate districts were

situated in the vicinity of the former villages – Warzyń

and Urazka. The market place and the surrounding streets

have the original shape and layout. The Baroque compo

sitional axis of the town that ran through the center of the

rectangular market place and ended in the River Oder (on

the plan of 1912 old river area) was enriched with a Lu 

the ran church dominating in the market place space in

the Prussian times. The other compositional axis, which

was perpendicular to the urban composition axis and con

nected the courtyard, palace and garden, closed with a to 

wer by the pond in the north (it played the role of a mau

soleum), can be clearly seen also today and is preserved

as a road (Pałacowa Street). The surroundings of the pa 

lace were, however, significantly changed in the times of

Classicism. Langhans, shaping the romantic nature of the

residence, decided to isolate the palace building which

required the removal of most of the neighbouring build

ings. He got rid of the entrance courtyard creating in this

way an open view of the romantic park with wide sur

faces of ponds in front of the palace.

The character and significance

of modern foundations in Lower Silesia

and the neighbouring areas

Renaissance concentric layouts

The Renaissance planning of the urban layout with its

most distinctive feature – the concentric compositio nal

layout – was used in the territory of Lower Silesia only

twice, i.e. when Bolesławów (1581) and Złotni ki Lu 

bańskie (1677) were founded, the towns with mi ning pri

The first brick building in the town was only erected in 1773.

56 Bogna Ludwig

Cze chach

oraz na czeskim i Górnym Śląsku

, tylko

nieliczne z końca XVI w. otrzymały renesansowe rozpla

nowanie z kwadratowym rynkiem i koncentrycznym uk 

ładem dróg

Wszystkie mają najprostszy geometryczny układ

z kwadratowym rynkiem i krzyżującymi się w jego środ

ku głównymi ulicami, podjęty z włoskich wzorów opra

cowywanych przez Francesca Giorgia Martiniego, An 

tonia di Pietra Averlino, później rozwijany przez Giorgia

Vasariego Młodszego

. Rozprzestrzenił się na północ za

pośrednictwem książęcej rodziny Gonzagów. We Francji

pierwsze tego typu założenie to Charleville, ufundowa

ne w 1606 r. przez Carla Gonzagę ks. Mantui, pro jek towa

ne przez architekta Clémenta Métezeau (1581–1652) [31],

znane zresztą powszechnie dzięki opublikowa nej w 1646 r.

rycinie Meriana. Kolejne z 1609 r. Henriche mont, zbudo

wane na cześć Henryka IV przez Maxi miliena de Béthu ne,

księcia de Sully jako miasto uciecz ki dla hu geno tów, otrzy

mało rozplanowanie dość do kład nie opar te na schemacie

Vasariego. Zało żo ne i za projekto wane przez Jacques’a Le 

merciera dla kar dynała Richelieu w 1631 r. miasto jego

imienia, mimo że położone przy rezydencji, stanowiło

element niezależny o prostym szachowni co wym rozpla

waniu. Taki układ stał się powszech nie przyjęty.

Stosował go w swych projektach nowych miast Sébastien

Vauban (1633–1707), wyposażając je w co raz doskonal 

sze systemy fortyfikacyjne. Tak na przykład za planowa

no Saarloui ufundowane w 1680 r. na cześć Lud wika XIV,

po zajęciu Lotaryngii przez Francję, oraz ko lejne miasta

fortece; Philippsburg, średniowieczne mias to przebu 

dowywane od 1688 r. i NeufBrisach założone w 1698 r.

Na tym tle śląskie przykłady prezentują się typowo

i należą do późniejszych realizacji (zresztą w całej

Europie stosowanych jeszcze w XVII, a nawet XVIII w.).

Miasta zakładane na Dolnym Śląsku w okresie baroku nie

osiągały wysokiego statusu. Ze względu na swój nie

wielki rozmiar, podobnie jak inne miasta górnicze regio

nu, składają się z zabudowy dookoła obszernego rynku

geor gen stadt, zatwierdzone w prawach miasta górniczego w 1654 r.

przez księcia saskiego Johanna Georga I.

Příbram (Freiberg) zatwierdzony przywilejem Rudolfa II z 1579 r.

Np. Jesionik (Freiwaldau) założony w 1551 r., Andělská Hora (

En -

gels berg), z 1540 r., Vrbno (Wuerbenthal), z 1611 r., Tarnowskie Góry z pra

wem

z 1528 r. [2, s. 212–216].

Np. Jiřetín pod Jedlovou (St Georgenthal) z 1554 r. założone

przez Georga von Schleinitza, Hora Svatého Šebestiána k. Chomutowa,

wieś z 1384 r., otrzymała prawa miasta górniczego w 1563 r., Výsluní

(Sonnen berg), okr. Chomutow, założone na pocz. XVI w., prawa

miejskie posiadało od 1565, prawa miasta górniczego od 1584 r., po

drugiej stro nie granicy Oberwiesenthal, założone w 1527 r. przez von

Schönburgów jako miasto górnicze.

W. Kononowicz [5] wskazała przede wszystkim wzory Girolama

Cataneo, np. plany obozów, przebudowę Livorno, place miast francus

kich VitryleFrançois (1545), Charleville (1608). Widzi też analogie

w śred niowiecznych osiedlach włoskich typu terra murata Castelfranco

di Spora z końca XIII w., czy Terranuova z 1337 r. Jako przykłady

z bliż szych regionów podaje Fruedenstadt (1599) i Ansbach (1685) oraz

rozwiązanie teoretyczne Christianopolis z traktatu J.V. Adreae, Rei-

publicae Christianopolitanae descriptio, Strasbourg 1619. Warto jednak

zauważyć, że większość tych założeń powstawała za późno, by móc

stanowić dla nich wzorzec. Należy raczej założyć wczesnorenesansowe

pochodzenie koncepcji, a następnie jej niezwykłą trwałość w regionie.

vileges. The process of founding mining towns con

stituted a continuation of the medieval foundations, tak

ing over time – like in Saxony and the Kingdom of Bo 

hemia – the Renaissance layout forms. Among several

centres from the 16

and 17

centuries in Sudety

and

Rudawy

and some in the central Kingdom of Bo he mia

as well as in Czech and Upper Si le sia

, which were

founded or developed along with granting the mining

town privileges, only a few from the end of the 16

cen

tury had a Renaissance layout with a square market place

and a concentric system of roads

All of them have the simplest geometric layout with

the square market place and the main streets crossing in

the middle of it, which was taken from Italian models

developed by Francesco Giorgio Martini, Antonio di

Pietro Averlino, and later developed by Giorgio Vasari the

Younger

. It spread to the north through the princely

family of Gonzaga. In France, the first layout of this type

was Charleville, funded by Carl Gonzaga to duke Mantui

in 1606, designed by architect Clément Métezeau (1581–

1652) [31], and commonly known due to the drawing by

Merian published in 1646. Henrichemont was another one

from 1609, which was built in honour of Hen ry IV by

Maximilien de Béthune, Duke of Sully as a town for

Huguenot refugees. It was quite accurately planned on the

scheme by Vasari. The town was founded and designed by

Jacques Lemercier for Cardinal Richelieu in 1631 and

named after him. Despite the fact that it was situated at

the residence, it constituted an independent element of

a simple chess layout. It became widely accepted.

For example, Nové Město near Smrk founded in 1584 as a min

ing town by Melchior Redern.

For example, Boží Dar near Ostrov (Karlove Vary) from 1530,

Jáchymov from 1516 founded by the family of Šlik, Horní Blatná,

(Platten) from 1534, Abertamy (Abertham) from 1529 by Graf Stefan

Schlick, Rudolfov (Rudolfstadt) transformed into a mining town in

1585, Hrob (Klostergrab) town privileges from 1584, Měděnec (Kup fer

berg) with town privileges from 1588, in Saxony Joehstadt, from 1553

the town, Johanngeorgenstadt, approved in the privileges of a mining

town in 1654 by Saxon Duke Johann Georg I.

Příbram (Freiberg) approved by the privilege of Rudolf II from

1579.

For example, Jesionik (Freiwaldau) founded in 1551, Andělská

Hora (Engelsberg) from 1540, Vrbno (Wuerbenthal) from 1611, Tar

nowskie Góry with privileges from 1528 [2, pp. 212–216].

For example, Jiřetín near Jedlovou (St Georgenthal), from 1554

founded by Georg von Schleinitz, Hora Svatého Šebestiána near Cho

mutow, a village from 1384, was granted mining town privileges in

1563, Výsluní (Sonnenberg), Chomutow county, founded at the begin

ning of the 16

century, it was granted town privileges since 1565, min

ing town privileges since 1584, on the other side of the border Ober

wiesenthal, founded in 1527 by von Schönburg as a mining town.

W. Kononowicz [5] first of all indicated Girolamo Cataneo de 

signs, e.g. camps’ plans, rebuilding of Livorno, French towns’ squares

VitryleFrançois (1545), Charleville (1608). She also sees analogies

in the medieval Italian settlements of terra murata Castelfranco di Spora

type from the end of the 13

century, or Terranuova from 1337. She

presents examples from closer regions such as Fruedenstadt (1599) and

Ansbach (1685) as well as a theoretical solution of Christiano polis from

a tractate by J.V. Adreae, Reipublicae Christianopoli ta nae de scrip tio,

Strasbourg 1619. However, it is worth noticing that most of these

layouts were founded too late to be able to provide a model for them.

Instead, it can be assumed that the origin of the concept was early

Renaissance and its stability was of great significance in the region.

Miasta i miasteczka o nowożytnych formach na Dolnym Śląsku /The modern forms of towns in Lower Silesia 57

i wzdłuż czterech ulic z niego wybiegających. Teren za 

go spodarowany nie wymagał takich działań jak np. kolo

nizacja wschodnich kresów Rzeczypospolitej. Spu sto

szenia wojny trzydziestoletniej wyniszczyły populację,

w mniejszym stopniu zrujnowały zabudowę. Nie były

potrzebne nowe plany regulacyjne miast czy wręcz za kła

danie ich na nowo, jak to miało miejsce w wypalonym

w 1666 r. Londynie, na zniszczonej trzęsieniem Sycylii

(region doliny Noto). Skutkiem wojny trzydziestoletniej

zaludnienie spadło i nie powstała jeszcze po trzeba rozbu

dowy o duże dzielnice głównych ośrodków miejskich jak

w przypadku Rzymu, Paryża, Neapolu (quartieri spag

noli budowane od 1610), Turynu czy Wiednia. Wyjątkiem,

Sébastien Vauban (1633–1707) used it in his projects of

new towns equipping them with more perfect fortification

systems. For example, Saarloui was planned in this way.

It was founded in 1680 in honour of Louis XIV, after the

occupation of Lorraine by France and other townsfor

tresses; Philippsburg, a medieval town rebuilt since 1688

and NeufBrisach founded in 1698.

Taking into account this background, Silesian exam

ples seem to be typical and belong to the later realisations

(in fact, still used in the whole of Europe in the 17

and

even the 18

centuries). The towns founded in Lower

Silesia in the Baroque period did not reach a high status.

Due to their small size, similarly to other mining towns of

Il. 4. Rozplanowanie miast o koncentrycznych układach renesansowych z Dolnego Śląska i sąsiednich terenów. Na szaro zarysowano główne linie

układu kompozycyjnego rozplanowane prawdopodobnie pierwotnie, zatarte w niektórych wypadkach w trakcie przebudów miejscowości.

1. Bolesławów, 1581, 2. Oberwiesenthal, 1527, 3. Výsluní, 1565, 4. Złotniki Lubańskie, 1667.

Opracowanie autorki na podstawie planów topograficznych z XIX i początku XX w.

Fig. 4. The plans of towns with the renaissance concentric layouts in Lower Silesia and the neighbouring areas. The main lines of the composi

tional arrangement which were probably laid out originally were outlined grey and blurred in some cases during the rebuilding of towns.

1. Bolesławów, 1581, 2. Oberwiesenthal, 1527, 3. Výsluní, 1565, 4. Złotniki Lubańskie, 1667.

The author’s concept is based on topographical plans from the 19

and early 20

centuries

58 Bogna Ludwig

the region, they consisted of the development around

a large market place and along four streets spreading from

it. The area which was developed did not require such

actions as colonization of the eastern borderlands of Po 

land. Ravages of the Thirty Years’ War devastated the po 

pulation, however, they ruined the development to a lesser

extent. There was no need to have new regulatory town

plans or even founding them again, similarly to the case of

London which was burnt in the fire in 1666 or in Sicily

which was destroyed by the earthquake (Noto valley re 

gion). The Thirty Years’ War resulted in the decrease of the

population and still there was not yet any need for expan

sion of large districts of the major urban centers as in

Rome, Paris, Naples (the 17

century since 1610, quar tieri

spagnoli), Turin and Vienna. The exception is, al ready in

the Prussian times, a new “garrison town” Nysa – Radoszyn

(Friedrichstadt) which was built in the years 1742–1746 in

the form of quarter suburbs. New internal colonization

affected only the frontier areas: in the south of the foot 

hills which were rich in raw materials and in the north of

sparsely populated areas near the border with Poland.

Baroque urban layouts with the axial system

Brzeg Dolny and Dobroszyce are the first towns in

Lower Silesia, which received the layout with the empha

sis on the main compositional axis. In Dobroszyce the

terrain conditions did not allow for the creation of a clear

spatial relationship between the town and the residence.

This Baroque layout could have been proposed spontane

ously, but probably it resulted from the imitation of

French models – Silvius Nimrod was regarded as an un 

critical lover of the everything French [26]. Additionally,

the fact of naming a town after his own name clearly

indicates the inten tion to refer to French towns founded in

honour of rulers and nobles. In Brzeg Dolny perhaps the

composition was shaped gradually.

The development of Twardogóra (circa 1685) consti

tutes the realisation of a refugee town concept for Pro

testants – regularly laid out according to the rules of the

ideal town and after the mid17

century most often with

a church in the centre. In this case, the most important

model might have been the expansion of the ancestral

town of Eleanor Charlotte – Montbéliard (Mömpelgard),

on the market place of which the first Protestant church

in France was built and designed by H. Schickhardt

(1601–1604) – by a new district for Protestant refugees

called La Neuveville

. Other cities of this type, which

were founded at that time or even later, were rather

planned on the basis of the Renaissance concentric solu

tions

or even medieval foundation principles and em 

pha sised only the regularity of the quarters’ division

More information along with bibliography accessible at [32].

For example, Friedrichsstadt from 1688. An exception are

Schick hardt’s plans for Freudenstadt from 1599 and the town of Hen

richemont for French Huguenots from 1609.

The examples include: a new town in Wschowa founded in 1633

by the district governor Hieronim Radomicki that in 1642 was granted

Magdeburg Rights; then Szlichtyngowa in 1644 founded by Jan Szlichtyng

już z czasów pruskich, jest Radoszyn (Friedrichstadt) –

nowe „miasto garnizonowe” Nysy, budowane w latach

1742–1746 w formie kwartałowego przedmieścia. Nowa

wewnętrzna kolonizacja dotyczyła jedynie terenów

pogranicznych: na południu bogatych w złoża surowców

terenów podgórskich, na północy sła bo zaludnionych ob 

szarów przy granicy z Rze cz pospolitą.

Barokowe układy miejskie o kompozycji osiowej

Brzeg Dolny i Dobroszyce to pierwsze miasta na Dol

nym Śląsku, które otrzymały rozplanowanie z podkreś

leniem głównej osi kompozycyjnej. W Dobroszycach

wa run ki terenowe nie pozwoliły na stworzenie jedno

znacz nego przestrzennie związku miasta z rezydencją.

Taki barokowy układ mógł być zaproponowany sponta

nicznie, prawdopodobniej jednak wynikł z naśladownic

twa wzorów francuskich – Sylwiusz Nimrod uważany był

wręcz za bezkrytycznego miłośnika francuszczyzny [26].

Dodatkowo nadanie nazwy miasta od własnego imienia

wyraźnie świadczy o chęci nawiązania do francuskich

miast fundowanych na część władców i dostojników.

W Brzegu Dolnym być może kompozycja kształtowana

była stopniowo.

Rozbudowa Twardogóry (ok. 1685) należy do reali

zacji koncepcji miasta ucieczkowego dla protestantów –

regularnie rozplanowanego zgodnie z regułami miasta

ideal nego, po połowie XVII w. najczęściej ze świątynią

pośrodku rynku. W tym wypadku najistotniejszym wzo

rem mogła być rozbudowa rodowego miasta Eleonory

Charlotty – Montbéliard (Mömpelgard), na którego rynku

stanął pierwszy kościół protestancki we Francji zaprojek

towany przez H. Schickhardta (1601–1604) – o nową

dzielnicę dla uchodźców protestanckich La Neuveville

Inne takie miasta fundowane w tym czasie lub nawet póź

niej rozplanowano raczej w oparciu o renesansowe roz

wiązania koncentryczne

lub nawet średniowieczne

zasady lokacyjne, akcentując tylko regularność w rozpar

celowaniu kwartałów

. Rozplanowanie nowego miasta

w Twardogórze bliskie jest koncepcji będącej swois tym

ewenementem – planowi Zamościa (budowa od 1579 r.,

prawa miejskie 1580), gdzie (zgodnie z zastosowaniem

programu antropomorficznego) zasadniczym szkieletem

miasta jest oś biegnąca z pałacu przez środek rynku do

bramy miejskiej. Jest ona tylko częściowo równoważo 

na osią poprzeczną, krzyżującą się pośrodku rynku

z główną, łączącą dwa rynki pomocnicze. Podobny układ,

choć już z nie tak wyraźnym zaakcentowaniem osi głów

nej, zyskało też Mannheim w Palatynacie (założenie

Obszerne informacje i bibliografia dostępne w [32].

Np. Friedrichsstadt z 1688 r. Wyjątkiem są plany Schickhardta

dla Freudenstadt z 1599 r. i plany miasta dla francuskich hugenotów

Hen richemont z 1609 r.

Przykładem mogą być: nowe miasto we Wschowie założone

w 1633 r. przez starostę Hieronima Radomickiego, które w 1642 r.

ot rzymało także miejskie prawo magdeburskie, Szlichtyngowa w 1644 r.

ufundowana przez Jana Szlichtynga, czy Pobiedna, o której była już

mowa, z 1647, a także Neuwied z 1653 r., Karlshafen a.d. Weser, zwany

Sieburgiem (Syburg) założony w 1699 r. dla zbiegłych z Francji huge

notów przez Landgrafa Karola.

Miasta i miasteczka o nowożytnych formach na Dolnym Śląsku /The modern forms of towns in Lower Silesia 59

z 1607), rozbudowywane wraz z fortyfikowaną rezyden

cją Fried richsburg przez elektora Fryderyka IV; od 1720 r.

siedzi ba elektorów Palatynatu. Jednak w przypadku

Twardo góry zaprojektowanie układu pałac–świątynia–

otwarty krajobraz stawia ją wśród pierwszych realizacji

barokowych. Rozwiązanie to należy także do jednych

z wcześ niejszych projektów długich osi kompozycyj

nych, koncepcji raczej zasłyszanych niż podpatrzonych

we Francji przez inwestorów – VauxleVicomte, urzą

dzane w latach 1656–1661 było już co prawda ukończo

ne, ale wzór najbardziej sugestywny – Wersal – dopiero

powstawał (wzno szony od 1668 r., a jako rezydencja

królewska od 1682).

Zarówno Dobroszyce, jak i Twardogóra oraz Brzeg

Dol ny otrzymały układ zabudowy o charakterze miasta

re zy dencjonalnego. Miasta rezydencjonalne należą do

pod stawowego nurtu projektowego urbanistyki baro ko 

wej – tworzenia zespołów pałacowych połączonych

z za łożeniami miejskimi. Poczynając od renesansowych

rea lizacji włoskich, gdzie z czasem znaczenie siedziby

ksią żęcej decydowało o zaakcentowaniu w planie osi

głów nej założenia, wytworzył się charakterystyczny

sche mat osiowy. Renesansowe miasta (miasteczka) re zy

den cjo nalne stały się na terenie Półwyspu Ape niń skiego

kolejnym sposobem okazania prestiżu inwestora i jego

rodu

. Podobnie w innych częściach Europy w miastach

renesansowych, wzorowanych bezpośrednio czy za po 

średnictwem Francji na przykładach włoskich, zakłada

nych przy rezydencjach lub wraz z nimi, ich obecność

i ranga decydowały o odstąpieniu od regularności kon

centrycznego planu i projektowaniu dominującej osi

kompozycyjnej. Jednym z wcześniejszych przykładów

jest Julich (1574) odbudowane po pożarze według projek

tu Alessandra Pasqualiniego z Bolonii, gdzie została za 

ak centowana ulica – oś poprzeczna biegnąca z rynku do

podnóży fortecy.

Ten schemat zarysował się we wspo

mnianych już miastach: Zamościu i Mannheim. Bardzo

wyraźnie takie odkształcenie regularnego gwieździstego

planu widoczne jest w układzie Glückstadt (Schlezwik

Holsztyn), założonym w 1617 r. przez króla duńskiego

Krystiana IV po zdobyciu Holsztynu. Jednak dopiero za 

projektowanie osi kompozycyjnej łączącej dwie budowle

monumentalne: rezydencję i kościół, a także stworzenie

otwarcia widokowego na krajobraz stało się ostatecznym

rozwiązaniem w urbanistyce baroku. Taki układ zastoso

wany we francuskich siedzibach władzy szybko rozpo

wszechnił się w Europie Środkowej. Za sto sowano go

w miastach zakładanych przez wielkiego elektora Fryde 

ry ka Wilhelma. Rozbudowa Berlina, nazwana na cześć

jego żony Dorothy Sophie von SchleswigHolsteinSon

Powstawały jako fundacje dostojników i rodzin panujących, np.

papieska Pienza Eneasza Silvio Piccolominiego Piusa II projektowana

przez Bernarda Rosselina (1462), Terra del Sole założona przez Co 

sima I de Medici rozplanowana przez Baldassarre Lanciego (1564), Li 

vorno przekształcone za Medyceuszy w końcu XVI w., Ferrara uregu

lowana w 1492 r., Guastalla (1555–1556) i Sabbioneta (1531–1591)

nowe miasto Vespasiana Gonzagi, czy już z końca XVII w. nowe roz

wiązanie urbanistyczne Santo Stefano di Camastra (1683) księcia Giu

seppe Lanziego w miejscu zburzonej zabudowy średniowiecznego

miasteczka. Fakto grafia na podstawie ogólnie dostępnych encyklopedii.

The layout of a new town in Twardogóra is close to the

concept which constituted a peculiar exception, namely

the plan of Zamość (construction from 1579, town charter

in 1580), where (according to the employment of the

anthropomorphic program) the essential structure of the

city is the axis running from the palace through the center

of the market place to the gate of the town. It is only par

tially balanced by the transverse axis which intersects in

the middle of the market place with the main axis con

necting two additional markets. A similar system, although

with a not so clear emphasis of the main axis, was also

used in Mannheim in the Palatinate (layout from 1607),

developed along with a fortified residence called Fried

richsburg by Elector Frederick IV; since 1720 the seat of

the Pa latinate electors. However, in the case of Twar do

góra, designing the palace–church–open landscape sys

tem puts it among the first Baroque realisations. This

solution also belongs to one of the earliest projects of long

compositional axes, the concept which was only heard

about rather than seen in France by investors – Vaux le

Vicomte, organized in the years 1656–1661, was in fact

already finished, but the most evocative model – Versailles

– was only under construction (erected since 1668, and as

a royal residence since 1682).

Both Dobroszyce and Twardogóra as well as Brzeg

Dolny were given a development system of the residential

town character. Residential towns belong to the funda

mental design trend of the Baroque urban planning – cre

ating palace complexes connected with urban layouts.

Starting from the Italian Renaissance realisations, where

over time the importance of the princely residence deter

mined the emphasis of the main layout in the main axis

plan, a characteristic axis scheme was established. The

Renaissance residential towns became another way to

show prestige of investors and their families in the terri

tory of the Italian Peninsula

. Similarly, in the Renai

ssance towns of other parts of Europe which were in 

spired by Italian models directly or through France and

founded near residences or along with them, their pres

ence and prestige determined their resignation from the

regularity of the concentric plan and designing a domi

nant compositional axis. One of the earlier examples is

Julich (1574), rebuilt after a fire according to the design

by Alessandro Pasqualini from Bologna, where the street

was emphasized – a transverse axis running from the

market place to the foot of the fortress. This scheme was

or Pobiedna, which was already mentioned from 1647 as well as Neuwied

from 1653; Karlshafen a.d. Weser also called Sieburg (Syburg) founded

by Land Graf Charles in 1699 for Huguenot refugees from France.

Buildings founded by dignitaries and ruling families such as,

e.g. Papal Pienza Aeneas Silvio Piccolomini Pius II designed by

Bernardo Rosselino (1462), Terra del Sole founded by Cosimo I de

Medici laid out by Baldassarre Lanci (1564), Livorno converted at the

time by the Medici at the end of the 16

century, Ferrara settled in 1492,

Guastalla (1555–1556) and Sabbioneta (1531–1591), a new town of

Vespasian Gonzaga, or already from the end of the 17

century a new

urban solution by Santo Stefano di Camastra (1683) of Prince Giuseppe

Lanzi in the place where the development of the medieval town was

demolished. The factual material on the basis of generally available

encyclopedic sources.

60 Bogna Ludwig

der burgGlücksburg – Doro theen stadt (1673–1681) –

two rzyła się w oparciu o oś – główną ulicę łączącą ko ś

ciół i rezydencję

. W miasto rezydencjonalne zmieniał

się od około 1675 r. Poczdam, intensywnie zasiedlany

przez emigrujących z Francji hugenotów po edykcie

z 1685 r., rozwijający się wzdłuż alei ciągnącej się od pa 

łacu myśliwskiego elektora w otwarty teren. Podobnie

kształtowano tzw. miasta ucieczkowe dla hugenotów bu 

dowane przy ośrodkach stołecznych takich jak Erlangen,

Później dopiero (1688) została rozszerzona o aleję Unter den

Linden oraz kwartałową zabudowę Friedrichsstadt.

outlined in the already aforementioned towns of Zamość

and Mannheim. Such a distortion of the regular stellar

plan is very clearly visible in the layout of Glück stadt

(SchleswigHolstein), founded in 1617 by the Danish

King Christian IV after Holstein had been captured. How

ever, designing the compositional axis which connected

the two monumental buildings, namely the residence and

the church as well as an open view of the landscape be 

came the final solution in urban planning of the Ba roque.

This system, which was used in the French seats of the

authorities quickly spread in Central Europe. It was em 

ployed in the towns founded by the great Elector Fre de

rick William. The expansion of Berlin, named in honor of

Il. 5. Rozplanowanie miast

o osio wych układach baroko wych

na Dolnym Śląsku. Na sza ro

zazna czono główne elementy

kom pozycji urba nis tycz nej;

osie i węzły. 1. Dobro szy ce, 1663,

2. Twardogóra, około 1685,

3. Brzeg Dolny, 1662.

Opracowanie autorki na pod

stawie planów topograficznych

z XIX i początku XX w.

Fig. 5. Planning of towns of

the axial Baroque arrangements

in Lower Silesia. Grey colour

indicates the main urban compo

sition elements; axes and centres.

1. Dobroszyce, 1663,

2. Twardogóra, circa 1685,

3. Brzeg Dolny, 1662.

The author’s concept is based on

topo graphical plans from

the 19

and early 20

centuries

Miasta i miasteczka o nowożytnych formach na Dolnym Śląsku /The modern forms of towns in Lower Silesia 61

his wife Dorothy Sophie von SchleswigHolsteinSon der

burgGlücksburg – Dorotheenstadt (1673–1681) – was

de ve loped on the basis of the axis – the main street

connect ing the church and the residence

. Potsdam was

changing to a re sidential town since about 1675 and inten

sively inha bited by emigrating Huguenots from France

after the Edict of 1685; it developed along the avenue

from the hunting palace of the Elector to an open area.

The so called refugee towns for Huguenots were laid out

in a similar way and built near the capital centres such as

Erlangen, Kassel, Magdeburg and Plön

. Also in Saxony

August II Sas rebuilt his capital – Dresden which was

destroyed during the Thirty Years’ War and burnt in 1685.

Dresden’s Neue Königliche Stadt was built after the

demolition of 370 buildings and designed in the form of

a ra diant system in 1694 by Christoph August von

Wackerbarth (1662–1734), with a clearly emphasised

main avenue leading to the bridge connecting with Zwin

ger

. The next reconstructions of the Baroque forms of

capital cities and other resi dential towns took place quite

frequently in the 18

century

. Also among the Württem

bergs it was possible to indicate the founder of a new

town – the seat of Duke Eberhard Ludwig von Württem

berg – Ludwigs burg near Stuttgart (1709–1723), which

was founded near the most ex tensive Baroque palace in

Ger many and erected from 1704. Perhaps an equally

important model, since it was built in Lower Si lesia, was

the arrange ment of the frontyard of Albrecht von

Wallenstein’s pa lace in Żagań, which included the trans 

formation of the town (1628–1634) involving the for 

mation of wide perspectives and viewing axes.

Summary

Presenting attempts at founding new towns in Lower

Silesia, unsuccessful and partially successful, makes us

realize how difficult this process was at that time and how

rarely it was decided to realize planned settlement actions.

In the case of implementing spatial regulations, the Ba 

roque urban solutions with an emphasis on the main com

positional axis were used (Międzybórz, Cieszków, Po 

biedna, Goszcz). Traditional and already applied schemes

were chosen most often when designing a new urban

layout. However, apart from conservative solutions,

Sometime later (in 1688) it was extended to Avenue Unter den

Linden and the quarter development Friedrichsstadt.

A new town in Erlangen was designed by Johann Moritz

Richter, and built by Graf Christian Ernst HohenzollernBayreuth (1686,

1706), and since 1700 along with the construction of the palace it took

the layout of the townresidence with the palace–garden compositional

axis. After 1685 Kassel, the capital city of Hessia, received the suburb

of Oberneustadt, donated by Land Graf Charles (founder of the afore

mentioned Sieburg). Rastatt (town privileges in 1700), which since 1689

was rebuilt, after the destruction by the French army, by Graf of Baden

Ludwig Wilhelm, General of the Empire in the Turkish War, received

a system subordinated to the axis which connected the residence and the

bridge leading to the town gate.

Cf. presentations [33, p. 417 fol.].

For example, Warsaw, Oś Saska built from 1713, extensions:

Ansbach (a hunting palace changed to the seat of the side Line of the

Hohenzollerns), 1705–1730, Arolsen, 1713–1728.

Kassel, Magdeburg i Plön

. Również w Saksonii Au 

gust II Sas dokonał przebudowy swej stolicy – Drezna,

wyniszczonego woj ną trzydziestoletnią i spalonego

w 1685 r. Drez deńskie Neue Königliche Stadt powstało

po wyburzeniu 370 domów, zaprojektowane w formie

promienistego układu w 1694 r. przez Christopha Augusta

von Wacker bartha (1662–1734), z wyraźnie zaakcento

waną główną aleją prowadzącą do mostu łączącego ze

Zwingerem

. Kolejne przebudowy w barokowych for

mach stolic i in nych miast rezydencjonalnych następowały

licznie w XVIII w.

Także wśród Wirttembergów można

wskazać założyciela nowego miasta – siedziby księ cia

Eber harda Ludwiga von Wirttemberga – Lud wigs burga

k. Stuttgartu (1709–1723), powstałego przy naj roz leg lej

szym barokowym pałacu w Niemczech, wzno szonym od

1704 r. Być może równie ważnym, bo pow sta łym na

terenie Dolnego Śląska wzorem była aranżacja przedpola

pałacu Albrechta von Wallensteina w Ża ganiu, obejmują

ca przekształcenie miasta (1628–1634), pole gająca na

tworzeniu szerokich perspektyw i osi wido kowych.

Podsumowanie

Przedstawienie nieudanych i zakończonych częścio

wym sukcesem prób zakładania nowych miast na Dolnym

Śląsku uzmysławia, jak trudny był to w owym czasie

proces i jak rzadko decydowano się na planową akcję za 

siedleń. W przypadku wprowadzania regulacji prze

strzennych stosowano barokowe rozwiązania urbanistycz

ne z podkreśleniem głównej osi kompozycyjnej (Mię

dzybórz, Cieszków, Pobiedna, Goszcz). Przy wytyczaniu

nowego układu miejscowości wybierano częściej trady

cyjne sprawdzone już schematy. Jednak oprócz rozwiązań

zachowawczych, renesansowych w genezie, stosowanych

najczęściej przy zakładaniu miast górniczych i rzemieśl

niczych, powstały też na Dolnym Śląsku w 2. połowie

XVII w. bardzo nowatorskie założenia urbanistyczne.

Z zestawienia historii lokacji na sąsiednich terenach

wynika, że projekty zastosowane przy zakładaniu północ

nośląskich barokowych miast należały do nurtu awangar

dowego. Opracowano je równocześnie lub nawet wcześ

niej od wielu analogicznych z sąsiednich krain

Nowe miasto w Erlangen zostało zaprojektowane przez Johanna

Mo ritza Richtera, budowniczego margrabiego Krystiana Ernesta Hohen

zollernaBayreutha (1686, 1706), wraz z budową od 1700 r. pałacu

przy brało układ miastarezydencji z osią kompozycyjną pałacowoog

rodo wą. Kassel, stolica Hesji, po 1685 r. otrzymała ufundowane przez

land grafa Karola (założyciela wspomnianego już Sieburga) przedmieś

cie Ober neustadt. Rastatt (prawa miejskie 1700), od 1689 r. odbu 

dowane po znisz czeniu przez wojska francuskie przez margrabiego Ba 

denii Lud wika Wilhelma, generała cesarstwa w wojnie tureckiej,

otrzymało układ podporządkowany osi łączącej rezydencję i most wio

dący do bra my miejskiej.

Por. zestawienia [33, s. 417 i n.].

Np. Warszawa, Oś Saska tworzona od 1713 r., rozbudowy: Ans

bach (pałacyku myśliwskiego na siedzibę bocznej linii Hohenzoller 

nów), 1705–1730, Arolsen, 1713–1728.

Osiową kompozycję; typowo barokową Twardogóry dostrzegł

już K. Bimler. Jednak ani on, ani J. Wrabec nie zauważyli, że jest to

jeden z najwcześniejszych tego typu przykładów rozwiązania rozpla

nowania miasta w naszym rejonie Europy.

62 Bogna Ludwig

which were Renaissance in their origin and most frequen

tly used when founding mining and craft towns, some

really innovative urban layouts were founded in Lower

Silesia in the 2

half of the 17

century. When compar

ing the history of foundations in the neighbouring territo

ries, it can be concluded that the projects used during

foundations of northern Silesian baroque towns belonged

to the avantgarde trend. They were developed at the same

time or even earlier than many other comparable with

them from neighbouring lands

Translated by

Bogusław Setkowicz

The axial composition, typically Baroque, of Twardogóra was

perceived by K. Bimler. However, neither Bimler nor J. Wrabec noticed

that this was one of the earliest examples of that type of town planning

solution in our region of Europe.

Bibliografia /References

[1] Esymontt R., Kod genetyczny miasta. Średniowieczne miasta loka-

cyjne Dolnego Śląska na tle urbanistyki europejskiej, PAN,

Wrocław 2009.

[2] Weczerka H., Stadt- und Marktgründungen und Stadtabgänge in

Schlesien, 1450–1800, „Zeitschrift für Ostforschung” 1974, 23,

193–261.

[3] Handbuch der historischen Stätten Deutschlands XV/Schlesien,

H. Weczerka (Hrsg.), Alfred Kröner Verlag, Stuttgart 1977.

[4] Miasta polskie w tysiącleciu, M. Siuchniński (red.), t. 2, Zakład

Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1967.

[5] Kononowicz W., Place miasteczek i osiedli śląskich w XVII–XVIII

wieku. Miasteczko siedemnastowieczne – Złotniki Lubańskie,

„Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 1993, Nr 2, 303–319.

[6] Schmidt J., Pokój – Carlsruhe (1748–1945). Monografia, Urząd

Gminy, Pokój 1998.

[7] Wrabec J., Barocke Raumordnung am Beispiel einiger Residenz

städte in der ehemaligen Grenzregionen zwischen Schlesien und

Polen, [w:] B. Störtkuhl (Hrsg.), Hansestadt Residenz Industrie

standort Beiträge der 7. Tagung des Arbeitskreises in Oldenburg,

27.–30. September 2000, R. Oldenbourg Verlag, München 2002,

191–199.

[8] Maroń J., Dolny Śląsk w czasach habsburskich i pruskich, [w:]

W. Wrzesiński (red.), Dolny Śląsk, Wydawnictwo UWr, Wrocław

2006, 234 i n., mapa 228.

[9] Kuczer J., Szlachta w życiu społecznogospodarczym księstwa gło

gowskiego w epoce habsburskiej 1526–1740, Uniwersytet Zie

lonogórski, Zielona Góra 2007.

[10] Orzechowski K., Historia ustroju Śląska, 1202–1740, Wydaw

nictwo UWr, Wrocław 2005.

[11] Maleczyński K., Wojna trzydziestoletnia na Śląsku, [w:] K. Ma 

leczyński (red.), Historia Śląska, t. 1, cz. 3, Ossolineum, Wrocław

1963, 346–364.

[12] Majewski R., Wojna trzydziestoletnia na Śląsku, [w:] K. Bart kie

wicz (red.), Wojna trzydziestoletnia na ziemiach nadodrzańskich,

Wydawnictwo WSP im. T. Kotarbińskiego, Zielona Góra 1993,

87–108.

[13] Jaworski T., Migracje ludnościowe na polskim pograniczu zachod-

nim w okresie wojny 30letniej, [w:] K. Bartkiewicz (red.), Wojna

trzydziestoletnia na ziemiach nadodrzańskich, Wydawnictwo WSP

im. T. Kotarbińskiego, Zielona Góra 1993, 140–141.

[14] Leszczyński J., Piwarski K., Skutki wojny trzydziestoletniej, [w:]

K. Maleczyński (red.), Historia Śląska, t. 1, cz. 3, Ossolineum,

Wrocław 1963, 365.

[15] Gierowski J., Ludność, [w:] K. Maleczyński (red.), Historia

Śląska, Ossolineum, Wrocław 1963, t. 1, cz. 3, 188–190.

[16] Pflug K., Chronik der Stadt Waldenburg in Schlesien, Verlag von

E. Metzer‘s Buchhandlung (G. Knorrn), Waldenburg 1908.

[17] Bimler K., Die Schlesischen Massiven Wehrbauten, Bd. 3. Fürsten-

tum Oels – Wohlau. Kreise Oels. Gross Wartenberg. Trebintz. Mi 

litsch. Wohlau, Kommission HeydebrandVerlag, Breslau 1942.

[18] Wernher F.B., Topographia oder Prodromus Delineati Silesiae

Ducatus, t. 1, 1755 [rkpis w zbiorach specjalnych Biblioteki Uni

wer syteckiej we Wrocławiu].

[19] Wrabec J., Milicz, Żmigród, Twardogóra i okolice, Katalog Za 

bytków Sztuki. Seria Nowa t. 4, z. 3, Województwo wrocławskie,

pod red. J. Pokory i M. Zlata, Instytut Sztuki Polskiej Akademii

Nauk, Warszawa 1997.

[20] Kosieradzka A., Powstanie, rozwój przestrzenny oraz analiza wa 

lorów urbanistycznych i krajobrazowych dolnośląskich wsi o miej-

skim rodowodzie, praca magisterska, PWr, Wrocław 2014.

[21] Wernher F.B., Topographia oder Prodromus Delineati Silesiae

Ducatus, t. 2, 1758 [rkpis w zbiorach specjalnych Biblioteki

Uniwer syteckiej we Wrocławiu].

[22] Schumann F.A., Albert Schiffner Vollständiges Staats- Post- und

Zeitungslexikon von Sachsen, t. 3, Schumann, Zwickau 1816,

670–671.

[23] Wernher F.B., Topographia Seu Compendium Silesiae. Pars II […],

t. 4, ok. 1750 [rkpis w zbiorach specjalnych Biblioteki Uniwer sy

teckiej we Wrocławiu].

[24] Pfaf K., Fürstenhaus und Land Württemberg nach den Haupt mo

menten: von der ältesten bis auf die neueste Zeit, E. Schweizerbart,

Stuttgart 1841, 64 i n.

[25] Schulze H., Die Succession im Fürstenthum Oels beim Abgange der

ältern Linie des Hauses Brandenburg, Korn, Breslau 1868, 5 i n.

[26] Mrozowicz W., Wiszewski P., Oleśnica od czasów najdawniej

szych po współczesność, Atut, Wrocław 2006, 95–100.

[27] Zimmermann F.A., Beyträge zur Beschreibung von Schlesien,

Bd. 7, Johann Ernst Tramp, Brieg 1738, 122, 147 i n.

[28] Anders F.G.E., Statistik der evangelischen Kirche in Schlesien,

Hugo Wagner, Glogau 1848, 150.

[29] Dyhrnowie, http://pl.wikipedia.org/wiki/Dyhrnowie [accessed:

24.01.2015].

[30] Kaszuba E., Ziątkowski L., Historia Brzegu Dolnego, Wydaw

nictwo i Drukarnia KORAB, Brzeg Dolny–Wrocław 1998, 24 i n.

[31] Ruggiu F.J., Charles de Gonzague donne son nom la ville de

Charle ville, 23 avril 1608, http://cemmc.ubordeaux3.fr/mpf/

bibliographie/gonzague.htm [accessed: 24.01.2015].

[32] Bouvard A., Heinrich Schickhardt 1558–1635, L’architecte wur-

tembergeois Heinrich Schickhardt à Montbéliard (1590–1615),

http://schickhardt.montbeliardemulation.fr/schik_6.htm

[accessed: 24.01.2015].

[33] Dickinson R.E., The West European City, Routledge, London

2002.

Miasta i miasteczka o nowożytnych formach na Dolnym Śląsku /The modern forms of towns in Lower Silesia 63

Streszczenie

W artykule przedstawiono i porównano rozwiązania planów miast nowożytnych lokowanych na Dolnym Śląsku po wojnie trzydziestoletniej.

Pokazano nieliczne rozwiązania urbanistyczne o formach renesansowych i barokowych. Celem było wyszukanie inspiracji i wzorów oraz wskazanie

prawdopodobnych naśladownictw, a także ocena wartości projektów urbanistycznych i ich znaczenia dla utrwalania lub zmian wykorzystywanych

koncepcji.

Po wojnie trzydziestoletniej obszar Dolnego Śląska miał zorganizowaną i stosunkowo kompletną sieć osadniczą. Jednym z nielicznych powodów

zakładania miast była rozwijająca się dziedzina gospodarki – wydobycie rud metali. Drugim były względy prestiżowe. I to w tym wypadku odpo

wiedni dobór form przestrzennych miał dużo większe znaczenie. Wśród miast górniczych powstały dwa o wyraźnie renesansowym rozplanowaniu

– Bolesławów (1581) i Złotniki Lubańskie (1677). Te miasteczka prezentują się typowo dla regionu (Saksonii, Czech, zwłaszcza rejonu Sudetów)

i należą do późniejszych realizacji (choć w całej Europie stosowanych jeszcze w XVII, a nawet XVIII w.). Ze względu na swój niewielki rozmiar,

podobnie jak inne miasta górnicze regionu, składają się tylko z obszernego rynku z czterema ulicami i otaczających go pierzei zabudowy. W okresie

baroku powstały nieliczne nowe miasta zakładane przez dworzan austriackich i nową szlachtę w celu nobilitacji. Najważniejsze inicjatywy urbani

styczne związane są z działalnością członków rodziny książęcej Wirtembergów, którzy urządzając swe nowe rezydencje, dbali o fundację lub rozwój

sąsiedniego miasta. Z inicjatywy pierwszego z książąt, Sylwiusza Nimroda, założono Dobroszyce (1663). Eleo no ra Charlotta, wdowa po Syl

wiuszu II Fryderyku, przyczyniła się zaś do powstania barokowej enklawy miejskiej w Twardogórze (ok. 1685).

Innym przykładem miasta o układzie barokowym stał się Brzeg Dolny Dyhrnów (1662). Oprócz rozwiązań zachowawczych renesansowych w gene

zie stosowanych w większości przypadków przy zakładaniu miast górniczych i rzemieślniczych powstały też na Dolnym Śląsku w 2. połowie XVII w.

bardzo nowatorskie założenia urbanistyczne. Z zestawień ujawnia się, że projekty zastosowane przy zakładaniu północnośląskich barokowych miast

należały do nurtu awangardowego. Powstawały równocześnie lub nawet wcześniej od wielu analogicznych fundacji z sąsiednich terenów.

Słowa kluczowe: urbanistyka nowożytna, Dolny Śląsk, renesans, barok, Wirtembergowie

Abstract

The article presents and compares the plan solutions of modern towns located in Lower Silesia after the Thirty Years’ War. It shows a few urban

designs of Renaissance and Baroque forms. The aim was to find inspiration and models, and to indicate probable imitations, as well as the assessment

of the value of urban projects and their relevance to the perpetuation or change of the used concepts.

The area of Lower Silesia after the Thirty Years’ War had an organized and fairly complete settlement grid. One of the few reasons of founding new

towns was the development of mining of metal ores. The other motive was prestigious considerations. In this case, an appropriate choice of spatial

forms was much more important. Among the mining towns two obtained a clearly Renaissance shape – Bolesławów (1581) and Złotniki Lubańskie

(1677). These small towns of the Renaissance arrangement are typical for this region (Saxony, Kingdom of Bohemia, especially the Sudetenland)

and belong to later implementations (though still used throughout Europe in the 17

century, or even the 18

century). Due to their small size,

similarly as other towns of the mining region, they are formed of only a large square market with four streets surrounded by a building frontage. The

Austrian courtiers and the new nobles during the Baroque period created a few new towns with the aim of nobilitation. The most important urban

initiatives are related to the activities of members of the family of WürttembergOels, who organizing their new residences decided to found or to

develop a neighboring town. On the initiative of Silvius Nimrod, the first of the duces, Dobroszyce (1663) were founded. Eleonora Charlotta, widow

of Silvius II Frederick, contributed to the construction of a new Baroque city enclave in Twardogóra (circa 1685).

Brzeg Dolny of Abraham Dyhrn (1662) became another example of Baroque arrangement. Apart from conservative Renaissance solutions in the

genesis of applied in most cases of founding mining and craft towns, in the 2

half of the 17

century there came into being, also in Lower Silesia,

very innovatory urban foundations. They were created at the same time or even earlier than many analogous foundation from adjacent areas.

Key words: modern town planning, Lower Silesia, Renaissance, Baroque, WürttembergOels