Monumentalizm odzyskany, czyli anastyloza filarowych funeralnych pomników z Mariny El-Alamein

Rafał Czerner

doi:10.5277/arc150301

Streszczenie

Filarowe grobowce, datowane na II w. p.n.e.–I w. n.e., są najbardziej charakterystycznymi zabytkami hellenistyczno-rzymskiego miasta odkrytego na stanowisku Marina El-Alamein w Egipcie. Wyjątkowo silną ekspresję, mimo stosunkowo niedużych rozmiarów, osiągały one dzięki szczególnej koncepcji architektonicznej. Polega ona na przedstawieniu kompletnego architektonicznego porządku w postaci pojedynczego filara lub kolumny. Jej analogie są sporadyczne. Formy dekoracji grobowców są hellenistyczne, mają rodowód aleksandryjski i wiązać je należy z początkowym okresem antycznego miasta. Ich specyficzne uproszczenie i geometryczna stylizacja wzmagają architektoniczną ekspresję. Spośród kilku odkrytych w latach 1987–1994 przez Polską Misję Archeologiczną Uniwersytetu Warszawskiego, odsłoniętych jako całkowicie zwalone, pięć zrekonstruowano metodą anastylozy przez kolejne polsko-egipskie misje konserwatorskie. Dzięki monumentalności są uważane dziś za główne zabytki stanowiska archeologicznego. W artykule przedstawiono historię odkrycia pomników, ideę ich architektonicznej formy i poszukiwania jej rodowodu. Omówiono kwestię anastylozy tych zabytków.

Podgląd pełnego artykułu jest możliwy wyłącznie na większych ekranach.

2015

3(43)

DOI: 10.5277/arc150301

Rafał Czerner*

Monumentalizm odzyskany,

czyli anastyloza filarowych funeralnych pomników z Mariny El-Alamein

The monumentality retrieved,

in other words

the anastylosis of the pillar funerary monuments of Marina El-Alamein

Pisanie lub mówienie o monumentalizmie nagrob ne-

go monumentu wydaje się oczywistością lub błędem.

Pre zen to wa ne studia dotyczą jednak grupy grobowców

z ne kro poli starożytnego miasta, które będąc szczególne

co do kon cepcji architektonicznej formy, w wy jątkowy

spo sób uzyskują znaczną ekspresję, mimo os tatecznie ra -

czej niedużych rozmiarów (il. 1). Nieco ponad sześciomet-

rowej wysokości filar czy kolumna to przecież w su mie

niewiele, jednak jako samotny pomnik zaopatrzony w od -

po wiednią oprawę oddziałuje na odbiorcę bardzo silnie.

Filarowe i kolumnowe grobowce, o których mowa, są

bodaj najbardziej specyficznymi budowlami charaktery-

stycznymi dziś dla archeologicznego stanowiska miesz-

czącego relikty hellenistyczno-rzymskiego miasta w miej-

s cu zwanym Mariną, nieopodal El-Alamein w Egip cie.

Na wyróżniającą się grupę zrekonstruowanych me to dą

anastylozy, stanowiących swoistą wizytówkę miej sca

zabytków składa się pięć takich pomników (il. 2). To wa -

rzyszą im trzy odkryte, ale nie odbudowane. Są też w bez-

* Wydział Architektury Politechniki Wrocławskiej/Faculty of

Architecture, Wrocław University of Technology.

Writing or speaking about monumentality of a funerary

monument seems evident or a semantic error. The studies

presented in this paper regard, however, a group of tombs

from a necropolis in an ancient town which, due to their

special concept of architectural form, acquire an excep-

tional expression despite their rather small size (Fig. 1).

A little more than a six-meter-tall pillar or column is in

fact not much, however, when it stands alone as a separate

monument with an appropriate setting it strong ly affects

the viewer.

The pillar and column tombs in question are probably

the most specific structures characteristic today of the

archeological site with remains of the Hellenistic-Roman

town in the place known as Marina near El-Alamein in

Egypt. The unique group of five such monuments recon-

structed with the use of anastylosis is the pride of the

place with the monuments (Fig. 2). They are accompanied

by three other ones, discovered but not reconstructed. In

the direct vicinity, there are also four other similar but less

expressive monuments architecturally slightly different

which we do not deal with in this article.

All the described monuments, or strictly speaking their

remains, were found by the Polish Archeological Mission

Znawcy architektury monumentalnej dedykuję: Jak starożytni ekspresyjny efekt uzyskiwali

skromnymi środkami, konserwatorzy zaś powtórzyli.

Dedicated to the Expert in monumental architecture: How the ancient architects produced an

expressive effect with the use of simple means and the restorers reproduced it.

6 Rafał Czerner

pośrednim sąsiedztwie cztery monumenty o podobnej, ale

mimo wszystko odmiennej koncepcji architektonicznej,

mniej ekspresyjne, którymi – choć należą do zespołu –

nie zajmiemy się w tym artykule.

Wszystkie opisane pomniki, a ściślej ich relikty, zosta-

ły znalezione przez Polską Misję Archeologiczną Uni -

wer sytetu Warszawskiego kierowaną przez Wiktora A.

Da szewskiego wraz z odkryciem stanowiska w latach:

1986 i 1987 [1, s. 24–27], [2, s. 44] i następnie aż do 1994

[3, s. 32], [4, s. 31–32]. Odkryte jako zwalone, grobowce

były sukcesywnie odbudowywane na drodze anastylozy:

trzy pierwsze do pełnej wysokości w latach 1990–1994

według projektu arch. Jarosława Dobrowolskiego [2,

s. 44–47], [5, s. 40], [6, s. 34–37] (il. 2), dwa kolejne w la -

tach 2003–2006 przez Polsko-Egipską Misję Kon ser-

watorską kierowaną przez Stanisława Medekszę, według

pro jektu Wiesława Grzegorka i piszącego te słowa [7,

s. 97–98], [8, s. 112], [9, s. 106–109], [10, s. 76–77] (il. 1, 3).

Odkrycie antycznego miasta na śródziemnomorskim

wybrzeżu Egiptu nastąpiło dość niespodziewanie w kon-

sekwencji ziemnych prac podjętych w związku z za mia-

rem budowy osiedla turystycznego. Efektem niezwłocznie

rozpoczętych, intensywnie prowadzonych ratunkowych

badań archeologicznych i kolejnych było odkrycie ponad

50 różnych struktur: portowych, mieszkalnych i publicz-

nych, składających się na prawie kompletny obraz staro-

żytnego miasta oraz pomników z towarzyszącej mu ne -

kropoli. Jak wynika z materiału archeologicznego, osada

funkcjonowała od końca II w. p.n.e. do VII w. n.e. [11,

s. 12]. Powstała zatem w czasach hellenistycznych, ale

więk szość okresu jej istnienia przypada na lata Egiptu

rzym skiego. Mimo coraz pełniejszej wiedzy o mieście jego

nazwę można wywieść jedynie z relacji starożytnych geo-

grafów, przede wszystkim Strabona [12, VII. 1.14] i Klau-

diusza Ptolemeusza [13, IV. 5–9]. Według ich opisów

miej scu dzisiejszej Mariny mogą odpowiadać port Leu-

caspis i miasto Antiphrae, zapewne z czasem połączone.

Wraz z nastaniem nowej epoki i znalezieniem się w ob rę-

bie

rzymskiej prowincji miasto rozpoczęło inten syw ny roz-

wój. Modyfikowały się obyczaje mieszkańców, pow stawały

nowe, rzymskie w typie budowle. Zastąpiły one cał kowicie

starszą zabudowę i dlatego niemal jedyne dziś za byt ki

z czasów hellenistycznych, wieków: II i I p.n.e.,

po cho dzą

z terenu nekropoli. Z nich zaś najpoważniejszą gru pę sta-

nowią starsze z interesujących nas filarowych pom ni ków.

Wśród tych z nich, które można jednoznacznie zadato-

wać, są trzy pochodzące z I w. p.n.e. [2, s. 44], [3, s. 31]

i je den z początku I w. n.e. [5, s. 40]. Formy wszystkich,

i wcześ niejszych, i młodszych, są przy tym podobne.

Oczy wiście architektura rzymska terenu miasta i nekro-

poli również kontynuuje tradycje hellenistyczne i starsze

jeszcze egipskie, w tym może przede wszystkim w zakre-

sie dekoracji i form pomnikowych, co zatem jest szcze-

gólnie interesujące dla przedstawionych tu studiów. Za -

chodziły jednak pewne przekształcenia, które zmierzały

do ustabilizowania form i rozwiązań, co nastąpiło już

w czasach rzymskich.

Pomniki nagrobne z Mariny El-Alamein są zatem

w więk szości greckie – hellenistyczne – również ich forma

ma na pewno przede wszystkim rodowód grecki. Prostsze

of the University of Warsaw with Wiktor A. Daszewski as

its director when the site was discovered in 1986 and

1987 [1, pp. 24–27], [2, p. 44] and then until 1994 [3,

p. 32], [4, pp. 31–32]. Discovered as collapsed tombs, they

were gradually restored with the use of anastylosis: the

first three ones up to their full height in 1990–1994 by the

architect Jarosław Dobrowolski [2, pp. 44–47], [5, p. 40], [6,

pp. 34–37] (Fig. 2), the next two in 2003–2006 by the Po -

lish-Egyptian Conservation Mission directed by Stanisław

Me dek

sza, according to the project of Wiesław Grzego rek

and the author of this paper [7, pp. 97–98], [8, pp. 112],

[9, pp. 106–109], [10, pp. 76–77] (Fig. 1, 3).

The discovery of an ancient town on the Mediterranean

coast of Egypt was rather unexpected as a consequence of

excavation works conducted in connection with the con-

struction of an estate for tourists. As a result of imme diate

and intensive archeological rescue excavations, over

50 diffe rent harbour, residential, and public structures

were unearthed, comprising almost a complete picture of

an ancient town and monuments from a nearby necropo-

lis. The archeological material demonstrates that the set-

tlement functioned from the end of the 2

century BC

until the 7

century AD [11, p. 12]. Consequently it was

esta blished in the Hellenistic times but most of the time

when it existed was when Egypt was ruled by Rome. In

spite of the fact that more and more is known about the

city its name can be found only in the accounts of ancient

geographers, especially Strabo [12, VII. 1.14] and Clau-

dius Ptolem y [13, IV. 5–9]. According to their descrip-

tions the location of today’s Marina can be consistent with

the harbour of Leucaspis and the city of Antiphrae which

most probably merged in time.

When a new epoch came and the city was within the

Roman province it started to grow intensively. The cus-

toms of its residents changed and new, Roman type build-

ings were built. They completely replaced older buildings

and that is why maybe the only original monuments from

the Hellenistic times (the 2

and 1

century BC) come

from the area of the necropolis. The most important group

includes the older of the pillar monuments that we are in -

te rested in. Three of them can be dated at the 1

century BC

[2, p. 44], [3, p. 31] and one at the beginning of the

century AD [5, p. 40]. Furthermore, the forms of all,

older and younger ones, are similar. Obviously, the Ro -

man architecture in the area of the city and the necropolis

also follows the Hellenistic as well as older Egyptian

traditions, including especially the decoration and monu-

mental forms, which is of special interest for the studies

presented here. There were, however, some transforma-

tions aimed at stabilizing the forms and solutions which

occurred in the Roman times.

Most of the funerary monuments from Marina El- Ala-

mein are then Greco-Hellenistic and their form is certain-

ly predominantly of Greek origin. The simple ones are

interpreted in that very way by the discoverer W.A. Da -

szewski [14, p. 231] who refers to classical Greece and

compares them, e.g. to the tombs in Athenian Kera mei -

kos [15, sheet 1]. The similarity comes down mainly to

the general conception of building a crepidoma with se -

veral steps above the actual tomb and a monument on it.

Monumentalizm odzyskany /The monumentality retrieved 7

z nich tak właśnie interpretuje odkrywca W.A. Da szewski

[14, s. 231], odwołując się do klasycznej jeszcze Grecji

i porównując np. do nagrobków ateńskiego Ke ra meikos

[15, pl. 1]. Podobieństwo sprowadza się przede wszyst-

kim do generalnej koncepcji zakładającej budowę ponad

rzeczywistym grobowcem kilkustopniowej kre pidomy

i na niej pomnika. Na Kerameikos przybierał on po stać

smuk łej steli lub ediculi, a więc były to z natury swo jej

roz wią zania bardziej kameralne. Opi sy wane tutaj wy so-

kie pojedyncze filary lub kolumny ustawione w ta kiej

pozycji są jednak w głównej partii inne. W.A. Daszewski,

szu kając prototypów, przywołuje groby Lykii o formie

ma sywnego filara zwieńczonego rzeźbą i kolumny na

nie których późnoklasycznych grobach w Attyce. Teo re-

tycznie zakłada, że niektóre schodkowe podstawy helleni-

stycznych grobowców z Aleksandrii, wyżej niezachowa-

nych, mogły być nadbudowane podobnymi filarami [16,

s. 440]. Szuka wzorców w Egipcie i Azji Mniejszej [14,

s. 232]. Do pewnego stopnia podobnie wywyższone są

kostkowe grobowce z terenu Cyrenajki z czasów ptolemej-

skich, które nota bene mają też analogie w niefuneralnych

monumentach z Agory w Cyrene [17, s. 177, fig. 178].

Jednak w oczywisty sposób nie są proporcjonalnie tak

In Kerameikos it was a slender stela or an aedicula, so in

their nature the solutions were more intimate. The tall,

lone pillars or columns described here placed in such

a position are, however, in their main section different.

W.A. Daszewski, looking for their prototypes, refers to

Ly cian graves in the form of a massive pillar crowned

with a sculpture or a column on some Late Classical graves

in Attica. He assumes theoretically that some stepped bases

of Hellenistic tombs from Alexandria, whose upper parts

have not been preserved, could have similar

pillars built on

them [16, p. 440]. He looks for some original models in

Egypt and Asia Minor [14, p. 232]. To some extent they

are similar to the elevated cube tombs from the area of

Cyrenaica from the Ptole maic times, which actually have

their analogies in non-fu ne rary monuments from the

Agora in Cyrene [17, p. 177, Fig. 178]. However, they are

obviously not proportionately as tall and slender. They do

not allude whatsoever then to the column or pillar.

The architectural conception of the form of the tomb

from Marina is highly interesting. It assumes the presen-

tation of the complete architectural order with a crepi-

doma, a support, a complete entablature and a cornice

with the use of a single column or pillar (Fig. 2). Only in

one case do we have four supports suggested by narrow

pilasters in the corners of a massive pillar which does not

have its own base and capital. The monument with

a semi-column from each side of the pillar in its main sec-

tion was also exceptional.

The construction concept of the design of the monu-

ment is obvious. However, it affects not only the propor-

tions but also – to a limited extent – its repetitive size. Its

basic building element is a typical 32 × 32 × 64 cm lime-

stone block, which roughly corresponds to 1 × 1 × 2 in

Pto lemaic feet. The dimensions of this basic building

ma terial along with the measurement unit of feet (some-

times larger, up to about 34 cm) decreased in Roman

times to the multiplication of about 29.6–30 cm and such

blocks were used in the buildings from the area of the city

as well as in younger monuments from the necropolis.

Four basic blocks were used for the layer of the structure

of the pillar which was square in plan, placed in it like

Il. 1. Marina El-Alamein.

Filarowe grobowce T1K i T12 po anastylozie (fot. R. Czerner)

Fig. 1. Marina El-Alamein.

Pillar tombs T1K and T12 after anastylosis (photo by R. Czerner)

Il. 2. Marina El-Alamein. Grupa pomników grobowych

T1K, T12, (T1C), T1B, (T2, T3), T1 i T1F (fot. R. Czerner)

Fig. 2. Marina El-Alamein. Group of sepulchral monuments

T1K, T12, (T1C), T1B, (T2, T3), T1 and T1F (photo by R. Czerner)

8 Rafał Czerner

wysokie i smukłe. Nie nawiązują więc w żadnym stopniu

do kolumny bądź filara.

Koncepcja architektonicznej formy grobowca z Mariny

jest niezwykle interesująca. Zakłada ona przedstawie -

nie kompletnego porządku architektonicznego z krepi -

domą, podporą, całym belkowaniem, gzymsem za pomo-

cą po jedynczej kolumny lub filara (il. 2). W jednym tylko

przy padku mamy do czynienia z czterema podporami

zasu gerowanymi przez wąskie pilasterki na narożach ma -

sywnego filara, niewyposażonego już we własną bazę

i kapitel. Wyjątkowy był też nieodbudowany pomnik,

w któ rego głównej partii do każdej ze stron filara przyle-

ga ła półkolumna.

Koncepcja budowlana projektu pomnika jest oczywi-

sta, jednak rzutuje nie tylko na proporcje, lecz także –

w granicach pewnej dokładności – na jego powtarzającą

się wielkość. U jej podstaw leży typowy używany do bu -

dowy blok wapienia o wielkości 32 × 32 × 64 cm, a więc

z grubsza 1 × 1 × 2 mierzone w stopach ptolemejskich. Wy -

miar tego podstawowego budulca wraz z miarą sto py

(nie kiedy większy, aż do około 34 cm) zmniejszył się

w cza sach rzymskich do wielokrotności około 29,6–

30 cm i takie były bloki użyte w budowlach z terenu

miasta, jak również w młodszych zabytkach z nekropoli.

Cztery podstawowe bloki składały się na warstwę struk-

tury budowanego kwadratowego w planie filara, ułożone

w niej w spo sób „wirowy”. Filar ten zatem idealnie powi-

nien mieć wymiar boku 96–98 cm, w praktyce wahał się

od 91 (grobowiec T1J), przez 94 × 100 (T1K) (il. 3) do

96 cm (T1B). Wysokość filara wraz z głowicą powinna

była odpowiadać jakiejś prawidłowej proporcji modular-

a “whirl”. Ideally then, that pillar should be 96–98 cm,

however, in practice it was from 91 (tomb T1J), to

94 × 100 (T1K) (Fig. 3) to 96 cm (T1B). The height of

the pillar with the capital should have corresponded to

some relevant modular proportion, that is a multiplication

of the length of the side or its half. At the same time, how-

ever, it had a number of complete layers with specific

di mensions. Ultimately, the height of the pillars which

were reconstructed was 4.5 of the length of the side (abso-

lute heights were 408, 410, 414 and 430 cm), the column

– four of its diameters (423 cm). This corresponded to 12 or

13 layers. The complete monument, however, might have

been even more than two thirds higher, reaching almost

7 m, as the architrave, the cornice, 2 or 3 steps of the base

under the crowning and the crowning element itself were

added from the top. The most elaborate one included

another small pillar crowned with a capital. The lower

section of the pillar or column had two or three steps of

a crepidoma and – depending on the burial type – an on-

the-ground cist tomb usually with 2 loculi (Fig. 2). It is

important, however not surprising, that, with the myriad

of forms with their own specific elements of decoration,

the basic part of each monument – that is the pillar or

column – is practically always of the same height. This

results from the size of the basic building element which

was applied. There was, however, a smaller variant where

only two basic blocks (with its square side 65–67 cm)

were used in a layer, whereas the remaining dimensions

were respectively smaller. The two monuments, which

were not reconstructed, whose remains were found in the

west part of the site were like that.

Il. 3. Marina El-Alamein. Schemat anastylozy filarowej konstrukcji grobowca T1K

(rys. R. Czerner, częściowo na podstawie wcześniejszej dokumentacji J. Dobrowolskiego)

Fig. 3. Marina El-Alamein. Scheme of anastylosis of the pillar structure of tomb T1K

(drawing R. Czerner based partially on earlier documentation by J. Dobrowolski)

elementy

rekon struo wane

reconstructed

elements

widok

po łudniowy

south view

widok

północny

north view

widok

zachodni

west view

widok

wschodni

east view

Monumentalizm odzyskany /The monumentality retrieved 9

nej, czyli wielokrotności długości boku lub jej połowy.

Równocześnie jednak przecież składała się z pełnej licz

warstw o określonym wymiarze. Ostatecznie filary, któ re

zrekonstruowano, miały wysokość równą 4,5 długoś ci boku

(w mierze bezwzględnej 408, 410, 414 i 430 cm), kolumna

– czterem takim wymiarom (423 cm).

Odpowiadało to 12

lub 13 warstwom. Kompletny pomnik mógł być jednak

nawet o ponad 2/3 wyższy, osiągając prawie 7 m. U góry

dodawały się bowiem: architraw, gzyms, 2 lub 3 schodki

podbudowy pod zwieńczenie i sam element wieńczący.

W naj bardziej rozbudowanym przykładzie stanowił go

ko lej ny niewielki filarek zakończony głowicą. W dolnej

partii filar lub kolumna pod budowane były przez dwa lub

trzy stopnie krepidomy oraz – gdy takie było rozwiązanie

samego pochówku – skrzynkowym naziemnym grobow-

cem mieszczącym zazwyczaj 2 loculi (il. 2). Istotne jest,

chociaż przecież nie dziwi, że przy znacznym wachlarzu

form wynikających z zastosowanych elementów dekora-

cji podstawowa dla każdego pomnika część, czyli filar

lub kolumna, ma praktycznie zawsze tę samą wysokość.

Wynika to z wy miaru zastosowanego podstawowego

elementu budo wlanego. Istniał przy tym wariant mniej-

szy, w którym jedynie dwa podstawowe bloki składały się

na warstwę o boku kwadratu równym zatem 65–67 cm,

zaś pozostałe wymiary były odpowiednio mniejsze. Takie

były dwa nie odbudowane pomniki, których relikty zosta-

ły odkryte w zachodniej części stanowiska.

Róż

nice w wyglądzie pomników, przy niemal dokład-

nie powtarzających się wymiarach stanowiących ich

głów ny element filarów, wynikały przede wszystkim

z róż nych zestawów zastosowanych elementów wystroju.

Więk szość pomników tworzyły pojedyncze podpory: fila-

ry, a w jednym przypadku kolumna, zwieńczone głowicą.

Nie wszystkie miały bazę. Jeden z monumentów miał na

narożnikach trzonu wyróżnione cztery wąskie filarki

z osobnymi bazami i głowicami. Pomniki wznoszono nad

grobami skrzynkowymi lub podziemnymi. Nieznana jest

forma zwieńczenia kolumnowego grobowca T1. Pozostałe

na ogół nad kapitelami miały koryncki architraw z dwie-

ma fasciami (w jednym przypadku belkowanie doryckie)

i gzyms, wyżej zaś uskokową podbudowę zwieńczenia.

Raz partie architrawu i gzymsu pominięto. Znane są dwa

elementy wieńczące: mały filarek z głowicą i posąg

przed stawiający boga Horusa pod po sta cią sokoła z po -

dwójną koroną Egiptu Górnego i Dol ne go, w typie dobrze

znanym w sztuce sepulkralnej grecko-rzymskiego Egiptu

[1, s. 21, przyp. 18]. W trzonie jednego z pomników

w po łowie wysokości zagłębiona jest nisza o architekto-

nicz nej oprawie z naczółkiem (dlatego filar ten jest pro

sto-

k ątny w planie), w niej zaś umieszczono rzeźbione przed -

stawienie zmarłego leżącego bokiem na łożu (klinē) [1,

s. 38,

pl. 14a], [3, s. 31], [16, s. 438–439]. Na trzonie

filara innego monumentu widnieje inskrypcja z imionami

pochowanego małżeństwa [18, s. 106–108].

Formy wystroju architektonicznego, a więc przede

wszystkim głowic i gzymsów (również gzymsów naczół-

ka niszy) są typowe dla Mariny, zgeometryzowane, przy-

pominające nabatejskie [19, s. 203–206], podobnie ufor-

mowane niektóre cypryjskie [20, s. 225] lub prawie

iden tyczne z terenu Aleksandrii [21, tab. 44, 129, nr kat.

The differences in the appearance of the monuments,

whose pillars, being their main elements, have almost

identical dimensions resulted mainly from different sets

of applied elements of decoration. Most monuments had

single supports: pillars and in one case a column, crowned

with capitals. Not all of them had bases. One of the

monuments had in the corners of the shaft distinct, narrow

pillars with separate bases and capitals. The monuments

were built above the cist or underground graves. The form

of the column crowning of tomb T1 is unknown. The

other ones usually had Corinthian architrave with two fa -

scias (in one case there was Doric entablature) and cor-

nice above capitals and a stepped base of the crowning.

One of them did not have the architrave and cornice. Two

crowning ele ments are known: a small pillar with a capital

and a fi gure of Horus in the form of a falcon with the

double crown of Upper and Lower Egypt, which is a well-

known image in the sepulchral art of Greco-Roman Egypt

[1, p. 21, note 18]. In the shaft of one of the monuments,

in the middle of its height, there is a recessed niche with

architectural decoration crowned by a pediment (that is

why this pillar is rectangular in plan) with a sculpture of

the deceased lying on his side on a

klinē

bed [1, p. 38,

sheet 14a], [3, p. 31], [16, pp. 438–439]. On the shaft of

the pillar of another monument there is an inscription with

the names of the buried couple [18, pp. 106–108].

The forms of architectural decorations and specifically

the capitals and cornices (also the cornices of the niche

pediment) are typical of Marina, geometric, resembling

the Nabatean ones [19, pp. 203–206], some similarly

formed Cypriot [20, p. 225] or almost identical from the

area of Alexandria [21, Tab. 44, 129, cat. no. 356-66], [22,

pp. 112–113], [23, pp. 200–201, sheet 41.1]. The scienti-

fic discussion about their development (recently summa-

rized by F. Laroche-Traunecker) [24, pp. 207–209] that is

about whether they were just simplified or rather deli-

berately stylized has been going on for a long time and

both theories have their advocates. However, the origin of

those forms is most certainly from Hellenistic Alexandria.

The cornices were joists with geometric modillions (flat

groved modillions – tra vicello similar to delicate beams

on a pergola or a ca nopy) [21, pp. 99, 101–103]. Modi -

llions were introduced to ar chi tecture by Hellenism [25,

pp. 68–86]. Those cornices with flat groved modillions

are some of the most characteristic elements of the archi-

tecture of Alexandria and they can be found only in the

places influenced by it (maybe their ori gin comes also

from the ceiling joists in Egyptian tombs) [26, pp. 87–89].

The geometric capitals – which ultimately took the

special form of a pseudo-Corinthian capital established at

the beginning of the 1

century (which is so popular in

this area that we called it “Marina type”) [16, p. 440] – on

pillar tombs are not yet so precisely formed and they pres-

ent a greater variety as well as a mix of forms, sometimes

surprisingly similar to the Nabatean ones. It was charac-

teristic of the period of artistic forms of expression,

including Hellenistic architecture, which is again con-

firmed by early dating.

The stylization of the forms of the capitals and cor-

nices as well as bases or the geometric simplification –

10 Rafał Czerner

356-66], [22, s. 112–113], [23, s. 200–201, pl. 41.1]. Dy -

skusja naukowa na temat genezy ich wykształcenia się

(ostatnio podsumowana przez F. Laroche-Traunecker)

[24, s. 207–209], a więc na temat tego, czy były one po

prostu uproszczone czy raczej świadomie stylizowane,

toczy się od dawna i obie teorie mają swoich zwolenni-

ków. Rodowód tych form natomiast zgodnie wywodzony

jest z hellenistycznej Aleksandrii. Gzymsy miały formy

tzw. beleczkowe ze zgeometryzowanymi modylionami

(„beleczkowe” – a travicello, czyli podobne do zakoń-

czeń delikatnych beleczek przykrycia pergoli lub balda-

chimu) [21, s. 99, 101–103]. Do architektury modyliony

wprowadził hellenizm [25, s. 68–86]. Te „beleczkowe” są

jednymi z najbardziej charakterystycznych elementów

architektury Aleksandrii i znajdowano je wyłącznie

w miejscach pozostających pod jej wpływem (być może

ich rodowód wywodzi się też z belek stropowych egip-

skich grobów) [26, s. 87–89].

Głowice zgeometryzowane – zmierzające do ostatecz-

nie ustalonej, począwszy od I w., szczególnej formy kapi-

tela pseudokorynckiego, który z racji dominującego wy -

stępowania tutaj nazwaliśmy „typem Marina” [16, s. 440]

– na filarowych grobowcach nie są jeszcze dokładnie tak

uformowane i prezentują większą różnorodność i pomie-

szanie form, niekiedy zadziwiająco zbliżając się do rze-

czywiście nabatejskich. Było to charakterystyczne dla

okresu poszukiwań

artystycznych i zatem architektu ry

jesz cze hellenistycznej, co po raz kolejny potwierdza

wczes ne datowanie.

Stylizacja form kapiteli i gzymsów, a także baz, czy też

– jakkolwiek by było uzasadniane – geometryczne uprosz-

czenie wzmagają ekspresję wyrazu pomnika. Niewątpli-

wie jednak przede wszystkim nadaje ją realizacja idei

samotnej kolumny podbudowanej kilkoma stopniami,

nakrytej architrawem i gzymsem, ewentualnie powtórzo-

nej wyżej. Jest to przy tym „dydaktyczna” wręcz ilustra-

cja kompletnego porządku architektonicznego na wysu-

blimowanym przykładzie pojedynczego elementu.

Koncepcja taka w całości przy tym jest wyjątkowa

i jedynie może jej echo znajdziemy sporadycznie w pom-

ni kach terenu Cyrenajki. Sandro Stucchi wspomina pom-

nik z nekropoli w Messie, gdzie nad kostkowym grobow-

cem ustawiona była jońska kolumna, z której zachowały

się kapitel, baza i trzy bębny trzonu [17, s. 177]. Nie wąt-

pliwie też słynna kolumna wzniesiona ku czci Dioklecja-

na w roku

298 w aleksandryjskim Serapeum [26, s. 209],

choć mająca inne, bo niestylizowane formy, jest monu-

mentem (niefuneralnym) realizującym tę samą zasadę ar -

chitektoniczną. Ona jednak wielokrotnie przekracza skalą

pomniki z Mariny, które swą ekspresję uzyskują innymi

metodami i znacznie skromniejszymi środkami. Oczywiś-

cie można się też odnieść do licznych – wznoszonych od

starożytności po czasy nam bardzo nieodległe – pomników

o formie samotnej kolumny, których siła wyrazu za każdym

razem była wyjątkowa, zawsze jednak były to obiekty

o wielkiej wysokości. Tu natomiast mówimy o monumen-

tach znacznie mniejszych, w porównaniu wręcz małych,

które mimo to uzyskały znaczną siłę od działywania.

Na terenie nekropoli z Mariny El-Alamein znaleziono

łącznie 8 pomników: 6 filarowych, jeden był kolumną

regardless of its justification – enhance the expressive-

ness of the monument. Undoubtedly, however, it is

achieved predominantly by the execution of the idea of

a lone column on a few steps, covered with the architrave

and a cornice, possibly repeated above. At the same time

it is actually a “didactic” illustration of a complete archi-

tectural order by a sophisticated use of a single element.

Furthermore, such a conception is totally unique and

its imitations, if any, can be found sporadically in the mo -

numents in the area of Cyrenaica. Sandro Stucchi me n -

tions a monument from the necropolis in Messa where

a Ionic column, of which original capital, base, and three

drums of the shaft had been preserved, was placed on

a cube tomb [17, p. 177]. Undoubtedly, the famous co -

lumn built in honor of Diocletian in 298 in Alexandrian

Se rapeum [26, p. 209], in spite of its different – not-sty-

lized forms – is also a monument (non-funerary) which

follows the same architectural principle. Its scale, how-

ever, exceeds many times the monuments from Mari na

whose expressiveness is achieved by different me thods

and much smaller means. Obviously there are many other

monuments in the form of a free-standing column – built

from antiquity until quite recently – whose power of ex -

pression was unique. They were, however, always struc-

tures of great height, whereas what we are dealing with

here is much shorter or even small monuments whose

im pact was sig ni fi cant anyway.

In total 8 monuments were found in the necropolis

from Marina El-Alamein: 6 pillar ones, one was a column

and one was a pillar with four half-columns. Two pillars

represented a smaller size variety. All of them were found

fallen with some elements scattered in the direction of the

fall, in a line, one next to another (Fig. 4). The reasons of

the collapse of at least some of them was probably an

earthquake. Five monuments were reconstructed with the

use of anastylosis.

The theoretical reconstructions which are the basis of

anastylosis were conducted by Grzegorz Majcherek,

J. Do browolski, R. Czerner and W. Grzegorek. The main

problem was the identification of the placement of indi-

vidual elements in the structure of the monument and the

lack of some of them or extensive degradation, which was

connected with the necessity of making the missing parts.

In compliance with the principles of anastylosis which

were accepted in the conservation community after scien-

tific debates [27, pp. 71–72] the share of new, added ele-

ments should be as small as possible, and definitely less

than 50%. That proportion is close to that limit only in the

case of one of the tombs from Marina. In other cases the

proportion of new elements is far from that limit so they

are to a large extent original monuments. The new ele-

ments usually were added to the lowest layers of the shaft

with no decorations which were damaged by capillary

action and then erosion caused by salt crystallization,

which in fact also might have been one of the reasons of

the collapse. The fallen elements were gradually covered

and ultimately the only elements visible on the surface

were the blocks of one side of the pillar. Sometimes they

were taken and used again so sometimes they are the miss-

ing elements. This has a visible, aesthetic and partly static

Monumentalizm odzyskany /The monumentality retrieved 11

i jeden filarem z czterema półkolumnami. Dwa filary

reprezentowały odmianę o mniejszym wymiarze. Wszyst-

kie odkryto jako zwalone z elementami rozsypanymi

w kie runku upadku, w linii, po kolei obok siebie (il. 4).

Prawdopodobną przyczyną zwalenia przynajmniej nie-

których było trzęsienie ziemi. Pięć pomników zostało

odbudowanych na drodze anastylozy.

Stanowiące podstawę anastylozy rekonstrukcje teore-

tyczne wykonali Grzegorz Majcherek, J. Dobrowolski,

R. Czer ner i W. Grzegorek. Głównym problemem była

iden tyfikacja miejsca poszczególnych elementów w struk-

turze pomnika oraz brak niektórych z nich lub bar dzo

znaczna degradacja, co wiązało się z koniecznoś c i ą wy -

ko nania części uzupełniających. Zasady dotyczące ana -

stylozy, jakie przyjęto w świecie konserwatorskim po

nau ko wych debatach [27, s. 71–72], wymagają, aby

udział elementów dodanych był oczywiście jak najmniej-

szy, na pewno zaś nie przekraczał 50%. Do takiej pro por-

cji zbliża się tylko jeden z grobowców z Mariny. W pozo-

stałych przypadkach są one dalekie od tak znacznego

udziału elementów nowych i zatem są zdecydowanie

zabytkami autentycznymi. Uzupełnienia dotyczą zwykle

najniższych i niedekorowanych warstw trzonów, które

uleg ły zniszczeniu na skutek podsiąkania kapilarnego

i na stępnie erozji spowodowanej krystalizacją soli, to zaś

nota bene również mogło być jedną z przyczyn upadku.

Zwa lone elementy leżały stopniowo przysypywane, co

w końcu doprowadziło do sytuacji, w której na powierzch-

ni terenu widoczne były tylko bloki budujące jeden bok

filara. Były one czasem najwyraźniej zabierane do wtór-

nego użycia i zatem ich również w kilku przypadkach

bra kuje. Ma to od zwierciedlenie w efekcie estetycznym

i częś ciowo sta tycz nym uzyskanym po odbudowie nie-

których pomników, w szczególności tego o największych

uzu pełnieniach.

Bardzo rzadko konieczne były uzupełnienia elemen-

tów detalu i rzeźbiarskich. Najwyraźniej – wykonane

ory ginalnie z lepszego gatunkowo materiału – stosunko-

wo mało niszczały. Posąg boga Horusa wieńczący grobo-

wiec T12 został poddany konserwacji, w ramach której

m.in. zrekonstruowano podwójną koronę Górnego i Dol-

nego Egiptu, przez artystę plastyka konserwatora Piotra

Zam brzyckiego. Na odbudowanym pomniku umieszczo-

no jednak jego kopię wykonaną przez tego samego artystę

[10, s. 77].

Wciąż pozostaj

ą pomniki nieodbudowane. Z nich sto-

sunkowo najbliższa realizacji jest anastyloza najbardziej

rozbudowanego filara z czterema półkolumnami, z które-

go zachowane są liczne elementy. Problemem jest znacz-

ne zniszczenie i braki wielu elementów stanowiącego

podstawę skrzynkowego grobowca. Z pozostałych odkry-

tych, a nie odbudowanych monumentów uchowały się

skromne pozostałości. W związku z tym, oczywiście poza

teoretyczną, zgodna z zasadami konserwacji zabytków

rekonstrukcja nie jest możliwa. Niemniej nawet obecnie

odbudowana malownicza grupa pięciu pomników, z dale-

ka widocznych na tle morskiej laguny, ma silną ekspresję

plastyczną i jest odbierana jako główny zabytek stanowi-

ska w Marinie El-Alamein.

effect after the reconstruction of some of the monu ments,

especially the one with the biggest missing elements.

Very rarely was it necessary to add some details or

sculptural elements. Apparently the damage of the origi-

nal ones – made of better quality material – was relatively

small. The figure of Horus crowning tomb T12 underwent

restoration which included, e.g. the reconstruction of the

double crown of Upper and Lower Egypt by the art

restorer Piotr Zambrzycki. However, it is a copy made by

the same artist that was placed on the reconstructed

monument [10, p. 77].

There are still some monuments which have not been

reconstructed. Anastylosis of one of them – the most

elaborate pillar with four half-columns and numerous

original elements – can be conducted most probably rela-

tively soon. The problem is serious damage and the lack

of many elements of the cist tomb which is the basis of

the structure. Few remains have been preserved from the

other discovered and not reconstructed monuments.

Consequently, apart from the theoretical reconstruction,

the reconstruction of the monuments in compliance with

the principles of conservation is not possible. Nevertheless,

the group of five exquisite monuments visible from far

away on the background of a sea lagoon even at its pres-

ent stage of reconstruction has anyway a strong artistic

effect and it is perceived as the main monument of the site

in Marina El-Alamein.

Translated by

Tadeusz Szałamacha

Il. 4. Marina El-Alamein. Zwalony grobowiec T12 przed anastylozą

(fot. R. Czerner)

Fig. 4. Marina El-Alamein. Collapsed tomb T12 before anastylosis

(photo by R. Czerner)

12 Rafał Czerner

Streszczenie

Filarowe grobowce, datowane na II w. p.n.e.–I w. n.e., są najbardziej charakterystycznymi zabytkami hellenistyczno-rzymskiego miasta odkrytego

na stanowisku Marina El-Alamein w Egipcie. Wyjątkowo silną ekspresję, mimo stosunkowo niedużych rozmiarów, osiągały one dzięki szczególnej

koncepcji architektonicznej. Polega ona na przedstawieniu kompletnego architektonicznego porządku w postaci pojedynczego filara lub kolumny.

Jej analogie są sporadyczne. Formy dekoracji grobowców są hellenistyczne, mają rodowód aleksandryjski i wiązać je należy z początkowym

okresem antycznego miasta. Ich specyficzne uproszczenie i geometryczna stylizacja wzmagają architektoniczną ekspresję. Spośród kilku odkrytych

w latach 1987–1994 przez Polską Misję Archeologiczną Uniwersytetu Warszawskiego, odsłoniętych jako całkowicie zwalone, pięć zrekonstruowa-

no metodą anastylozy przez kolejne polsko-egipskie misje konserwatorskie. Dzięki monumentalności są uważane dziś za główne zabytki stanowiska

archeologicznego. W artykule przedstawiono historię odkrycia pomników, ideę ich architektonicznej formy i poszukiwania jej rodowodu.

Omówiono kwestię anastylozy tych zabytków.

Słowa kluczowe: Egipt, Marina El-Alamein, architektura hellenistyczna, groby filarowe, monumentalizm

Abstract

The pillar tombs, dated back from 2

century BC to 1

century, are the most characteristic monuments of the city from the Hellenistic Roman

period excavated on the site of modern Marina El-Alamein in Egypt. Despite relatively small sizes, they achieved exceptionally strong expression

thanks to the particular architectural concept. It is based on presentation of a complete architectural order in the form of a single pillar or column.

Its analogues are rare. Forms of the tombs decoration are Hellenistic; they are of Alexandrian origin and should be associated to the initial period of

the development of the ancient city. Their particular simplification and geometric stylization enhance the architectural expression. Among few

discovered in the years 1987–1994 by the Polish Archaeological Mission of the University of Warsaw and unearthed as completely collapsed, five

have been reconstructed by the anastylosis by successive Polish-Egyptian conservation missions. Thanks to their monumentality they are considered

today to be the main monuments of the archaeological site. The article presents the history of the discovery of monuments, the idea of their archi-

tectural form, and attempts to find its origin. Questions of anastylosis of the monuments were discussed.

Key words: Egypt, Marina El-Alamein, Hellenistic architecture, pillar tombs, monumentality

Bibliografia /References

[1] Daszewski W.A., Majcherek G., Sztetyłło Z., Zych I., Excavations

at Marina el-Alamein 1987–1988, „Mitteilungen des Deutschen

Archäologischen Instituts, Abteilung Kairo” 1990, Nr. 46, 16–51,

pl. 10–17.

[2] Dobrowolski J., Polish-Egyptian Restoration Mission at Marina

El-Alamein in 1990, „Polish Archaeology in the Mediterranean”

1991, Nr 2 (Reports 1989–1990), 44–47.

[3] Daszewski W.A., Marina El-Alamein 1991, „Polish Archaeology

in the Mediterranean” 1992, Nr 3 (Reports 1991), 29–38.

[4] Daszewski W.A., Marina El-Alamein 1994, „Polish Archaeology

in the Mediterranean” 1995, Nr 6 (Reports 1994), 28–36.

[5] Dobrowolski J., Polish-Egyptian Restoration Project at Marina/

El-Alamein, „Polish Archaeology in the Mediterranean” 1992, Nr 3

(Reports 1991), 39–48.

[6] Dobrowolski J., Polish-Egyptian Restoration Mission to Marina

El-Alamein, 1993, „Polish Archaeology in the Mediterranean”

1994, Nr 5 (Reports 1993), 34–39.

[7] Medeksza S. et al., Marina El-Alamein. Conservation Work in the

2003 Season, „Polish Archaeology in the Mediterranean” 2004,

Nr 15 (Reports 2003), 91–100.

[8] Medeksza S. et al., Marina El-Alamein. Conservation Work in

2004, „Polish Archaeology in the Mediterranean” 2005, Nr 16 (Re-

ports 2004), 107–118.

[9] Medeksza S., Czerner R., Bąkowska G., Mrozek M., Zambrzyc-

ki P., Grzegorek W., Krawczyk M., Marina El-Alamein. Preserva-

tion and Conservation in 2005, „Polish Archaeology in the Medi-

terranean” 2006, Nr 17 (Reports 2005), 99–115.

[10] Medeksza S. et al., Marina El-Alamein. Conservation and Resto-

ration Work in 2006, „Polish Archaeology in the Mediterranean”

2008, Nr 18 (Reports 2006), 69–82.

[11] Daszewski W.A., Marina el Alamein. The Site of an Unknown

Graeco-Roman Settlement on the Mediterranean Coast of Egypt,

[w:] L. Krzyżanowski (red.), Archaeological Background and Con-

servation Problems. The Polish-Egyptian Preservation Mission at

Marina 1988. The Polish Excavation Mission at Marina 1987-88,

Vol. 1, State Enterprise, the Ateliers for Conservation of Cultural

Property (PKZ), Warsaw 1991, 5–18.

[12] Strabo, Geographica, wyd. i tłum. N. Bifﬁ , L’Africa di Strabone.

Libro XVII della Geograﬁ a, Edizioni dal Sud, Modugno (Bari)

1999.

[13] Claudius Ptolemaeus, Geographia, IV, wyd. C. Müller, Paris 1901.

[14] Daszewski W.A., La nécropole de Marina El-Alamein, [w:]

S. Marchegay, M.-T. Le Dihanet, J.-F. Salles (red.), Nécropoles et

Pouvoir. Idéologies, pratiques et interprétations. Actes du colloque

Théories de la nécropole antique, Lyon 21–25 janvier 1995, Boc-

card, Paris 1998, 229–242.

[15] Knigge U., Kerameikos IX, Der Südhügel, De Gruyter, Berlin 1976.

[16] Daszewski W.A., Graeco-Roman town and necropolis in Marina

el-Alamein, „Polish Archaeology in the Mediterranean” 2011,

Nr 20 (Research 2008), 421–456.

[17] Stucchi S., Architettura Cirenaica, Monograﬁ e di archeologia libi-

ca IX, „L’Erma” di Bretschneider, Roma 1975.

[18] Łajtar A., Four inscriptions from Marina el-Alamein, „The Journal

of Juristic Papyrology” 2005, No. 35, 99–108.

[19] Patrich J., The Formation of the Nabatean Capital, [w:] K. Fitt-

schen, G. Foerster (red.), Judaea and the Greco-Roman World in

the Time of Herod in the Light of Archaeological Evidence, Van-

denhoeck & Ruprecht, Göttingen 1996, 197–218.

[20] Callot O., Éléments d’architecture romaine à Larnaca, „Report of

the Department of Antiquities Cyprus” 1988, Part 2, 219–228.

[21] Pensabene P., Elementi Architettonici di Alessandria e di altri siti

egiziani, „L’Erma” di Bretschneider, Roma 1993.

[22] Daszewski W.A., Nouvelles recherches sur la côte Nord de l’Égypte.

Un type méconnu de chapiteaux, „Études et Travaux. Travaux du

Centre d’Archéologie Méditerranéenne de l’Académie Polonaise

des Sciences” 1990, Nr 15, 110–124.

[23]

Sabottka M., Ausgrabungen in der West-Nekropole Alexandriens

(Gabbari), [w:] G. Grimm, H. Heinen, E. Winter (red.), Das rö-

misch-byzantinische Ägypten. Akten des Inter. Symp. 26–30 Sept. 1978

in Trier, Aegyptiaca Treverensia. Trierer Studien zum griechisch-

römischen Ägypten 2, Mainz am Rhein 1983, 195–203, tab. 38–43.

[24] Laroche-Traunecker F., Chapiteaux «nabatéens», «corinthiens in-

achevés» ou «simpliﬁ és»? Nouveaux exemples en Égypte, „Civili-

sations de l’Orient, de la Grèce et de Rome Antiques” 2000, Nr 25,

207–213.

[25] Von Hersberg H., Konsolengeisa des Hellenismus und der frühen

Kaiserzeit, „Mitteilungen des Deutschen Archäologischen Instituts,

Römische Abteilung”, Ergänzungsheft 24, Mainz 1980.

[26] McKenzie J., The Architecture of Alexandria and Egypt c. 300 BC

to AD 700, Yale University Press, New Haven–London 2007.

[27] Anti C., Les restaurations architectoniques de Cyrene, „Museion:

Revue Internationale de Muséographie” 1932, Vol. 20, Nr 4, 69–75.