Motywy kosmologiczne i animalistyczne w architekturze norweskich Saamów

Ewa Cisek

doi:10.5277/arc170301

Streszczenie

W artykule przedstawiono charakterystyczne cechy współczesnej architektury Saamów – rdzennej ludności zamieszkującej północne regiony Norwegii (głównie Finnmark). Są to kosmologiczne i animalistyczne motywy wynikające z tradycyjnej kultury tego ludu i jego ścisłego związku z naturą. Wykazano, że kluczową inspiracją dla nowo projektowanych obiektów stał się sposób organizacji i użytkowania terenu, z którym społeczność się mentalnie identyfikowała, i związane z nią dwie tradycyjne konstrukcje: spiczasto zwieńczony namiot lavvo i budowana na podobieństwo zielonego pagórka turf hut. Ścisły związek z tradycją oraz terenem i naturą, wynikający bezpośrednio z pierwotnej religii, widoczny jest w horyzontalnie uwarunkowanych założeniach, ich kolorystyce oraz detalach będących artystyczną stylizacją powszechnie występujących w Finnmarku zwierząt

Słowa kluczowe:
architektura-norweskich-saamów
lavvo
turf-hut
natura

Podgląd pełnego artykułu jest możliwy wyłącznie na większych ekranach.

2017

3(51)

DOI: 10.5277/arc170301

Ewa Cisek*

Motywy kosmologiczne i animalistyczne

w architekturze norweskich Saamów

Cosmological and animalistic motifs

in architecture of the Norwegian Saami people

Wstęp

Północna Norwegia obejmująca rejony Nordland,

Troms i Finnmark kojarzona jest zwykle z imponują cy

mi obiektami architektonicznymi, takimi jak Petter Dass

Museum w Alstahaug (arch. Snøhetta AS, realizacja

2007), Centrum Knuta Hamsuna w Hamarøy (arch. Steven

Holl i LY Arkitekter, realizacja 2009), Polaria w Tromsø

(arch. AF Arkitektkontor AS, realizacja 1998) czy Kated

ra Północnego Światła w Alcie (arch. Schmidt/Hammer/

Lassen architects, realizacja 2013). Niezaprzeczalne pięk 

no tych budynków, które stanowią ważne dominanty

* Wydział Architektury Politechniki Wrocławskiej/Faculty of Ar

chitecture, Wrocław University of Science and Technology.

Ailo Gaup (ur. w 1944 r. w Kautokeino) – poeta, prozaik i eseis

ta pochodzenia saamskiego. Głównym motywem jego twórczości od

wo łującej się do saamskiej mitologii jest poszukiwanie tożsamości przez

współczesnych Saamów. Najważniejsze dzieła: Joiken og kniven (Joik

i nóż, 1982), Trommereisen (Podróż na dźwiękach szamańskiego bębna,

1988) i Natten mellom dagene (Noc między dniem a dniem, 1992) [1, s. 1].

Introduction

Northern Norway, which comprises the regions of

Nord land, Troms, and Finnmark, is usually associated

with impressive architectural objects such as Petter Dass

Mu seum in Alstahaug (arch. Snøhetta AS, 2007), Knut

Hamsun Centre in Hamarøy (arch. Steven Holl and LY

Arkitekter, 2009), Polaria in Tromsø (arch. JAF Arkitekt

kontor AS, 1998), and the Northern Light Cathedral in

Alta (arch. Schmidt/Hammer/Lassen architects, 2013).

The undeniable beauty of these buildings, which consti

tute important spatial dominants, does not, however,

obscure the charm of the Norwegian Saami architecture

(in Saami sápmi). It represents a much smaller scale, is

Ailo Gaup (born in 1944 in Kautokeino) – a poet, prose writer

and essayist of the Saami origin. The main motive of his creative activ

ity, which refers to the Saami mythology, is the quest for identity by the

contemporary Saami. The most important works are as follows: Joiken

og kniven (1982), Trommereisen (1988) and Natten mellom dagene

(1992) [1, p. 1].

Uniosłem się na rytmie bębna. Natychmiast zanurzyłem się w nocne niebo.

Nad miastem spotkałem wszystkie te samotne serca, które płynęły ku bladym gwiazdom snu.

Ailo Gaup

[1, s. 49]

I rose on the rhythm of the drum. I immediately plunged into the night sky.

Over the city I met all those lonely hearts that ew towards the pale stars of dream.

Ailo Gaup

[1, p. 49]

4 Ewa Cisek

przestrzenne, nie przesłania jednak uroku architektury

norweskich Saamów (sam. sápmi). Reprezentuje ona

znacznie mniejszą skalę, jest skromna w swej prostocie,

bliska naturze i aż do lat 80. XX w. pozostawała prawie

niezauważalna. Sytuacja ta wiązała się z niechlubną prze

szłością kraju, kiedy ta rdzenna ludność zamieszkująca

jego północne rejony poddawana była przez ówczesny

norweski rząd procesowi długofalowej norwegizacji.

Efektem tych działań było nieuchronne niszczenie rodzi

mej mowy, religii, tradycji i zwyczajów, a ostatecznie na

rodowej tożsamości. Szkody takiej polityki wydawały się

nieodwracalne. Dopiero wiele akcji przeprowadzonych

przez saamskich patriotów

, w tym ostry protest Saamów

i norweskich ekologów z ekolozofem Arne Næssem

na czele przeciwko utworzeniu tamy na rzece Altaelva

(sam. Álttáeatnu) koło miasta Alta (w latach 1979–1981),

grożącemu zalaniem cennych pastwisk dla reniferów

zwróciły oczy całego świata na wyjątkowy lud, który za

cięcie walczył o prawo do ochrony swojego terytorium

i żyjących na nim zwierząt. Duże znaczenie dla kultury

ludu Saam miało rozwinięcie w niej ustnej tradycji lite

rackiej, na którą składały się legendy, baśnie

i poezja

recytowana w formie tradycyjnych pieśni. Znaczący

wkład w propagowanie tych ostatnich wniosła świato

wej sławy saam ska wokalistka Mari Boine, dzięki której

tradycyjny śpiew joik

, należący do najstarszych w Euro

pie, mógł być usłyszany poza granicami Norwegii. Istot

ne dla utrzymania i odradzania się kultury regionu były

także materialne pozostałości tradycyjnych konstrukcji

mieszkaniowych lavvo i drewnianoziemnych, krytych

darnią turf hut. To głównie dzięki nim kultura ta przetrwa

ła i mogła się na nowo odbudować, czerpiąc z pierwot

nych wzorców inspiracje do współcześnie powstających

obiektów.

Począwszy od lat 60. XX w. zrealizowano wiele sa

amskich budowli z przeznaczeniem na centra kulturalne,

muzea, warsztaty rękodzielnicze, szkoły, hotele i lokale

gastronomiczne. Architektura tych współcześnie kreowa

nych obiektów, chociaż odznacza się wykorzystaniem

wysoko zaawansowanych technologii, zdaje się wyrastać

z tradycyjnego sposobu organizowania miejsca zamiesz

kania Saamów zarówno co do jego planu, jak i archetypo

wych, spiczasto zwieńczonych lub pokrytych darnią form

obiektów. Realizacje te wyraźnie nawiązują do wątków

Przełomowym wydarzeniem był dzień buntu Saamów przeciwko

dyskryminacyjnej polityce miejscowych przedstawicieli władzy w Kau

to keino (8.10.1852). Mimo że został on krwawo stłumiony, kolejne lata

przyniosły czas większej akceptacji Saamów w Norwegii [2, s. 2].

Chodziło o obszary rozciągające się wokół wioski Masi (sam.

Máze) pomiędzy Guovdageaidnu a Altą. Teren zamieszkany jest przez

kilkaset osób i kilkadziesiąt tysięcy reniferów. W wyniku presji opinii

publicznej i protestu ekologów (występuje tam, jako w jedynym miejscu

na świecie, rzadka, chroniona roślina z gatunku masimjelt) plany bu dowy

zapory zmodyfikowano i rejon ten nie został zatopiony [3, s. 97, 100].

Legendy i baśnie Saamów zostały spisane na początku XX w.

przez J.K. Ovigstada. Wątki te pojawiają się również we współczesnej

literaturze np. saamskich pisarzy: Mario Aikio i Ailo Gaupa oraz poe

tów: Nilsa Aslaka Valkeapää i Rauniego Magga Lukkariego [4, s. 89].

Sam. joik – oznaczał tyle, co wyrażenie śpiewem kogoś lub cze

goś, z wyłączeniem imienia lub nazwy tego, do kogo był kierowany.

Śpiew ten wykonywany był a cappella [3, s. 113].

modest in its simplicity, close to nature, and until the

1980s it remained almost unnoticed. This situation was

connected with the disgraceful past of the country when

this native population living in its northern areas was sub

jected to the longterm Norwegisation process by the Nor

wegian government. The effect of these actions was the

inevitable destruction of the native speech, religion, tradi

tions and customs, and eventually the national identity.

Harmful effects of this policy seemed irreversible. Only

a lot of actions which were carried out by the Saami pa 

triots

, including the violent protest of the Saami people

and Norwegian ecologists along with ecologist and phi

losopher Arne Næss against the construction of a dam on

the Altaelva River (sam. Álttáeatnu) near the city of Alta

(1979–1981), which could flood valuable reindeer pas

tures

, drew the world’s attention to those unique people

who fought for the right to protect their territory and ani

mals living within it. The development of oral literary tra

dition in it, which included legends, fairy tales

, and poet

ry recited in the form of traditional songs was of great

importance. The worldfamous Saami singer Mari Boine,

thanks to whom traditional singing joik

which is the old

est in Europe could be heard beyond the borders of Nor

way, contributed significantly to the promotion of

the latter. Material remnants of traditional housing struc

tures lavvo and woodendirt turf hut dwellings were also

significant for the preservation and revival of the region’s

culture. It was mainly thanks to them that this culture

survived and could be rebuilt deriving an inspiration

for building contemporary objects from original patterns.

Since the 1960s, many Saami buildings have been con

structed to be used as cultural centres, museums, handi

craft workshops, schools, hotels, and restaurants. The

architecture of these modern objects, although it is cha 

racterised by the use of highly advanced technologies,

seems to stem from the traditional way of organising the

Saami place of residence both in terms of its plan and its

archetypal, spiked, or turfcovered forms of objects.

These realisations explicitly refer to cosmological ele

ments that are also visible in the detail colour in which

additionally animalistic motifs appear. In 2000 a new seat

of the Saami Parliament (in Norwegian Sametinget) was

erected in Karasjok, which constitutes an advisory body

The breakthrough event was the day of the Saami people revolt

against the discriminatory policy of the local authorities in Kautokeino

(8.10.1852). Although it was bloody suppressed, the subsequent years

brought more acceptance of the Saami people in Norway [2, p. 2].

It referred to the areas around the village of Masi (Máze) between

Guovdageaidnu and Alta. The area is inhabited by several hundred peo

ple and tens of thousands of reindeer. As a result of the public opinion

pressure and ecologists’ protest (the only place all over the world where

a rare, protected plant of the species masimjelt grows), the dam construc

tion plans were modified and the area was not flooded [3, pp. 97, 100].

The Saami legends and fairy tales were written down in the early

century by J.K. Ovigstad. These plots also appear in contemporary

literature, for example, by Saami writers such as Mario Aikio and Ailo

Gaup, as well as by poets Nils Aslak Valkeapää and Rauni Magga Lukati

[4, p. 89].

In Saami joik – meant expressing somebody or something by sing

ing, excluding the name of the thing or person to whom it was dire cted.

This singing was performed in the form of a cappella [3, p. 113].

Motywy w architekturze norweskich Saamów /Motifs in architecture of the Norwegian Saami people 5

kosmologicznych widocznych także w kolorystyce detali,

w których dodatkowo występują animalistyczne motywy.

W 2000 r. została wzniesiona w Karasjok nowa siedziba

Saamskiego Parlamentu (norw. Sametinget), stanowią

cego organ doradczy tożsamej instytucji norweskiej. Za

projektowany specjalnie na ten cel budynek Saamskiego

Zgromadzenia Plenarnego można określić ikoną i wizy

tówką współczesnej saamskiej architektury. Odznacza

się on niepowtarzalną, oryginalną formą architektoniczną

i doskonałą oprawą plastyczną wnętrz.

Dzięki wzmożonej aktywności politycznej przypada

jącej na koniec lat 80. XX w. Saamowie uzyskali prawo

do samostanowienia i dysponowania bogatymi złożami

naturalnymi wzdłuż rzeki Altaelva, których niekontrolo

wane wydobycie mogłoby stanowić zbyt dużą ingerencję

w krajobraz i zaburzać naturalne ścieżki wędrówek reni

ferów [3, s. 105]. Kiedy w 2007 r. Norwegia głosowała

za przyjęciem Deklaracji o prawach ludności rdzennej,

Parlament Saamów otrzymał większą autonomię, ale jego

władza wciąż jeszcze ogranicza się tylko do funkcji do

radczych. Opracowuje plany działania obejmujące saam

skie wybrzeża i ordy, program rolniczy i tworzenie ko

misji rybołówczych [3, s. 106].

Badania naukowe i najaktywniejsi znawcy

tradycyjnej kultury i architektury

Wśród specjalistów zajmujących się tradycyjną kulturą

i architekturą norweskich Saamów należy wymienić ta

kich autorów jak Inga Wallerius [4], Manker Ernst i Vor

ren Ømulv [5], [6] oraz Nathan Muus [7]. Barwne obja

śnienie saamskich tradycji i zwyczajów odnaleźć można

także w zbiorze reportaży o Finnmarku autorstwa Ilony

Wiśniewskiej [3]. Opisy i reeksje na temat współcze

snych obiektów architektonicznych Saamów zrealizowa

nych na terenie północnej Norwegii w latach 1960–2010

obecne są w opracowaniach takich autorów jak Ingebjørg

Hage [8], Nils Henrik Eggen [9], Arne Bjerk i Eilif Bjør

ge [10], Almass Helsing [11], Kjell Borgen i Bing Lo

rentzem [12]–[14] oraz Magda Eide Jessen i Vidar Corn

Jessen [15].

Tradycyjna kultura i architektura Saamów

Konstrukcje mieszkaniowe Saamów wiążą się bezpo

średnio ze środowiskiem przyrodniczym, w jakim po wsta

ją, i nomadycznym charakterem życia związanych z nim

społeczności. Norwescy Saamowie, którzy zamiesz kują

północne rejony kraju (norw. Nord-Norge)

, przy byli we

dług jednych źródeł z Azji, według innych z północnej

Hiszpanii [3, s. 89]. Nazwa wywodzi się od słowa sáp-

mi – to nim Saamowie określali samych siebie i obszar,

z którym uczuciowo się identykowali. Norwegowie

Saamowie za miesz kują ogromny obszar – od Indre (Szwe cja)

i przy ległych te renów Norwegii na południe do Engerdal w rejonie

Hedmark, na północ i na wschód do Utsjoki (Finlandia) do Varanger

w Norwegii, aż po półwysep Kolski (Rosja). Liczbę całej populacji sza

cuje się na 70 tysięcy, z czego 45 tysięcy żyje w Norwegii, głównie

w re jonie Finnmark [4, s. 87].

of the native Norwegian institution. Designed specifically

for this purpose, the Saami Plenary Meeting Building,

which was designed especially for this purpose, can be

described as an icon and a symbol of the contemporary

Saami architecture. It is characterised by a unique, unu

sual architectural form and excellent interior design.

Thanks to the increased political activity at the end of

the 1980s, the Saami gained the right to control their self

determination and to manage rich natural resources along

the River Altaelva, whose uncontrolled extraction could

result in too much interference with the landscape and

disturb reindeer natural pathways [3, p. 105]. When Nor

way voted in favour of the Declaration on Indigenous

Peoples Rights in 2007, the Saami Parliament received

greater autonomy, but its power is still limited to advisory

functions. It develops action plans covering the Saami

coast and fjords, the agricultural program and organisa

tion of fishing committees [3, p. 106].

Research and the most active experts

in traditional culture and architecture

Among the specialists who deal with traditional culture

and architecture of the Norwegian Saami, we must men

tion such authors as Inga Wallerius [4], Manker Ernst and

Vorren Ømulv [5], [6] and Nathan Muus [7]. Colourful

explanations of Saami traditions and customs can also be

found in the collection of reports about Finmark by Ilona

Wiśniewska [3]. Descriptions and reflections on the con

temporary Saami architecture located in the territory of

Northern Norway in the years 1960–2010 are present in

studies by authors such as Ingebjørg Hage [8], Nils Hen

rik Eggen [9], Arne Bjerk and Eilif Bjørge [10], Almass

Helsing [11], Kjell Borgen and Bing Lorentzem [12]–

[14], Magda Eide Jessen and Vidar Corn Jessen [15].

Traditional Saami culture and architecture

Saami housing structures are directly connected with

the natural environment in which they are constructed and

with the nomadic nature of life of their communities. The

Norwegian Saami, who live in the northern part of the

country (in Norwegian Nord-Norge)

, according to one

source came from Asia, whereas according to other sourc

es, they came from northern Spain [3, p. 89]. The name

derives from the word sápmi – the Saami used this word

to define themselves and the area with which they identi

fied emotionally. The Norwegians called them finn

hence, the largest region, which covers 45 000 km

and is

The Saami inhabit an enormous area – from Indre (Sweden) and

adjacent territories of Norway to the south up to Engerdal in the region

of Hedmark, to the north and east up to Utsjoki (Finland) to Varanger in

Norway up to the Kola Peninsula (Russia). The total population is esti

mated at 70 000, 45 000 of which live in Norway, mainly in the region

of Finnmark [4, p. 87].

The first historical records of people referred to as Fenni can be

found in Tacitus (circa 98 AD). The term Finn or Fenni appears later in

many sources in ancient times as well as in Nordic sagas. It is probably

derived from the Nordic word finna which means “look for” (hunting

culture “looked for food, rather than rear it”) [2, p. 1].

6 Ewa Cisek

nazywali ich nn

, stąd też największy, liczący 45 tysię

cy km

i najbardziej na północ wysunięty region Norwe

gii, w dużym procencie zamieszkany przez ten lud, otrzy

mał nazwę Finnmark. Norwescy Saamowie dzielą się na

trzy grupy: Saamowie górscy trudniący się hodowlą re

niferów (zamieszkują obszar od Varanger do Femunden),

Saamowie rzeczni zajmujący się uprawą roli, hodowlą

zwierząt, myślistwem, rybołóstwem i zbieraniem jagód

(skupieni są wokół rzek, strumieni i jezior w głębi Finn

marku) oraz Saamowie nadmorscy, których głównym

zajęciem jest rybołóstwo i rolnictwo (zajmują zachodnie

i północne wybrzeże Norwegii) [4, s. 87].

Tradycyjna kultura ludu Saam opierała się na szamani

zmie i animizmie. Według najstarszych wierzeń wszystkie

formy życia zamieszkujące płaskowyż Finnmarksvidda

i tereny na południe od niego (ludzie, zwierzęta i rośliny)

miały nieśmiertelną duszę. Szczególną wartość sacrum

przypisywano formacjom skalnym i kamieniom, które

stawały się miejscami składania oar – głównie z resztek

pożywienia. Wybrani ze społeczności szamani (Noaidi),

poprzez wprawianie się w trans przy użyciu owalnych

bębnów (trolli) wykonanych ze skóry renifera i ozdo

bionych runami (il. 1), stawali się łącznikami między

światem ziemskim a duchowym. Podstawą tych obrzę

dów był wspomniany już joik. Szaman wyrażał śpiewem

(sam. joiker noen) krajobraz, osobę, zwierzę, roślinę lub

stan ducha, poprzez intonację melodii oddając ich isto

tę. Dźwięk, który wydobywał się zwykle z okolic serca,

Pierwsze historyczne wzmianki o ludzie określanym jako Fenni

odnaleźć można u Tacyta (ok. 98 r. n.e.). Określenie Finn czy Fenni

pojawia się następnie w wielu źródłach w czasach antycznych, a także

w nordyckich sagach. Wywodzi się ono prawdopodobnie od nordyckiego

słowa finna, czyli szukać (myśliwska kultura „szukała jedzenia, a nie je

hodowała”) [2, s. 1].

the northernmost region of Norway, largely inhabited by

these people, was named Finnmark. The Norwegian

Saami are divided into three groups: the highlander Saami

who run reindeer farms (they live in the area from Var

anger to Femunden), the river Saami who deal with farm

ing, animal breeding, hunting, fishing, and picking blue

berries (they live near rivers, streams, and lakes in the

depths of the country of Finnmark) and finally coastal

Saami whose main occupation is fishing and farming

(they live on the western and northern coasts of Norway)

[4, p. 87].

The Saami traditional culture was based on shamanism

and animism. According to the oldest beliefs, all forms of

life inhabiting the Finnmarksvidda plateau and areas to

the south of it (people, animals, and plants) had immortal

souls. The particular value of sacrum was attributed to

rock formations and stones which became places of sacri

fice – mainly consisting of the remains of food. Shamans

(Noaidi), who were chosen from the community, by fall

ing into trance using oval drums (trolli) made of reindeer

skin and decorated with runes (Fig. 1) became connectors

between the earthly and spiritual worlds. The basis of

these rituals was the already mentioned joik. While sing

ing the shaman expressed (in Saami joiker noen) the land

scape, person, animal, plant, or a state of mind through

the intonation of a melody, in this showing their essence.

The sound, which usually came out of the area around his

heart, gave strength and was the verbalisation of the natu

ral and deepest feelings [4, pp. 109–113]. The sources of

shamanism should be seen in the fact that these people

lived close to nature, hence in the beliefs natural forces

performed a key role. Inga Wallerius writes: In many

areas, the religion of the Saami was similar to the Nordic

mythology, e.g. the Horagalles [one of the major gods of

the Saami, added by E.C.] seems to correspond to the

Il. 1. Tradycyjny saamski bęben

– troll – wykonany ze skóry

renifera i zdobiony runami

(fot. E. Cisek)

Fig. 1. Traditional Saami drum

– troll – made of reindeer skin

and decorated with runes

(photo by E. Cisek)

Motywy w architekturze norweskich Saamów /Motifs in architecture of the Norwegian Saami people 7

dawał siłę i był werbalizacją naturalnych i najbardziej

głębokich uczuć [3, s. 109–113]. Źródeł szamanizmu na

leży upatrywać w fakcie, że lud ten żył blisko przyrody,

stąd w wierzeniach kluczową rolę odgrywały siły natury.

Inga Wallerius pisze: Na wielu obszarach religia Saamów

była zbliżona do nordyckiej mitologii np. Horagalles

[jed no z głównych bóstw Saamów, przyp. E.C.] wyda-

je się odpowiadać nordyckiemu bogu gromu – Thorowi

[4, s. 89]. Do najważniejszych bogów należeli: Beaive

(słońce) i Mannu (księżyc), w dalszej kolejności bóstwa

rządzące płodnością, dzikimi zwierzętami, polowaniem,

połowami ryb i mieszkańcami wód. Istniały też złe duchy,

jak Rota lub Ruta (demon choroby lub śmierci) oraz Fu-

adno (diabeł). Ważną częścią kultury Saamów był także

tradycyjny strój (sam. gákti), dawniej wykonywany ze

skór reniferów, obecnie zaś z wełny. W przeszłości wzór

na tkaninie wskazywał, skąd pochodził właściciel ubioru,

na który składała się suknia, skórzany pas, chusta i czap

ka o żywych, intensywnych kolorach: z dominującą głę

boką czerwienią, niebieskim, żółtym i zielonym [2, s. 1].

Barwy te, obecne również na saamskiej adze, łączyły się

z kosmologią tego ludu i symbolizowały ziemię, niebo,

słońce i naturę [11, s. 22, 23]. Całości stroju dopełniała

zapinana pod szyją brosza.

Saamowie byli i w pewnym niewielkim procencie są

nadal społecznością nomadyczną. Stąd też ich tradycyj

ne domostwa były sezonowe i miały charakter namiotów

(norw. lavvo, sam. lávvu) zorganizowanych półkoliście wo 

kół wspólnego terytorium (il. 2). Taki układ wiązał się ści

śle z kosmizacją zajmowanej przez nich przestrzeni, z którą

uczuciowo się identykowali. Nomadyczna spo łeczność

współżyła z otoczeniem, zgodnie z zasadą, że ziemia ro

zumiana jako znane od dziecka środowisko obejmujące

rodzimy obszar nie należy do nikogo, a ludzie i inne formy

życia są jej integralną częścią. Lavvo miały lekką drew

nianą konstrukcję przypominającą wizualnie tipi amery

kańskich Indian. W rzeczywistości struktury te różniły się

znacząco. Namioty Saamów miały pokrój artykułowany

mniej wertykalnie i odznaczały się wyjątkową stabilno

ścią. Wytrzymywały z łatwością wiejące na północy kra

ju, nawet najbardziej porywiste wiatry [5, s. 42–46]. Na

czas użytkowania obciągano drewniany szkielet skórami

renifera lub ścisłą bawełnianą tkaniną z usytuowanym

w szczycie zwieńczenia otworem. Wewnątrz centralnie

lo kalizowane było palenisko (il. 3). Kiedy społeczność

zmieniała sezonowo miejsce pobytu, pozostawiała za sobą

opuszczony obóz składający się z gotowych do kolejnego

użycia drewnianych konstrukcji [7, s. 21, 22]. Do dziś są

one wpisane w krajobraz północnej Norwegii i użytkowa

ne jako obiekty mieszkalne lub sklepiki z tradycyjnym sa

amskim rękodziełem, tworzonym specjalnie dla odwiedza

jących ten rejon turystów (il. 4). Sposób funkcjonowania

sezonowych saamskich siedlisk łączył się nierozerwalnie

z naturą: jej rytmami, cyklami i wędrówkami reniferów.

W kulturze Saamów istniało osiem pór roku: przedwio

śnie (sam. gidadálvi), wiosna (sam. gidda), wczesne lato

(sam. giddageassi), lato (sam. geassi), podjesień (sam.

čakčadálvi), jesień (sam. čakča), przedzima, noc polarna

(sam. skábma) i zima (sam. dálvi) [6, s. 80, 81]. Latem

większość Saamów opuszczała domostwa i ze stadami

Nordic god of thunder – Thor [3, p. 89]. The most impor

tant gods were: Beaive (the sun) and Mannu (the moon),

followed by deities that govern fertility, wild animals,

hunting, fishing, and inhabitants of water. There were also

evil spirits like Rota or Ruta (demon of disease or death)

and Fuadno (devil). An important part of the Saami cul

ture was also a traditional outfit (in Saami gákti), former

ly made of reindeer skins, and now made of wool. In the

past, the pattern on the fabric indicated where the owner

of the outfit came from. It consisted of a gown, a leather

belt, a wrap and a hat of vivid and intensive colours with

the dominant deep red, blue, yellow, and green [2, p. 1].

These colours, also present on the Saami flag, were con

nected with the cosmology of these people and symbol

ised the earth, the sky, the sun, and nature [11, pp. 22, 23].

The whole gown was complemented by a brooch under

the neck.

The Saami were, and in a small percentage still are

a nomadic community. Hence, their traditional homes

were seasonal, had the character of tents (in Norwegian

lavvo, in Saami lávvu), and were arranged in a semicir

cular system around the common territory (Fig. 2). This

arrangement was closely connected with the introduction

of cosmic elements to the space they occupy, with which

they are affectionately identified. The Nomadic commu

nity coexisted with the surrounding world, according to

the principle that since childhood the earth understood as

a habitat covering the native area does not belong to any

one, and people as well as other forms of life are an inte

gral part of it. Lavvo had a light wooden structure which

visually resembled native American’s tipi. In fact, these

structures differed significantly. The Saami tents were

less articulated in their shape and were characterised by

exceptional stability. They easily withstood the winds

which blew in the north of the country, even the strongest

of them [5, pp. 42–46]. When they were used, the wooden

structure was covered with a reindeer skin or a tight cotton

Il. 2. Tradycyjne konstrukcje lavvo w krajobrazie Finnmarku

(fot. E. Cisek)

Fig. 2. Traditional structures lavvo in the landscape of Finnmark

(photo by E. Cisek)

8 Ewa Cisek

reniferów wędrowała w wyżej położone tereny z bujnymi,

zielonymi pastwiskami i czekającym na nich od poprzed

niego sezonu letnim obozem. Gdy zbliżała się jesień,

schodzili do lasów, tuż u podnóża gór, obtych w porosty

i mchy. Tu renifery i ludzie wraz ze stworzonymi przez

siebie strukturami mieszkaniowymi pozostawali na zimę.

Wiosną Saamowie i stada wyruszali w stronę wybrzeża

w poszukiwaniu nowych pastwisk, aby jesienią znów po

wrócić i rozpocząć cały cykl od początku [4, s. 88].

Obecnie tylko 10% ludu Saam to rozproszeni Saamo 

wie górscy, wprawdzie już ze stałym adresem, ale ko

rzy stający z sezonowych lavvo w czasie całorocznego

cyk lu wędrówek z reniferami. Saamskie sanie tuż przy

kon strukcjach namiotów to powszechny widok w Finn

marku, niezmiennie kojarzący się z wędrówką i mobilną

architekturą.

Wśród godnych odnotowania tradycyjnych budowli

Saamów rzecznych, związanych z małymi areałami ziem

skimi, są obiekty tworzące zabudowę farmerską. Do naj

lepiej zachowanych gospodarstw tego typu należy Paal

jorden w Polmak pochodzące z XIX w. i rozbudowane

w XX stuleciu. Farma położona jest na otwartym terenie,

nad rzeką Tana, wzdłuż której rozciągają się tereny rol

nicze. Założenie reprezentuje typowe dla Saamów rzecz

nych rodzaje zabudowy – począwszy od XIXwiecznych

trzech tradycyjnych, zdystansowanych od ziemi drewnia

nych spichlerzy, poprzez dwie porośnięte darnią chaty

typu turf hut

przeznaczone dla inwentarza, skończywszy

Turf hut był rodzajem ziemianki w przeszłości użytkowanej

przez ludzi. Budowano je na drewnianych stelażach obłożonych torfem.

W najchłodniejszym okresie – zimą, gdy temperatura sięgała nawet do

–40 ºC, dodatkową izolację zapewniała warstwa ze śniegu. Konstrukcje

te miały drewniane drzwi wejściowe, niejednokrotnie małe okno, zaś we

wnętrzu centralnie usytuowane palenisko [3, s. 18].

fabric with a hole si tuated on top of it. Inside the tent,

a hearth was located centrally (Fig. 3). When the commu

nity changed its place of residence seasonally, it left the

abandoned camp which consisted of readytouse wooden

structures again [7, pp. 21, 22]. Until the present day, they

are included in the landscape of northern Norway and are

used as dwellings or small shops with traditional Saami

handicraft, specially produced for tourists visiting this

region (Fig. 4). The way of functioning of the seasonal

Saami settlements was inextricably linked with nature,

namely its rhythms, cycles, and reindeer migrations. In

the Saami culture there were eight seasons of the year, i.e.

early spring (in Saami gidadálvi), spring (in Saami gidda),

early summer (in Saami giddageassi), summer (in Saami

geassi), early autumn (in Saami čakčadálvi), autumn (in

Saami čakča), early winter, polar night (in Saami skáb-

ma), and winter (in Saami dálvi) [6, p. 80, 81]. In the

summer, most of the Saami left their homes and along

with their reindeer herds wandered into higher lands with

lush green pastures and a summer dwelling which awaited

them from the previous season. When the autumn ap 

proached, they went down to the woods, just at the foot of

the mountains which were full of lichen and moss. The

reindeer and people together with the housing structures

they constructed stayed there for the whole winter. In

spring, the Saami and herds set off towards the coast in

search of new pastures to return in the autumn again and

begin the entire cycle from the beginning [3, p. 88].

At present, only 10% of the Saami nation constitute the

scattered highlander Saami people, albeit with a perma

nent address, but using seasonal lavvo during the whole

year cycle of wanders with reindeer. The Saami sleighs,

situated just by the tent structures, are a common view in

Finnmark and it is invariably associated with wandering

and mobile architecture.

Il. 3. Wnętrze lavvo z centralnie

usytuowanym paleniskiem

(fot. E. Cisek)

Fig. 3. Interior of lavvo with

a hearth located centrally

(photo by E. Cisek)

Motywy w architekturze norweskich Saamów /Motifs in architecture of the Norwegian Saami people 9

Among traditional buildings of the river Saami, which

are connected with small plots of land, there are objects in

the farm development that are really worth noticing. The

best preserved farms of this type are Paaljorden in Polmak

which date back to the 19

century and were extended in

the 20

century. The farm is located in the open area by

the River Tana along which some agricultural land ex 

tends. The layout represents types of developments typi

cal of the river Saami – starting with the three traditional

century groundlevelled wooden granaries, through

two turf huts

covered with turf where livestock was kept,

ending with a shed of a simple box shape and a twostorey

residential house which was covered with a gable roof

and was rebuilt many times. The facade of the building

con sists of redpainted wooden panels. This colour, which

is present in the traditional Saami clothing, often appears

in contemporary architecture both in residential buildings

and in those with other functions, i.e. educational, cul

tural, religious, and service [8, pp. 111–140]. For com

parison, in the traditional Norwegian architecture, a resi

dential house was usually painted white, whereas red

colour was reserved for buildings of economic or com

munity functions.

Modern Saami architecture

inspired by culture, tradition, and nature

In the Saami architectural objects such as churches,

museums, schools, hotels, cultural centres, and finally the

Saami Plenary Meeting Building, which were built since

the mid20

century, there are direct references to culture,

tradition, and identity of the nomadic people as well as to

the natural environment character inhabited by various

forms of life. Especially the latter are visible in the reali

sations that were inspired by the landscape along with its

Turf hut was a kind of dugout used by people in the past. They

were built on wooden structures and covered with turf. In the coldest

season – in winter, when the temperature dropped down to even –40 ºC,

a layer of snow provided additional insulation. These structures had

a wooden entrance door, often a small window, and a centrally located

hearth inside [3, p. 18].

na szopie o formie prostej skrzyni i wielokrotnie prze

budowywanym, dwukondygnacyjnym domu mieszkal

nym krytym dwuspadowym dachem. Elewację budynku

tworzą pomalowane na czerwono drewniane panele. Ko

lor ten, obecny w tradycyjnych saamskich strojach, czę

sto pojawia się we współczesnej architekturze zarówno

w budynkach mieszkalnych, jak i tych o innej funkcji:

edukacyjnej, kulturotwórczej, religijnej i usługowej [8,

s. 111–140]. Dla porównania, w tradycyjnej norweskiej

architekturze dom mieszkalny malowany był zwykle na

biało, czerwień zaś zarezerwowana była dla budynków

o funkcji gospodarczej lub wspólnotowej.

Współczesna architektura Saamów

inspirowana kulturą, tradycją i naturą

W powstających od połowy XX w. saamskich obiek

tach architektonicznych, takich jak kościoły, muzea, szko 

ły, hotele, centra kultury i ostatecznie budynek Zgroma

dzenia Plenarnego Saamów widoczne są bezpośrednie

nawiązania do kultury, tradycji i tożsamości nomadycz

nego ludu oraz charakteru naturalnego środowiska, za

mieszkanego przez różnorodne formy życia. Zwłaszcza

te ostatnie widoczne są w realizacjach, dla których inspi

racją stał się krajobraz – z jego pustynnymi, otwartymi

przestrzeniami o tundrowej roślinności, generujący ho

ryzontalnie uwarunkowane rozwiązania. W detalach pro 

jektowanych budynków niejednokrotnie pojawiają się

motywy animalistyczne w postaci rzeźb i dekoracji ścian

przedstawiających królujące na północy i przemierzają

ce rozległe płaskowyże renifery oraz obecne w licznych

rzekach, strumieniach i morzu ryby. Ich wizerunki wy

stępują zarówno wewnątrz obiektów, jak i na elewacjach.

Większość projektów inspirowanych jest lavvo – jego

spiczastą, pełną ekspresji formą o niezwykle plastycznej

fakturowości, którą nadawała mu okrywająca, odpowied

nio tkana ścisła tkanina, lub kształtem i charakterem turf

hut – jej darniowym dachem, który sprawiał, że obiekt

dosłownie rozpływał się w naturze, stając się integralną

częścią krajobrazu. Obecna w tradycyjnym stroju gákti

czerwień widoczna jest w materiałach wykończeniowych

elewacji budynków – malowanej na ten kolor drewnianej

okładzinie i detalach.

Do obiektów inspirowanych kształtem lavvo nale

ży Górski kościół Saamów (norw. Fjellkirke) w Lappo

luobbal, położony około 40 km od Kautokeino (arch.

Nils Hen rik Eggen, realizacja 1967). Budowla, która usy

tuowana jest w samym centrum obszaru zimowych pas

t wisk reniferów, otrzymała – na podobieństwo spiczasto

sklepionego saamskiego namiotu – czterospadowy dach

zwieńczony dodatkowo szklanym świetlikiem. Małe i wą

skie okna obiektu doskonale oddają we wnętrzu klimat to

nącej w półmroku przestrzeni pierwotnego domostwa [9,

s. 561–567].

Podobne inspiracje odnaleźć można w dwóch najpięk

niejszych z saamskich budowli w Karasjok: Centrum

Kul tury Saamów (norw. Samelandssenteret, arch. Arne

Bjerk i Eilif Bjørge sivilarkitekter MNAL NPA, realizacja

1990) i Budynku Parlamentu Saamów (norw. Sametinget,

sam. Sámediggi, arch. Stein Halvorsen AS i Christian

Il. 4. Namioty lavvo zaadaptowane na sklepiki

z tradycyjnym rękodziełem w rejonie Troms (fot. E. Cisek)

Fig. 4. Lavvo tents adapted for traditional handicraft shops

in the Troms region (photo by E. Cisek)

10 Ewa Cisek

Sundby arkitekter MNAL, Grindaker – arch. krajobrazu,

realiza cja 2000). Oba założenia zostały zaprojektowane

w formie tradycyjnie zorganizowanego obozu Saamów –

na planie półokręgu osłaniającego centralnie usytuowaną,

okrągłą, spiczasto zwieńczoną formę. Łuk tworzący par

terowy budynek Centrum Kultury Saamów otacza mały

plac z typową dla tego regionu roślinnością – głównie

karłowatymi brzozami (il. 5) i tradycyjnym saamskim

namiotem. Pomieszczenia mieszczące sale ekspozycyjne,

sklepy i warsztaty rękodzielnicze otwierają się dużymi

przeszkleniami na ten kulturowo zaaranżowany dziedzi

niec, którego kształt podkreślony jest dodatkowo przez

drewnianą konstrukcję baldachimu obiegającego dookoła

całe założenie. Na zakończeniu wygiętej w łuk pawilono

wej zabudowy zaprojektowano audytorium

w kształcie

stożkowato zwieńczonej formy. Pokryto ją aluminiową

i cynkową blachą, która daje w dzień efekt połyskiwa

nia w pełnym słońcu, nocą zaś odbija światło księżyca

i zorzy polarnej. Do wykonania elementów konstrukcyj

nych i wykończeniowych całego założenia użyto drewna

sosnowego o jasnym, ciepłym odcieniu. Animalistyczna

rzeźba w kształcie stylizowanych rogów renifera wień

cząca bramę wejściową do obiektu przypomina o ścisłych

związkach Saamów z naturą (il. 6). Drugi z przywoływa

nych budynków – siedziba Parlamentu Saamów – usytu

owany jest na wzgórzu górującym nad miastem Karasjok.

Założenie uformowano również w kształcie wygiętego

łuku, w którego kulminacyjnym punkcie zlokalizowano

spiczasto zwieńczoną formę mieszczącą Salę Zgromadze

nia Plenarnego Saamów (il. 7). Jej rzeźbiarsko ukształ

towana drewniana powierzchnia przypomina teksturę

wzoru występującego na tkaninie opinającej tradycyjne

lavvo. Stożkowaty kształt wykonany z drewna klejonego

dzieli szklany korytarz łączący się z dalszą przestrzenią

Obiekt ten był wykorzystywany na obrady Zgromadzenia Ple nar

nego Saamów w latach 1990–2000. Obecnie odbywają się tam ważne

wydarzenia kulturalne [10, s. 449].

desert and open spaces with tundra vegetation, which

generate horizontally conditioned solutions. In the details

of the designed buildings there often appear animalistic

motifs in the form of sculptures and wall decorations

depicting reindeer which reign in the north and traverse

extensive plateaus as well as fish present in numerous riv

ers, streams, and the sea. Their images appear both inside

objects and on facades. Most of the projects are inspired

by lavvo, i.e. its pointed, expressive form with an extreme

ly plastic texture resulting from the appropriately woven

tight fabric, or by the shape and character of the turf hut,

namely its turf roof which made the object literally melt

in nature becoming an integral part of the landscape. The

red colour, which is present in the traditional gown gákti,

is visible in finishing materials of the building facades,

namely in painted red wooden lining and details.

The Mountain Church of Saami (in Norwegian Fjell 

kirke) in Lappoluobbal, which is located about 40 km

from Kautokeino (arch. Nils Henrik Eggen, realisation in

1967), belongs to the objects which were inspired by the

lavvo shape. The building, which is situated in the very

centre of the reindeer winter pasture area, has a hipped roof

additionally crowned with a glass skylight, similarly to the

Saami pointed tent. Inside, small and narrow windows of

the building perfectly reflect the climate of the interior and

dark space of the original dwelling [9, pp. 561–567].

Similar inspirations can be found in the Saami two

most beautiful buildings in Karasjok, i.e. the Saami Cul

ture Centre and the Saami Parliament Building (in Nor

wegian Sametinget, in Saami Sámediggi, arch. Stein Hal

vorsen AS and Christian Sundby arkitekter MNAL,

Grindaker – architecture of the landscape, realisation in

2000). Both layouts were designed in the form of the tra

ditionally organised Saami camp, namely on a semicircle

plan which protected a centrally located round and spiked

form. The arch which forms the onestorey building of the

Saami Culture Centre is surrounded by a small square

with vegetation typical of this region, mostly dwarf birch

es (Fig. 5) and the traditional Saami tent. The rooms hous

ing exhibition, shops, and handicraft workshops open

with large glazing towards this culturally arranged court

yard whose shape is additionally emphasised by a wooden

canopy structure around the whole layout. The audito

rium

in the conical form was designed at the end of the

archlike pavilion development. It is covered with the

aluminium and zinc sheet which during the day gives a glis

tening effect in full sunlight, whereas at night it reflects

the moonlight and the northern lights. Pine wood with

a bright and warm shade was used for making structural

and finishing elements of the entire layout. The animalis

tic sculpture in the shape of stylised horns of the reindeer

crowning the entrance gate to the object reminds of close

relationships of the Saami with nature (Fig. 6). The other

of the buildings mentioned, i.e. the Saami Parliament

Building, is situated on a hill towering the city of Karasjok.

This object was used for the meetings of the Saami Plenary Board

in the years 1990–2000. At present, some important cultural events take

place there [10, p. 449].

Il. 5. Centrum Kultury Saamów w Karasjok

– widok od strony wewnętrznego dziedzińca (fot. E. Cisek)

Fig. 5. Saami Culture Centre in Karasjok

– view from the inner courtyard (photo by E. Cisek)

Motywy w architekturze norweskich Saamów /Motifs in architecture of the Norwegian Saami people 11

Il. 6. Centrum Kultury Saamów

w Karasjok – brama wejściowa

z animalistycznymi motywami

rzeźbiarskimi (fot. E. Cisek)

Fig. 6. Saami Culture Centre in

Karasjok – entrance gate

with animalistic sculpture motifs

(photo by E. Cisek)

The layout has also an archlike shape and is crowned

with a spiked form in its culminating point where the

Saami Plenary Meeting Hall is situated (Fig. 7). Its sculp

tural wooden surface resembles the texture of the pattern

found on the traditional lavvo surrounding fabric. The

conical shape which is made of glued wood divides the

glass corridor which is connected with a further transpor

tation space continued in the archlike form. In contrast,

it was erected as a concrete structure covered with the

unmodified Siberian larch lining with a silvergrey shade.

Here, there are administrative and cultural facilities, in 

cluding a library of the Saami literature, conference rooms

and a gastronomic section [11, p. 22, 23] (Fig. 8).

A direct reference to the traditional Saami tent can also

be found in smallformat objects such as shops, shopping

centres, and restaurants. A representative example of this

kind of the layout is the restaurant in Skaidi in northern

Finnmark (Fig. 9).

A contemporary realisation, which was inspired by the

traditional Saami turf hut resembling a green hill, is the

Great Turf Hut with guest rooms at the Karasjok Inn

Hotel (Karasjok hotell med Storgammen, arch. Kjell Bor

gen, Bing Lorentzem, realisation in 1990). The building is

situated between the hotel and the inn being functionally

connected with both objects. The building is partly situ

ated underground, which, together with the turf cover,

makes it practically blend in with the forest environment.

The tilted entrance hall leads to the central room with the

stone floor and hearth and performs the function of a din

ing room. Circularly shaped four smaller rooms open

directly towards it – bedrooms, each of which has its own

fireplace and two service sections – sanitary and kitchen

modules [12, pp. 390, 391].

The landscape of Finmark with tundra spaces which

spread to the horizon, has become an inspiration for ob 

jects that, as a result, constitute its perfect continuation and

complementary supplement. The groundfloor,

pavilion

komunikacyjną kontynuowaną w łukowato wygiętej for

mie. Dla kontrastu została ona wzniesiona w konstrukcji

betonowej obłożonej niemodykowaną okładziną z mo

drzewia syberyjskiego o srebrnoszarym odcieniu. Znaj

dują się tu pomieszczenia administracyjne i przeznaczone

na działania związane z kulturą, w tym biblioteka z lite

raturą w języku saamskim, sale konferencyjne oraz część

gastronomiczna [11, s. 22, 23] (il. 8).

Bezpośrednie nawiązanie do tradycyjnego saamskie go

namiotu odnaleźć można również w obiektach małokuba

turowych takich jak sklepy, galerie i lokale gastronomicz

ne. Reprezentatywnym przykładem takiego założenia jest

restauracja w Skaidi, w północnym Finnmarku (il. 9).

Współczesną realizacją, dla której inspiracją stała się

tradycyjna saamska turf hut przypominająca zielo ny pa 

górek, jest Wielka Turf Hut z pokojami gościnnymi przy

Ka rasjok Inn Hotel (norw. Karasjok hotell med Storgam-

men, arch. Kjell Borgen, Bing Lorentzem, realizacja 1990).

Budowla usytuowana jest między hotelem a karczmą, po

zostając funkcjonalnie związana z oboma obiektami. Bu

dynek znajduje się częściowo pod ziemią, co w połącze 

niu z darniowym pokryciem sprawia, że praktycznie nie

wyróżnia się z leśnego środowiska. Pochylony korytarz

wejściowy prowadzi do centralnej, pełniącej funkcję

jadalni sali z kamienną posadzką i paleniskiem. Bezpo

średnio na nią otwierają się koliście uformowane cztery

mniejsze pomieszczenia – sypialnie, każda z własnym ko

minkiem, oraz dwie serwisowe sekcje – moduły miesz

czące sanitariaty i kuchnię [12, s. 390, 391].

Krajobraz Finnmarku z tundrowymi przestrzeniami

ciąg nącymi się aż po horyzont stał się inspiracją dla

obiek tów, które w efekcie stanowią jego doskonałą kon

tynuację i komplementarne dopełnienie. Parterowe, pawi

lonowo ukształtowane założenia, rozciągnięte liniowo

w kraj obrazie, harmonijnie wtapiają się w horyzontalnie

uwa runkowany kontekst. Efekt ten spotęgowany jest zimą,

kiedy dachy form architektonicznych pokrywa warstwa

12 Ewa Cisek

shaped layouts which spread linearly in the landscape,

harmoniously blend in with a horizontally conditioned

context. This effect is intensified during the wintertime

when the roofs of architectural forms are covered with

a layer of snow fluff, which makes the buildings become

a part of the naturally formed terrain. These objects are

characteristic due to the skilful selection of materials –

both in terms of textures and colours. The colours appear

ing on the facades are usually deep red, or colourful

details which refer to the colours occurring in the tradi

tional clothing gákti and the Saami flag

. In the interiors

and on the facades there appear artistic accents in the

form of paintings with animalistic motifs. Representative

realisations of this character include the Museum of the

Saami People in Varangerbotn (Varanger Museum, arch.

Kjell Borgen, Bing Lorentzem, 1995), the Museum of the

The Saami flag is an imitation of these people in the cosmology,

i.e. bicolour – half blue, half red – the circle permeates with the four

colour background (blue, red, yellow, and green). The whole composi

tion reflects the idea of a cosmic place in relation to the earth, the sky,

the sun, and nature [11, pp. 22, 23].

śnieżnego puchu, przez co budynki stają się częścią natu

ralnie ukształtowanego terenu. W obiektach tych zwraca

uwagę umiejętne dobranie materiałów – zarówno pod ką

tem faktur, jak i kolorów. Barwy pojawiające się na ele

wacjach to najczęściej głęboka czerwień, ewentualnie de

tale nawiązujące kolorystycznie do barw występujących

w tradycyjnych strojach gákti i saamskiej adze

. We

wnętrzach i na elewacjach pojawiają się plastyczne ak

centy w postaci malowideł o animalistycznych moty wach.

Do reprezentatywnych realizacji o takim charakterze na

leżą: Muzeum Saamów w Varangerbotn (norw. Varanger

Museum, arch. Kjell Borgen, Bing Lorentzem, realizacja

1995), Muzeum Saamów w Karasjok (norw. De Sami-

ske Samlinger, arch. Magda Eide Jessen & Vidar Corn

Jessen, realizacja 1972), Muzeum Saamów w Kautoke

ino (norw. Guovdageainnu Gilisllju, arch. Kjell Borgen,

Flaga Saamów jest odwzorowaniem w planie kosmologii tego

ludu: dwubarwny – w połowie niebieski, w połowie czerwony – krąg

prze nika się z czterobarwnym tłem (niebieskim, czerwonym, żółtym

i zielonym). Całość kompozycji oddaje ideę kosmizacji miejsca po zo

stającego w relacji z ziemią, niebem, słońcem i naturą [11, s. 22, 23].

Il. 8. Parlament Saamów

w Karasjok– widok od strony

zewnętrznej za łożenia

(fot. E. Cisek)

Fig. 8. The Saami Parliament

in Karasjok – view from

the outside of the layout

(photo by E. Cisek)

Il. 7. Parlament Saamów

w Karasjok – widok od strony

wnętrza założenia (fot. E. Cisek)

Fig. 7. The Saami Parliament

in Karasjok – view from

the inside of the layout

(photo by E. Cisek)

Motywy w architekturze norweskich Saamów /Motifs in architecture of the Norwegian Saami people 13

Saami People in Karasjok (De Samiske Samlinger, arch.

Magda Eide Jessen & Vidar Corn Jessen, 1972), the

Museum of the Saami People in Kautokeino (Guovd-

ageainnu Gilisllju, arch. Kjell Borgen, Bing Lorentzem,

1987), the Museum of the Eastern Saami People in Nei

den (Østsamisk museum, arch. Mette Melandsø, Peter

Paus, 2009), and schools such as Lappoluobbal in Kau

tokeino and the Saami College in Karasjok (in Norwegian

Samisk vidergående, arch. Atelier 2, realisation in 1979,

extension in 1990). Each of these layouts reflects the hor

izontally conditioned landscape of Finnmark in its own

individual way. The Museum of the Saami People in Var

angerbotn was situated at the crossroads of the Saami

important routes from northwest, southeast, and south

west. The context of the place is defined through open

space which is diversified with clumps of dwarf birches

only. The groundfloor segmented building was covered

with a system of hipped roofs and partly with turf. The

outer walls were covered with dark wooden panels with

vertical articulation. Colourful accents in the national col

ours of the Saami, i.e. red, blue, and yellow (green is pre

sent in the landscape) can be seen in the entrance zone and

at the window woodwork only. The interiors of the build

ing designed, including the exhibition halls, were brightly

coloured in contrast. On one of the elevations on the patio

there is a red mural painted by Saami artist Aage Gaupa.

With its soft line the motif of the work refers to the world

of nature, recalling in memory the paths trampled by rein

deer in the snowcovered Finnmarksvidda plateau.

The Museum of the Saami in Karasjok, similarly to the

building in Varangerbotn, has horizontal articulation,

although it represents slightly different aesthetics. Part of

the groundfloor layout was constructed in raw concrete,

the rest was covered with wooden panel lining stained

black with red detail of the window woodwork. In con

trast, the interiors were finished with wood in a decisively

warm and light shade [15, pp. 48, 49].

The Museum of the Saami in Kautokeino consists of

the complex of buildings that form an integral part of the

local context, namely the museum building, the tradition

al Saami farm development in the form of groundfloor

Bing Lorentzem, realizacja 1987), Muzeum Wschodnich

Saamów w Neiden (norw. Østsamisk museum, arch. Met

te Melandsø, Peter Paus, realizacja 2009) oraz szkoły:

Lappoluobbal w Kautokeino (norw. Lappoluobbal bar-

neskole, arch. Kjell Borgen, Bing Lorentzem, realiza

cja 1976) i Saamski College w Karasjok (norw. Samisk

vidergående, arch. Atelier 2, Alta, realizacja 1979, rozbu

dowa 1990). Każde z tych założeń na swój indywidualny

sposób oddaje horyzontalnie uwarunkowany krajobraz

Finnmarku.

Muzeum Saamów w Varangerbotn zostało usytuowa

ne w miejscu, gdzie krzyżują się ważne saamskie szlaki

biegnące z północnego zachodu, południowego wschodu

i południowego zachodu. Kontekst miejsca zdeniowany

jest przez otwartą przestrzeń urozmaiconą jedynie kępami

karłowatych brzóz. Parterowy, rozczłonkowany budynek

przekryto systemem czterospadowych dachów i częścio

wo darnią. Ściany zewnętrzne obłożono ciemnymi, drew

nianymi panelami o pionowej artykulacji. Jedynie w stre

e wejściowej i przy stolarce okiennej widoczne są barw

ne akcenty w narodowych barwach Saamów: czerwonym,

niebieskim i żółtym (zieleń obecna jest w krajobrazie).

Wnętrza zaprojektowanego budynku, w tym sale ekspo

zycyjne, dla kontrastu uzyskały jasną kolorystykę. Na jed

nej z elewacji w patio umieszczono malowidło wykonane

czerwoną farbą, autorstwa saamskiego artysty Aage Gau

pa. Motyw dzieła nawiązuje miękką linią do świata natu

ry, przywołując w pamięci ścieżki wydeptane przez reni

fery w pokrytym śniegiem płaskowyżu Finnmarksvidda.

Muzeum Saamów w Karasjok podobnie jak obiekt

w Varangerbotn uzyskało artykulację horyzontalną, cho

ciaż reprezentuje nieco odmienną estetykę. Część parte

rowego założenia została wykonana w surowym betonie,

reszta otrzymała okładzinę z drewnianych paneli bejco

wanych na czarny kolor z czerwonym detalem stolarki

okiennej. Wnętrza dla kontrastu wykończono drewnem

w zdecydowanie ciepłym, jasnym odcieniu [15, s. 48, 49].

Na Muzeum Saamów w Kautokeino składa się kom

pleks budynków stanowiących integralną część miejsco

wego kontekstu: właściwy budynek muzeum, tradycyjne

zabudowania gospodarcze Saamów w postaci parterowych,

Il. 9. Współczesna saamska

restauracja w Skaidi w północnym

Finnmarku (fot. E. Cisek)

Fig. 9. Modern Saami restaurant

in Skaidi in northern Finnmark

(photo by E. Cisek)

14 Ewa Cisek

krytych darnią obiektów z małokubaturowymi spich

le

rzami, pomieszczenia dla zwierząt w formie turf hut i tra

dycyjne lavvo oddające bliski stosunek użytkowników

do natury. Jednokondygnacyjny, o rozległym planie budy 

nek muzeum uzyskał czterospadowy dach, który podob

nie jak ściany pokryto ciemnymi drewnianymi panelami

[13, s. 392–395].

Muzeum Wschodnich Saamów w Neiden pełni funkcję

muzeum i centrum kulturalnego. Obiekt jest stosunkowo

niewielki, zaś jego płaski dach wieńczy romboidalnie

ukształtowany szklany świetlik. Poziomo układane ciem

nobrązowe deski tworzące drewnianą okładzinę elewacji

wraz z wąskimi szczelinami otworów okiennych pod 

kreślają horyzontalność założenia i nadają mu kameral

ny charakter. Jedynym jasnym akcentem jest wejście do

obiektu ujęte i podkreślone lekką ramą. Wnętrza dla kon

trastu do ciemnej elewacji zyskały jasną kolorystykę ścian,

co stanowi ważną część wizualnej ekspresji budynku.

Szkoła Lappoluobbal w Kautokeino, o horyzontal nej

artykulacji bryły, została usytuowana w otwartym kraj

obrazie, w centralnej części obszaru stanowiącego zimo

we pastwiska reniferów. Lokalizacja ta umożliwia edu 

ka cję młodych Saamów pozostających „w drodze” ze

zwie rzętami, w czasie odbywania całorocznego cyklu

węd rówki. Elewacje budynku zostały obłożone drewnia

nymi panelami w kolorze głębokiej czerwieni i częścio

wo kamienną, białą okładziną. Uzyskała ona dodatko wo

malarską dekorację o animalistycznych, stylizowanych

motywach reniferów i ryb, autorstwa takich saamskich ar

tystów jak Synnøve Persen, Aage Gaup i Josef Halse [14,

s. 158–160].

Ostatnia z wymienionych realizacji – Saamski College

w Karasjok – jest najbardziej monumentalnym założe

niem. Horyzontalność obiektu uzyskano poprzez ramo

wo ukształtowane, betonowe podziały ścian obłożonych

drewnianymi, pionowo artykułowanymi panelami w ko

lorze czerwonym. Budynek ten – początkowo o kame

ralnym charakterze – dwukrotnie zwiększył swoje roz

miary wskutek rozbudowy w 1990 r. Obecnie założenie

to składa się z dwukondygnacyjnej części i niższego par

terowego skrzydła. Strefa wejściowa została dodatko wo

zaakcentowana szklanym, piramidalnie uformowanym

świetlikiem. W bliskim sąsiedztwie zaprojektowano tere

ny sportowe. Podobnie jak poprzednie cytowane obiekty

budynek ten doskonale wpisuje się w otwartą przestrzeń

krajobrazu Finnmarku.

Podsumowanie i wnioski

Obecne we współczesnej architekturze norweskich

Saamów wątki kosmologiczne i animalistyczne wynikają

i są ściśle związane z tradycyjnym sposobem życia i użyt

kowania terenu, z którym lud ten się uczuciowo identy

kuje (widocznym w odniesieniach do form lavvo i turf

hut oraz kolorystyce obiektów, tożsamej z tą występującą

w strojach gákti i saamskiej adze), a także ze ścisłego

związku ludzi ze zwierzętami i całym światem natury, bę

dącego bezpośrednim efektem pierwotnej religii.

Terytorium i związane z nim formy życia stanowią pod

stawę warunkującą wszystkie działania twórcze mające

facilities covered with turf, which include small grana

ries, facilities for animals in the form of turf hut, and the

traditional lavvo, which reflected close relationships

of owners towards nature. The large plan groundfloor

building of the museum has a hipped roof, which, like

the walls, was covered with dark wooden panels [13,

pp. 392–395].

The Museum of the Eastern Saami in Neiden performs

the role of a museum and a cultural centre. The building

is relatively small and its flat roof is crowned with a rhom

boidshaped glass skylight. Horizontal dark brown planks,

which form the facade cladding, along with narrow slots

of window openings emphasise the horizontality of the

layout and give it a private character. The only bright

accent is the entrance to the object, which is underlined

with a light frame. The interiors, in contrast to the dark

facade, have bright colours of walls, which constitutes an

important part of the visual expression of the building.

The Lappoluobbal School in Kautokeino with horizon

tal articulation of the body was situated in the open land

scape and in the central part of the winter reindeer pas

tureland. This location makes it possible for the young

Saami to educate when being “on the go” with the ani

mals during the yearlong cycle of wandering. Faca

des of the building were covered with wooden pa nels

in a deep red colour and partly with white stone cladding.

It additionally got artistic decoration with animalistic,

stylised reindeer and fish motifs made by Saami artists

such as Synnøve Persen, Aage Gaup and Josef Halse [14,

pp. 158–160].

The last of the above mentioned realisations – the

Saami College in Karasjok – is the most monumental lay

out. The horizontality of the object was obtained through

frame shaped concrete partitions of walls which were

covered with wooden and vertically articulated red pan

els. This building, originally of a private character, dou

bled its size due to the extension in 1990. At present, this

layout consists of a twostorey building and a lower

groundfloor wing. The entrance zone was additionally

accentuated by a glass pyramid shaped skylight. In the

nearby neighbourhood sports areas were designed. Simi

larly to the objects mentioned above, this building per

fectly blends in with the open space of the Finnmark

landscape.

Summary and conclusions

Cosmological and animalistic themes, which are pre

sent in the modern Norwegian Saami architecture, result

from and are strictly connected with the traditional way of

life and use of the land with which these people are affec

tionately identified (as evidenced in references to lavvo

and turf hut forms and colour of objects identical to the

one which occurs in gákti clothing and the Saami flag) as

well as the close relationship of people with animals and

the whole world of nature, which is a direct result of the

original religion.

The territory and the life forms which are connected

with it constitute the basis that conditions all creative

activities taking place in the area inhabited by the Saami

Motywy w architekturze norweskich Saamów /Motifs in architecture of the Norwegian Saami people 15

Bibliografia /References

[1] Gaup A., Gdy wyciągnąłem po nie rękę, [w:] M. Sibińska (red.),

Niewidzialni. Antologia opowiadań norweskich, TRIO, Warszawa

2005, 45–49.

[2] http://www.norwegofil.pl/ludzieitradycje/saamowieczylapon

czycy [accessed: 17.10.2016].

[3] Wiśniewska I., Hen. Na północy Norwegii, Czarne, Wołowiec 2016.

[4] Wallerius I., Saamowie – lud z czterech krajów, [w:] B. Rudnicki

(red.), Norwegia, Astra, Warszawa 2007, 87–91.

[5] Ernst M., Ømulv V., Lapp life and Customs: A Survey, tłum. K.

McFarlane, Oxford University Press, London 1962.

[6] Ernst M., People of Eight Seasons, Crescent Books, New York 1963.

[7] Muus N., Building a Lavvu, „Bulletin of Primitive Technology”

1997, No. 14, 21–22.

[8] Hage I., Freda anlegg i Nord – Norge, Årbok for Foreningen till

norske Fortidsminnesmerkers Bevaring, Tromsø 1989.

[9] Eggen N.H., Fjellkirke i Lappoluobbal, „Byggekunst” 1988, Nr 8,

561–567.

[10] Bjerk A., Bjørge E., Samelandssenteret,„Byggekunst” 1990, Nr 8,

449–451.

[11] Helsing A.l., Motety Teater, „Byggekunst” 2000, Nr 8, 22–23.

[12]

Borgen K., Lorentzem B., Karasjok hotell med Storgammen, „Bygge 

kunst” 1990, Nr 7, 390–391.

[13] Borgen K., Lorentzem B., Guovdageainnu Gilisllju, „Byggekunst”

1990, Nr 7, 392–397.

[14] Borgen K., Lorentzem B., Lappoluobual barneskole, „Bygge

kunst” 1977, Nr 5, 158–160.

[15] Jessen M.E., Jessen V.C., Samiske samlinger, Karasjok, „Bygge

kunst” 1972, Nr 2, 48–49.

Streszczenie

W artykule przedstawiono charakterystyczne cechy współczesnej architektury Saamów – rdzennej ludności zamieszkującej północne regiony

Norwegii (głównie Finnmark). Są to kosmologiczne i animalistyczne motywy wynikające z tradycyjnej kultury tego ludu i jego ścisłego związ

ku z naturą. Wykazano, że kluczową inspiracją dla nowo projektowanych obiektów stał się sposób organizacji i użytkowania terenu, z którym

społeczność się mentalnie identykowała, i związane z nią dwie tradycyjne konstrukcje: spiczasto zwieńczony namiot lavvo i budowana na podo

bieństwo zielonego pagórka turf hut. Ścisły związek z tradycją oraz terenem i naturą, wynikający bezpośrednio z pierwotnej religii, widoczny jest

w horyzontalnie uwarunkowanych założeniach, ich kolorystyce oraz detalach będących artystyczną stylizacją powszechnie występujących w Finn

marku zwierząt.

Słowa kluczowe: architektura norweskich Saamów, lavvo, turf hut, natura

Abstract

Characteristic features of contemporary architecture of the Saami people, who live in the northern areas of Norway (mainly Finnmark), have been

presented in the article. There are cosmological and animalistic motifs resulting from the traditional culture of this people and their close relationship

with nature. A key inspiration for the newly designed objects was the way of organizing and using the area with which the community identified

mentally. Two traditional structures were connected with this, namely a pointed tent called lavvo and turf hut which was built similarly to a green

hill. A close connection with tradition and the area and nature resulting from the original religion is visible in horizontally conditioned layouts, their

colouring as well as in details which are artistically styled in the image of common Finnmark animals.

Key words: architecture of the Norwegian Saami people, lavvo, turf hut, nature

communities. The architectural forms perfectly reflect the

genius loci becoming an integral part of the landscape.

The above mentioned buildings with cultureforming,

edu cational, administrative, and political purposes are

specific Saami symbols of the northern regions of Norway.

They order and make the space cosmoslike, thus facilitat

ing orientation in the vast spaces which reach the horizon.

As a result, they become objects of an iconic character as

opposed to the housing development where extreme mini

malism is dominant. Residential houses are usually built

as simple cubicles and covered with a gable roof. Some of

them are additionally covered with turf. The architecture

of both large and small forms has to cope with low tem

peratures, strong, gusty winds, and heavy snowfalls which

are typical of the Finnmark region. Recent realisations

show how much potential is inherent in the native tradi

tion and culture of the Saami and how many motifs can be

still revealed in order to strengthen and spatially accentu

ate the identity of these extraordinary people.

Translated by

Bogusław Setkowicz

miejsce na obszarze zamieszkanym przez saamskie spo

łeczności. Projektowane formy architektoniczne dosko

nale oddają genius loci, stając się integralną częścią kra

jobrazu. Omówione w tekście budynki o przeznaczeniu:

kulturotwórczym, edukacyjnym, administracyjnym i poli

tycznym są swego rodzaju saamskimi wizytówkami pół

nocnych rejonów Norwegii. Porządkują one i kosmizują

miejsca, ułatwiając tym samym orientację w rozległych,

sięgających hen po horyzont przestrzeniach. Stają się

w efekcie obiektami o ikonicznym charakterze w przeci

wieństwie do zabudowy mieszkaniowej, w której domi

nuje skrajny minimalizm. Domy mieszkalne budowane są

zwykle jako proste kubiki kryte dwuspadowym dachem.

Niektóre z nich uzyskują dodatkowo pokrycie z darni. Ar

chitektura zarówno tych dużych, jak i małych form musi

sprostać niskim temperaturom, silnym, porywistym wia

trom i dużym opadom śniegu, charakterystycznym dla re

gionu Finnmarku. Ostatnie realizacje wskazują, jak duży

potencjał drzemie w rodzimej tradycji i kulturze Saamów

i jak wiele wątków można jeszcze z nich wydobyć, aby

umocnić i przestrzennie zaakcentować tożsamość tego

niezwykłego ludu.

Schemat trasy zwiedzania kompleksu

zabytkowych budowli kolejowych w Pile

(autor: M. Dołęga)

Scheme of the route of touring the complex

of monumental railway buildings in Piła

(by M. Dołęga)