Najmniejsze osiedla projektu Ernsta Maya. Jak stworzyć kameralny zespół mieszkaniowy

Bogna Ludwig

doi:10.5277/arc130103

Streszczenie

W pejzażu przedmieść miast i miasteczek dolnośląskich można zaobserwować wyróżniającą się grupę zespołów budynków mieszkalnych. Małe/ par terowe, czasem piętrowe domy jednorodzinne lub kilkurodzinne, o skromnej architekturze nawiązującej do form lokalnego klasycyzmu, tworzą zwykle urozmaicone układy ulic i placów. Wszystkie te zespoły mieszkaniowe powstały w wyniku działalności dwóch spółek budowlanych „Schlesische Landgesellschaft” i „Schlesisches Heim” („Schlesische Heimstätte”) w stosunkowo krótkim okresie ich działalności w pierwszych latach po pierwszej wojnie światowej, kiedy kierownikiem architektonicznym obydwu pozostawał Ernst May. Stanowią przykład bardzo ciekawej próby rozwiązania problemu mieszkaniowego, swoistej alternatywy dla rozbudowy miast. Najmniejsze z nich to najlepsze przykłady realizacji idei architektonicznej i urbanistycznej tzw. małych osiedli (Kleinsiedlung). Były to pierwsze kroki na drodze kształtowania teorii i praktyki projektowania osiedli zabudowy jednorodzinnej. Podczas całej działalności „Schlesische Heimstätte” zajmowała się wznoszeniem małych osiedli i ten aspekt prac, zgodny zresztą z dyrektywami państwowymi, traktowano jako podstawowy. Małe osiedla, w zależności od podejmowanych zleceń, miały różną funkcję. Były to więc osiedla rolnicze (Dobroszyce, Czarne, Nowy Folwark k. Jelcza), półrolnicze na peryferiach miast (Brzeg Dolny, Ząbkowice Śląskie, osiedla w gminach podwrocławskich), osiedla robotnicze przy kopalniach i zakładach przemysłowych oraz kolei (Stary Lesieniec, Małujowice, Oleśnica, Dzierżoniów, Nowa Ruda, Chojnów, Prudnik). Również w projekty rozbudowy miast wprowadzano układy tzw. małych osiedli (Radków, Niemcza, Lądek-Zdrój, Kluczbork). W zależności od wielkości terenu, jego ukształtowania i sąsiedniej zabudowy otrzymywały różną kompozycję urbanistyczną i dostosowane do niej rozwiązania architektoniczne budynków. Początkowo w architekturze domków i rozwiązaniach urbanistycznych duże znaczenie miały jeszcze zasady projektowania dziedziczone po secesji oraz regionalizm, z czasem coraz większą rolę odgrywały reguły funkcjonalizmu. Małe osiedla okresu międzywojennego na Dolnym Śląsku należą zapewne do jednych z ciekawszych przykładów rozwiązań zespołów mieszkaniowych. Najbardziej charakterystyczną ich cechą, która stanowi o szczególnym uroku, jest ukształtowanie niewielkich wnętrz urbanistycznych – placyków, zakoli ulicznych czy małych skwerów. Wszystkie te rozwiązania stanowią do dziś godne powielenia pomysły przy projektowaniu architektury i urbanistyki osiedli mieszkaniowych.

Podgląd pełnego artykułu jest możliwy wyłącznie na większych ekranach.

Bogna Ludwig*

Najmniejsze osiedla projektu Ernsta Maya.

Jak stworzyć kameralny zespół mieszkaniowy

The smallest housing estates designed by Ernst May.

How to create an intimate residential complex

Wprowadzenie

W pejzażu przedmieść dolnośląskich miast i mias teczek

można zaobserwować wyróżniającą się grupę zespołów

budynków mieszkalnych. Małe parterowe, czasem piętrowe

domy jednorodzinne lub kilkuro dzinne, o skromnej architek-

turze nawiązującej do form lokalnego klasycyzmu tworzą

zwykle urozmaicone układy uliczek i placów. W większości

ich ukształtowanie urbanistyczne charakteryzuje się płynną

linią przebiegu ulic, półokrągłymi czy owalnymi placami.

Podobnie w bryle i dekoracji archi tektonicznej często poja-

wia się krzywa linia dachu krążynowego i małych „wolich

oczek” w miejsce lukarn. Niewielka skala obiektów budow-

lanych i pojedynczych wnętrz urbanistycznych, nawet

w dużych zespołach, stosowanie w wykończeniu licznych

elementów drewnia nych i skromne formy architektoniczne

z elementami ludowymi nadają tym kompleksom charakter

sielski czy wręcz bukoliczny. Niektóre z osiedli są bardzo

małe – złożone z kilku czy kilkunastu obiektów. Stanowią

jednak tak samo dobrze skomponowa ne układy, jak rozległe

założenia realizowane również w takich formach. Tym ostat-

nim, zwłaszcza wrocławskim, poświęcano już opracowania

Wydział Architektury Politechniki Wrocławskiej

Faculty of Ar chi-

tecture, Wrocław University of Technology.

Działalność architektoniczna Ernsta Maya była już omawiana w jej

całokształcie [12 – tam wcześniejsze pozycje literaturowe] oraz w odniesieniu

do poszczególnych okresów [14]. Okresem wrocławskim od lat zajmuje się

W. Kononowicz [m.in. 18, 19]. O

założeniach o wiejskim charakterze wśród

osiedli

okresu działalności spółki na Dolnym Śląsku pisała

też R.S. Henderson

Introduction

In the scenery of the suburbs of Lower Silesian cities and

small towns we can observe a distinctive group of com-

plexes of residential buildings. Small ground-floor or some-

times storied one-family or two-family houses with modest

architecture that relates to forms of local classicism usually

produce diverse systems of small streets and squares. In most

cases, their urban systems are characterised by a smooth line

of street progress and semicircular or oval squares. Similarly,

in architectural structure and decoration, in place of dormers

there appears a crooked line of Delorme’s roofs and small

“ox-eye” windows. An insignificant scale of buildings and

single urban interiors, even in big complexes, usage of

numerous wooden elements in finishing and modest archi-

tectural forms with folk items make these complexes assume

an idyllic or indeed bucolic expression. Some of these hous-

ing estates are very small, consisting of only a few or just

over a dozen structures. However, they constitute well-

arranged systems, similarly to extensive layouts that are

realised in such forms as well. The latter, particularly those

situated in the vicinity of Wrocław, have been the subject of

quite a few studies

. It must be admitted that the smallest

Architectural activity of Ernst May was discussed in its entirety

[12 – see the previous literature items] and in reference to the particular

periods [14]. For many years the Wrocław period has been dealt with by

W. Kononowicz [inter alia, 18, 19]. Rural layouts among the housing

estates dating from the period of the company activity in Lower Silesia

were also discussed by R.S. Henderson [15]. In some articles on issues

2013

1(33)

DOI: 10.5277/arc130103

20 Bogna Ludwig

housing estates constitute the best examples of implementing

rchitectural and urban ideas

of the so called small

housing

estates (Kleinsiedlung). They represented

the first steps in

the formation of the theory and practice of designing single-

family housing estates. Hence, they constantly remain per-

fect examples of how to create urban complexes which are

favourably received by residents and blend in with their sur-

roundings and what is more, they do not

re -quire high expen-

diture. Nowadays a designer is faced with

a task of this sort,

i.e. how to suggest a way of developing a small complex

or a group of several houses. It is in this

context that we

begin to appreciate the values represented by

the housing

estates designed at the beginning of the 1920s such as,

inter alia, the fact that these houses were small and cheap.

Therefore, it is worth having a close look at achie vements

from the period after the World War I when new solutions

were sought in housing construction, while Lower Silesia,

due to the activities of Ernst May, became an important

field of gaining experience.

“Schlesische Landgesellschaft”,

“Schlesische Heimstätte”

All these housing complexes came into being as a result of

activities of two construction companies called

“

Schlesische

Landgesellschaft

”

and

“

Schlesisches Heim

”

(

“

Schlesische

Heimstätte

”

) within a relatively short time just after the end

of the World War I when Ernst May

worked as an architec-

tural manager of both of these firms. They constitute an

example of a very interesting solution to the housing problem

and a specific alternative for the development of cities.

“Schlesische Landgesellschaft”

and “Schlesisches

Heim” (“Schlesische Heimstätte”)

were the first organi-

of regionalism in architecture in Silesia and in Germany there were men-

tions of May’s contribution to the development of this idea [10].

Ernst May (1886–1970) studied in England where he practiced in

Raymond Unwin’s studio, afterwards he continued his education in

Munich. After the First World War, in which he participated actively, he

started work in Wrocław. He worked as a technical manager of

“Schlesische Land ge sellschaft”. He took part in a competition for the

development plan of Wroc ław promoting the idea of satellite housing

estates. In 1925 he became the manager of the city construction depart-

ment in his hometown Frankfurt. He worked out a development plan and

until 1930 he designed and coopera ted in designing subsequent residen-

tial housing estates of the so called New Frankfurt. He left for the USSR

where he managed a group of architects working on concepts of great

housing estates of Moscow and new cities (Magnitogorsk, Stalinsk,

Nizhny Tagil). In 1934 he emigrated to Africa. There he worked on

urban designs as well as on architectural monumental constructions. In

1954 he returned to Germany to Hamburg [17].

The “Schlesische Landgesellschaft” company was managed by

Koepplel, and Ernst May was its main designer. Its activities were lim-

ited to

pla

nning and designing small catalogue buildings for out-of-town

housing estates. Using government aid, a year after the war (1919) the

company built

367 houses: 255 near Wrocław, 68 near Legnica and 44 near

Opole. The largest complexes built by this company are: a housing estate

in Złot niki near Wrocław

(Goldschmiden), where 94 homesteads were put

up as well as a housing estate in Piaskowa Góra in Wałbrzych with 50 home-

steads. The houses, which were erected by “Schlesische Landgesell schaft”

for rent, mainly for farm workers, were very small (with living area of about

50 m

) and built of brick, sometimes half-timbered or built of limestone [20].

“Schlesische Heim(stätte)” with its seat in Wrocław was set up

on 28

July 1919 as a fourth regional organisation of this type. The first

Jednak to te najmniejsze osiedla stanowią najlep sze przy-

kłady realizacji idei architektonicznej i urbanistycznej tzw.

małych osiedli (Kleinsiedlung). Były to pierwsze kroki na

drodze kształtowania teorii i praktyki projektowania osie-

dli zabudowy jednorodzinnej. Stale pozostają też dosko-

łym przykładem do naśladowania, jak najskromniejszy-

mi środkami można stworzyć zespoły urbanistyczne

odbie

rane pozytywnie przez mieszkańców i doskonale har-

monizu

jące z krajobrazem. Obecnie często projektant

staje właśnie przed takim zadaniem – zaproponowania

zabudowy bardzo niewielkiego zespołu kilku domów.

Dostrzegane są wówczas wartości osiedli z początku

lat 20. XX w., między innymi też to, iż była to zabudowa

mała i tania. Warto bliżej przyjrzeć się i wyodrębnić osią-

gnięcia z czasów po

I wojnie światowej, kiedy to poszuki-

wano nowych rozwiązań dla budownictwa mieszkaniowe-

go, a Dolny Śląsk, dzięki działalności Ernsta Maya, stał

się ważnym obszarem zdobywania doświadczeń.

„Schlesische Landgesellschaft”,

„Schlesische Heimstätte”

Wszystkie te zespoły mieszkaniowe powstały w wyni-

ku działalności

dwóch spółek budowlanych „Schlesische

Landgesellschaft” i „Schlesisches Heim” („Schlesische

Heim stätte”) w stosunkowo krótkim okresie zaraz po

pierwszej wojnie światowej, kiedy kierownikiem architek-

tonicznym obydwu

pozostawał

Ernst May

. Stanowią przy-

kład bardzo ciekawej próby rozwiązania problemu miesz-

kaniowego, swoistej alternatywy dla rozbudowy miast.

„Schlesische Landgesellschaft”

i „Schlesisches Heim”

(„Schlesische Heimstätte”)

były pierwszymi organiza-

[15]. W

kilku artykułach odnoszących

się do

zagadnienia regionalizmu

w architek-

turze na Śląsku i w Niem czech nadmieniano o wkładzie Maya w rozwój tej idei [10].

Ernst May (1886–1970) studiował w Anglii, gdzie odbył praktykę

pracowni Raymonda Unwina, następnie kształcił

się w Monachium. Po

pierwszej wojnie, w której czynnie uczestniczył, rozpoczął pracę we Wroc-

ła

wiu. Został kierownikiem technicznym „Schlesische Land ge sell schaft”.

rał udział w konkursie na plan rozwoju Wrocławia, lansu jąc ideę osiedli

satelitarnych. W 1925 r.

został kierownikiem miejskiego urzędu budow-

anego w swoim rodzinnym Frankfurcie nad Menem. Opracował plan

roz woju i aż do 1930 r. projektował lub współuczestniczył w projektowa-

iu kolejnych osiedli mieszkaniowych tzw. Nowego Frank furtu. Wy -

jechał do ZSSR, gdzie kierował grupą architektów opra co wujących

koncep cje wielkich osiedli Moskwy i nowych miast (Mag nitogorsk,

Stalinsk, Niżni Tagił). W 1934 r. wyemigrował do Afryki. Tam opraco-

wywał projekty zarówno urbanistyczne, jak i architektonicz ne budowli

monumentalnych. W 1954 r. powrócił do Niemiec, do Ham burga [17].

Spółka „Schlesische Landgesellschaft”, której kierownikiem był

Koepplel, a głównym projektantem Ernst May, działalność swą ogra-

niczała do planowania i projektowania niewielkich budynków katal-

ogowych dla osiedli zamiejskich. Korzystając z pomocy rządowej,

zbu dowała rok po wojnie (1919) 367 domków: 255 w okręgu Wrocławia,

68 w okręgu Legnicy, 44 – Opola. Największe zespoły wzniesione przez

spółkę to: osiedle w Złotnikach pod Wrocławiem (Goldschmiden), gdzie

powstały 94 zagrody, oraz osiedle na Piaskowej Górze w Wałbrzychu

z 50 zagrodami. Domki budowane przez „Schlesische Landgesellschaft”

przeznaczone do wynajmu głównie dla robotników rolnych były bardzo

niewielkie (ok. 50 m

powierzchni

mieszkalnej), murowane, wyjątkowo

szachulcowe lub budowane z wapienia [20].

„Schlesische Heim(stätte)” z siedzibą we Wrocławiu założono

28.07.1919, jako czwartą z takich organizacji regionalnych. Pierwszą

powołano w Westfalii w 1918 r. Ostatnią – w 1925 r. na Górnym Śląsku.

Najmniejsze osiedla projektu Ernsta Maya / The smallest housing estates designed by Ernst May 21

cja

mi o szerszym polu działania – docelowo miały objąć

cały Śląsk – przeznaczonymi do projektowania, realizacji

i pośrednictwa w kredytowaniu budownictwa mieszka-

niowego. Celem było wznoszenie tanich, małych domów

dla robotników i drobnych urzędników na osiedlach pod-

miej

skich oraz budowanie przy miastach i wsiach osiedli

o charakterze wiejskim. Programem urbanistycznym

i ar chi tektonicznym początkowo zajął się May. Na wstę-

pie

stworzył ogólną wizję funkcjonalną i formalną dla

tych

projektów [26]. W jego koncepcji miasto przyszłości

miało posiadać centrum z wysoką zwartą zabudową, na któ-

rego

pery

feriach powstawałyby osiedla domków jednoro-

dzinnych,

połączone sprawną komunikacją z głównym

ośrodkiem

(oddalone 10–15

min od kolei lub tramwaju).

Rozwiązania tego typu zostały podpatrzone w czasie

prak tyki architekta w Anglii. W przewidywanych dwóch

typach osiedla przede wszystkim różniłyby się wielkością

działki: 300–500 m

na osiedlach dla urzędników i robot-

ników, 1500–2500 m

na osiedlach dla robotników rolnych.

Koncepcje urbanistyczne i architektoniczne za inspirowane

układami i zabudową wsi śląskiej miały tworzyć zespoły

zabudowy rozsianej, ulicowej i owalnicowej, czyli skupio-

nej wokół zielonego placu (Streusiedlung, Strassen sied-

lung, Anger siedlung), stosowane w zależności od możli-

ści

terenowych i potrzeb krajobrazowych. Budynki

wzorowane na dawnych chałupach i zagrodach rolniczych,

zgodnie z lokal nymi wzorami – Schlesische Baude, Nieder-

schle sische Bauernhaus, Oberschlesisches Fachwerkhaus

– zalecano budować w najtańszych technologiach. Domy

oprócz ogrodów kwiatowych i warzywnych miała oto-

czyć zieleń wprowadzana wokół placów i wzdłuż ulic.

Współpracownikami Maya zostali przede wszystkim

młodzi projektanci, tacy jak R. Enders ze Zgorzelca oraz

H. Bussmann, Hoenemann i Baum z Wrocławia. Z cza-

sem do zespołu projektowego dołączyli H. Boehm (1921)

i Baumgartenn (1921) oraz Schroeder (1922), który póź-

niej, po odejściu Maya, przejął kierownictwo architekto-

niczne w spółce. W zespole kierowniczym spółki w 1922 r.

wymieniani są oprócz Maya: Heyne, Dworack

Treuge.

Pierwsze projekty urbanistyczne spółki „Schlesisches

Heim” (prawdopodobnie jeszcze z 1919 r.), podobnie jak

Spółka rozpoczęła swą działalność u boku „Schlesische Land ge sell-

schaft”, pod tym samym zarządem Koepplela i kierownictwem budowla-

no-architektonicznym Maya. Działalnością spółki „Schlesisches Heim”

zostały objęte okręgi: Wrocławia, Wałbrzycha, Jeleniej Góry, Brzegu,

Kłodzka, Oławy, Góry, Lubania, Niemczy, Złotoryi, Chojnowa, Lubina,

Ząbkowic, Świdnicy, Zgorzelca, Szpro tawy, Namysłowa, Sycowa,

Prudnika, Strzegomia, Jawora i Trzeb nicy. Współpracę roz poczęto z licz-

nymi gminami miejskimi m.in.: Wroc ławia, Wałbrzycha, Brze gu, Kłodz-

ka, Jawora, Kożuchowa, Strzelina, Choj nowa, Bogu szowa, Gło gowa,

Dzierżoniowa, Milicza, Kamiennej Góry, a także z kilkoma gmi nami

wiejskimi (Sobięcin, Podgórze, Szczaw no, Kon radów, Leśnica, Pie -

szyce). Porozumiano się także z dzia łającymi czasem już przed pierwszą

wojną lokalnymi towarzystwami budowlanymi i pomocowymi, m.in.

gwarectwem z Sobięcina, towarzystwem budowlanym (Bauverein)

z Oła wy, Nowej Rudy, spół kami budowlanymi z Mili cza (Deutsche

Siedlung Baugenossenschaft Militsch), Zgorzel ca (Gemeingenossen-

schaft Görlitz), Oleśnicy, Zielo nej Góry i Leg nicy (Gartenvorstadt

Liegnitz). Po roku (w czerwcu 1921) dokonano zmiany nazwy na

„Schlesische Heim stätte Provinzielle Wohnungs-Fürsorge-Gesellschaft”,

która była zgodna z ogólno nie miecką nomenklaturą w tej mierze [35].

sations characterised by a broader scope of activity – ulti-

mately they were supposed to cover the entire Silesia

– aimed at designing, realisation and as an agency in cred-

iting housing construction. Their objective consisted in

putting up cheap small houses for workers and junior

clerks in suburban housing estates as well as erecting

rural housing estates in the vicinity of towns and villages.

Initially Ernst May dealt with elaborating an urban and

architectural program. At first he prepared a general func-

tional and formal vision of these projects [26]. According

to his concept, the city of the future was to have a centre

with tall densely concentrated buildings on the outskirts

of which single-family housing estates would be built

connected with the main centre of the city by means of an

efficient public transport system (within a distance of

10–15 minutes from a railway station or tram stop). The

architect saw such solutions during his practice stay in

England. In the two planned types, the housing estates

would differ in the size of the plot of land: 300–500 m

housing estates for clerks and workers and 1500–2500 m

in the case of housing estates for farm workers. Urban and

architectural concepts inspired by systems and building

development of Silesian villages were supposed to consti-

tute complexes of dispersed, street and oval development,

i.e. centred around a green square (Streusiedlung, Strassen-

siedlung, Angersiedlung) and were introduced depending

on area possibilities as well as landscape needs. The

buildings, which were modelled on old cottages and

farms in accordance with local styles – Schle sische

Baude, Niederschlesische Bauernhaus, Oberschle sisches

Fachwerkhaus – were to be built with the use of the

cheapest technologies. The houses were to be surrounded

not only by flower and vegetable gardens, but also by

green areas situated around squares and along streets.

Among May’s co-operators were first of all young

designers, for example R. Enders from Zgorzelec as well

as H. Bussmann, Hoenemann and Baum from Wrocław.

With time also H. Boehm (1921) and Baumgartenn joined

the design team (1921) as well as Schroeder (1922) who

after May’s withdrawal took over the architectural mana-

one was established in Westphalia in 1918 and the last one in 1925 in

Upper Silesia. The company started its activity together with “Schlesische

Landgesellschaft” under the same management of Koepplel and with

May working as a construction and architectural manager. The follow-

ing provinces were in the scope of activity of “Schlesisches Heim”:

Wrocław, Wałbrzych, Jelenia Góra, Brzeg, Kłodzko, Oława, Góra,

Lu bań, Niemcza, Złotoryja, Chojnów, Lubin, Ząbkowice, Świd nica,

Zgo rze lec, Szprotawa, Namysłów, Syców, Prudnik, Strzegom, Ja wor

and Trzeb nica. Cooperation commenced with numerous municipal town

authorities, inter alia, Wrocław, Wałbrzych, Brzeg, Kłodzko, Jawor,

Kożuchów, Strzelin, Chojnów, Boguszów, Głogów, Dzierżoniów,

Milicz, Kamienna Góra and also with some village councils (Sobięcin,

Podgórze, Szczawno, Konradów, Leśnica, Pieszyce). Also some local

building and self-aid societies were contacted – some of them existed

even before World War I – inter alia, a coalmine management board

from Sobięcin, a building society (Bauverein) from Oława, Nowa Ruda,

construction companies from Milicz (Deutsche Siedlung Bauge nossen-

schaft Militsch), Zgorzelec (Gemeingenossenschaft Görlitz), Oleśnica,

Zielona Góra and Legnica (Gartenvorstadt Liegnitz). After one year

(June 1921) the name was changed to “Schlesische Heimstätte Pro-

vinzielle Wohnungs-Fürsorge-Gesellschaft”, which was in accordance

with the general German nomenclature in this regard [35].

22 Bogna Ludwig

gement in the company. Apart from May, in the manage-

ment team in 1922 also Heyne, Dworack, Treuge are

mentioned. The first urban designs by “Schlesisches

Heim” company (probably from 1919), similarly to the

designs by “Schlesische Landgesellschaft” company,

referred to agricultural and semi-agricultural housing

estates. “Schlesische Landgeselschaft” subsequently de -

signed and built out-of-town housing estates. In a very

short time (three years, including two years of war,

1917–1920) 170 housing estates were designed and their

construction started [21]. Single-family houses, mainly

semi-detached and terraced houses were to be built in

these estates. They were complexes of several buildings

as well as extensive settlements for thousands of resi-

dents. In the next years “Schlesisches Heim” company

started the realisation of these estates, introduced design

changes and began work on their extensions. After 1920

following layouts of the company referred already to

housing estates of another type – residential estates for

workers near developing industrial cities. Designing and

realisation of these estates were based on close coopera-

tion with the municipal administration or municipal coope-

ratives. From the very beginning, the area of Lower

Silesia Coal District was included in the range of the

company’s work and in particular the region of Wałbrzych

itself [22 – other footnotes and archival documents about

Wałbrzych]. Later, the company started its activity in the

region of other big towns such as Jelenia Góra, Brzeg and

Legnica as well as in smaller industrial centres. After one

year in 1921 local branches were established in Wałbrzych,

which cooperated with a mining trust fund functioning

there as well as in Jelenia Góra and Legnica [8]. Also in

the same year an exhibition in the Centennial Hall in

Wrocław took place. “Schlesische Heimstätte” presented

its architectural and construction achievements at this

exhibition. One of their cheap houses to be built in subur-

ban estates was presented, it was constructed by means of

a brick technology obtained from dried clay. All the time

cheap construction technologies were tested and the com-

pany looked for substitute materials as well as it used

traditional rural technologies (clay, thatch, timber fram-

ing, slate) [28]. At the same time, catalogues of houses

were prepared. They were initially addressed to particular

housing estates, however, with time these houses were

more and more commonly used as typical buildings. In

1921 the company also took part in the design of land

development plans of Silesian towns, including areas near

Wrocław.

Small housing estates

“Schlesische Heimstätte” during its whole activity dealt

with construction of small housing estates and this aspect

of its activity, in accordance with the government direc-

tives, was treated as fundamental. Small housing estates,

depending on accepted orders, had different functions.

They were also modified along with acquiring new expe-

riences as regards architecture and changing political and

social views by the author. Thus, they were agricultural

housing estates (Dobroszyce, Czarne, Nowy Folwark near

spółki „Schlesische Landgesellschaft”, dotyczyły osiedli

rolniczych lub półrolniczych. „Schlesische Land ge-

selschaft” projektowała i budowała kolejne osiedla

za miej skie. W bardzo krótkim czasie (trzy lata i to dwa

lata wojny, 1917–1920) zaprojektowano i rozpoczęto

budowę 170 osiedli [21]. Większość z nich miały zapeł-

nić budynki jednorodzinne, głównie bliźniacze i szerego-

we. Były to zarówno zespoły kilkunastu budynków, jak

i rozległe osiedla dla kilku tysięcy mieszkańców. W póź-

niejszych latach realizację, zmiany projektowe i rozbudo-

wę tych osiedli podjęła spółdzielnia „Schlesisches Heim”.

Kolejne opracowania tej spółki, po 1920 r., dotyczyły już

osiedli innego typu – osiedli mieszkaniowych dla robot-

ników przy rozwijających się miastach przemysłowych.

Ich projektowanie i realizacja opierały się na ścisłej

współpracy z gminami lub spółdzielniami gminnymi. Od

samego początku w obrębie prac spółki znalazł się obszar

Dolnośląskiego Okręgu Węglowego, a w szczególności

rejon samego Wałbrzycha [22 – tam pozostałe przypisy

i dokumenty archiwalne na temat Wałbrzycha]. Później

rozpoczęto działalność w rejonie innych dużych miast:

Jeleniej Góry, Brzegu oraz Legnicy, oraz mniejszych

ośrodków przemysłowych. Po roku, w 1921 r., otworzo-

no oddziały terenowe w Wałbrzychu – współpracujący

z uruchomionym tamże górniczym funduszem powierni-

czym, Jeleniej Górze i Legnicy [8]. W tym roku odbyła

się też wystawa w Hali Stulecia we Wrocławiu. Pre zen-

towała na niej swe architektoniczne i budowlane osią-

gnięcia także „Schlesische Heimstätte”. Przedstawiono

tam jeden z tanich domów przeznaczonych na osiedla

podmiejskie wykonanych w technologii cegieł z gliny su -

szonej. Cały czas zresztą zajmowano się testowaniem

tanich technologii budowlanych i poszukiwaniem mate-

riałów zastępczych oraz zastosowaniami tradycyjnych

wiejskich technologii (glina, strzecha, fachwerk, łupek)

[28]. Rów no cześ nie opracowywano katalogi domków.

Początkowo adresowanych dla poszczególnych osiedli,

z czasem coraz powszechniej wykorzystywanych jako

budynki typowe. Począwszy od roku 1921 spółka włączy-

ła się także w prace nad projektowaniem planów zagospo-

darowania i rozwoju miast

śląskich m.in. gmin podwroc-

ławskich.

Małe osiedla

Podczas całej działalności „Schlesische Heimstätte”

zajmowała się wznoszeniem małych osiedli i te prace,

zgodnie zresztą z dyrektywami państwowymi, traktowa-

no jako podstawowe. Małe osiedla, w zależności od

podejmowanych zleceń, miały różną funkcję. Zmieniały

się także wraz z nabywaniem nowych doświadczeń

i zmianami poglądów – przede wszystkim na architektu-

rę, ale także polityczno-społecznych – twórcy. Były to

więc osiedla rolnicze (Dobroszyce, Czarne, Nowy

Folwark k. Jelcza), półrolnicze na peryferiach miast

(Brzeg Dolny, Ząbkowice Śląskie, osiedla w gminach

pod wrocławskich), robotnicze przy kopalniach i zakła-

dach przemysłowych oraz kolei (Stary Lesieniec, Mału-

jowice, Oleśnica, Dzierżoniów, Nowa Ruda, Chojnów,

Prud nik). Również w projekty rozbudowy miast wprowa-

Najmniejsze osiedla projektu Ernsta Maya / The smallest housing estates designed by Ernst May 23

dzano układy tzw. małych osiedli (Radków, Niemcza,

Lądek-Zdrój, Kluczbork). W zależności od wielkości

terenu, jego ukształtowania i sąsiedniej zabudowy osiedla

takie otrzymywały różną kompozycję urbanistyczną

i dostosowane do niej rozwiązania architektoniczne

budynków. Początkowo w architekturze domków i roz-

wiązaniach urbanistycznych duże znaczenie miały jesz-

cze zasady projektowania dziedziczone po secesji oraz

regionalizm, z czasem coraz większą rolę odgrywały re -

guły funkcjonalizmu.

Osiedla ulicowe

Najprostsze w kompozycji założenia to szeregi usta-

wionych wzdłuż drogi kilku lub kilkunastu domów.

Sytuowane były po jednej lub po obu stronach ciągu

komunikacyjnego. W większości wypadków były to zes-

poły rolnicze lub przeznaczone dla ludności częściowo

tylko zatrudnionej w przemyśle, a więc wznoszone na

dużych działkach dość duże domostwa z towarzyszącą im

zabudową gospodarczą. Taki charakter miały dwa osiedla

planowane w 1919 r. i w następnym roku wznoszone

– osiedle wzdłuż ulicy Ogrodowej (Kirchstr.) w Dobro-

szycach (Juliusburg) w powiecie oleśnickim i osiedle

w Starym Lesieńcu (Alt Lässig) koło Boguszowa przy

ul. Osiedle Górnicze. W pierwszym z nich dziesięć wolno

stojących budynków miało wznosić się naprzeciw siebie

na długich działkach o rolniczym przeznaczeniu. Osiedle

nie zostało w całości zrealizowane, wzniesiono jedynie

cztery budynki po jednej stronie ulicy, zastosowawszy

typowy projekt budynku bliźniaczego ze skrzydłem

gospodarczym (grupa II, typ 10 według nieco później

sformułowanego katalogu spółki). Jego zaprojektowanie

zadecydowało jednak o rozwoju miejscowości na tym

terenie i o określeniu specyfiki ulicy, nazwanej obecnie

Ogrodową. Drugie równie proste założenie z bliźniaczy-

mi domami urozmaicone zostało rozmieszczeniem

naprzemiennym budynków w obu pierzejach. Osiedle

w Starym Lesieńcu jako jedno z nielicznych zostało zabu-

dowane domami wznoszonymi z drewna [22, s. 358].

Bar dzo duże parterowe budynki z mieszkalnym podda-

szem, kryte naczółkowymi dachami z dużą lukarną ob wie-

dzioną płynną linią od strony ulicy miały zapewne przy-

pominać tradycyjną zabudowę wiejską. Dzięki osiedlu

Stary Lesieniec stał się znacznie większą miejscowością.

W końcu lat 20. XX w. mógł wznieść kościół, który został

dominantą, a zarazem łącznikiem między dawną wsią

a osiedlem.

Zespół budynków mieszkalnych z zabudowaniami

gos podarczymi powstał w 1921 r. przy majątku w Nowym

Dworze koło Jelcza-Laskowic

. Był to kompleks kilku do -

mów przeznaczonych dla robotników rolnych. W związ-

ku z tym w ich sąsiedztwie nie wznoszono stodół, obór itd.

W swym układzie szczytowych długich domostw przypo-

minał kolonie fryderycjańskie, spośród sąsiadującej zabu-

dowy wsi wyróżniał się tylko brakiem zamkniętych

budynkami gospodarczymi podwórzy.

Por. informacja w podpisie pod ilustracją z [1, s. 2].

Jelcz), semi-agricultural housing estates on the outskirts of

towns (Brzeg Dolny, Ząbkowice Śląskie, housing estates

in the areas around Wrocław), workers’ estates near

coalmines and factories as well as near railways (Stary

Lesieniec, Małujowice, Oleśnica, Dzierżoniów, Nowa

Ruda, Chojnów, Prudnik). Systems of the so called small

housing estates were also introduced into the extensive

development designs (Radków, Niemcza, Lądek-Zdrój,

Kluczbork). Depending on a given area, type of terrain

and adjoining developments, the urban arrangement of

these estates differed and consequently various architec-

tural solutions of buildings were employed. In the process

of designing houses and applying urban solutions, princi-

ples of design inherited from Art Nouveau and regional-

ism were initially very important; however, with time,

rules of functionalism played a more significant role.

Street housing estates

The urban arrangement simply consisted of rows of few

or over a dozen houses situated along the road. They were

located on one side or on both sides of a traffic route. In

most cases they were agricultural complexes or estates

built for people who were only partially employed in

industry, therefore, they constituted big houses erected on

large plots of land with accompanying farm buildings.

Two estates planned in 1919 and in the next year were of

this type, i.e. the estate along Ogrodowa Street (Kirchstr.)

in Dobroszyce (Juliusburg) in Oleśnica Province and the

estate in Stary Lesieniec (Alt Lässig) near Boguszów situ-

ated in Osiedle Górnicze Street. The former comprised ten

detached houses built opposite to one another located on

long agricultural plots of land. This housing estate was not

finished as a whole, only four buildings were constructed

on one side of the road with the use of a typical semi-

detached building design with a farm wing (group II, type

10 in accordance with the company catalogue which was

prepared later on). However, its design was a decisive fac-

tor in the development of a town in this area and determi-

nation of the character of the street which is now called

garden street. The latter constituted an equally simple lay-

out of twin-like houses which was varied by the alternat-

ing arrangement of buildings in both frontages. Stary

Lesieniec housing estate consisted of wooden houses,

which was not a typical development then [22, p. 358].

Very big ground-floor houses with a habitable attic cov-

ered by jerkin head roofs with a large dormer, which was

characterised by a smooth line from the street side, were

supposed to resemble a traditional rural development.

Thanks to this estate Stary Lesieniec increased signifi-

cantly its area. At the end of the 1920s a church was

erected there which became a dominant and at the same

time a connector between the former village and the estate.

A complex of houses with farm buildings was constru-

cted in 1921 near Nowy Dwór estate in the vicinity of Jelcz-

Laskowice

. It w

as a complex of few houses de signed for

agricultural workers. As a consequence neither barns nor

Cf. information in description of figure in [1, p. 2].

24 Bogna Ludwig

owsheds were built there. Its gable system of long houses

resembled Frederick colonies and it only differed from the

neighbouring rural development in the fact that their

backyards were not closed by means of farm buildings.

Similarly small estates consisting of just a few houses

were built on the outskirts of Brzeg Dolny (Dyhernfurth).

In connection with the housing shortage problem, proba-

bly some help was received from the government. The

city authorities purchased some rural estates [5]. Regular

plots of land were marked north of the town on the west-

ern side of a small street running perpendicular to the road

leading to Legnica. In the first year only two houses were

put up. However, already at the end of the year, the list of

land purchasers and co-operators of “Schlesische Land-

gesellschaft” included 23 names. In the course of time,

along Aleje Jerozolimskie Street single-family houses of

different forms were built, mostly according to the de signs

from catalogues of “Schlesische Heimstätte”.

Also a municipal housing estate in Klecina (Siedlung

Klettendorf) was formed as a street system. In 1921

E. May planned a garden estate to the west of a stellar

junction situated in front of the Neo-Gothic church (1906)

in Klecina and to the south of Karmelkowa Street

(Klettendorfer Strasse, Opperauer Strasse) [24], [31]. For

the first time housing estates located near Wrocław were

to have two-storey twin-like multi-family buildings.

Houses with regularly placed simple square window

openings were covered by a high roof with slopes having

long low dormers. Identical buildings were individualised

by introducing tympanums above modest portals in the

form of plaques featuring emblems designed by the Berlin

painter Lotta Hartmann. The construction work was car-

ried out in the years 1922 and 1923

. During the construc-

tion the estate foundation plate was built into one of the

buildings. Five semi-detached houses were erected (four-

and five-family houses) in a regular line on the southern

side of Karmelkowa Street. Also a planned garden layout

with a small square was added there. During the next

phase (1923–1925) the development was completed by

a bigger building in the northern frontage of the street

(numbers 84–86) – “a house of war widows” (Krieger-

witwen haus) and later three other buildings were con-

structed on both of its sides along the street and one build-

ing perpendicularly, which were similar to the buildings

on the southern side of the street (numbers 88–92) – of the

“Jacob Boehm” and “Gustav Freitag” type. As a result, the

whole layout assumed the character of a street develop-

ment on both sides of Karmelkowa Street and became

a part of the urban system of developing Klecina.

In Oborniki Śląskie a housing estate was also planned

as a sequence of semi-detached houses with farm exten-

sions (type II 1c) situated along the street with an exten-

sion in the form of a triangle-shaped bay (Stefan Batory

Street) [29]. Also many later smallest housing estates

from the years 1923–1925 (e.g. in the region of Wałbrzych

in Konradów, Rusinowa, Szczawienko and Struga, in the

In October four buildings were already built. 20 flats were

opened for use for tenants by autumn 1923 [7, p. 23].

Il. 1. Projekt osiedla w Obornikach Śląskich [za: 21]

Fig. 1. Design of a housing estate in Oborniki Śląskie [from: 21]

Równie małe, kilkudomowe, osiedle wzniesiono na

peryferiach Brzegu Dolnego (Dyhernfurth). Na mocy

ustawy dotyczącej problemu głodu mieszkaniowego sko-

rzystano prawdopodobnie z pomocy rządowej. Miasto

zakupiło tereny z majątku ziemskiego [5]. Na zachód od

miasta wytyczono regularne parcele po zachodniej stronie

uliczki poprowadzonej prostopadle do szosy wiodącej

w stronę Legnicy. W pierwszym roku powstały tylko dwa

domy. Jednak już w końcu roku lista nabywców terenów

i współpracowników „Schlesische Landgesellschaft”

opie wała na 23 nazwiska. Z czasem wzdłuż ulicy, Alei

Jerozolimskich, wzniesiono domy jednorodzinne o róż-

nych formach, najczęściej według projektów z katalogów

„Schlesische Heimstätte”.

Jako układ ulicowy ukształtowane zostało również

osiedle gminne w Klecinie (Siedlung Klettendorf). Na

zachód od węzła gwieździstego dróg znajdującego się

przed neogotyckim kościołem (1906) w Klecinie i na

południe od ul. Karmelkowej (Klettendorfer Strasse,

Opperauer Strasse) w 1921 r. May zaplanował osiedle

ogrodowe [24], [31]. Jego zabudowę po raz pierwszy

w przypadku osiedli podwrocławskich miały stanowić

dwukondygnacyjne bliźniacze budynki wielorodzinne.

Domy o prostych kwadratowych otworach okiennych

regularnie rozmieszczonych były kryte wysokim dachem,

o połaci rozbitej długimi niskimi lukarnami. Jednakowe

obiekty zostały zindywidualizowane przez wprowadzenie

tympanonów nad skromnymi portalami w formie plakiet

z emblematami zapro jektowanymi przez berlińską malar-

kę Lottę Hartmann. Bu dowę prowadzono w 1922 i 1923 r.

W jej trakcie w jeden z budynków wmurowano tablicę fun-

da cyjną

osiedla. Zrealizowano pięć bliźniaczych do mów

(cztero-, pięciorodzinnych) wznoszących się w regu lar-

nym szeregu po południowej stronie ul. Kar mel kowej.

Zostało także utworzone planowane założenie ogrodowe

z placem. W dal szym etapie (1923–1925) zabudowę uzu-

pełniono większym budynkiem w północnej pierzei ulicy

(nr 84–86) – „domem wdów wojennych” (Kriegerwitwen-

haus), a nas tępnie po jego obu bokach trzema wzdłuż

ulicy i jednym prostopadłym, podobnymi do tych z połu-

dniowej strony ulicy (nr 88–92) – typu „Jacob Boehm”

i „Gus tav Freitag”. W efekcie całe założenie przybrało

W październiku stały już cztery budynki. 20 mieszkań oddano do

użytku do jesieni 1923 r. [7, s. 23].

Najmniejsze osiedla projektu Ernsta Maya / The smallest housing estates designed by Ernst May 25

charakter za budowy ulicowej po obu stronach ul. Kar-

melkowej i weszło w układ urbanistyczny rozbudowują-

cej się Kleciny.

W Obornikach Śląskich osiedle zostało także plano-

wane jako ciąg domów bliźniaczych z dobudówkami

gospodarczymi (typ II 1c) sytuowanymi wzdłuż ulicy

z poszerzeniem w formie trójkątnej zatoki (ul. Stefana

Batorego) [29]. Także wiele późniejszych najmniejszych

osiedli z lat 1923–1925 (np. w rejonie Wałbrzycha:

w Konradowie, Rusinowej, Szczawienku i Strudze, w re -

jonie Jaworzyny – w Czechach, koło Niemczy – w Jorda-

nowie, oraz Lądku, Mysłakowicach i Pieszycach) projek-

towano jako prostolinijne układy ulicowe (il. 1).

Bardziej urozmaicony wymiar krajobrazowy miały

osiedla przy nowo wytyczonych ulicach, zwykle popro-

wadzonych po łagodnym łuku, takie jak osiedla w Choj-

nowie (ul. J. Kilińskiego i M. Curie-Skłodowskiej za

Par kiem Piastowskim) czy Trzebnicy (ul. Jędrzejowska,

Neu hoferstr.). W Niemczy (ul. Bolesława Chrobrego,

ul. T. Kościuszki) przebieg ulic wzbogaciły niewielkie

placyki-zatoki (il. 2, 3).

W Chojnowie (Haynau) został zaprojektowany zespół

(Kleinsiedlung Haynau) usytuowany przy dwóch biegną-

cych po łuku ulicach, złożony z mniej więcej 30 budyn-

ków jednorodzinnych: bliźniaczych i wolno stojących [9].

Osiedle zaplanowano na południowych obrzeżach miasta,

na zachód od obszernego parku miejskiego (Park Pias-

towski). Zostało częściowo zrealizowane w latach 1920–

–1924, kiedy powstał szereg budynków po obu stronach

ul. J. Kilińskiego oraz po południowej stronie ul. M. Skło-

dowskiej-Curie (Siedlungstr.). Oprócz budynków bliźnia-

czych i wolno stojących z katalogów „Schlesische Heim-

region of Jaworzyna – in Czechy, near Niemcza – in

Jordanów as well as in Lądek, Mysłakowice and Pieszyce)

were designed as straight street systems (Fig. 1).

A more varied landscape character was typical of hous-

ing estates situated in newly marked streets which usually

had the shape of an arch such as the housing estate in

Chojnów (J. Kiliński Street and M. Curie-Skło dowska

behind Piastowski Park) or Trzebnica (Jęd rzejowska

Street, Neuhoferstr.). In Niemcza (Boles

ław Chrobry

Street, T. Kościuszko Street) the street route was enriched

with small squares-bays (Fig. 2, 3).

In Chojnów (Haynau) a complex (Kleinsiedlung Hay-

nau) was designed it was situated along two arch-shaped

streets and consisted of about 30 single-fa mily buildings:

semi-detached and detached [9]. The estate was planned

on the southern outskirts of the town and west of a large

park (Piastowski Park). It was partially realised in the

Il. 2. A. Projekt osiedla projektu Maya na przedmieściach Niemczy

[za: 25, s. 353]. B. Projekt drugiego osiedla na przedmieściach

Niemczy. Autor G. Schroeder [za: 36, s. 408]

Fig. 2. A. Design of a housing estate in the suburbs of Niemcza

by May [from: 25, p. 353]. B. Design of the second housing estate

in the suburbs of Niemcza. Author G. Schroeder [from: 36, p. 408]

Il. 3. Osiedle w Chojnowie. A. Projekt. B. Widok

ul. M. Curie-Skłodowskiej w 1920 r. [za: 37, b.s.]

Fig. 3. Housing estate in Chojnów. A. Design. B. View

of M. Curie-Skłodowska Street in 1920 [from: 37, no page]

26 Bogna Ludwig

stätte” w późniejszym okresie zabudowę uzupełniły kil-

kurodzinne bloki (il. 3).

W 1921 r. May opracował plan zasiedleń (Besiedlungs-

plan) dla Niemczy [7, s. 69 i n.]. Rozwój Niemczy prze-

widziano w obrębie jej południowych przedmieść. Na

południe od chaotycznie ukształtowanego przed bramą

miejską niewielkiego przedmieścia przy głównej ulicy

– trak cie na Ząbkowice (Frankensteinerstr., obecnie

ul. Bolesława Chrobrego) – oraz po jej obu stronach pla-

nowano wzniesienie osiedla gminnego domków jednoro-

dzinnych. Powstawały w sąsiedztwie dominującej nad

otoczeniem bryły kościoła ewangelickiego. Miały być

ukształtowane w dwa zespoły. Pierwsze powstało osiedle

po stronie wschodniej głównej ulicy. May (być może

wraz z Boehmem) wykonał projekt osiedla jako plan

cząstkowy planu zasiedleń (sierpień–wrzesień 1921).

Zasadniczą częścią układu miały być domy położone

wzdłuż głównego traktu. Następnie zaproponowano kon-

cepcję większego zespołu po zachodniej stronie. Drugi

projekt przedstawił Gerhard Schroeder (1925) [2]. Po

wschodniej stronie ul. Bolesława Chrobrego budynki oto-

czyły równoległą uliczkę rozszerzającą się w wydłużony

placyk-skwerek. Naprzeciw planowano układ z ob -

szernym prostokątnym placem otoczonym wolno stojący-

mi domami. Zabudowę rozpoczęto prawdopodobnie od

wznoszenia budynków przy głównej drodze, a następnie

zespołu po stronie wschodniej. Zachodnia część jeszcze

w latach 30. XX w. nie była kompletna. Na osiedlu sta-

wiano przede wszystkim budynki bliźniacze. Powstawały

też pojedyncze obiekty wolno stojące. Były to parterowe

domki w układzie kalenicowym, podobne do domów jed-

norodzinnych w tym samym okresie wznoszonych na

Piaskowej Górze w Wałbrzychu (gr. II, typ 13 lub gr. II,

f. 1c). Kryte dachem dwuspadowym z niskimi wydłużo-

nymi lukarnami. Po bokach domki otrzymały przybudów-

ki-ganki wej

ściowe z niższymi dachami, mieszczące też

toalety. Na tyłach budynków wyznaczono duże ogródki.

Urozmaiceniem układu było zachowanie spadku terenu

i poprowadzenie wewnętrznej uliczki po łagodnym łuku.

W późniejszych latach zabudowę uzupełniły obiekty

według kolejnego projektu z katalogu „Schlesische Heim-

stätte” – również budynki bliźniacze, piętrowe, kryte

dwuspadowym dachem w układzie kalenicowym, z dużą

facjatą po środku (zapewne wznoszone po 1923 r., podob-

ne do stawianych w tym czasie w Brzegu i w Strudze

k. Szczawna) (il. 2).

W Trzebnicy rozwój miasta postępował wzdłuż głów-

nego ciągu komunikacyjnego o kierunku południe–pół-

noc (trasa z Wrocławia do Warszawy). Na północ od mia-

sta już w początkach XX w. przewidziano nową dzielnicę

willową z położonym w jej centrum gimnazjum (obecnie

przy ul. Wojska Polskiego). Po drugiej stronie ul. Pru sic-

kiej powstało niewielkie osiedle domków jednorodzin-

nych (Heimstättensiedlung) rozplanowane przy dwóch

uliczkach o soczewkowatym zarysie przebiegu (ul. Jęd-

rzejowska, Neuhoferstr.). Przy nich wznoszono domy jed-

norodzinne bliźniacze z katalogu „Schlesische Heim-

stätte”, proste budynki z dwuspadowym dachem i przybu-

dówkami tworzącymi skrzydła, takie jak wzniesione dla

górników i robotników gminy Szczawno.

years 1920–1924 when a number of buildings on both

sides of Kiliński Street and on the southern side of Skło-

dowska-Curie Street (Siedlungstr.) was put up. Apart

from semi-detached and detached houses from “Schle-

sische Heimstätte” catalogues, later multi-family blocks

of flats were built in the complex (Fig. 3).

In 1921 May prepared a plan of settlement (Besied-

lungsplan) for Niemcza [7, p. 69 and further]. The devel-

o p ment of Niemcza was intended to comprise its southern

outskirts. A municipal housing estate of single-family

houses was planned south of a small suburb chaotically

formed in front of the city gate in the main street – the

road to Ząbkowice (Frankensteinerstr., now it is Bolesław

Chrobry Street) – and on both of its sides. These houses

were built in the vicinity of the massive Evangelic Church

dominating this part of the town. They were supposed to

be arranged as two complexes. The first housing estate

was built on the eastern side of the main street. May (per-

haps in cooperation with Boehm) produced the housing

estate design as a partial plan of the settlement plan

(August–September 1921). The houses situated along the

main road were to constitute its basic part. Afterwards, the

concept of a bigger complex on the western side was pro-

posed. The second design was presented by Gerhard

Schroeder (1925) [2]. The buildings on the western side

of Bolesław Chrobry Street surrounded a parallel small

street that expanded into an elongated place-square.

A system with a large rectangular square surrounded by

detached houses was planned on the opposite side. The

development was probably started from erecting build-

ings on the main street, then a complex on the eastern side

was begun. The western part was still not accomplished in

the 1930s. Mostly semi-detached houses were built on

this housing estate. There were also single detached

buildings. They were small ground-floor houses built in

the roof ridge system which were similar to single-family

houses put up during the same period in Piaskowa Góra

in Wałbrzych (gr. II, type 13 or gr. II, f. 1c). They were

covered by gable roofs with low elongated dormers. On

their sides there were entrance annexes-porches with

lower roofs; they also contained toilets. Big gardens were

planned at the back of the houses. The system was diver-

sified by maintaining the sloping of the terrain and lead-

ing the internal lane along a smooth arch. In subsequent

years the development was extended by some new build-

ings according to other designs from “Schlesische Heim-

stätte” catalogue, including semi-detached one-storey

houses covered by gable roofs in the roof ridge system

with large dormer windows in their middle parts (proba-

bly built after 1923, similarly to other houses constructed

at that time in Brzeg and Struga near Szczawno) (Fig. 2).

In Trzebnica the city development took place along

the main thoroughfare from south to north (route from

Wrocław to Warsaw). North of the city at the beginning of

the 20

century a new residential district was planned

with a centrally placed lower secondary school (now in

Wojs ka Polskiego Street). On the other side of Prusicka

Street a small single-family housing estate was built

(Heim stättensiedlung) along two lenticular-shaped small

streets (Jędrzejowska Street, Neuhoferstr.). Along these

Najmniejsze osiedla projektu Ernsta Maya / The smallest housing estates designed by Ernst May 27

streets single-family twin-like houses were built from the

“Schlesische Heimstätte”

catalogue

simple

buildings with

gable roofs and extensions in the form of wings, which

were similar to those erected for miners and workers liv-

ing in the Szczawno municipality.

Around a street-bay and a square

Another idea was connected with erecting groups of

buildings around an inner square (Angersiedlung). The

housing estates of that type were intended as an imitation

of oval villages with houses surrounding a collectively

used meadow. However, the smallest ones resembled

a grange with buildings surrounding a farmyard. At the

same time, they represented the heritage of Unwin’s con-

cepts of street enclosures (enclosure, close), which were

also used as elements forming a part of the structure of

larger area housing estates (Flächensiedlung). This small

square form – or sometimes only a rectangular street bay

form – could be noticed in housing estates in Czarne,

Nowe Miasteczko, Małujowice and Kowale (Fig. 4).

Most probably an inspiration for the first housing estate

of this type near Jelenia Góra along the road leading to

a farm in Czarne (Schwarzbach) came from a manor

complex. It was there that E. May designed a small layout

in the form of a rectangular square with a street leading to

it where semi-detached houses were grouped – together

Wokół zatoki ulicznej i placu

Kolejnym pomysłem było tworzenie grup budynków

wokół wewnętrznego placu (Angersiedlung). Tego typu

osiedla miały więc naśladować wioski owalnicowe

z domami otaczającymi wspólnie użytkowaną łąkę. Jed-

nak te najmniejsze zdecydowanie bardziej przypominały

folwark z budynkami otaczającymi dziedziniec gospodar-

ski. Jednocześnie były dziedzictwem unwinowskich kon-

cepcji zamknięć ulicznych (enclosure, close), stosowa-

nych także jako elementy wplecione w strukturę więk-

szych osiedli powierzchniowych (Flächen siedlung). Taką

formę małego placu, a czasem jedynie prostokątnej zato-

ki ulicznej otrzymały osiedla w Czarnem, Nowym

Miasteczku, Małujowicach i Kowa lach (il. 4).

Prawdopodobnie inspiracje dla pierwszego tego typu

osiedla pod Jelenią Górą przy drodze prowadzącej do

folwarku w Czarnem (Schwarzbach) zostały zaczerpnię-

te właśnie z zespołu dworskiego. May zaproponował tam

niewielkie założenie w formie prostokątnego placyku

i uliczki doń prowadzącej, przy których grupowały się

domy bliźniacze, tworząc wraz ze szpalerami drzew uroz-

maicony układ [33]. W Nowym Miasteczku (Neustädtel)

niewielkie osiedle (15 budynków) w postaci małego pro-

stokątnego placu otoczonego parterowymi pierzejami

[29] (Osiedle Wrocławskie) przypomina także w swym

układzie dziedziniec gospodarstwa dworskiego (il. 4).

W 1921 r. spółdzielnia „Schlesische Heimstätte” roz-

poczęła wznoszenie kilku osiedli pod Wrocławiem. Były

to bardzo proste w swym układzie założenia, nieco więk-

sze od projektowanych rok wcześniej. Autorem wszyst-

kich koncepcji był Ernst May. Najmniejsze z nich

(10 domów) w Małujowicach (Mollwitz), położone przy

linii kolejowej biegnącej na południowy wschód

z Wrocławia w kierunku Brzegu, miało otrzymać charak-

ter osiedla ogrodowego [23]. Zaprojektowane zostało

w formie krótkiej uliczki prowadzącej do prostokątnego

placu, z wolno stojącą zabudową jednorodzinną na du żych

działkach. Zrealizowane zostały prawdopodobnie jedynie

trzy domy, widoczne na zachód od miejscowości Mału-

jowice, a na południe od torów kolejowych prowadzą-

cych do Wrocławia.

Jednym z ciekawszych osiedli zaprojektowanych

w tym okresie przez spółkę „Schlesische Heimstätte” jest

niewielki zespół domków jednorodzinnych na Oł ta szynie

(Oltaschin). Powstał on na ziemiach rolniczych na połu-

dniowy wschód od pierwotnej wsi, na zachód od drogi

prowadzącej z Żórawiny do Wrocławia (ul. Grota-

-Roweckiego) podarowanych gminie przez barona von

Richt hofen-Boguslavitza [7, s. 50]. Mały plac-skwer

i pro wadzące do niego uliczki roz pla no wano prostopadle,

a rów nolegle do drogi. Dłuższa z ulic – ul. Strącz kowa

(Lindenstraße, Nährichsiedlung) – została wkrótce obu-

dowana 36 domami dla robotników rolnych. Wzniesiono

je już w tym samym – 1921 – roku [24]. Powstały jedna-

kowe bliźniacze budynki (gr. II, f. 13hb). Zastosowano po

raz pierwszy rozwiązanie, tak charakterystyczne później

dla działalności budowlanej spółki, dachów w formie krą-

żynowej (Bohlen binden bau) kryjących dwie niskie kon-

dygnacje mieszkalne. Zastosowano nie tylko domy bliź-

Il. 4. Osiedle w Nowym Miasteczku. A. Projekt.

B. Widok pierzei placu na osiedlu w 1920 r. [za: 35, b.s.]

Fig. 4. Housing estate in Nowe Miasteczko. A. Design.

B. View of the frontage in the square in the housing estate

in 1920 [from: 35, no page]

28 Bogna Ludwig

niacze, ale – zmieniając stosownie do potrzeb projekt

– budynki trójrodzinne. Osiedle to jako jedyne z podwro-

cławskich ma zachowany w większości nie tylko układ,

ale i zespół domów mieszkalnych i gospodarczych. Moż-

na oglądać także przykłady zachowanej stolarki okiennej

i drzwiowej. Charakter zespołu zagrodowego miało też

znacznie później zaprojektowane z zastosowaniem nowa-

torskich pomysłów architektonicznych osiedle w Ko wa-

lach pod Wrocławiem [34].

Oprócz współpracy z kopalniami i spółdzielniami pra-

cowniczymi zrzeszającymi ich pracowników oraz spół-

dzielniami samopomocowymi policyjnymi „Schlesische

Heimstätte” podjęło także współdziałanie z zakładami

przemysłowymi. Jednym z pierwszych jej efektów było

zbu dowanie osiedla przy fabryce włókienniczej w Dzier-

żoniowie (przędzalnia i tkalnia

). Na tyłach zakładów

powstała uliczka (ul. A. Asnyka) w formie sięgacza za koń-

czona kwadratowym placykiem, będąca w pewnym sen-

sie powieleniem rozplanowania osiedla w Ołtaszynie.

Przy niej po obu stronach wzniesiono jednak znacznie

wyższe i większe bliźniacze domki z katalogów „Schle-

sische Heim stätte” (gr. II, f. 1cd) z mieszkalnym podda-

szem (dzięki rozwiązaniu dachu na ściance kolankowej).

Osiedle zostało wzniesione w ciągu roku (1921) [24]

Zespół zachował się do dziś w dobrej formie, jedynie

z nielicznymi przekształceniami pojedynczych obiektów

(il. 5, 6).

Układ z placykiem – poszerzeniem ulicy – otrzymało

również osiedle wznoszone później, bo w latach 1924–

–1925, w Ząbkowicach Śląskich przy ul. Zielonej,

koło

Upadłe zakłady „Silesiana”.

Por. też termin realizacji [38].

Il. 5. Osiedle przy fabryce włókienniczej w Dzierżoniowie

na szkicu planu zagospodarowania przestrzennego

wykonanego w urzędzie miejskim

[za: 13, s. 73]

Fig. 5. Housing estate near a textile factory in Dzierżoniów

in the draft of the land development plan drawn

in the municipal office

[from: 13, p. 73]

Il. 6. Osiedle przy fabryce włókienniczej w Dzierżoniowie.

A. Fotografia z ok. 1925 r. [za: 13, s. 74].

B. Ulica Asnyka współcześnie (fot. M. Galantowicz)

Fig. 6. Housing estate near a textile factory in Dzierżoniów.

A. Photo from circa 1925 [from: 13, p. 74].

B. Asnyk Street at present (photo: M. Galantowicz)

with lines of trees they represented a diversified system

[33]. In Nowe Miasteczko (Neustädtel) a small (15 build-

ings) housing estate in the form of an insignificant rectan-

gular square surrounded by ground-floor frontages [29]

(Osiedle Wrocławskie) also resembles a manor complex

courtyard in its arrangement (Fig. 4).

“Schlesische Heimstätte” company in 1921 started

con struction work on some housing estates near Wrocław.

They represented simple layouts which were slightly big-

ger from the ones designed one year before. Ernst May

was the author of all these designs. The smallest one

(10 houses) in Małujowice (Mollwitz) situated near the

railway line from Wrocław in the direction of Brzeg

(south-east of Wrocław) was to assume the garden estate

expression [23]. It was designed in the form of a short

street leading to a rectangular square with a detached

single-family development on large plots of land. In the

end, probably only three houses were put up, which can

be seen to the west of Małujowice and south of railway

tracks leading to Wrocław.

One of the most interesting housing estates designed

by “Schlesische Heimstätte” company during that period

was an intimate complex of single-family houses in Oł -

taszyn (Oltaschin). It was built on agricultural lands to

the south-east of the original village and west of the road

leading from Wrocław to Żórawina (Grot-Rowecki Street)

Najmniejsze osiedla projektu Ernsta Maya / The smallest housing estates designed by Ernst May 29

– the lands were donated to the community by Baron von

Richthofen-Boguslavitz [7, p. 50]. A small square was

planned with small streets leading to it perpendicularly

and in parallel to the road. Along the longer street

– Strącz kowa Street (Lindenstraße, Nährichsiedlung)

– 36 houses for farm workers were built soon. They were

put up in the same year, i.e. in 1921 [24]. Identical semi-

-detached buildings were erected (gr. II, f. 13hb). It was

then that a new solution was used, i.e. the so called

Delorme’s roof (Bohlenbindenbau) that covered two low

residential floors; later, this solution was so characteristic

of the building activity of the aforementioned construc-

tion company. Not only semi-detached houses were built

but also three-family buildings, thus the design was

changed depending on the particular needs. This housing

estate, among those situated near Wrocław, is the only one

which has its system mostly preserved until today, inclu-

ding the complex of houses and farm buildings. We can

even observe some examples of preserved window and

door woodwork. The housing estate in Kowale near

Wrocław which was designed much later with the use of

innovative architectural ideas also has the character of

a homestead development [34].

szkoły policyjnej (Unteroffiziervorschule, Polizeischule),

projektowane dla służb policyjnych zrzeszonych w spół-

dzielni samopomocowej Eigenhandbauverein „Kamerad-

schaft” [4]. Małe domy jednorodzinne w układzie bliźnia-

czym powstały jako uzupełnienie zabudowy koszarowej

i gospodarczej towarzyszącej potężnemu gmachowi

szkolnemu (il. 7).

W nieco większych osiedlach zielone place otoczone

zabudową tworzyły skromne centra osiedlowe, stanowią-

ce węzły w kompozycji urbanistycznej obszaru. W naj-

bliższym sąsiedztwie miast umożliwiało to podporządko-

wanie się zasadzie kwartałowego podziału zabudowy

miejskiej z jednoczesnym wyodrębnieniem nowej jed-

nostki mieszkaniowej. Takie rozwiązanie z 27 domami

zaprojektowano na małym osiedlu na peryferiach Ząb-

kowic Śląskich

(Frankenstein) [33]. Miało składać się

z prostokątnego zadrzewionego placu oraz ulicy wiodącej

doń od strony głównej drogi. Osiedle z zabudową złożo-

ną z wielorodzinnego budynku bliźniaczego i 13 domków

wolno stojących (Siedlung Friedenshort) zostało w kolej-

nych latach zrealizowane. Wzniesiono na nim bardzo

małe domy jednorodzinne (o powierzchni ok. 60 m

i naj-

prostszej formie z dwuspadowym dachem), dostosowując

się do układu kwartałowego miasta w tym rejonie [29].

W 1925 r. pojedyncze domy kończono lub poddawano

przebudowie [6]. Obok rozbudowywano kolejne niewiel-

kie jednostki mieszkaniowe (il. 8).

W pierwszym roku działalności spółki zaplanowano

także osiedle w Oleśnicy (Siedlung Oels) [32]. Projekt

Il. 7. Osiedle spółdzielcze przy ul. Zielonej

w Ząbkowicach Śląskich

(Eigenhandbauverein „Kameradschaft”)

A. Projekt [za: 3, s. 14]. B. Fotografia tuż po realizacji [za: 4, il. 4]

Fig. 7. Cooperative housing estate in Zielona Street

in Ząbkowice Śląskie (Eigenhandbauverein “Kameradschaft”)

A. Design [from: 3, p. 14]. B. Photo taken just after

it was completed [from: 4, Fig. 4]

Il. 8. Osiedle w Ząbkowicach Śląskich. A. Projekt osiedla z 1919 r.

[za: 15, s. 12]. B. Widok zabudowy w 1920 r. [za: 35, b.s.]

Fig. 8. Housing estate in Ząbkowice Śląskie. A. Design of the housing

estate from 1919 [from: 15, p. 12]. B. View of the development in

1920 [from: 35, no page]

30 Bogna Ludwig

Apart from collaboration with mines and workers’

cooperatives and police mutual aid cooperatives,

“Schlesische Heimstätte” also started to cooperate with

industrial companies. Construction of a housing estate

near a textile factory in Dzierżoniów (spinning mill and

weaving mill

) constituted one the first results of this

colla boration. A cul-de-sac street (A. Asnyk Street),

which ended in a small square, was built at the back of the

factory – this street was in a sense an imitation of the Oł -

ta szyn housing estate arrangement. However, much high-

er and bigger semi-detached houses from “Schlesische

Heimstätte” catalogues were erected on both sides of the

street (gr. II, f. 1cd) with habitable attics due to solving

the roof by means of the corner wall. This housing estate

was built within one year (1921) [24]

. The complex is

preserved until today in good condition with only a few

transformations of single structures (Fig. 5, 6).

A system with a small square – extension of the street

– also appeared in the case of the housing estate which

was built later, namely, in the years 1924–1925 in Ząb ko-

wice Śląskie in Zielona Street near a police school

(Unter offiziervorschule, Polizeischule) – this housing estate

was designed for the police forces affiliated in the mutual

aid cooperative Eigenhandbauverein “Kamerad schaft”

[4]. Small single-family houses in a semi-detached sys-

tem were built as a supplement to barracks and farm

development accompanying an enormous edifice of the

school (Fig. 7).

In slightly bigger housing estates green squares sur-

rounded by buildings constituted simple estate centres

which represented nodes in the urban design

of the area. In

the immediate vicinity of towns, this enabled subordinating

to the principle of quarter division of the city development

with concurrent determination of a new resi dential unit.

A solution of this sort was designed in the form of a small

housing estate comprising 27 houses on the outskirts of

Ząbkowice Śląskie (Frankenstein) [33]. It was supposed

to consist of a rectangular square with trees and a street

leading to it from the side of the main road. Hence, a hous-

ing estate consisting of one multi-family twin-like build-

ing and 13 detached houses (Siedlung Friedenshort) was

built in subsequent years. It had very small single-family

houses (with the area of about 60 m

and the simplest form

with a gable roof) thus adjusting them to the

quarter sys-

tem of the city in this region [29]. In 1925 sepa

rate houses

were finished or redeveloped [6]. In the vicinity, further

small residential units were developed (Fig. 8)

A housing estate in Oleśnica (Siedlung Oels) was also

planned during the first year of the company’s activity

[32]. The design referred to a small green square-street

bay (58–67 Moniuszko Street) surrounded by buildings.

In this case solutions of dense storied frontages of houses

with habitable attics were employed. At the beginning this

housing estate was probably designed for railway wor-

kers. Afterwards the railway company constructed slight-

ly higher buildings in this area (90 flats) partially using

Bankrupt “Silesiana” company.

Cf. also deadline of realisation [38].

dotyczył niewielkiego zielonego placu-zatoki ulicznej

otoczonego zabudową (ul. Moniuszki 58–67). Zasto so-

wano w tym przypadku zwarte pierzeje domów piętro-

wych z mieszkalnym poddaszem. Prawdopodobnie osie-

dle od początku adresowane było do pracowników kolei.

Następnie kolej zbudowała w tym rejonie nieco wyższe

budynki (90 mieszkań), częściowo także korzystając

z ka ta logów „Schlesische Heimstätte” [16] (il. 9).

Podobnie rozplanowane, ale większe osiedle zaprojek-

towano także w Stabłowicach (Stabelwitz) pod Wroc-

ławiem. Zaplanowano zabudowę z około 40 bliźniaczych

domów wzdłuż ulicy i prostokątnego, prostopadle do niej

usytuowanego placu [23]. Osiedle zostało zlokalizowane

na północny wschód od dawnej wsi, na terenach graniczą-

cych od zachodu z dużą cegielnią, która była kooperato-

rem „Schlesische Heimstätte”

. W pierwszym okresie

powstała zabudowa przy placu (północna część ul. Chwał-

kow skiej) oraz przy ul. Starobielskiej. Przy placu-skwe-

rze wzniesiono trzy budynki wielorodzinne (sześciomiesz-

kaniowe) z czterech planowanych. Wzdłuż ulicy powsta-

wały parterowe domy jednorodzinne bliźniacze w ukła-

dzie kalenicowym bądź szczytowym. W kolejnych latach

zabudowę uzupełniano, kontynuując obudowę wy ty czo-

nych równolegle na południe od ul. Starobielskiej kolej-

nych ulic – najpierw ul. Góreckiej, a następnie Świe żej.

Po drugiej wojnie wiele obiektów zostało gruntownie

przebudowanych. Miejscami zabudowa została zagęsz-

czona. Zachował się całościowy układ osiedla, zmienił

się za to jego charakter w krajobrazie. Z półrolniczego

zespołu przekształcił się w podmiejską dzielnicę z zabu-

dową willową. Stosunkowo najlepiej pierwotny charakter

zachowała najstarsza część – ul. Chwałkowska i Staro-

bielska z zabudową katalogową „Schlesische Heimstätte”.

Niezwykle ciekawe osiedle zostało zaprojektowane

i zrealizowane dla spółdzielni policyjnej w Prudniku

[27], [7, s. 23, 41], [16]. Zespół został rozplanowany jako

prostokątny plac otoczony zabudową z ulicą doprowadza-

jącą i uliczką obwodową. W trakcie projektowania zdecy-

dowano się na radykalne zastosowanie zaleceń formal-

nych i materiałowych postulowanych przez Maya. Na

osiedlu miały stanąć domy bliźniacze z przybudówkami

gospodarczymi, jedynie na węższych działkach przy

bokach zatoki bez komórek i na wlocie uliczki budynki

jednorodzinne. Projekt domów został oparty na rozwiąza-

niu katalogowym (gr. II, f. 1c) ze zmianami uwzględniają-

cymi specyfikę materiałów budowlanych. Domy wznie-

siono z cegieł z suszonej gliny, a ich wysokie dachy z wia-

trownicami, tworzącymi mocno wysunięte okapy, pokryła

strzecha. Był to powrót do tradycyjnych materiałów

budowlanych i próba zrealizowania budownictwa niezwy-

kle taniego. Nadano im też swoiste formy nawiązujące do

tradycji ludowych m.in. w dekoracji szczytów dachów czy

przysłupowej dekoracji (konstrukcji?) komórek. Osiedle

miało być tanie w realizacji, nie tylko ze względu na koszt

materiałów, ale także jako własnoręcznie, jedynie pod

nadzorem technicznym inżynierów ze „Schlesische Heim-

stätte”, wznoszone przez przyszłych mieszkańców.

Por. [7, s. 3 i n., s. 40 i n.].

Najmniejsze osiedla projektu Ernsta Maya / The smallest housing estates designed by Ernst May 31

the ideas taken from “Schlesische Heimstätte” catalogues

[16] (Fig. 9).

A similar but bigger housing estate in Stabłowice

(Stabelwitz) near Wrocław was also designed. There were

about 40 twin-like houses along the street and a rectangu-

lar square situated perpendicularly in relation to the street

[23]. This housing estate was located north-east of the

former village in the areas bordering on a big brick fac-

tory from the west – this factory cooperated with “Schle-

sische Heimstätte”

. During the first period buildings near

the square were erected (the northern part of Chwałkowska

Street) and in Starobielska Street. At the square three

multi-family buildings were constructed (consisting of

six-flats) out of the four planned. Along the street ground-

storey single-family twin-like buildings were put up in the

roof ridge or gable systems. During subsequent years the

development was completed by continuing the process of

developing following streets planned in parallel to the

south of Starobielska Street – first Górecka Street and

then Świeża Street. After World War II many buildings

were completely redeveloped. In some places the develo-

pment was made even denser. The comprehensive system

of the housing estate was preserved, only its character

changed in relation to the general scenery. From a semi-

agricultural complex it was transformed to a suburb with

a residential development. The original character was

relatively best preserved in its oldest part, i.e. Chwałkowska

and Starobielska Streets with “Schlesische Heimstätte”

catalogue buildings.

A remarkably interesting housing estate was designed

and realised for the police cooperative in Prudnik [27],

[7, p. 23, 41] and [16]. This complex was planned as

a rectangular square surrounded by buildings with a cul-

-de-sac and a small peripheral street. During the design

process it was decided to adopt formal and material

re commendations postulated by May in a radical way.

Twin-like buildings with farm extensions were to be put

up there, only on narrower plots of lands at the sides of

the street bay the houses did not have extensions, and at

the entry of the small street single-family houses were

situated. The houses were designed according to the cata-

logue solutions (gr. II, f. 1c) with some changes connected

with the specific nature of building materials. Dried clay

brick was used for construction work and high roofs of the

houses with wind braces constituting protruding eaves

were thatched. This represented a return to traditional

building materials and an attempt to build in an extremely

cheap way. These houses were given specific forms refer-

ring to folk traditions, inter alia, in decorations of roof

tops or Upper Lusatian decoration (construction?) of units.

This housing estate was to be put up at a very little ex -

pense as regards the cost of the materials and also the fact

that it was built by its future residents personally, just with

expert supervision of “Schlesische Heimstätte” engineers.

During the design process, the architects – taking into

account specific features of the area – decided to use

a different outline of the square or street bay. As it turned

Cf. [7, p. 3 and further, p. 40 and further].

Il. 9. Plac na osiedlu w Oleśnicy, wygląd współczesny

(fot. A. Lisowska)

Fig. 9. Square in the housing estate in Oleśnica, view at present

(photo: A. Lisowska)

Podczas projektowania architekci, obserwując swoiste

cechy terenu, decydowali się na odmienne ukształtowanie

zarysu placu czy zatoki ulicznej. Okazało się, że jedynie

najprostsze formy – prostokątne, trapezowe i trójkątne

– były akceptowane przez lokalne urzędy.

W Nowej Rudzie, przy szosie wiodącej do Kłodzka,

zaprojektowano osiedle (Kleinsiedlung Neurode), które

miało składać się z zabudowy uliczki i zatoczki w for-

mie trójkątnego skweru (12 domów) [28]. Osiedle ukoń-

czono prawdopodobnie jeszcze przed 1923 r., kiedy to

kontynuowano rozwój tego rejonu miasta. Przy ul. Nie -

podległości i wokół zazielenionego trójkątnego placu do

niej przylegającego zbudowano szereg domów bliźnia-

czych i pojedynczych parterowych w układzie kalenico-

wym. Zas tosowano prosty projekt podobny do tych wy -

ko rzys tywanych na Piaskowej Górze w Wałbrzychu.

W późniejszych latach osiedle rozbudowano o kilka

obiektów przy ul. Srebrnej, między innymi o domy z krą-

ży nowymi da chami (według projektów opracowanych

przez „Schle sische Heimstätte” w 1921 r.). Takie też bu -

dynki wyko rzys tano przy rozbudowie osiedla po drugiej

stronie drogi do Kłodzka. Było to większe założenie.

Kilka nieregularnych w przebiegu uliczek miały urozmai-

cać gniazda zabudowy. Planowano wznoszenie domów

bliźniaczych. Osiedle zostało zrealizowane w połowie

lat 20. XX w. Powstał układ krzyżujących się pod ostry-

mi kątami dróg, co pozwalało uniknąć silnych spadków

ciągów komunikacyjnych na zboczu, na którym wznoszo-

no osiedle. Na rozwiązaniu z trójkątną zatoką uliczną

wzorowano następnie osiedle z 1922 r. w Goczałkowie

(Gutsch dorf).

Oryginalny projekt został opracowany przez Maya

i Boehma dla osiedla w Zwierzyńcu Małym pod Oławą

(Ohlau Thiergartenchausse). Zespół mieszkaniowy miał

przyjąć formę pięciokątnego placu – wynikającą z kształ-

tu dostępnej pod zabudowę działki i korzystnych połą-

czeń do otaczającej sieci komunikacyjnej – obudowanego

szeregowymi i bliźniaczymi domkami na dużych dział-

kach [11]. Osiedle nie zostało jednak w takiej postaci zre-

alizowane. Plac uzyskał ostatecznie formę prostokątną

i otoczyły go wolno stojące najmniejsze domy z katalo-

gów spółki (il. 10).

32 Bogna Ludwig

out, only the simplest forms, i.e. rectangular, trapeze and

triangle – were approved by the local authorities.

n Nowa Ruda, by the road leading to Kłodzko, ano-

ther housing estate was designed (Kleinsiedlung Neurode),

which was to consist of the development of a small street

and street bay in the form of a triangle

square (12 houses)

[28]. This housing estate was completed probably before

the year 1923 when the development process of this part

of the town was continued. A number of twin-like and

single ground floor buildings were erected in the roof

ridge system in Niepodległości Street and around the green

triangle small square adjoining the street. A simple design

was used similarly to other designs which were employed

in Piaskowa Góra in Wał brzych. In the next years the

housing estate was extended by several buildings in

Srebrn a Street, inter alia, houses with Delorme’s roofs

(according to designs prepared by “Schlesische Heimstätte”

in 1921). Similar buildings were put up while developing

the housing estate on the other side of the road to Kłodzko.

This was a bigger layout. The development nodes were

to be diversified by some irregular small streets.

Twin-like

houses were planned in this area. This housing estate was

completed in mid-1920s. A system of roads that crossed

one another at acute angles was achieved – this made it

possible to avoid sharp drops on the slope on which the

housing estate was situated. Another housing estate

– built in 1922 in Goczałków (Gutschdorf) – was mod-

elled on the solution of a triangle street bay.

An original design was prepared by May and Boehm for

a housing estate in Zwierzyniec Mały near Oława (Ohlau

Thiergartenchausse). Its residential complex was to have

the form of a pentagonal square, which resulted from the

shape of the plot of land for development and connections

with the surrounding communication network. Terraced

and semi-detached houses on big plots of land were buil

around this square [11]. However, this housing estate was

not completed in this form. In the end, the square assumed

a rectangular shape and was surrounded by the smallest

detached houses from the company’s catalogues (Fig. 10)

Assessment of value.

Urban and landscape problems

The activity of the design studio “Schlesische Heim-

stätte” constituted a contribution to the first national scale

research programme on residential development in Ger-

many. The research focused on extremely significant – at

the time of a crisis-issues of standardisation and typifica-

tion as well as introduction of new construction and mate-

rial technologies in an attempt to reduce all possible costs.

Nevertheless, the studies mainly referred to the ela-

boration of a design method concerned with formation of

architecture and town planning. It seems that the work

was based on experiments and it was carried out by trial

and error. The ideas were tested and some were duplicated

in the design practice, while some of them were rejected

after

one application (e.g. storied terraced development on

very narrow plots of land in Piaskowa Góra in Wał brzych,

fan-like system of buildings by small squares in Złotniki).

Solutions in the spirit of the newly emerged concepts of

Ocena wartości.

Problemy urbanistyczne i krajobrazowe

Działalność pracowni projektowej „Schlesische

Heimstätte” włączyła się w pierwszy zakrojony na skalę

ogólnopaństwową program studiów nad zabudową miesz-

kaniową w Niemczech. Poszukiwania dotyczyły niezwy-

kle istotnych w dobie kryzysu zagadnień standaryzacji

i typizacji, wprowadzania nowych technologii materiało-

wych i konstrukcyjnych w dążeniu do ograniczania

wszelkich kosztów. Równocześnie jednak prace poświę-

cone były stworzeniu metody projektowej zarówno

w zakresie kształtowania architektury, jak i urbanistyki.

Wydaje się, że pracowano na bazie doświadczeń – reali-

zacji metodą prób i błędów. Pomysły były tak testowane,

część z nich powielano w dalszej praktyce projektowej,

część odrzucano po jednokrotnym zastosowaniu (np. pię-

trowa zabudowa szeregowa na bardzo wąskich działkach

Il. 10. A. Projekt osiedla w Małym Zwierzyńcu w Oławie

autorstwa Maya i Boehma [za: 10] oraz

B. szkic zrealizowanego założenia w latach 30. XX w.

(szkic autorki)

Fig. 10. A. Design of the housing estate in Mały Zwierzyniec in Oława

by May and Boehm [from: 10] and

B. a drawing of the realised layout in the 1930s

(author’s draft)

Najmniejsze osiedla projektu Ernsta Maya / The smallest housing estates designed by Ernst May 33

functionalism competed with principles of regionalism as

a legacy of Art Nouveau continued by the English town

planning school of Unwin. Good healthy conditions of

living in accordance with customs of the particular com-

munities, subordination to the surroundings, definition of

the identity of an urban unit and its justified diversity

– these were the main premises of the formation of archi-

tectural solutions and urbanism of the “

Schlesische Heim-

stätte

” housing estates. It is particularly important to

notice how small groups of houses acquired their individu-

ality and at the same time merged with the local landscape.

The simplest street estates did not give much room for

manoeuvre. They could be distinguished from the sur-

roundings only by using specific various architectural

forms, whereas such small systems can be coherent due to

their uniformity. The street housing estates constituted

a type of development of towns and villages in the sur-

rounding rural areas with the use of the simplest or even

spontaneous method that had been used for centuries, i.e.

by building suburbs and setting up and extending villages

(street and chain villages). In town planning, apart from

the formation of buildings, the arrangement process only

referred to determination of the line of development and

the rhythmic location of particular buildings. Initially, this

resulted from a choice between a single-family house and

a semi-detached house, rarely a terraced house, which was

a decisive factor in selecting the size of houses and den-

sity of development. Later on, different forms of buil dings

were used – single, semi-detached, terraced – introducing

a diverse rhythm, a kind of the simplest dynamics and

shaping the urban arrangement nods. As a rule, street sys-

tems of development are open and it is possible to extend

them, however, in the case of this type of housing estates

usually the existing terrain conditions such as the length of

the street and limitations resulting from the neighbouring

buildings determined strictly their size which in fact was

quite small. The urban arrangement was subject to the

rules of the surroundings. It maintained the shape of the

old roads and also similar density of the development was

preserved. It was also manifested in a conscious and

unusually careful formation of the complexes’ panoramas.

This problem was brought up by, inter alia, May himself

while discussing the issue of designing housing estates.

He stressed the role of subordinating an urban develop-

ment to a dominant [32]. In most cases this constituted

a church tower which already existed in neighbouring vil-

lages or towns (for instance, the church in Dobroszyce or

in Niemcza, and the police school edifice in Ząbkowice).

In a broad scenery, housing estates with small squares

and street bays imitated a homestead development (a house

with a cowshed and barn surrounding a farmyard)

which

was also seen on the outskirts of towns. These elements

of urban structure (enclosure, close) so characteristic of

Unwin’s designs, in May’s interpretation received a form

in accordance with the traditionally exis ting in the land-

scape groups of buildings. Triangle elongated broadening

of the street (T. Kościuszko Street) performing a similar

function of a place-square in the housing estate in Oborni-

ki or Niemcza was given a form that imitated spontaneity

in such a skilful way that this street looks like an original

na Piaskowej Górze w Wałbrzychu, wachlarzowy układ

budynków przy placykach w Złotnikach). Rozwiązania

w duchu rodzącej się koncepcji funkcjonalizmu konkuro-

wały z silnie zakorzenionymi, dziedziczonymi po secesji,

kontynuowanymi przez angielską szkołę urbanistyki

Unwina, zasadami regionalizmu. Dobre, zdrowe warunki

mieszkaniowe, zgodne jednak z przyzwyczajeniami okre-

ślonych społeczności oraz podporządkowanie otoczeniu,

określenie tożsamości jednostki urbanistycznej i jej uza-

sadnionej pewnej odmienności stały się głównymi prze-

słankami kształtowania rozwiązań architektury i urbanis-

tyki osiedli „Schlesische Heimstätte”. Szczególnie cenna

jest obserwacja, jak niewielkie grupy domów zyskiwa-

ły swoją odrębność, a równocześnie zostawały włączone

w lo kalny krajobraz.

Najprostsze osiedla ulicowe nie dawały dużego pola

do popisu. Wyróżnienie w otoczeniu można było uzyskać

jedynie przez określone odmienne formy architektonicz-

ne, o spójności takich drobnych uk

ładów decyduje ich

ujednolicenie. Osiedla ulicowe były rodzajem rozbudowy

miast lub wsi na otaczających je zwykle terenach rolni-

czych najprostszą, wręcz spontaniczną metodą, jaką od

wieków stosowano, budując przedmieścia i zakładając

oraz rozwijając wsie (wsie ulicowe, łańcuchowe). W urba-

nistyce oprócz kształtowania brył budynków aranżacja

dotyczyła jedynie ustalenia linii zabudowy i rytmiki sytu-

owania obiektów. Początkowo wynikała ona z wyboru

między domem jednorodzinnym a bliźniaczym, wyjątko-

wo szeregowym, co decydowało o wielkości domów

i gęstości zabudowy. Następnie zaczęto stosować zmien-

ne formy domów – pojedynczych, bliźniaczych i szerego-

wych, wprowadzając różnorodny rytm, rodzaj najprost-

szej dynamiki i kształtowania węzłów kompozycji urba-

nistycznej. Z zasady układy ulicowe zabudowy są otwar-

te i możliwy jest ich dalszy rozrost, jednak w przypadku

tych osiedli zwykle warunki terenowe: długość uliczki,

ograniczenie sąsiednią zabudową, określały ściśle ich,

niewielki zresztą, wymiar. Kompozycja urbanistyczna

podlegała regułom otoczenia. Zachowywała przebieg

dawnych dróg, stosowała podobną gęstość zabudowy.

Prze jawiało się to także w świadomym i niezwykle sta-

rannym kształtowaniu panoram zespołów. Problem ten

poruszył m.in. sam May, omawiając zagadnienia projek-

towania osiedli. Podkreślił rolę podporządkowania zespo-

łu urbanistycznego dominancie [32]. Najczęściej były to

istniejące wcześniej wieże kościołów w sąsiednich

miej-

scowościach (np. kościół w Dobroszycach czy w Niem-

czy),

ale także gmach szkoły policyjnej w Ząb ko wicach.

Osiedla z niewielkimi placami i zatokami ulicznymi

naśladowały w szerokim pejzażu zabudowę zagrodową

(dom z oborą i stodołą otaczające podwórze gospodar-

cze), obecną także na peryferiach miast. Te tak najbar-

dziej charakterystyczne dla unwinowskich projektów ele-

menty struktury urbanistycznej (enclosure, close) zyskały

w interpretacji Maya formę zgodną z tradycyjnie wystę-

pującymi w krajobrazie grupami budynków. Trójkątne

wydłużone poszerzenie ulicy (ul. T. Kościuszki) pełniące

podobną funkcję placu-skweru na osiedlu w Obornikach

czy Niemczy otrzymało formę tak umiejętnie imitującą

spontaniczność, że ulica ta wydaje się pierwotną, obudo-

34 Bogna Ludwig

village road where estate houses were built. A residential

complex in Nowa Ruda, very small at the beginning, was

planned along a small triangle-shaped street and resem-

bled the so called upper-villages which were often develo-

ped

near old location villages (Srebrna Street) [28]. In

hou sing estates near Wrocław places-squares constituted

a cen tral point, an arrangement centre of dispersed exten-

sive development, located along the roads planned in a regu-

lar way based on a rectangular network and in accor dance

with a typical lowland cadastral division. In the Małujo-

wice housing estate design this square was supposed to

assume yet another characteristic form for villages of this

region – a square with a pond.

The urban system of the housing estates was inspired

first of all by the landscape of Silesian villages. The fol-

lowing schemes were used: street, chain or oval with

inner place-pasture. This is confirmed and illustrated not

only by descriptions and designs but also by the only

study of the village planning history presented by May

(Biskupice Widawskie, Bischwitz) [30]. This was a for-

mer system that was mostly redeveloped during the Clas-

sicism times. Even in the case of designing a very big

residential complex, for example, a comprehensive design

of the housing estate in Złotniki near Wrocław – one of

the earliest designs strongly connected with Unwin’s con-

cepts (Hampstead) – the development of widely spread-

ing rural systems of homesteads merging could resemble

a broad valley and its arms. The housing estates on the

outskirts of towns were naturally modelled by their sub-

urbs spontaneously developing for centuries, i.e. the sys-

tem of branching roads (Chojnów, Kluczbork, Niemcza).

Most of these housing estates were built as specific land-

scape complexes. They were created as separated units,

carefully integrated into their surroundings. The designed

housing estates were adjusted to the already existing

neighbouring development, its intensity, height of build-

ings and they were given similarly shaped arrangement

nodes with their building tissue diluted by means of squa-

res and broadening of the street. As a consequence an ana-

lo gous urban pattern was created which imitated sponta-

neity of the whole process of creating new developments

in the surrounding landscape.

Organisation of a housing estate as an independent place

of living for a social group was the most important thing,

similarly to the process of founding a village or an agri-

cul

tural or a workers’ colony. Designing architecture and

banism of these complexes was based on the re search on

the local development. The studies emphasised the respect

for the local natural and cultural scenery. An inspiration

was sought in the immediate surroundings of a designed

area and there were attempts to understand the rules gov-

erning nature and local communities. Therefore, the hous-

ing estates received coherence with the surroundings as

well as an effect of spontaneity in their ur ban systems,

however, without any signs of chaos. In town planning

and architectural designs the principle of “quotation” was

skilfully employed, i.e. literal imitation of traditional

solutions (oval square, semi-circularly closed openings of

gates, dormers “ox-eye” windows, cornices, etc.), sensible

stylisation and introduction of new forms on the basis of

waną przez domki osiedla, drogą wiejską. Niewielki

po czątkowo zespół mieszkaniowy w Nowej Rudzie, roz-

planowany wzdłuż uliczki biegnącej po trójkącie, przypo-

minał powstające często przy dawnych wsiach lokacyj-

nych tzw. nadwsie (ul. Srebrna) [28]. W osiedlach pod-

wrocławskich place-skwery tworzyły punkt węzłowy,

oś rodek kompozycyjny wśród rozproszonej zabudowy

o charakterze ekstensywnym, rozlokowanej wzdłuż dróg

rozplanowanych w regularny, oparty na prostokątnej

sieci, sposób, odpowiadający typowemu nizinnemu

podziałowi katastralnemu. W projekcie osiedla w Mału-

jo wicach plac miał przybrać jeszcze inną charakterys-

tyczną dla wsi tego rejonu formę – placu ze stawem.

Układ urbanistyczny osiedli był inspirowany jednak

przede wszystkim krajobrazem śląskiej wsi. Zaczerpnięte

zostały schematy: ulicowy, łańcuchowy czy owalnicowy

z wewnętrznym placem-pastwiskiem. Potwierdza to nie

tylko opis i ilustrują projekty, ale także jedyne prezento-

wane przez Maya studium historii urbanistyki wsi (Bis-

kupic Widawskich, Bischwitz

) [30]. Był to dawny układ

przebudowany w dużej mierze w czasach klasycyzmu.

Nawet w przypadku projektowania bardzo dużego zespo-

łu mieszkaniowego – jakim był kompleksowy projekt

osiedla w Złotnikach pod Wrocławiem, jeden z najwcześ-

niejszych projektów bardzo powiązanych z unwinowski-

mi koncepcjami (Hampstaed) – zabudowa mogła przypo-

minać rozprzestrzeniające się szeroko układy wiejskie

jako wkomponowane w szeroką dolinę i jej odgałęzienia

rolnicze zagrody. Dla osiedli na obrzeżach miast natural-

nym wzorem były spontanicznie rozwijające się od wie-

ków przedmieścia, a więc układ rozgałęziających się dróg

(Chojnów, Kluczbork, Niemcza). Większość tych osiedli

została stworzona jako szczególne zespoły krajobrazowe.

Powstawały jako wydzielone jednostki, starannie wkom-

ponowywane w otoczenie. Projektowane osiedla były

dostosowane do istniejącej już w sąsiedztwie zabudowy,

jej intensywności, wysokości budynków, otrzymywały

podobnie ukształtowane wę

zły kompozycyjne, rozrze-

dzenia tkanki budowlanej w postaci placów i poszerzeń

ulicznych. Dzięki temu powstawał analogiczny deseń

urbanistyczny, który w krajobrazie imitował spontanicz-

ność formowania się osiedli.

Podstawą było organizowanie osiedla jako niezależne-

go miejsca zamieszkania grupy społecznej, podobnie jak

to bywało przy zakładaniu wsi czy kolonii rolniczej lub

robotniczej. Projektowanie architektury i urbanistyki tych

zespołów opierano na studiach miejscowej zabudowy.

W opracowaniach zaznaczało się poszanowanie lokalnego

krajobrazu przyrodniczego i kulturowego. Poszukiwano

inspiracji w najbliższym otoczeniu projektowanego obsza-

ru, starano się odczytywać reguły rządzące przyrodą

i miejscową społecznością. Dzięki temu osiedla zyskiwały

spójność z otoczeniem oraz efekt spontaniczności w ukła-

dach urbanistycznych, pozbawiony jednak znamion cha-

osu. W projektach zarówno urbanistycznych, jak i ar chi-

tektonicznych umiejętnie stosowano zasadę „cytatu” –

dosłownego naśladownictwa tradycyjnych rozwiązań (plac

owalnicowy, półkoliście zamknięte otwory bram przejaz-

dowych, lukarny „wole oczka”, gzymsy itd.), rozważnej

stylizacji i wprowadzania nowych form na podstawie

Najmniejsze osiedla projektu Ernsta Maya / The smallest housing estates designed by Ernst May 35

selected traditional arrangement rules (e.g. a system with

a height and spatial dominant, a choice of de ve lop ment

density, proportions of sizes and shapes of windows).

Small housing estates of the interwar period in Lower

Silesia are certainly one of the most interesting examples

of solutions of residential complexes. Their most charac-

teristic feature, which adds to their particular charm, is the

way of arranging their small urban interiors such as vari-

ous small squares or street bends. All these solutions still

remain as the ideas which are really worth imitating when

designing architecture and urbanism of housing estates

until today. Nowadays, we can even see attempts to come

back to these solutions. Unfortunately, in most cases this

is only a superficial imitation without understanding the

essence of the design concept and consequently with-

out eliciting their architectural and urban values in full.

Methods of designing housing estates by “Schlesische

Heimstätte” were based on principles which yielded valu-

able effects – unfortunately to a large extent they were lost

in subsequent years. Designers themselves influenced by

ideas of functionalism – which were rationalistic and con-

testing – with time departed from the methods which were

in use just after World War I. Ernst May after returning to

his hometown, to Frankfurt, while working on the subse-

quent housing estates abandoned urban concepts of spon-

taneity and naturalness for the benefit of strict geome-

trization and the idea of small satellite housing estates was

replaced by organised systems of town districts. His suc-

cessors in “Schlesische Heimstätte” behaved in a similar

way, first of all the most remarkable designers Schroeder

and Niemeyer (the architectural manager of the Opole

branch of the company established in 1924) who rejected

tradition in architectural forms and urban solutions for the

good of modernity in the spirit of growing defiance in

relation to social order as well as to norms of culture and

aesthetics. The final effects in urbanism was centralisation

in designing, elaborating plans without the knowledge of

a particular area and the usage of uniform regional and

subsequently national catalogues of typical houses.

Translated by

Bogusław Setkowicz

wyodrębnionych tradycyjnych reguł kompozycyjnych (np.

układ z dominantą wysokościową i przestrzenną, dobór

gęstości zabudowy, proporcje wielkości i kształtu okien)

Małe osiedla okresu międzywojennego na Dolnym

Śląsku należą zapewne do jednych z ciekawszych przy-

kładów rozwiązań zespołów mieszkaniowych. Najbardziej

charakterystyczną ich cechą, która stanowi o szczegól-

nym uroku, jest ukształtowanie niewielkich wnętrz urba-

nistycznych – placyków, zakoli ulicznych czy małych

skwerów. Wszystkie te rozwiązania stanowią do dziś

godne powielenia pomysły przy projektowaniu architek-

tury i urbanistyki osiedli mieszkaniowych. Częściowo

stara się do nich obecnie powracać. Niestety w wielu

wypadkach jest to powierzchowne naśladownictwo, bez

zrozumienia istoty koncepcji projektowej, a przez to

wy dobycia pełni walorów architektonicznych i urbani-

stycznych. Metody projektowania osiedli przez spółkę

„Schlesische Heimstätte” opierały się na zasadach, które

dawały cenne rezultaty, w późniejszych czasach w dużej

mierze zatracone. Sami projektanci także pod wpływem

idei funkcjonalizmu – racjonalistycznych i kontestacyj-

nych – odeszli z czasem od większości z metod stosowa-

nych we wczesnym okresie po pierwszej wojnie świato-

wej. May, wróciwszy do rodzinnego Frankfurtu, w realizo-

wanych w kolejnych latach osiedlach porzucał urbani-

styczną koncepcję spontaniczności i naturalności na rzecz

ścisłej geometryzacji, ideę małych osiedli satelitarnych na

rzecz zorganizowanych układów dzielnic miejskich.

Po dobnie jego następcy w „Schlesische Heimstätte” – przede

wszystkim najwięcej znaczący Schroeder i Nie meyer (kie-

rownik architektoniczny wydzielonego w 1924 r. oddziału

opolskiego spółki) – i w formach archi tektonicznych, i roz-

wiązaniach urbanistycznych

odrzucali tradycję dla nowo-

czesności, w duchu narastającej kontestacji w odniesieniu

zarówno do porządku społecznego, jak i norm kultury

i estetyki. W urbanistyce ostatecznym efektem była cen-

tralizacja w projektowaniu, opracowywanie planów bez

znajomości terenu i stosowanie ujednoliconych najpierw

regionalnych, a następnie ogólnopaństwowych katalogów

domów typowych.

Bibliografia/References

[1] „Schlesisches Heim” 1922, Jg. 3, H. 1, 2, 3.

[2] „Schlesisches Heim” 1923, Jg. 4, H. 1, 82, il. Besiedlungsplan für

Obernick.

[3] „Schlesisches Heim” 1924, Jg. 5, H. 1, 14.

[4] „Schlesisches Heim” 1926, Jg. 7, H. 1, il. 3, 4.

[5] Archiwum Państwowe we Wrocławiu, APW I/12754, Acten btr.

entieig nungssache, Dyhernfurth, 1919–1926, 12, 18, 23, 76, Plan

für eine Erweiterung der Stadt Dyhernfurth, 1:5000, 115, 150.

[6]

APW I/12794, Bausachen Stadt Frankenstein, 1925–1935, 25–27, 42.

[7] APW I/16482, Schlesische Heimstätte, 1922–1925.

[8] APW I/16483, Schlesische Heimstätte, 1922–1925, 2 i n.

[9]

APW I/16569, Bebauungsplan für Nimptsch, 1923–1943, 30, 31, 34, 50.

[10] Barnston D.A., The Beginnings of Environmentalism: Schlesische

Bund für Heimatschutz and Public Housing in Silesia, https://

www.acsa–arch.org/files/conferences/annual/2009%20Annual/

proceedings/D.pdf [accessed: 9.12.2011].

[11] Boehm H., Besiedlungspläne, „Schlesisches Heim“ 1922, Jg. 3,

H. 9, 214, May i Bo (Boehm) 30.8.22.

[12]

Buekschmitt J., Ernst May. Bauten und Planungen, Bd. 1, Stuttgart 1968.

[13] Effenberger T., Siedlung und Stadtplanung in Schlesien, Bd. 2,

Ober u. Niederschlesien, Breslau 1926.

[14]

Henderson R.S., The work of Ernst May, 1919–1930, Thesis (Ph. D.),

Columbia University, 1990, abstract, http://app.cul.columbia.

edu:8080/ac/handle/10022/AC:P:1770 [accessed: 9.12.2011].

[15] Henderson S.R., Ernst May and the Campaign to Resettle the

Country side, Rural Housing in Silesia, “Journal of Society of

Ar chitec tural Historians” 2002, Vol. 61, No. 2, 188–211, abstract,

http://www.jstor.org/pss/991839 [accessed: 9.12.2011].

[16] http://olesnica.nienaltowski.net/Olesnica_po_1885.htm [accessed:

11.01.2013].

[17]

Kononowicz W., May Ernst, [w:] J. Harasimowicz (red.), Ency klo pe-

dia Wrocławia, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 2000, 493.

[18] Kononowicz W., Problemy dziedzictwa architektonicznego Ernsta

Maya z okresu wrocławskiego (1919–1925). Renowacja budynków

i modernizacja obszarów zabudowanych, [w:] T. Biliński (red.),

Renowacja budynków i modernizacja obszarów zabudowanych,

36 Bogna Ludwig

t. 5, Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego, Zielona

Góra 2009, 267–279.

[19] Kononowicz W., Wrocławskie dokonania urbanisty i architekta

Ernsta Maya w latach 1919–1925 – etapem w drodze do funkcjonal-

nego Frankfurtu, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” 2010,

t. 55, z. 1–2, 3–38.

[20] Krug (Regirungsrat, Schl. Landgesellschaft), Die Bautätigkeit der

Schle sischer Landgesellschaft in Klein Siedlung Sachen in Jahre

1919, „Schlesisches Heim” 1920, Jg. 1, H. 1, 11.

[21] Krug [b.in.], Aus der Kleinsiedlungtaegtigkeit der Schlesischen

Land ge sellschaft in den J. 1917–1920, „Schlesisches Heim”

[1919], Jg. 1, H. 11, 4.

[22] Ludwig B., Osiedla mieszkaniowe w krajobrazie wałbrzyskiego

okrę gu górniczo-przemysłowego (1850–1945), Oficyna Wydaw-

nicza Politech niki Wrocławskiej, Wrocław 2010.

[23] May [E.], Bebauungspläne, „Schlesisches Heim” 1921, Jg. 2, H. 4,

99–100.

[24]

May [E.], Bericht über die Tätigkeit der Bauabteilung der Schle si schen

Heimstätte im J. 1921, „Schlesisches Heim” 1922, Jg. 3, H. 1, 12.

[25] May [E.], Besiedlungspläne für hügeliges Gelände, „Schlesisches

Heim” 1921, Jg. 2, H. 11, 350–355.

[26]

May [E.], Sielungspläne, „Schlesisches Heim” [1919], Jg. 1, H. 1, 7–10.

[27] May [E.], Die Siedlung Neustadt O/S [...], „Schlesisches Heim”

1923, Jg. 4, H. 7, 151 i n.

[28] May [E.], Ersatzbauweisen, „Schlesisches Heim” [1919], Jg. 1,

H. 2, 20.

[29] May [E.], Halbländlischer Siedlungsbau der Schlesischen

Landgesellschaft in den J. 1919/20, „Schlesisches Heim”, Jg. 2,

H. 11, 8.

[30] May [E.], Plan einer bauerlischen Siedlung aus dem Anfang des

19Jhts., „Schlesisches Heim” 1921, Jg. [2], H. 3, 71.

[31] May [E.], Siedlung Klettendorf, „Schlesisches Heim” 1922, Jg. 3,

H. 10, 235–238.

[32]

May [E.], Siedlung Oels, „Schlesisches Heim” 1920, Jg. 1, H. 5, 17.

[33] May [E.], Siedlungspläne, „Schlesisches Heim” [1919], Jg. 1,

H. 2, 8–13.

[34] May [E.], Wohnungsfürsorge, „Schlesisches Heim” 1924, Jg. 5,

H. 12, 406.

[35] Pauly, 10 Jahre Wohnungsfuersorgegesellschaften – 10 Jahre

staat liche Wohnungsreformpolitik, „Schlesisches Heim” 1928,

Jg. 9, H. 7, 1.

[36] Schroeder G., Wohnungsbauprogramm und Siedlungspläne,

„Schlesisches Heim” 1926, Jg. 7, H. 10, 408.

[37] Sonderheft der Schlesischen Landgesellschaft, „Schlesisches

Heim” 1920, [b.v. i s.].

[38] Übersichtplan über die Tätigkeit der Schlesische Heimstätte im

J. 1921, „Schlesisches Heim” 1922, Jg. 3, H. 1, 3, okładka.

Streszczenie

W pejzażu przedmieść miast i miasteczek dolnośląskich można zaobserwować wyróżniającą się grupę zespołów budynków mieszkalnych. Małe

par terowe, czasem piętrowe domy jednorodzinne lub kilkurodzinne, o skromnej architekturze nawiązującej do form lokalnego klasycyzmu, tworzą

zwykle urozmaicone układy ulic i placów. Wszystkie te zespoły mieszkaniowe powstały w wyniku działalności dwóch spółek budowlanych

„Schlesische Landgesellschaft” i „Schlesisches Heim” („Schlesische Heimstätte”) w stosunkowo krótkim okresie ich działalności w pierwszych

latach po pierwszej wojnie światowej, kiedy kierownikiem architektonicznym obydwu pozostawał Ernst May. Stanowią przykład bardzo ciekawej

próby rozwiązania problemu mieszkaniowego, swoistej alternatywy dla rozbudowy miast. Najmniejsze z nich to najlepsze przykłady realizacji idei

architektonicznej i urbanistycznej tzw. małych osiedli (Kleinsiedlung). Były to pierwsze kroki na drodze kształtowania teorii i praktyki projek-

towania osiedli zabudowy jednorodzinnej. Podczas całej działalności „Schlesische Heimstätte” zajmowała się wznoszeniem małych osiedli i ten

aspekt prac, zgodny zresztą z dyrektywami państwowymi, traktowano jako podstawowy. Małe osiedla, w zależności od podejmowanych zleceń,

miały różną funkcję. Były to więc osiedla rolnicze (Dobroszyce, Czarne, Nowy Folwark k. Jelcza), półrolnicze na peryferiach miast (Brzeg Dolny,

Ząbkowice Śląskie, osiedla w gminach podwrocławskich), osiedla robotnicze przy kopalniach i zakładach przemysłowych oraz kolei (Stary

Lesieniec, Małujowice, Oleśnica, Dzierżoniów, Nowa Ruda, Chojnów, Prudnik). Również w projekty rozbudowy miast wprowadzano układy tzw.

małych osiedli (Radków, Niemcza, Lądek-Zdrój, Kluczbork). W zależności od wielkości terenu, jego ukształtowania i sąsiedniej zabudowy

otrzymywały różną kompozycję urbanistyczną i dostosowane do niej rozwiązania architektoniczne budynków. Początkowo w architekturze domków

i rozwiązaniach urbanistycznych duże znaczenie miały jeszcze zasady projektowania dziedziczone po secesji oraz regionalizm, z czasem coraz

większą rolę odgrywały reguły funkcjonalizmu. Małe osiedla okresu międzywojennego na Dolnym Śląsku należą zapewne do jednych z ciekawszych

przykładów rozwią

zań zespołów mieszkaniowych. Najbardziej charakterystyczną ich cechą, która stanowi o szczególnym uroku, jest ukształtowanie

niewielkich wnętrz urbanistycznych – placyków, zakoli ulicznych czy małych skwerów. Wszystkie te rozwiązania stanowią do dziś godne powiele-

nia pomysły przy projektowaniu architektury i urbanistyki osiedli mieszkaniowych.

Słowa kluczowe: Ernst May, regionalizm, osiedla mieszkaniowe, Dolny Śląsk, urbanistyka XX w.

Abstract

In the scenery of the suburbs of Lower Silesian cities and small towns we can observe a distinctive group of complexes of residential buildings.

Small ground-floor or sometimes storied one-family or two-family houses with modest architecture that relates to forms of local classicism usually

produce diverse systems of streets and squares. All these housing complexes came into being as a result of activities of two construction companies

called “Schlesische Landgesellschaft” and “Schlesisches Heim” (“Schlesische Heimstätte”) within a relatively short time just after the end of the

World War I when Ernst May worked as an architectural manager of both of these firms. They constitute an example of a very interesting solution

to the housing problem and a specific alternative for development of cities. The housing estates which are the smallest ones constitute the best

examples of implementing architectural and urban ideas of the so called small housing estates (Kleinsiedlung). They represented the first steps in

the formation of the theory and practice of designing single-family housing estates. “Schlesische Heimstätte” during its whole activity dealt with

construction of small housing estates and this aspect of its activity, in accordance with the government directives, was treated as fundamental. Small

housing estates, depending on accepted orders, had different functions. Thus, they were agricultural housing estates (Dobroszyce, Czarne, Nowy

Folwark near Jelcz), semi-agricultural housing estates on the outskirts of towns (Brzeg Dolny, Ząbkowice Śląskie, housing estates in the areas around

Wrocław), workers’ estates near coalmines and factories as well as near railways (Stary Lesieniec, Małujowice, Oleśnica, Dzierżoniów, Nowa Ruda,

Chojnów, Prudnik). Systems of the so called small housing estates were also introduced into the extensive development designs (Radków, Niemcza,

Lądek-Zdrój, Kluczbork). Depending on a given area, type of terrain and adjoining developments, the urban arrangement of these estates differed

and consequently various architectural solutions of buildings were employed. In the process of designing houses and applying urban solutions,

principles of design inherited from Art Nouveau and regionalism were initially very important; however, with time, rules of functionalism played

a more significant role. Small housing estates of the interwar period in Lower Silesia are certainly one of the most interesting examples of solutions

of residential complexes. Their most characteristic feature, which adds to their particular charm, is the way of arranging their small urban interiors

such as various small squares or street bends. All these solutions still remain as the ideas which are really worth imitating when designing architec-

ture and urbanism of housing estates up to the present.

Key words: Ernst May, regionalism, housing estates, Lower Silesia, 20

-century urbanism