Nonsuch – zaginiony pałac Henryka VIII

Bartłomiej Gloger

doi:10.5277/arc130402

Streszczenie

Do czerwca 1959 r. o jednym z najważniejszych obiektów epoki Tudorów w Anglii niewiele było wiadomo. Powszechnie podziwiany pałac zniknął z powierzchni ziemi po zaledwie 150 latach istnienia. Badacze znali tylko liczne przekazy opisujące jego piękno, bogactwo detalu oraz kunszt wykonania. Wizerunki, które przetrwały do naszych czasów, podsycały wyobraźnię naukowców i zmuszały ich do poszukiwania miejsca jego położenia. Wzniesiony z rozkazu Henryka VIII był jedynym pałacem zbudowanym od podstaw, ozdobionym przez włoskich artystów w nowym stylu i zgodnie określanym jako najbardziej ekstrawagancki. Oryginalność tego założenia polegała na połączeniu tradycji gotyku oraz zaadaptowanych elementów renesansowego detalu. Fuzja ta stała się cechą charakterystyczną architektury angielskiej, a pałac wzorem dla obiektów późniejszych epok, kiedy architektura świecka w pełni rozkwitła. Od dawna zdawano sobie sprawę z rangi tego obiektu w historii rozwoju renesansu w Anglii, lecz brak dowodów nie pozwalał, aby tę ocenę jednoznacznie poprzeć. Dopiero po przeprowadzeniu w 1959 r. prac archeologicznych, polegających na analizie planu oraz innych wydobytych szczątków, udało się potwierdzić, jak ważnym był ogniwem w rozwoju narodowego stylu. Jego nazwa brzmiała Nonsuch, czyli „jak żaden inny” – bo nie było mu równych. Celem artykułu jest zebranie dotychczasowych wyników badań archeologicznych i faktów historycznych, aby w prosty i syntetyczny sposób przedstawić historię jednego z najważniejszych budynków w historii wczesnej architektury angielskiego renesansu.

Słowa kluczowe:
article
pałac
nonsuch
henryk-viii
surrey
cuddington

Podgląd pełnego artykułu jest możliwy wyłącznie na większych ekranach.

The location of the palace

The conﬁ scation of the Church’s assets

in 1538 en-

riched and allowed Henry VIII to acquire a small parish

– Cuddington – about 19 km southwest of central London

from the Codington family [1]–[4]. The settlement was

located between Ewell and Cheam, which are listed in

the Domesday Book

. The village of Cheam appears on

its pages as Ceihamm with origins that can be dated back

as far as 1018. Cuddington was ﬁ rst mentioned alongside

Ewell in a 13

century cartulary

that was a copy of a sup-

posedly original document written in 675 [3].

The discussed area was located on the geological

boundary between the chalk hills of the North Downs

to the south in today’s counties of Kent and Surrey and

the clay of the London basin to the north. These two geo-

graphical regions were separated by a narrow belt of sand

(Thanet). This particular geological arrangement allows

The Dissolution of Monasteries was an administrative and legal

process in England between 1536 and 1541. During this time the mon-

asteries and convents in Wales, England and Ireland were disbanded.

Their assets were confiscated by the Crown. The process of dissolution

was made possible by passing of the Act of Supremacy by the Parlia-

ment in 1534, which made Henry VIII the Supreme Head of the Church.

Domesday Book is a survey created between 1085 and 1086 and

records what belonged to whom by listing buildings, lands and cattle in

order to establish the tax rate to be paid by the owner. The survey was

ordered by William the Conqueror in 1066. The book is currently kept

in the National Archives in London. Since 2011 an online version has

also been available.

The cartulary is a medieval manuscript containing copies of ori-

gi nal documents relating to the foundation of ecclesiastical establish-

ments and their legal rights.

2013

4(36)

DOI: 10.5277/arc130402

Bartłomiej Gloger*

Nonsuch – zaginiony pałac Henryka VIII

Nonsuch – Henry VIII’s lost palace

Lokalizacja pałacu

W 1538 r. wzbogacony przejętym majątkiem Koś -

cioła

Henryk VIII zakupił od rodziny Codingtonów osa -

dę ziemską Cuddington [1]–[4], położoną około 19 km

na południowy zachód od centrum Londynu. Znajdo -

wała się ona między Ewell i Cheam, które spisano w swe-

go ro dzaju katastrze gruntowym zwanym Domes day

Book

. Cheam figuruje tam pod nazwą Ceihamm, a jej

po cząt ki można datować na 1018 r. Cuddington pierw -

szy raz zostało wspomniane w kalturaliuszu

z XIII w.,

w ak cie, który jest podobno kopią oryginału z 675 r. Osa-

da zosta ła tam odnotowana pod nazwą Cotintone razem

z Euelle [3].

Omawiana okolica znajduje się na geologicznej gra-

nicy pomiędzy kredowymi wzgórzami North Downs od

po łudnia, rozciągającymi się w hrabstwie Kent i Surrey,

* Architekt/Architect, John Simpson Architects, London.

Rozwiązanie klasztorów (Dissolution of Monasteries) to zes po -

lony proces administracyjno-prawny przebiegający w latach 1536–1541.

W tym okresie zostały rozwiązane klasztory i zakony w Walii, Anglii

i Irlandii. Mienie tych instytucji przeszło w posiadanie korony. Proces

ten stał się możliwy dzięki uchwalonemu w 1534 r. przez Par lament

Aktowi Supremacji, który uczynił Henryka VIII głową wspólnoty wier-

nych zwanej Kościołem anglikańskim.

Domesday Book powstała pomiędzy 1085 a 1086 r. i stanowiła

rodzaj rejestru budynków, gruntów oraz pogłowia trzody i bydła w celu

ustalenia wysokości podatku. Sporządzono ją na polecenie Wilhelma

Zdobywcy po podbiciu Anglii w 1066 r. Księga obecnie znajduje się

w Ar chiwum Narodowym w Londynie. Od 2011 r. oficjalnie jest dostęp-

na w wersji internetowej.

Kaltulariusz to zbiór dokumentów oraz edyktów dotyczących

ma jątków ziemskich, przeważnie klasztorów.

20 Bartłomiej Gloger

the creation of numerous natural springs (Fig. 1). The

characteristics of the entire region are a good microcli-

mate, scenic beauty and a profusion of springs (admired

since the Roman times). The hills are intersected with

many river valleys and are of outstanding natural beauty,

which attracted humans to build their settlements here.

The traces of the ﬁ rst settlers in this area date back as far

as prehistoric times [1], [3].

The ancient Stane Street, which was probably built

during the conquest of England by the Romans

, was si -

tuated close by. Coins dated 41–54 AD and other histo-

rical remains of older pottery items were found along the

route supporting this theory. The road ran for about 90 km

and led to the Roman city of Noviomagus Re gunorum

(today’s Chichester) and was probably in com mon use

around 70 AD. Merton Monastery founded in 1114 and

Ewell were located along its route (Fig. 2). Cud dington

was conveniently situated and was, even by me diaeval

standards, a small unit of approximately 20 inhabitants.

It is presumed that the plan of Cuddington was likely to

have been similar to other settlements of this type in the

century and included a group of buildings consisting

a manor house followed by stables, barns and ancillary buil -

dings

. The settlement was enclosed by a wall with the en-

trance, called the gatehouse, which led to the courtyard and

provided protection. Additionally a moat might have sur-

rounded the settlement as is the case of the Great Chalﬁ eld

Manor in Wiltshire, which still exists today (Fig. 2). The set-

tlement was complemented with a single nave church dedi-

cated to the Virgin Mary with a chancel built about 1100.

The origins of Nonsuch

Nonsuch Palace was conceived when Henry VIII re-

quired new royal hunting grounds adjacent to Hampton

Court Palace. The King was unable to travel due to health

problems

caused by old age and obesi ty as indicated by

Julius Caesar led the Roman army in 56 AD across the English

Channel (La Manche) to the island that the Romans named Britannia

and included the area in the zone of Roman influence.

The new studies indicate that Henry VIII could have been suffer-

ing from a genetic disease that changed his personality and was respon-

sible for the miscarriages suffered by his wives. McLeod syndrome

attacks the blood, nervous system, muscles and causes heart disease.

a te renem nizinnym Basenu Londyńskiego od północy

zawierającym pokłady gliny. Obie te krainy rozdzielone

są od siebie warstwą cienkiego pasma piasku (Thanet).

Taki układ warstw geologicznych umożliwia tworzenie

się cieków wodnych (il. 1). Cechy charakterystyczne tego

regionu to sprzyjający mikroklimat, malowniczość oraz

liczne źródła (docenione przez samych Rzymian). Wzgó-

rza poprzecinane rzecznymi dolinami odznaczają się wy -

so kimi walorami krajobrazowymi i stanowią atrakcyj ne

ob szary do osiedlania. Odnalezione tutaj ślady ludzkiej

eg zystencji sięgają aż czasów prehistorycznych [1], [3].

W bliskim sąsiedztwie znajdował się rzymski trakt

Stane Street (Kamienna Droga) wybudowany prawdo po-

dobnie podczas podboju Anglii przez Rzymian

. Wskazują

na to odnalezione monety pochodzące z 41–54 r. n.e. oraz

nieco starsze elementy ceramiki. Droga ta biegła na dłu-

gości 90 km, łączyła Londyn z rzymskim miastem Novio-

magus Regunorum (dzisiejsze Chichester) i była w pow-

szechnym użytku około 70 r. n.e. Na jej szlaku znajdował

się ufundowany w 1114 r. klasztor Merton oraz miejsco-

wość Ewell. Osada Cuddington zlokalizowana była w do -

godnym miejscu i była, jak na średniowieczne standardy,

małą jednostką liczącą około 20 osób.

Podejrzewa się, że jej plan zbliżony był do innych osad

tego typu wznoszonych w XV w., a w skład zabudowań

wchodziły manor house (dworek) z budynkami stajni,

sto doły oraz pomocniczymi. Całość stanowiła zamkniętą

for mę otoczoną murem z bramą wjazdową pełniącą funk-

cję obronną i prowadzącą na dziedziniec. Przypusz

cza się,

że Cuddington dodatkowo mogło być otoczone fo są, jak

w przypadku zabudowań Great Chalfield Manor w Wilt-

shire, które zachowały się do naszych czasów (il. 2).

Ca -

łości dopełniał wzniesiony w około 1100 r. pros ty, jedno-

nawowy Kościół Marii Dziewicy z prezbiterium.

Geneza Nonsuch

Historia Nonsuch rozpoczęła się od konieczności utwo-

rzenia nowych terenów łowieckich sąsiadujących z pa -

łacem Hampton Court nad brzegiem Tamizy. Z rozkazu

W 56 r. p.n.e. Juliusz Cezar poprowadził wyprawę za Kanał

Angielski (La Manche) na wyspę nazwaną przez Rzymian Brytanią,

dzięki czemu znalazła się ona w strefie wpływów rzymskich.

Il. 1. Uproszczony schemat

warstw geologicznych

(rys. B. Gloger)

Fig. 1. Simplified diagram

geological strata

(drawn by B. Gloger)

BASEN LONDYŃSKI

LONDON BASIN

WARSTWA GLINY

CLAY

WARSTWA PIASKU THANET

THANET SANDS

WAPIEŃ

CHALK

OKOLICE EPSOM / EWELL

AREA OF EPSOM / EWELL

ŹRÓDŁA

SPRING LINE

POZIOM WÓD

GRUNTOWYCH

WATER TABLE

WZGÓRZA NORTH DOWNS

NORTH DOWNS HILLS

WARSTWA

PRZEPUSZCZAJĄCA

WODĘ

AQUIFER RECHARGE

ZONE

Nonsuch – zaginiony pałac Henryka VIII /Nonsuch – Henry VIII’s lost palace 21

the records from Privy Council in 1548 [4], [5]. Hence, it

was decided to organise royal entertainments and hunts in

the vicinity

of his main residence. Two acts of Parliament in

1539 and 1540 allowed the annexation of neighbouring lands

stretching along the south bank of the river Thames cover-

ing 11 parishes. The new mansion was to serve as a hunt ing

lodge and a place where Henry could rest from court life.

The royal commissioners selected Cuddington settle -

ment near Stane Street as a place that might suit the King’s

expectations. The owner of the village, Richard Coding-

ton, was given in exchange the monastery at Ixworth in

Suf folk [2]–[4]. The transaction was completed in No vem-

ber 1538. The survey that was prepared for the King de-

scribed

the manor house as newly and lately builded

[…]

in good repair’ with bay windows cast out, very plea sant

in the view and show [5, p. 61]. The access to the un limited

source of fresh water located on a hillside approximately

0.5 mile to the south was mentioned as well (Fig. 3).

The royal ofﬁ cials also mentioned that in the event of

a po tential future development a good quality stone could be

provided from a nearby quarry in Mersham [3], [5]. There-

fore it can be assumed that they were aware of the King’s

intentions to erect new buildings or extensions to the exist-

ing settlement but perhaps no one realised the scale of Hen-

ry’s architectural scheme or the cause of a sudden chan ge

of mind that may have been inspired by an important event.

The circumstance that could have inﬂ uenced Henry VIII

may have been the birth of his son on 12 Octo ber 1537.

According to Professor Biddle, it was the king’s evident

intention to celebrate the birth of a long awaited male

heir by building a house without equal

. The mother of

the future king and Henry’s third wife Jane Seymour soon

died following a difﬁ cult labour. The birth of a male heir

surely was of considerable importance to the King and

It can also lead to dementia and personality changes [9]. The King was

probably also suffering from gout and syphilis. The wound caused by an

accident during a jousting tournament could also have affected the mon-

arch’s health problems that would eventually lead to his death in 1547.

Oxford Research “Recreates” Henry VIII’s Nonsuch Palace,

http://www.ox.ac.uk/media/news_stories/2011/110609_1.html,

University of Oxford, 6 September 2011.

króla w 1539 i 1540 r. parlament zatwierdził stosowne

akty, które umożliwiły zaanektowanie obszarów ziemi na

południowym brzegu rzeki, obejmujące swym zasięgiem

11 parafii. Głównym powodem był zły stan zdrowia Hen-

ryka, który ze względu na swoją chorobę

, wiek oraz dużą

nadwagę nie mógł podróżować. Zdecydowano się więc

na organizowanie królewskich rozrywek i polowań w blis-

kiej okolicy

, co zostało zapisane w ak

tach Tajnej Rady

Królewskiej z 1548 r. [4], [5]. Następnie przeprowa dzo no

poszukiwania odpowiedniego obiektu bu dow la nego na -

da jącego się na dworek myśliwski, gdzie Henryk VIII

mógł by wypoczywać w spokoju z dala od dworu.

Urzędnicy królewscy wytypowali Cuddington poło żo-

ne niedaleko Stane Street jako miejsce, które spełniało-

by oczekiwania władcy. Właściciel, Ryszard Codington,

w ramach zadośćuczynienia otrzymał zabudowania klasz-

toru w Ixworth w hrabstwie Suffolk [2]–[4]. Sfinalizo wa-

nie transakcji nastąpiło w listopadzie 1538 r. W do ku men-

tach sporządzonych dla króla komisarze opi sali dwo rek

jako […] nowo i niedawno wybudowany […] w dob rym

stanie z oknami wykuszowymi […], bardzo przyjemny dla

oka i w swoim wyglądzie [5, s. 61]. Zach wa lano dos tęp do

źródła o nieograniczonej ilości świeżej wody, od da lonego

o mniej więcej 0,5 mili na południe (il. 3).

Wspominano także, że w przypadku potencjalnej roz-

budowy w przyszłości, dobrej jakości surowiec bu do w-

lany mógłby być sprowadzany z pobliskiego ka mie nio-

łomu w Mersham [3], [5]. Można więc przypuszczać, że

komi sarze byli świadomi chęci wzniesienia nowych

budynków lub rozbudowy istniejącej jednostki, ale być

może nikt nie zdawał sobie sprawy z powagi i rozmachu

planów Henryka VIII lub ich nagłej zmiany zainspi ro-

wanej ważnym wydarzeniem.

Takim wydarzeniem mogły być narodziny długo wy -

cze kiwanego męskiego potomka, który przyszedł na świat

12 października 1537 r. Matką następcy tronu była trzecia

żona Henryka, Joanna Seymour. Jak twierdzi profesor

Biddle, […] wzniesienie tak wspaniałego pałacu od sa -

me go początku było intencją monarchy, który chciał w ten

spo sób okazać swoją wielką radość

. Data narodzin Ed -

warda VI zbiega się także w czasie z rocznicą wstą pie nia

Henryka VIII na tron. Chęć uczczenia jubileuszu trzy-

dziestolecia panowania mogła być inną stosowną okazją

do postawienia okazałego pałacu, który odzwier ciedlałby

siłę i pozycję dynastii Tudorów. Brak jedno znacznych do -

wodów uniemożliwia jednak znalezienie od powiedzi na

pytanie, czym kierował się władca.

W myśl wyników nowych badań Henryk VIII mógł cierpieć na

chorobę genetyczną, która odmieniła jego osobowość i była odpowie-

dzialna za poronienia jego żon. Zespół McLeoda atakuje krew, układ

nerwowy, mięśnie oraz serce, ponadto choroba ta może prowadzić do

demencji oraz zmian osobowości [6]. Królowi często przypisuje się

także takie choroby jak podagra i syfilis. Rana odniesiona podczas

turnieju rycerskiego mogła również być przyczyną pogarszającego się

stanu zdrowia monarchy i komplikacji, które w końcu doprowadziły do

jego śmierci w 1547 r.

Oxford Research „Recreates” Henry VIII’s Nonsuch Palace,

http://www.ox.ac.uk/media/news_stories/2011/110609_1.html,

University of Oxford, 6 wrzesień 2011.

Il. 2. Plan Great Chalfield Manor w Wiltshire (rys. B. Gloger).

1. Hall. 2. Kuchnia i pomieszczenia pomocnicze. 3. Salon. P. Podium

Fig. 2. Great Chalfield Manor in Wiltshire (drawn by B. Gloger).

1. Hall. 2. Kitchen and ancillary rooms. 3. Parlour. P. Dais

22 Bartłomiej Gloger

might have marked a new era for the House of Tudor. The

date of birth took place around the time of Henry’s acces-

sion anniversary marking his thirty year reign. The desire

to celebrate this occasion may have manifested itself in

the decision to erect a palace that would reﬂ ect the power

of the Tudor dynasty. The lack of historical documents

makes it impossible to ﬁ nd out today which one was of

greater importance in inﬂ uencing Henry.

Historical sources

The history of Cuddington was based on existing local

historic sources and other mediaeval manuscripts. A fairly

important document was written between 1215 and 1466

called The Fitznells Cartulary, which contains information

relating to Ewell and other similar settlements in the area.

A description of the manor house that once existed on the

site was found in a document from 1437. Cuddington is

well documented in comparison to Nonsuch Palace, the

history of which survived through folk memories, a few

credible historical sources and four original depictions by

artists

. It is well known that after demolition the build-

ing material was reused and many house owners have

claimed that salvaged elements were incorporated into

new residences built nearby. Lord Berkley was said to

have taken some of them to refurbish his house whilst the

existing carved panes at Loseley Park in Guidlford also

sup posedly came from Henry’s palace. Such speculative

claims abound but are difﬁ cult to verify [4], [5].

The most reliable historic sources are the Latin manu-

script of Anthony Watson from 1580 and the parliamen-

tary survey written in 1650 following the Civil War, which

provides extensive descriptions of the palace [2], [3], [7].

Further trustworthy sources of information were written

by other visitors. In 1545 the English poet John Leland

mentioned in his works the richness of the decorations.

In 1586 the English historian William Camden wrote that

Nonsuch Palace was built with such great sumptuousness

and rare workmanship, that it aspired to the very top of

osten tation for its show in the ﬁ rst edition of Britannia

Paul Hentzner, a German lawyer and a nobleman’s tutor,

who came to visit England in 1598 made very similar

statements. Also Samuel Pepys

, who visited Nonsuch

Pa lace on 21 September 1665, wrote in his diary about

the rich ﬁ gural scenes, images and gilded splendour of the

slate tiles [7]. These historical sources leave no doubt that

the palace was unique and attracted many visitors from

England and other European countries. The latest books

There are currently four original images to be known of Nonsuch.

Joris Hoefnagel in 1568 depicted the south facade of the palace in water-

colour technique. The painting was discovered in 1963. The image of

the south facade was also featured on the map of Surrey by John Speed

in 1610. An unknown Flemish artist painted Nonsuch from the north

side around 1620. Hendrik Danckerts depicted the north east view of the

palace in 1660.

Britannia was a survey published in 1586 describing the topo-

graphy and history of Great Britain and Ireland.

Samuel Pepys was an English naval administrator and Member

of Parliament who kept a diary between 1660 and 1669.

Źródła historyczne i opracowania

Dzieje Cuddington zostały odtworzone na podstawie

ist niejących lokalnych źródeł historycznych oraz innych

średniowiecznych manuskryptów. Ważnym opracowa-

niem był spisany pomiędzy 1215 a 1466 r. kartulariusz

(Fitznells Carturaly), który zawierał informacje o Ewell

oraz o podobnych osadach w tym rejonie. Opis dworku

ist niejącego na miejscu budowy został przedstawiony

w osobnym dokumencie z 1437 r. Osada była dość obszer-

nie udokumentowana w porównaniu z Nonsuch, któ rego

historia przetrwała dzięki przekazom ustnym, nielicz nym

wiarygodnym źródłom historycznym oraz czterem zacho-

wanym do dziś oryginalnym wizerunkom pałacu

. Wiado-

mo, że po rozbiórce Nonsuch uzyskany materiał bu do-

wla ny przeznaczono do ponownego użycia, dlatego też

wielu właścicieli utrzymywało, że ocalałe fragmenty de -

ko racji zostały wbudowane przy wznoszeniu ich no wych

rezy den cji. Lord Berkeley miał podobno wy ko rzys tać

nie któ re do przebudowy posiadłości Durdans w Ep som.

Ist nie jące rzeźbione panele w Loseley Park w Guild ford

tak że miały pochodzić z pałacu Henryka. Są to jednak

przy pusz czenia, których prawdziwość jest wątp li-

wa, a po dob nych rezydencji w okolicy jest wiele [4], [5].

Najbardziej wiarygodnymi źródłami są inwentarz par-

lamentarnych komisarzy sporządzony podczas wojny do -

mowej w 1650 r. oraz manuskrypt Anthony’ego Watsona

Współcześnie znane są cztery oryginalne wizerunki Nonsuch.

Joris Hoefnagel w 1568 r. przedstawił na swojej akwareli południową

fa sadę pałacu. Obraz został odkryty dopiero w 1963 r. John Speed

umieścił wizerunek południowej fasady w rogu swojej mapy Surrey

w 1610 r. Nieznany flamandzki artysta namalował Nonsuch Palace od

północnej strony około 1620 r. Hendrick Danckerts przedstawił pół-

nocno-wschodni widok na pałac w 1660 r.

Il. 3. Mapa sytuacyjna okolic Nonsuch (rys. B. Gloger)

Fig. 3. Location map of Nonsuch area (drawn by B. Gloger)

PROFIL TERENU

TOPOGRAPHY

NONSUCH

PALACE

BANQUETING

HOUSE

EWELL

STANE STREET

PUNKT

POBORU WODY

HEAD CONDUIT

Nonsuch – zaginiony pałac Henryka VIII /Nonsuch – Henry VIII’s lost palace 23

about Nonsuch were published after the excavations that

took place in 1959 directed by Professor Martin Biddle.

His work was published in 2005, which provides a de-

tailed analysis of excavated relics [1].

Nonsuch descriptions

based on historical sources and studies

The construction of Nonsuch Palace began on 22 April

1538 and involved the demolition of some of the existing

buildings on the site. The lands acquired by Henry VIII

were divided into the Great Park of approximately 368

hectares and the Little Park of the remaining 271. The ex-

act area of the latter was conﬁ rmed by the inven tory of the

parliamentary commissioners written in 1650. It is also

known that the King bought lands from bordering estates,

which included agricultural lands, meadows, pastures and

moors with a total area of about 749 hectares as well as 16

hectares of forest. These vast areas of land ensured that no

restrictions were imposed during hunting and orga ni sing

royal entertainments. The roads intersecting Cuddington

Parish were soon closed and fenced off and became pri-

vate. Later in November of the same year, as indicated

in Henry VIII’s orders, the royal ser vants started stocking

deer brought from other royal estates [3], [4].

The building works were at an advanced stage by 10

Au gust 1538 as recorded in the account books under the

entry regarding the re-sharpening of the tools used for

construction. A month later in September the foundations

of the south courtyard of the palace were completed with

the use of the material from the demolished Merton Mon-

astery

and the Church of the Virgin Mary that had exist-

ed on site. The salvaged plain (ashlar) stone attained dur-

ing demolition was later used to build some of the outer

walls of Nonsuch Palace. The required quantities of bricks

were produced on site in specially built kilns and the lime

for the mortar was excavated from the nearby chalk hills.

The wood used for the construction of the timber frame of

the upper ﬂ oors in the inner court was sourced from Sur-

rey, Sussex and Kent [3], [4], [8], [9]. It is known that the

palace had to be near its completion around 1544 as the

queen, Katherine Parr, dined at Nonsuch.

Descriptions suggest the layout of Nonsuch as con-

sisting of two-storey buildings grouped around two

court yards. Similar layouts were previously executed at

Hampton Court and at various buildings in Oxford and

Cambridge [3], [5], [8]. A timber gate, which opened onto

a wide avenue with elms and walnut trees on either side

led to the square. The area called “the plain” stretched

out to the right side of it and the wide meadow to the left

(Fig. 4). The area of bowling green located at the front

of the palace extended to the front of the gatehouse. Two

stone promenades on either side were accessible through

the stone arches and delineated by a stone balustrade.

The stone and brick used to construct the north facade

maintained the typical Tudor style with octagonal towers

Historical sources confirm that Merton Priory was dissolved

a week before the works for Nonsuch Palace started on site [3].

z około 1580 r. [2], [3], [7]. Wiarygodne relacje zostały

również utrwalone przez zwiedzających gości. W 1545 r.

angielski poeta John Leland nawiązał w swojej twórczości

do bogactwa dekoracji pałacu. Historyk Wiliam Camden

w pierwszym wydaniu Britannii

w 1586 r. pisał o Non-

such, iż został wybudowany z wielką okaza łością aż do

szczy tu ostentacji. Paul Hentzner, niemiecki prawnik i wy -

chowawca szlachcica przebywającego z wi zytą w Anglii

w 1598 r., pisał w bardzo podobny sposób. 21 wrześ nia

1665 r. Samuel Pepys

swój pobyt zre la cj

no wał w dzien-

niku, na którego kartach przedstawił bo gac two scen figu-

ral nych, obrazów oraz okazałość poz ła canej płytki łup ko-

wej [7]. Współczesne publikacje o Nonsuch powsta ły po

przeprowadzeniu w 1959 r. badań archeologicznych pod

przewodnictwem profesora Martina Biddle’a. Ich rezulta-

tem była publikacja w 2005 r., która przedstawia szcze gó-

łową analizę wydobytych reliktów [1].

Opis pałacu i jego budowy

na podstawie źródeł pisanych i opracowań

22 kwietnia 1538 r. rozpoczęto rozbiórkę obiektów na

terenie osady Cuddington. Następnie przystąpiono do po -

dzielenia i zagospodarowania gruntów zakupionych przez

Henryka VIII na Wielki Park, którego obszar stanowił

oko ło 368 ha, oraz Mały Park o wielkości ponad 271 ha.

Po wierzchnię mniejszego z parków potwierdza inwentarz

z 1650 r. Król ponadto nabył olbrzymie połacie ziemi na -

leżące do sąsiednich posiadłości. W ich skład wcho dziły

grunty rolne, łąki, pastwiska, wrzosowiska o łącz nej po -

wierzchni około 749 ha, a także las liczący 16 ha. W ten

spo sób monarcha chciał zyskać pewność, że nie będzie

od czuwać żadnych ograniczeń podczas polowań i rozry-

wek. Drogi przecinające parafię Cuddington zostały zam-

knię te i po ogrodzeniu obu parków stały się drogami

pry watnymi. Kilka miesięcy później, jak wskazuje na to

na kaz Henryka VIII, na zakupionych terenach rozpoczęto

gro madzenie zwierzyny sprowadzanej z innych królew-

skich posiadłoś

ci [3], [4].

10 sierpnia 1538 r. prace budowlane były już w za -

awan sowanym stadium, jak podają wpisy w księgach ra -

chunkowych, mówiące o ponownym ostrzeniu narzędzi

budowlanych. 14 września zostały ukończone fundamen-

ty południowego dziedzińca pałacu, do których użyto

ma teriału z rozebranego klasztoru w Merton

oraz Koś-

cioła Marii Dziewicy. Część pozyskanego w ten sposób

gładkiego kamienia użyto również do budowy fragmen-

tów zewnętrznych ścian Nonsuch. Potrzebną cegłę wypa-

lano na miejscu w specjalnie wybudowanych piecach,

a wapno do zaprawy otrzymywano z kredy, której było

pod dostatkiem w okolicy. Drewno użyte do konstrukcji

ścian szkieletowych sprowadzano z hrabstwa Surrey, Sus-

Brytania została spisana po łacinie i po raz pierwszy wydana

w 1586 r., zawierała opisy dotyczące historii i topografii całej Wielkiej

Brytanii i Irlandii.

Samuel Pepys był to angielski urzędnik znany głównie dzięki

swoim pamiętnikom, które prowadził w latach 1660–1669.

Ze źródeł historycznych wiadomo, że klasztor został rozwiązany

na tydzień przed rozpoczęciem budowy Nonsuch [3].

24 Bartłomiej Gloger

at each corner of the gatehouse. The windows were lo-

cated on the upper ﬂ oors in walls with crenellations giving

the palace a military character. Additionally two sections

of front wall at each end projected outwards to achieve the

symmetry of the elevation, which was an unusual compo-

sition feature at this time. The brick wall running to the

east side of the palace probably contained two entrances

to the courtyard of the royal kitchens. The adjacent vege-

table garden to the east side of the kitchen building was

enclosed by the same wall, which also provided the sepa-

ration for the private garden to the south.

The appearance of the north facade was no different

to the buildings erected in this period in the widely popu-

lar Gothic style. The inventory written in 1650 describes

the central tower of the gatehouse as 17.5 metres wide

and three storeys high. It is known that the ground ﬂ oor

contained two rooms that were probably used by the por-

ter. Unfortunately there is insufﬁ cient information relat-

ing to the functions of the rooms on the upper ﬂ oors as

the historic sources remain silent [3]. A view of the ﬁ rst

courtyard opened up as the visitor passed through the gate

that was the most beautiful in its size and appearance

and that rose high above the battlemented stone walls on

either side [8, p. 34] as described by the rector of Cheam,

Anthony Watson [14], (Fig. 5).

Apartments for the inner group of courtiers and serv-

ants were located in this courtyard and two passages on

either side led to the royal kitchens and to the gardener’s

house. The walls of the outer court were constructed of

brick with built in stone elements as documented. The sur-

vey of 1650 refers to the poor condition of the stone battle-

ments and chimneys on the west side of the gate and lists

other stone pieces that were dangerously loose and could

fall [3]. The entrances to the apartments were provided

by two staircases on the east and west sides only, which

meant that their layout had to be thoughtfully designed.

The residences of the Tudor era had no corridors and all

rooms simply opened one to another so the interiors had to

be arranged to maintain occupants’ privacy

The use of some of the rooms is unknown as the most reliable

historical source, the survey written in 1650, remains silent.

sex i Kent [3], [4], [8], [9]. Wiadomo także, że we wrześ-

niu 1544 pałac musiał być bliski ukończenia, co sugerują

informacje o wizycie ostatniej żony Henryka VIII, Ka ta-

rzy ny Parr, która spożywała w pałacu posiłek.

Według opisów plan Nonsuch skupiał dwupiętrowe

budynki dookoła dwóch dziedzińców. Podobne roz wią-

zanie planu zastosowano w Hampton Court i budynkach

uniwersytetów w Oxfordzie i Cambridge [3], [5], [8]. Do

bramy wjazdowej prowadziła od północy szeroka aleja

obsadzona po obu stronach wiązami i orzechami włoskimi

(il. 4). Po jej prawej stronie znajdował się teren zwany

równiną, a po lewej łąka. Przed pałacem otwierała się

przes trzeń zwana bowling green, która prowadziła do bra-

my wjazdowej. Po jej obu stronach znajdowała się prome-

nada otoczona kamienną balustradą, do której wiod ły

ka mienne otwory zwieńczone łukiem.

Do budowy północnej fasady użyto kamienia i cegły,

utrzymując w ten sposób typowy styl Tudorów z ośmio-

bocznymi wieżyczkami w rogach bramy wjazdowej.

Okna umieszczono na wyższych kondygnacjach ścian

zwień czonych flankami, co w dodatkowy sposób pod-

kreś lało surowy, militarny charakter tej części budyn-

ku. Na obu końcach planu pogrubiono ściany, w celu

uzys kania sy met rii, która była zupełnie niespotykanym

elementem kom pozycyjnym fasady w tym okresie. Po

wschodniej stro nie biegła ceglana ściana prawdopodob-

nie z dwoma wej ś ciami prowadzącymi na dziedziniec

kuchni. Ściana ta okalała również ogród warzywny przy-

legający do jej bu dyn ków i stanowiła granicę prywatnego

ogrodu od południa.

Podobnie jak średniowieczny plan, ta część pałacu nie

odbiegała swoim wyglądem od budynków wznoszonych

tym okresie w popularnym na wyspie stylu gotyckim.

Jak podano w inwentarzu z 1650 r., wieża z bramą wjaz-

dową była wysoka na trzy kondygnacje i szeroka na około

17,5 m. Na parterze znajdowały się dwa pomieszczenia,

które przypuszczalnie były używane przez stajennego

pełniącego funkcję portiera. Nic nie wiadomo na temat

po mieszczeń znajdujących się na wyższych kondygna-

cjach, ponieważ nie zachowały się opisy dotyczące tej

części pałacu [3]. Po przejściu przez tę najpiękniejszą ze

względu na jej rozmiar i wygląd [8, s. 34] bramę – jak

podkreśla w swoim opisie pastor miejscowości Cheam,

Il. 4. Widok na północną fasadę

Nonsuch, XVII w.,

nieznany artys ta

(©The Fitzwilliam Museum,

Cambridge)

Fig. 4. North view of Nonsuch,

century, unknown artist

(©The Fitzwilliam Museum,

Cambridge)

Nonsuch – zaginiony pałac Henryka VIII /Nonsuch – Henry VIII’s lost palace 25

Between the two open courts of the palace complex,

a common range was located with a 10 m wide tower of

a more sophisticated silhouette and richer detail [8]. It had

two different elevations relating to either court, simpler

to the north and more opulent to the south with a triple

bay window at ﬁ rst ﬂ oor level surmounted by a clock [3],

[8]. A ﬂ ight of eight “procession” steps with a metal and

proba bly lockable gate at the top led up to the entrance of

the inner courtyard. The entire space contrasted with the

modest style of the previous space as it was paved with

honed stone and contained a fountain in its centre.

The new element of this part of the palace was the use

of the style that arrived from France. The Renaissance

decorations coexisted with the elements of Gothic build-

ing traditions, which were still full of vigour. The fusion

of styles was a result of Henry VIII ordering vernacular

builders to construct the stone walls and the timber fram-

ing of the structure [3], [4], [10]. The decorations of walls

were considerably innovative as they were executed by

foreign craftsmen and specialists. The spaces between

timber frames were ﬁ lled with numerous reliefs made in

stucco duro. This technique required the involvement of

highly skilled craftsmen as timing and precision were vital

to work with material that quickly becomes solid [4], [11].

The uncovered remains included fragments of royal

badges, fruits, ﬂ owers, cherubs and scrolls, which once

were an integral part of the external facades. Recovered

pieces during excavation works undeniably demonstrate

the extraordinary quality of craftsmanship [2]–[4], [7].

The effect of white and fairly deep reliefs was enhanced

by carved and gilded slate tiles ﬁ xed to the timber structure

thereby creating a dark frame and an additional protection

Anthony Watson – otwierał się widok na pierwszy z dzie-

dzińców (il. 5).

Tu znajdowały się apartamenty dla dworzan oraz

przejś cie prowadzące do królewskiej kuchni i jej zaple-

cza. Podejrzewa się, że elewacje wewnętrznego dziedziń-

ca były zbudowane z cegły z wbudowanymi elementami

kamiennymi. Tak wynika z pochodzącego z 1645 r. opisu,

który potwierdza zły stan kamiennego krenelażu i ka -

miennych kominów na zachodniej stronie bramy, a także

innych niebezpiecznie obluzowanych kamiennych ele-

mentów [3]. Apartamenty znajdujące się po wschodniej

i zachodniej stronie musiały być zaprojektowane w prze-

myślany sposób, ponieważ na piętro każdego ze skrzydeł

prowadziła jedna klatka schodowa. W epoce Tudorów nie

istniały korytarze, pokoje otwierały się jeden na drugi,

należało więc odpowiednio zaaranżować mieszkania, aby

lokatorzy nie wchodzili sobie nawzajem w drogę

Pomiędzy dwoma dziedzińcami znajdowało się skrzyd-

ło z szeroką na 10 m kolejną wieżą – wyrafinowaną

w kształ cie, bogatszą w detalu i zwieńczoną latarnią z ze -

ga rem [8]. Jej dwie różne elewacje stylistycznie pasowały

do każdego z dziedzińców, dodatkowo południowa strona

miała potrójne okno wykuszowe na pierwszym piętrze

[3], [8]. Po pokonaniu ośmiu stopni schodów „procesyj-

nych” i po przejściu przez kolejną bramę, która praw -

dopodobnie była zamykana furtką, otwierał się kolejny

dzie dziniec – zupełnie inny w stylu, wybrukowany płas-

kim kamieniem z fontanną w samym centrum.

Nowym elementem tej części pałacu było zastoso-

wanie detalu według stylu, który przywędrował z Francji.

Renesansowe dekoracje zostały połączone ze śred nio-

wiecz nymi tradycjami budowlanymi gotyku, który w An -

glii ciągle był pe

łen wigoru. Stało się tak, ponieważ Hen-

ryk VIII do prac przy Nonsuch zatrudnił rodzimych

budowniczych, którzy wznieśli kamienne ściany pałacu

i szkieletową konstrukcję drewnianą [3], [4], [10]. In no-

wacją były dekoracje ścian przygotowane przez zagra-

nicz nych artystów i rzemieślników. Przestrzeń pomiędzy

drew nianą konstrukcją wypełniono płaskorzeźbami wy -

konanymi w technice stucco duro, która wymagała dużej

wprawy od wykonawcy, gdyż materiał szybko tężał i sta-

wał się bardzo twardy [4], [11].

Girlandy owoców, emblematy królewskie oraz amor-

ki stanowiły elementy kompozycyjne poszczególnych

pa neli umieszczonych na elewacjach. Podczas prowa-

dzonych wykopalisk archeologicznych odnaleziono ich

fragmenty, które potwierdziły wysokie kwalifikacje wy -

konaw ców [2]–[4], [7]. Efekt białych, dość głębokich

płasko rzeźb został podkreślony rzeźbionymi płytkami

z łupku, które dodatkowo pozłocono i zamocowano do

drew nianej konstrukcji. Stworzyły one w ten sposób ciem-

obramowanie dla stiuków, a także dodatkową och ronę

przed deszczem. Kontrastowe zestawienie ma teriałów,

styl i rozmach były dotąd niespotykane i budziły pow-

szechny zachwyt. Skala i innowacyjność zastosowania

Nie wiadomo, jakie przeznaczenie miały poszczególne pokoje,

ponieważ nawet najbardziej wiarygodny z dokumentów, jakim jest

inwen tarz z 1650 r., nie zawiera takich informacji.

Il. 5. Plan Nonsuch zrekonstruowany na podstawie badań

archeologicz nych (rys. B. Gloger).

1. Brama wjazdowa. 2. Przejście do kuchni. 3. Przejście do tzw.

budynków ogrodnika. 4. Podwórze kuchni. 5. Wewnętrzna brama.

6. Prawdopodobnie spiżarnia. 7. Piwnica na wino. 8. Fontanna.

9. Prawdopodobnie wejście do apartamentów króla.

10. Prawdopodobnie wejście do apartamentów królowej

Fig. 5. Nonsuch Plan reconstructed based on archaeological research

(drawn by B. Gloger)

1. The gatehouse. 2. Passage to the kitchen.

3. Passage to the gardener’s lodge. 4. Kitchen’s courtyard.

5. Inner gate. 6. Probable pantry location. 7. Wine cellar.

8. Fountain. 9. Probable entrance to the King’s apartment’s.

10. Probable entrance to the Queen’s apartment’s

26 Bartłomiej Gloger

against weather conditions. The considerable contrast of

these materials and the volume of Renaissance detail had

not been seen before in England and were admired by the

visitors. The scale and novelty of usage of carved slate

to decorate such extensive areas of elevations were rather

powerful and impressive.

The stucco panels that were incorporated into the walls

of the inner court had three levels. The uppermost of which

contained more than 32 busts of Roman emperors made of

terracotta similar to those at Hampton Court. The lower

level contained reliefs depicting scenes of the Roman

gods and goddesses including a portrait of Henry VIII and

his son. The particular arrangement of these two ﬁ gures

symbolised their signiﬁ cance and undeniable divine au-

thority especially since Henry VIII was the Supreme Head

of the Church. The King’s apartments located on the ﬁ rst

ﬂ oor level of the west wing were decorated with 16 scenes

of the adventures of Hercules. The Queen’s apartments on

the opposite side were adorned with 16 scenes of the libe-

ral arts and virtues. All the panels apparently bore mot-

toes to teach Prince Edward the responsibilities of a future

king. However, the absence of an apartment dedicated to

the heir may suggest that Nonsuch Palace was not envis-

aged to celebrate his birth after all.

The most interesting and distinctive element of the

palace was the composition of the south facade that was

nearly 61 m long and ﬂ anked by octagonal towers on ei-

ther side [8]. They had many windows on the upper ﬂ oors

and were topped with onion shaped domes, many pinna-

cles and vanes. An additional unusual detail were classi-

cal columns painted at each corner of the elevations [2],

[3]. The wing running between them had a small turret

in the centre with a visible silhouette of the south court

clock tower in the background. The image below painted

in 1572 by Joris Hoefnagel is regarded by historians as the

most reliable depiction of Nonsuch (Fig. 6).

However, the view was probably adjusted in the paint-

ing as it was discovered (and conﬁ rmed by excavations)

that the small turret was almost 3 m to the right from the

centre of the elevation.

The overall silhouette of the south facade with its huge

towers and the emphasis on the centre resembles Chateau

Chambord – considered one of the most beautiful palaces

in Europe at the time. It is possible that Henry VIII could

have adopted the discussed characteristic feature in Non-

such [8]. The palace shares further similarities to build-

ings erected by the French king. The main inspiration

for the composition of the external elevation of the inner

court and south facade was the gallery of Fontainebleau

Palace. It is well know that Henry VIII was inspired by

his desire to outshine Francis I hence, many of the Italian

craftsmen, who worked at Nonsuch arrived from France.

The name worth mentio ning was Nicolas Bellin, who

worked with Frances co Primaticcio and Rosso Fiorentino

on the referred to gallery.

Bellin was forced to accept the invitation of the English

monarch and came to England to escape the charges of

fraud in France. In 1540 he had already been appointed to

build chimneys in the Fontainebleau style at the Whitehall

Palace in London. He was later employed to work at Non-

rzeźbionego łupku do ozdobienia tak dużej powierzchni

elewacji były ogromne i musiały robić duże wrażenie.

Panele wkomponowano w elewacje wewnętrznego

dziedzińca, które miały trójstopniową gradację. Najwyżej

znajdowały się 32 popiersia cesarzy rzymskich wykonane

z terakoty, podobne do tych z Hampton Court. Poniżej

były płaskorzeźby przedstawiające sceny z rzymskimi

bogami oraz boginiami, wśród których umieszczono po -

do biznę Henryka VIII i jego syna. Takie umiejscowie nie

tych postaci świadczyło o ich wielkiej roli w spo łe czeń-

stwie oraz niepodważ

alnym boskim autorytecie, szcze-

gól nie od kiedy Henryk VIII stał się głową Kościoła. Od

za chodniej strony dziedzińca znajdowało się skrzydło

z apar tamentami króla, które ozdabiało 16 scen pre zen-

tujących prace i przygody Herkulesa. Po stronie wschod -

niej, z apartamentami królowej, umieszczono kolejne

16 scen przedstawiających sztuki wyzwolone i cnoty.

Wszyst kie panele podobno zawierały motta, które miały

po uczać przyszłego monarchę, Edwarda VI, jak być dob-

rym wład cą. Zaskakujący jest jednak brak skrzydła

z apar ta men tami dla następcy tronu, stąd wątpliwość, czy

pałac wznie siono z powodu jego narodzin.

Ciekawym i wyróżniającym się elementem kompozy-

cyjnym pałacu była jego południowa fasada o długości

prawie 61 m z ośmiobocznymi wieżami na każdym z jej

końców [8]. Były one mocno przeszklone na wyższych

kondygnacjach, zwieńczone kopułami w kształcie cebuli

z wieloma pinaklami i wiatrowskazami na szczycie. Inte-

resującym detalem były widoczne z każdej strony ele-

wacji namalowane klasyczne kolumny [2], [3]. Między

nimi biegło skrzydło, na którego środku znajdowała się

kolejna, mniejsza wieżyczka, z widoczną w tle sylwetą

wewnętrzne go dziedzińca. Na obrazie Jorisa Hoefnagela

z 1572 r. można zobaczyć budowlę określaną przez ba -

daczy jako najbardziej wiarygodny wizerunek Nonsuch

(il. 6). Obraz zawiera jednak przekłamanie, ponieważ

oka zało się (co potwierdziły badania), że w rzeczywistości

środkowa wie życz ka znajdowała się prawie 3 m w prawo

od osi symetrii fasady.

Południowa sylwetka Nonsuch z olbrzymimi wieżami

na bokach i rozczłonkowaniem na osi symetrii przypo mi-

nała Chateau Chambord – w tym czasie uważany za jeden

z najpiękniejszych w Europie. Być może dlatego Hen -

ryk VIII zapragnął adaptować omawianą jego cechę cha-

rakterystyczną w Nonsuch [8]. To jednak nie jest jedyne

z podobieństw do obiektów wznoszonych przez francus-

kiego króla. Główną inspiracją kompozycji elewacji we -

wnętrznego dziedzińca i południowej fasady była galeria

w pałacu Fontainebleau.

Jak wiadomo, jednym z czynników, które zachęcały

Henryka VIII do działań, była jego chęć przyćmienia Fran-

ciszka I, dlatego wielu rzemieślników włoskich, któ rzy

pracowali przy Nonsuch, przybyło z Francji. Wymie nić

w tym miejscu należy między innymi Nicolasa Bellina

który współpracował z Franceskiem Primaticciem i Ros-

sem Fio

rentinem przy wspominanej już słynnej francus-

kiej galerii

Bellin został zmuszony do przeniesienia się na służbę

do angielskiego monarchy ze względu na ciążące na nim

we Francji oskarżenia o oszustwa. Wiadomo, że już około

Nonsuch – zaginiony pałac Henryka VIII /Nonsuch – Henry VIII’s lost palace 27

such, where he was responsible for the carved and gilded

slate tiles. The fragments that were found at the site show

an undeniable link with Fontainebleau [2], [4], [7]–[9],

[10]. The account books also show that a payment was

made to him and his company for that particular work in

1541. Professor Martin Biddle put forward the hypothesis

that Nicholas Bellin made the biggest contribution to the

formation of stucco panels because of his experience. Fur-

thermore it is possible that he could have been entirely

responsible for the design of the stucco ele vations [3],

[12]. However, the other name that appears in the connec-

tion to this work is Toto del Nunziata of Florence. This

Italian artist was named by Vasari as the main architect

of Henry’s palace but it cannot be veriﬁ ed and is rather

unlikely [7], [10], [12]. The construction supervisors were

William Kendal and Giles Gering, who was mentioned in

the King’s letter to the Privy Council [4], [12]. The Ital-

ians were not the only group of artists and craftsman em-

ployed to build Nonsuch as many other foreigners were

invited by Henry. The aqueduct was designed by a Ger-

man engineer, whose name is unknown [4]. Six French

watchmakers arrived in 1544 to build the clock mecha-

nism of the inner tower [3] whilst several of the gardeners

were also French. The diversity of artists and craftsmen

from many countries such as Germany, the Netherlands,

France and Italy contributed to the design and execution

of the palace but undoubtedly many others still remain un-

named [7], [10].

The King’s private garden was maintained in the

French style with symmetrical ﬂ owerbeds that were de-

signed to create ﬂ oral patterns called “knots” (Fig. 7). The

centre of the garden was occupied by a fountain of Venus,

which was located on a shallow hill and surrounded by

other

statues. The planting arrangement not only includ-

ed roses, daffodils and lilies but as well ivy and different

species of fruit trees specially imported from France. The

main attraction was the maze with high hedge walls and

a complex plan that disoriented visitors. The entire garden

was divided into several sections and the so-called wilder-

ness was one of them. The theatrical forest was designed to

appear wild with trees overgrown with ivy and a multitude

of ferns and shrubs creating a mysterious ambiance. The

grove and statue dedicated to the mythological goddess

1540 r. budował kominy w stylu Fontainebleau w pałacu

White hall w Londynie. Następnie został zatrudniony do

prac przy Nonsuch, gdzie był odpowiedzialny za rzeźbioną

i po złacaną płytkę łupkową. Jej fragmenty odnalezione na

miejs cu wykopalisk wskazują na niezaprzeczalne po wią-

zanie

z Fontainebleau [2], [4], [7]–[9], [10]. Pod datą 1541 r.

w księgach rachunkowych widnieje wypłata za tę pracę

dla niego oraz jego kompanów. Profesor Martin Biddle

wy sunął tezę, iż Bellin miał także duży wkład w tworze-

nie stiuków (ze względu na jego doświadczenie z Fontaine-

bleau). Ponadto istnieje wielkie prawdo po do bieńs two, że

to właśnie Bellin mógł być w całości od po wie dzialny za

projekt dekoracji ścian zewnętrznych pa ła cu [3], [12].

Innym nazwiskiem, które pojawia się w po wiązaniu

z tą pracą, jest Toto del Nunziata z Flo rencji. Ten włoski

artysta został nazwany przez Vasariego architektem głów-

nego pałacu Henryka VIII, ale nie można tego po twier-

dzić i jest to raczej niemożliwe [7], [10], [12]. Osobami

nad zorującymi budowę byli kolejno Wiliam Kendal i Giles

Gering, którego król wymienia w liście do Tajnej Rady

[4], [12]. Oprócz włoskich artystów przy Nonsuch praco-

wa ło wielu innych zagranicznych fachowców. Przy akwe-

duk cie dostarczającym wodę do pałacu pracował niemiec-

ki inżynier, którego nazwisko nie jest znane [4]. W 1544 r.

do pracy przy zegarze zatrudniono sześciu fran cus kich ze -

gar mistrzów [3]. Specjalnie sprowadzono og rod ni ków. Jak

za tem wi dać, zatrudniono mieszankę artystów oraz rze-

mieśl ni ków z wie lu krajów – Niemiec, Holandii, Fran cji

i Włoch, w przy padku wielu stanowisk niemożliwe jest jed-

nak usta lenie pochodzenia i nazwisk pracowników [7], [10].

Prywatny ogród króla utrzymany był w stylu francus-

kim z symetrycznymi kwietnikami obsadzonymi małymi

roślinami, które tworzyły wzory nazywane węzłami (il. 7).

W centrum ogrodu znajdowała się fontanna Wenus zbu-

dowana na małym wzniesieniu i otoczona posągami.

Oprócz kwiatów, takich jak róże, żonkile oraz liliowce,

w skład kompozycji wchodziły również bluszcz i drzewa

owocowe, których różne gatunki sprowadzano z Francji.

Nieodłączną atrakcją był labirynt z wysokiego żywopłotu

o skomplikowanym planie, gdzie łatwo można było się

zgubić. Całość założenia dzieliła się na kilka różnych

tematycznie części. Jedną z nich była tak zwana wilder-

ness, czyli dzicz, która stanowiła coś w rodzaju teatralne-

Il. 6. Południowa fasada Nonsuch,

Joris Hoefnagel, akwarela 1572 r.

the British Museum)

Fig. 6. South facade of Nonsuch,

Joris Hoefnagel, aquarel 1572

the British Museum)

28 Bartłomiej Gloger

of hunting, Diana, was sited beyond it. The Banqueting

House was erected in the furthest part of the garden and

was the place where entertainments and feasts were held.

The structure had a rectangular plan with towers at each

corner allowing the visitors to admire the scenic surround-

ings and the progress of the hunt [3], [4], [10], [13].

The construction of Nonsuch Palace took nine years

and cost the royal treasury £24,500, which would be the

equivalent of £10.3 million today [2], [3], [4], [10]. Hen-

ry VIII died on 28 January 1547 when the main works to

exteriors including decorative panels were completed.

Subsequent history of Nonsuch

Henry’s son Edward VI did not use the palace because

of his poor health and early death in 1553 at the age of 15.

Queen Mary I – the daughter of Henry VIII and Catherine

of Aragon – disliked hunting and was planning to demol-

ish the palace as she considered its completion and future

maintenance too expensive. Finally she sold it to the 12

Earl of Arundel for cash and some properties in Suffolk.

Although he was able to ﬁ nish Nonsuch Palace in 1559, it

almost led to his bankruptcy. His successor Lord Lumley

built a library and established the ﬁ rst Italian-style garden

in England. The palace was one of the favourite places

of Elizabeth I, who bought this magniﬁ cent residence be-

tween 1590 and 1592 and made some changes to the lay-

out. Later Queen Henrietta Maria, the wife of Charles I,

who ruled between 1625 and 1649, also altered the plan

in order to adapt the palace to her requirements [3], [4].

Nonsuch was in the possession of the crown until the

outbreak of the Civil War in 1642 when it was conﬁ scated

by the parliamentary commissioners and was later used as

a surety for the unpaid wages of the regiment of Robert

Lilburne. In the years between 1654 and 1656 the palace

passed into the hands of General Thomas Pride and from

then on, neglected, it began to fall into disrepair. During

the restoration of the Stuart dynasty in England in

1660

when Charles II became the king, the palace was returned

go, dzikiego i tajemniczego lasu. Drzewa były obroś nięte

dzikim bluszczem, a pomiędzy krzewami posadzono pa -

pro cie, tworząc w ten sposób odpowiednią tajemniczą at -

mos ferę. Stąd przechodziło się do zagajnika poświę co ne-

go mitologicznej bogini polowań Dianie, gdzie znaj do wał

się jej posąg. W ostatniej części zbudowano pawilon

bankietowy, który był miejscem przeznaczonym wyłącz-

nie do rozrywki i biesiad. Obiekt ten powstał na planie

prostokąta z basztami w każdym z jego rogów, aby można

było podziwiać krajobraz lub oglądać polowanie [3], [4],

[10], [13].

Budowa Nonsuch zajęła dziewięć lat i kosztowała

skar biec królewski aż 24 500 funtów, co w dzisiejszych

cza sach równałoby się sumie 10,3 miliona funtów [2],

[3], [4], [10]. Henryk VIII zmarł 28 stycznia 1547 r.,

kiedy wy konywano głównie prace wykończeniowe obej-

mu jące zewnętrzne panele dekoracyjne.

Późniejsze losy Nonsuch

Edward VI nie korzystał z pałacu z powodu słabego

zdro wia i przedwczesnej śmierci w 1553 r., w wieku za led-

wie

15 lat. Królowa Maria I – córka Henryka VIII i Ka ta-

rzyny Aragońskiej – rozważała zburzenie Nonsuch ze

wzglę du na wysokie koszty ukończenia, utrzymania

obiek tu i jej niechęć do polowań. Odsprzedała go za go -

tów kę i kilka posiadłości w Suffolk 12. hrabiemu Arun-

del, który zdołał go ukończyć w 1559 r., niemalże ban kru-

tując. Jego spadkobierca, lord Lumley, dodał bibliote kę

i założył pierwszy ogród w stylu włoskim w Anglii. Pałac

był jednym z ulubionych miejsc Elżbiety I, która pomiędzy

1590 a 1592 zakupiła tę wspaniałą rezydencję i dokonała

zmian w jej planie. Podobnie postąpiła żona panującego

w latach 1625–1649 Karola I – królowa Henrietta Maria

– która dostosowała pałac do swoich potrzeb [3], [4].

Nonsuch znajdował się w posiadaniu korony do wybu-

chu wojny domowej w 1642 r., wtedy został skonfisko-

wany przez parlamentarnych komisarzy i później użyty

jako poręczenie za niezapłacony żołd dla pułku Roberta

Il. 7. Makieta Nonsuch

wykonana na podstawie

badań archeologicznych

(fot. Bournemouth News

& Picture Service)

Fig. 7. Nonsuch model

based on archeological research

(photo by Bournemouth News

& Picture Service)

Nonsuch – zaginiony pałac Henryka VIII /Nonsuch – Henry VIII’s lost palace 29

to his mother, Henrietta Maria. Later, during the plague

outbreak in 1665, it was adapted for the ofﬁ ces of the treas-

ury, which remained there until January 1666. It served the

same purpose once again during the Great Fire of London

in September of the same year. Finally in 1669 Charles II

gave it to his mistress Barbara Villiers, the Duchess of

Cleveland, who decided to demolish it in 1682 to pay off

her gambling debts. The works started in the inner court-

yard in June 1683 and took a conside rable amount of time

as in 1702 one of the gates was still there. Today’s Non-

such Park covers only a small part of the Little Park.

The archaeological research

Many historians were considerably interested in Non-

such Palace for a long time because of its great signiﬁ -

cance to English architecture. The location of the palace

was discovered by studying historical documents, which

allowed the position of the site where it once stood to be

determined. Professor Martin Biddle, inﬂ uenced by his

previous archaeological involvement at Henry VIII’s The

More mansion, was inevitably drawn to the subject of the

Tudor era and the mystery of the palace. The proposed ex-

cavation works were instigated by the Ministry of Works

and approved in January 1959. The actual permission to

carry out the excavation was issued by the Local Govern-

ment and the works began on 6 July 1959.

At the start of the process the team of archeologists as-

sumed that the main axis of the palace had run north-south.

Soon it was discovered that the two courtyards were built

at different levels resulting from the topography of the ex-

isting ground (sloping towards the north-west) and as a re-

sult they had been built on two artiﬁ cially formed terraces.

It has been speculated that it was necessary to avoid a long

staircase connecting the courtyards. The other hypothesis

suggests the possibility of the intermittent ﬂ ooding of the

lower north side of the site, which had to be, raised up to

1.5 m from the original existing ground level [2], [3]. The

foundations in this location were substantial and almost

entirely built of limestone from the area. No stone from

Merton Monastery was found between the foundations of

the outer courtyard, which led some historians to suggest

that it was built after the death of Henry VIII [14] but this

claim was later dismissed. The stone from Merton was

found under the inner courtyard (located on the south),

which had signiﬁ cantly lighter and shallower foundations.

The salvaged ﬁ gural elements, which were of no use for

building walls, were found here. It is believed that this

could only have happened at the beginning of the demo-

lition of the monastery when the stone was brought to

Coddington in a hurry without the appropriate selection.

By 1541 additional work force was employed to preselect

appropriate stone that would ﬁ t the purpose of erecting

Nonsuch, which indicates better management in the later

years [3]. The plain (ashlar) stone that was used to build

the outer walls had to have at least one of the sides free

of carvings. The inappropriate and unwanted pieces were

simply disposed of. This impacted on the pace of works

by speeding them up as sources suggest that in 1544 part

of the palace was completed

[2], [4].

Lilburna. W latach 1654–1656 pałac przeszedł w posia-

danie generała Thomasa Pride’a i od tego momentu za -

niedbywany zaczął popadać w ruinę. W czasie restauracji

dynastii Stuartów w Anglii, kiedy w 1660 r. na tronie za -

siadł Karol II, Nonsuch powrócił w ręce jego matki Hen-

rietty Marii. W 1665 r. podczas wybuchu epidemii dżumy

Nonsuch został zaadaptowany na potrzeby biur minis-

terstwa skarbu, które pozostało tam do stycznia 1666 r.

Podobnie stało się w czasie wielkiego pożaru Londynu

we wrześniu tego samego roku. W końcu 1669 r. Karol II

podarował go swojej rozrzutnej kochance Barbarze Vil-

liers, księżnej Cleveland, która zdecydowała się zburzyć

pałac w 1682 r., aby spłacić długi karciane. Rozbiórkę roz-

poczęto od wewnętrznego dziedzińca w czerwcu 1683 r.

Proces ten trwał przez dłuższy okres, bo w 1702 r. jedna

z bram wjazdowych ciągle jeszcze stała. Do dzisiejszych

czasów zachowała się część posiadłości ziemskiej w pos-

taci parku, który nosi imię Nonsuch.

Stan badań archeologicznych

Pałac Nonsuch interesował wielu historyków od dłu-

gie go czasu. Jego położenie zostało odkryte dzięki do -

kumentom, które pozwoliły ustalić jego dokładną lo -

kaliza cję. Profesor Martin Biddle pod wpływem prac

archeologicz nych przy dworku The More, niegdyś nale-

żącym do Henryka VIII, zainteresował się epoką Tudo-

rów oraz tajem nicą Nonsuch. Działania poszukiwawcze

uzys kały w stycz niu 1959 r. aprobatę oraz poparcie mi -

nister s twa pracy, które było inicjatorem badań archeo-

logicz nych. Po wy daniu przez lokalne władze oficjalnego

pozwo lenia na prze prowadzenie wykopalisk termin roz-

po częcia prac wyznaczono na 6 lipca 1959 r.

Podczas prac archeologicznych w celu uproszczenia

przyjęto oś pałacu jako północ–południe. Następnie usta-

lono, że dwa dziedzińce znajdowały się na różnej wy -

sokości wynikającej z topografii terenu (opadającego

w kie runku pół

nocno-zachodnim) i zostały wybudowane

na dwóch sztucznie uformowanych tarasach. Przypuszcza

się, że zabieg ten był konieczny, aby uniknąć długich

schodów łączących obie te części. Inna hipoteza wska-

zuje na możliwość czasowego zalewania niżej położonej

północnej części terenu budowy, który sztucznie podnie-

siono do 1,5 m w najgłębszym miejscu [2], [3]. Funda-

menty z tej strony są masywniejsze i prawie w całości

zbudowane ze znajdującego się w okolicy wapienia. Brak

kamiennego materiału pochodzącego z Merton w ze w-

nętrznym dziedzińcu skłonił niektórych historyków do

pos tawienia tezy, iż został on wybudowany po śmierci

króla [14]. Tezę tę później odrzucono. Kamień znajduje

się pod wewnętrznym dziedzińcem (zlokalizowanym od

południa), którego fundamenty są lżejsze i płytsze. Stąd

spomiędzy gruzów wydobyto rzeźbione elementy, które

nie nadawały się do budowy ścian. Przypuszcza się, że

trafiły one na budowę tylko na początku rozbiórki klasz-

toru, kiedy surowiec pozyskiwano w chaotyczny sposób

i wy syłano do Cuddington bez odpowiednio przeprowa-

dzo nej segregacji. W 1541 r. zatrudniono pracowników,

którzy na miejscu selekcjonowali odpowiedni materiał

budowlany, co wskazuje na lepszą organizację w na s-

30 Bartłomiej Gloger

tępnych latach budowy [3]. Gładki kamień użyty do bu -

dowy ścian musiał mieć przynajmniej jedną ze stron bez

żadnych ozdobień. Surowiec niespełniający tego warunku

był odrzucany. Takie działanie miało wpływ na szybkie

tempo prac, ponieważ w 1544 r. – jak podają źródła – ta

część pałacu była gotowa [2], [4].

Mury Nonsuch wyznaczono w linii prostej, pod kątem

90 stopni, z wyjątkiem północnej frontowej ściany

zewnętrznego dziedzińca, która z nieznanych powodów

jest odchylona. Dwie wieżyczki we frontowej fasadzie

były wydrążone w środku i pełniły funkcję toalet. Po -

miesz czenia takie znajdowały się głównie na elewacjach

i zlo kalizowane były w podobnych miejscach po obu stro-

nach pałacu z wyjątkiem południowego skrzydła. Bieg

ła

tam gruba ściana, gdzie znajdowały się wydrążone toalety

połączone z systemem kanalizacyjnym. Takie rozwiązanie

było ryzykowne, ale ze względu na dekoracyjność i kom-

pozycję południowej fasady jest wytłumaczalne. Nonsuch

został bowiem wyposażony w bardzo wydajny system

ka nalizacyjny, zbudowany z kamienia ze sklepieniem ko -

lebkowym, biegnący w kierunku północnym. Drugi sys-

tem, doprowadzający wodę do pałacu z głównego źród ła

poboru, biegł do cysterny znajdującej się na drugim pięt-

rze wewnętrznej wieży, skąd rury rozprowadzały wo dę po

całym obiekcie. Dodatkowy zbiornik wodny i od kry ta

w 1959 r. studnia znajdowały się w strefie po miesz czeń

ku chennych zlokalizowanych od północnego wschodu.

Nie które z toalet dzieliły ścianę z szybem kominów, stąd

przy puszczenie, że mogły one służyć także do wentylacji

tych pomieszczeń sanitarnych [3]. Do wzniesienia ścian

działowych w budynkach zewnętrznego dziedzińca zasto-

sowano cegłę, której użyto również do konstrukcji podłóg

na parterze. Ze względu na brak dokładnych danych his-

torycznych przeznaczenie niektórych pomieszczeń w tej

części pałacu było niemożliwe do zidentyfikowania

Przeprowadzone badania archeologiczne potwierdziły

przypuszczenia dotyczące planu pałacu. Zastosowano sze-

roko

rozpowszechniony w tym czasie model dwu pięt ro -

wych zabudowań skupionych wokół dwóch dziedziń ców.

W przypadku Nonsuch były to dwa prawie kwadratowe

dziedzińce o powierzchni około 60 m

każdy. Stwier dzo-

no także, że Nonsuch – jak na królewską re zy den cję – był

raczej małych rozmiarów i mierzył zaledwie około 60 m

szerokości i 100 m długości

. W związku z tym bra ko-

wa ło wielu pomieszczeń o charakterze ceremo nialnym:

wiel kie go hallu, sal audiencyjnych i serii po miesz czeń

poprzedzających prywatne apartamenty króla [5].

Jedynym budynkiem poddanym badaniom archeolo-

gicznym w całości był jednonawowy Kościół Marii Dzie-

wicy, który należał do osady Cuddington. Ustalono, że

zos tał on zburzony w pierwszej kolejności, ponieważ pa łac

Inwentarz z 1650 r. wylicza lokatorów i wymienia, ile zaj-

mowali pokoi. Nie podaje jednak żadnych dokładnych informacji na

temat, gdzie się dokładnie znajdowały ich apartamenty lub jak były

dostępne.

Rozmiary pałacu zostały definitywnie potwierdzone dopiero po

przeprowadzonych badaniach archeologicznych w latach 1959–1960.

Wcześniej korzystano ze źródeł historycznych, które podawały sprzecz-

ne informacje.

All of the walls of Nonsuch were set out in straight lines

at 90 degree angles with the exception of the north facade

of the outer courtyard, which for unknown reasons ran at

an odd angle. The two turrets at the front of the gatehouse

had empty cores and were used as toilets. Facilities of this

kind were built in similar locations on the east and west

elevations of the palace with the exception of the south fa-

cade. A thick wall ran in the middle and along the facade

of the entire south wing where the toilets were located and

connected to the main sewer system. This prevented toilet

shafts interfering with the design of the external walls. It

was a particularly unusual plan arrangement but fully justi-

ﬁ ed by the decorative scheme of the elevations. It was only

possible as Nonsuch had an efﬁ cient and capacious sewer

system constructed with stone walls with an arched sofﬁ t

that ran to the outer courtyard and beyond. The water sup-

ply system was connected from the head conduit to the tank

on the second ﬂ oor of the inner tower from where the pipes

distributed the water to the entire complex. An additional

water tank and a well discovered in 1959 were both located

in the kitchen area (located on the north side). Some of the

toilets shared a common wall with chimney shafts so it is

assumed that they could have been used for the ventilation

of these sanitary facilities [3]. The partition walls located

in the buildings of the outer court were constructed in brick

similarly to ground ﬂ oors in this area. The use of some of

the rooms in this part of the palace could not be identiﬁ ed

because of the lack of reliable historical sources

Excavations were a considerable success and gave con-

ﬁ rmation of previous assumptions relating to the palace’s

layout. The traditional mediaeval plan, consisting of the

storey buildings surrounding two courtyards, was used as

it was a common design model at the time. In the case of

Nonsuch, the courtyards were almost squares of approxi-

mately 60 m

. It also was apparent that the palace was

a rather modestly sized building – for a royal residence

– and measured about 60 by 100 m

. It lacked many of

the grand ceremonial chambers that were usually used for

receptions and festivities and a chain of rooms that were

supposed to be located in front of the king’s apartments [5].

The single nave church with the adjacent chancel that

once stood in Cuddington was the only structure fully ex-

cavated on site. It was concluded that it was demolished

ﬁ rst as the palace had to be located in the exact position

to ensure the water supply by gravity from the spring in

the hillside. As mentioned previously the salvaged stone

material was used to build the foundations of the inner

courtyard, which stood on this part of the site. The sur-

rounding graves in the vicinity of the church were left

intact during necessary works in 1538 unless the founda-

tions or other trenches had to run through the area were

they were located.

The inventory written in 1650 lists the tenants and provides

information on how many rooms they occupied. However, it does not

state where their apartments were located and how they were accessible.

The exact size of the palace was confirmed only after the excava-

tion works took place between 1959 and 1960. Previously sources gave

different measurements.

Nonsuch – zaginiony pałac Henryka VIII /Nonsuch – Henry VIII’s lost palace 31

prawdopodobnie musiał być położony dokładnie w tym

samym miejscu, aby grawitacyjnie zapewnić dos tawę

wody ze źródła w zboczu wzgórza. Jak wcześniej wspom-

niano, pozyskany materiał użyto do budowy fun da mentów

wewnętrznego dziedzińca, który stanął w tym miejscu.

Groby znajdujące się w jego sąsiedztwie pozos ta wiono

nienaruszone, chyba że w 1538 r. przebiegały przez nie

fundamenty lub inne wykopy potrzebne pod czas budowy.

Pod powierzchnią podłogi z najwcześniejszego okresu

odkryto kilka otworów po drewnianych słupach i ślady

pożaru, co pozwala przypuszczać, że przed 1100 r. stał

w tym miejscu kościół o drewnianej konstrukcji. Pierw-

szym udokumentowanym okresem jest czas, kiedy był on

prostą jednonawową budowlą z prezbiterium wznie sioną

z kamienia w XII w. W XIII w. został on poddany przebu-

dowie i wtedy dodano nawy boczne, wydłużono prez bi te-

rium i dobudowano wieżę od strony zachodniej. W XIV w.

pół nocna nawa boczna została powiększona pra wie dwu-

krotnie, a południowa zburzona, dodano wte dy także

przy pory do wieży. W ostatnim etapie ewolucji tego

obiek tu w po łowie XIV w. dobudowano ganek oraz sto-

pień z cegły w prez biterium (il. 8). Powierzchnię pod łogi,

pod którą znajdowały się groby należące prawdo po-

dobnie do rodziny Codington, wykończono glazurowany-

mi kaflami [1]–[3].

Budynki stodoły i inne zabudowania zostały zburzone

później lub jak w przypadku manor house zaadaptowane

na potrzeby warsztatów i dla robotników [3], [4]. Przy-

puszcza się, że większa ze stodół została rozebrana i prze-

niesiona na inne miejsce. Przemawia za tym fakt, że nie

znajdowała się ona w bliskim sąsiedztwie wznoszonego

pałacu [1]. Odnalezione ślady ściany znajdującej się pod

wschodnią częścią zabudowań pałacu, na terenie zew-

nętrznego dziedzińca, mogły należeć do drugiej ze stodół

(il. 9). Po północnej stronie wieży Nonsuch prowadzącej

do wewnętrznego dziedzińca odnaleziono fragment innej

ściany, która biegła z zachodu na wschód. Nie można

jednak stwierdzić z całą stanowczością, czy była to ściana

otaczająca manor house, czy należała do kościoła. Manor

house i inne pomocnicze budynki leżały po zachodniej

stronie Nonsuch i zachodziły na jego plan jedynie w za -

chod niej strefie jego zabudowań. Po tej stronie założono

sad, który stykał się ze ścianą zewnętrznego dziedzińca.

Stało się tak po wyrównaniu i podniesieniu terenu.

Beneath the surface of the ﬂ oor of the earliest period

a few holes were discovered and remains of timber posts

that indicated that a ﬁ re took place suggesting that before

1100 a timber framed construction stood there. The ﬁ rst

recorded facts relating to the church’s history date back to

a period when it was a single-nave building with a chancel

erected in stone in the 12

century. The plan was altered

in the next century by adding two side aisles, extending

the chancel and erecting a tower on the west side. The

subsequent works that were carried out in the 14

century

involved the enlargement of the north aisle and demolition

of the south. Additionally four buttresses were also added

to each corner of the tower. The ﬁ nal stage of the church’s

plan evolution took place in the middle of the same cen-

tury when a porch was added and a single step made of

brick was built in the chancel (Fig. 8). The graves beneath

the ﬂ oor surface of glazed tiles probably belonged to the

Codington family [1]–[3].

The original structures, such as barns and other buil-

dings, were later pulled down or as in case of the ma-

nor house adapted for use as workshops and for workers

[3], [4]. It is believed that the great barn was probably di-

sassembled and moved to another unknown location. This

hypothesis is supported by the fact that it was not located

in proximity of the palace [1]. A wall that was excavated

underneath the east wing of Nonsuch in the inner courty-

ard could have belonged to a smaller barn (Fig. 9). On the

north side of the Nonsuch tower located in the common

wing and leading to the inner courtyard yet another wall

was found running west to east. There is no certainty whe-

ther it was a wall surrounding the manor house or if it be-

longed to the church. The manor house and other auxilia-

ry buildings were located on the west of the building site

and overlapped the plan of Nonsuch only on the west edge

of its external walls. The surrounding ground was levelled

and an orchard was set out covering the area where once

these buildings had been located.

The objects that were excavated and could be associat-

ed with Cudington village, such as pottery and other small

items, were of a low historical value. It is believed that the

Il. 9. Pozostałości po osadzie Cuddington odkryte podczas wykopalisk

(rys. B. Gloger). 1. Kościół. 2. Prawdopodobnie ściana graniczna

cmentarza. 3. Ściana stodoły

Fig. 9. Remains of Cuddington settlement discovered during

excavations (drawn by B. Gloger). 1. The existing church.

2. The probable churchyard wall. 3. The wall of the barn

Il. 8. Schemat planu kościoła Marii Dziewicy w Cuddington (rys. B. Gloger)

Fig. 8. Schematic plan of the Virgin Mary church in Cuddington

(drawn by B. Gloger)

XIII wiek

century

XII wiek

century

XIV wiek

century

32 Bartłomiej Gloger

Znalezione przedmioty związane z Cuddington to

głów nie wyroby garncarskie i inne pozycje o małej war-

tości historycznej. Przypuszcza się, że parafia ta została

prawdopodobnie założona przed 1066 r., kiedy zaczęły

pojawiać się tego typu osady w rejonie wzniesień North

Downs [1], [3], [4].

Po zakończeniu badań archeologicznych w 1960 r. od -

no towano, że pozwoliły one na potwierdzenie przy pusz-

czeń związanych z pałacem Nonsuch. Odkrycie i ana liza

pla nu pałacu była najważniejszym elementem tego przed-

się wzięcia, ale zdołano także odnaleźć pozos ta łości de -

koracji i wyposażenia pałacu. Komitet do spraw wykopa-

lisk przekazał znalezione przedmioty do London Museum,

a teren, gdzie był położony Nonsuch, ponownie za sypano.

Podsumowanie

Pałac Nonsuch był niewątpliwie szczególnym i nie-

pow tarzalnym miejscem w historii architektury wczes-

nego renesansu w Anglii. Naukowcy od dawna zdawali

sobie sprawę z rangi tego obiektu, ale brak dokładnych

danych nie pozwolił poprzeć ich oceny i dopiero badania

archeologiczne pozwoliły ją zweryfikować. Dzięki odkry-

tym fragmentom płaskorzeźb i rzeźbionej płytki łupkowej

potwierdzono ich renesansową genezę i niezaprzeczalne

powiązanie tych elementów z pałacem Fontainebleau.

Ciekawa kompozycja pałacu oraz fuzja elementów gotyku

i nowego stylu sprawiła, że był to oryginalny obiekt, któ-

rego nie można było sklasyfikować w konwencjonalnym

podziale królewskich rezydencji. To pozwala przy-

puszczać, że był to prywatny pałac Henryka VIII, wznie-

siony dla jego przyjemności, gdzie mógł przebywać

z najbliższymi i zaufanymi ludźmi ze swojej świty. Stąd

też ogromny przepych i ostentacja, która miała od -

zwierciedlać królewski majestat [5]. Nonsuch był pierw-

szym na tak ogromną

skalę budynkiem służącym dy -

nastycznej propagandzie, mającym ukazać potęgę rodu

Tu dorów. Dziś jedynie można się domyślać, jaki był cel

jego budowy. Odpowiednią okazją była rocznica trzy-

dzies to lecia panowania lub narodziny męskiego potomka.

Choć zdołano poznać wiele faktów z historii Nonsuch,

pałac wciąż skrywa wiele tajemnic i urósł do rangi mitu.

Bibliografia /References

[1] Biddle M., Nonsuch Palace. The material culture of a noble resto-

ration household, Oxbow Books, Oxford 2005.

[2] Biddle M., An Interim Report, „Surrey Archeological Collection”

1961, Vol. 58, 1–20.

[3] Dent J., The quest for Nonsuch, Sutton Publishing, London 1981.

[4] Lister L., Nonsuch: Pearl of realm. The story of Henry VIII’s fan-

tastic palace, Sutton Publishing, Sutton 1992.

[5] Thurley S., The royal palaces of Tudor England, Yale University

Press, London 1993.

[6] Kramer K., Whitley Banks C., A new explanation for the reproduc-

tive woes and midlife decline of Henry VIII, „Cambridge Journals”

2010, Vol. 53, Iss. 4, 827–848.

[7] Gotch J.A., Early renaissance architecture in England, B.T. Bats-

ford, London 1914.

[8] Summerson J., Architecture in Britain 1530–1830, Penguin Books,

Middlesex 1977.

[9] Watkin D., English architecture, Thames and Hudson, London

1997.

[10] Lees-Milne J., Tudor renaissance, B.T. Batsford, London 1951.

[11] Frederiksen R., Marchant E., Plaster casts. Making, collecting and

displaying from classical antiquity to the present, Walter de

Gruyter, Berlin–New York 2010.

[12] Nairn I., Pevsner N., The buildings of England. Surrey, Yale Uni-

versity Press, London 2002.

[13] Henderson P., The Tudor house and garden, Yale University Press,

London 2005.

[14] Sitwell S., British Architects and Craftsmen, B.T. Batsford, Lon-

don 1948.

parish was probably founded before the year 1066, when

similar settlements began to spread in the region of the

North Downs [1], [3], [4].

The information gathered by the completion of the ar-

chaeological excavations in 1960 conﬁ rmed the great sig-

niﬁ cance of Nonsuch. The main purpose of this project

was to establish the layout of the ground ﬂ oor but also to

recover any remains of its decorations. The Nonsuch Park

Excavations Committee donated the objects found to the

Museum of London and the area where the remains of

Nonsuch Palace lay was covered once again.

Conclusion

Nonsuch Palace was a signiﬁ cant and unique place in

the history of the early Renaissance in England. Histori-

ans had long suspected its importance but it was not until

the archeological excavations took place that this could

be conﬁ rmed because of insufﬁ cient alternative historical

sources. The fragments of stucco reliefs and carved slate

tiles established their Renaissance origin and the undeni-

able link to Fontainebleau Palace. The unusual compo-

sition and merged Gothic and Renaissance styles made

Nonsuch an original residence that did not ﬁ t to any of the

subcategory groups of royal palaces. This suggests that it

might have been a “private” residence built for Henry’s

leisure where he could be surrounded by trusted people

from his entourage. It was built in an ostentatious and lav-

ish manner to represent the power of the House of Tudor

[5]. However, theories about its origins are rather tenta-

tive. The events that might have inspired the King to erect

such a magniﬁ cent building could have been the 30

an-

niversary of Henry VIII’s accession or the birth of his son.

The recently discovered facts have shed a new light on the

history, but Nonsuch Palace still holds many secrets and

has now become a legend.

Translated by

Bartłomiej Gloger

Nonsuch – zaginiony pałac Henryka VIII /Nonsuch – Henry VIII’s lost palace 33

Streszczenie

Do czerwca 1959 r. o jednym z najważniejszych obiektów epoki Tudorów w Anglii niewiele było wiadomo. Powszechnie podziwiany pałac zniknął

z powierzchni ziemi po zaledwie 150 latach istnienia. Badacze znali tylko liczne przekazy opisujące jego piękno, bogactwo detalu oraz kunszt

wykonania. Wizerunki, które przetrwały do naszych czasów, podsycały wyobraźnię naukowców i zmuszały ich do poszukiwania miejsca jego

położenia.

Wzniesiony z rozkazu Henryka VIII był jedynym pałacem zbudowanym od podstaw, ozdobionym przez włoskich artystów w nowym stylu i zgod-

nie określanym jako najbardziej ekstrawagancki. Oryginalność tego założenia polegała na połączeniu tradycji gotyku oraz zaadaptowanych ele-

mentów renesansowego detalu. Fuzja ta stała się cechą charakterystyczną architektury angielskiej, a pałac wzorem dla obiektów późniejszych epok,

kiedy architektura świecka w pełni rozkwitła.

Od dawna zdawano sobie sprawę z rangi tego obiektu w historii rozwoju renesansu w Anglii, lecz brak dowodów nie pozwalał, aby tę ocenę jed-

noznacznie poprzeć. Dopiero po przeprowadzeniu w 1959 r. prac archeologicznych, polegających na analizie planu oraz innych wydobytych

szczątków, udało się potwierdzić, jak ważnym był ogniwem w rozwoju narodowego stylu. Jego nazwa brzmiała Nonsuch, czyli „jak żaden inny”

– bo nie było mu równych.

Celem artykułu jest zebranie dotychczasowych wyników badań archeologicznych i faktów historycznych, aby w prosty i syntetyczny sposób

przedstawić historię jednego z najważniejszych budynków w historii wczesnej architektury angielskiego renesansu.

Słowa kluczowe: pałac, Nonsuch, Henryk VIII, Surrey, Cuddington

Abstract

Until the summer of 1959, one of the most important Tudor buildings was known to only a very few as the great palace had vanished about 150 years

after the time it was constructed. The historians were aware of a few historical sources, which described the opulence of the Renaissance detail and

high quality craftsmanship. The existing original images that captured its beauty inspired them to pursue its location for decades.

It was the most extravagant palace of Henry VIII, which was entirely built from scratch and decorated by Italian artists in a new architectural style

unknown in England. The originality of the complex was characterised by its unique combination of Gothic and Renaissance elements merged to-

gether. The fusion of styles has since become a hallmark of the Tudor era and furthermore it inﬂ uenced English designs for centuries when secular

architecture ﬂ ourished. The importance of this royal residence in the history of the Early English Renaissance had been realised for a long time but

there was little detailed information about it. It was only after 1959, when excavation works took place, that archeologists were able to analyse the

ground ﬂ oor plan and rediscover the remains of its decorations to establish its role in the development of a national architectural style in England. Its

name was Nonsuch as it had no equal.

The purpose of this article is to collect existing archaeological discoveries and facts to present the history of one of the most important buildings in

England in a comprehensible and succinct manner.

Key words: palace, Nonsuch, Henry VIII, Surrey, Cuddington

34 Bartłomiej Gloger

Dom Wagi w Braunschweig

z ozdobnymi wypełnieniami fachów

przez zastosowanie zmiennego wątku cegły

(fot. D. Kowalska)

Alte Waage (Old Weight House)

in Braunschweig with decorative brick nog-

gin panels of mixed patterns brickwork

(photo by D. Kowalska)