Norweskie zespoły gniazdowe w kontekście „głębokiej ekologii” Arne Næssa

Ewa Cisek

doi:10.5277/arc130105

Streszczenie

Obecny w twórczości Arne Næssa holistyczny obraz świata, ukazujący jego biologiczną różnorodność i niekwestionowaną wartość wszystkich żyjących bytów stał się podstawą nurtu filozofii środowiskowej znanej jako głęboka ekologia. Myśl filozoficzna Næssa po dziś dzień ma znaczący wpływ na sposób postrzegania świata, natury, człowieka i jego aktów twórczych. Przekonanie, że wszelkie życie jest ze sobą splecione na podobieństwo nordyckiego splotu znajduje swoje odzwierciedlenie także w sposobie kształtowania przez Norwegów form architektonicznych i struktur mieszkaniowych w otwartym krajobrazie. Na szczególną uwagę zasługują układy gniazdowe zabudowy farmerskiej rozpowszechnione głównie we wschodniej części kraju. Są one odzwierciedleniem jednego z najważniejszych archetypów – koła z zaakcentowanym centrum, symbolizującego według Carla Gustava Junga obraz pełni – Jaźni, której wszystkie elementy składowe pozostają ze sobą w ścisłej współzależności, równowadze i harmonii. Widoczna w idei gniazdowej formy ludzkiego siedliska myśl filozoficzna, dotykająca nurtu głębokiej ekologii, ukazuje architektoniczną twórczość człowieka w całkiem nowym świetle. Nie należy przy tym postrzegać postawy wobec natury jako romantycznej, nie jest bowiem całkiem pozbawiona utylitaryzmu. Jest to raczej postawa respektująca jej prawa, uznająca, że przyroda ma wewnętrzną wartość, nie tylko instrumentalną. W celu harmonijnego współżycia z nią należy rozpocząć pracę od podstaw: wyeliminować źródła zanieczyszczeń, ograniczyć nadmierną konsumpcję, promować życie w oparciu o proste środki, albowiem o jakości życia nie świadczy jego standard, tylko to, jak doświadcza się siebie i otaczający świat. W małych norweskich społecznościach, zamieszkujących gniazdowe struktury, wprowadzane są zatem rozwiązania ekologiczne, polegające na planowaniu i wykorzystywaniu ziemi, produkcji i konsumpcji miejscowych, zielonych produktów, edukacji ekologicznej i ekologicznym rolnictwie.

Słowa kluczowe:
article
głęboka-ekologia
arne-næss
zabudowa-gniazdowa

Podgląd pełnego artykułu jest możliwy wyłącznie na większych ekranach.

Ewa Cisek*

Norweskie zespoły gniazdowe w kontekście „głębokiej ekologii”

Arne Næssa

Norwegian nest developments in the context of “deep ecology”

by Arne Næss

Obecny w twórczości Arne Næssa holistyczny obraz

świata, ukazujący jego biologiczną różnorodność i nie-

kwestionowaną wartość wszystkich żyjących bytów, stał

się podstawą nurtu ﬁ lozoﬁ i środowiskowej znanej jako

głęboka ekologia. Wielki norweski ﬁ lozof, który przez

całe życie walczył z wszechpanującym antropocentry-

zmem, sytuującym człowieka w centrum świata, nadawał

bytowi ludzkiemu rolę jedynie jednej z wielu form życia,

funkcjonującej w środowisku na jednakowych prawach

z innymi gatunkami. W swoich rozprawach: Mountains

and mythology (1995), Life’s Philosophy, Reason and

Feeling in a Deeper Word (2002) oraz Lifestyle Trends

within the Deep Ecology Movement (2008) Næss podkreś-

lał, że każda forma życia jest w tym samym czasie jestes-

A holistic picture of the world showing its biological

diversity and unquestionable value of all life forms, i.e.

the picture that is present in the creative activity of Arne

Næss became a foundation for an environmental philoso-

phy concept known as deep ecology. This great Norwe-

gian ecologist who throughout his life opposed ubiquitous

anthropocentrism that places man in the centre of the uni-

verse, treated the human being as only one of many life

forms functioning in the environment with equal rights

with other species. In his books Mountains and mythology

(1995), Life’s Philosophy, Reason and Feeling in a Deep-

er World (2002) and Lifestyle Trends Within the Deep

Ecolo gy Movement (2008) Næss emphasises that each

form of life is at the same time a unique and relational

being, hence all things depend upon one another [7]. This

belief did not constitute a moral principle but a clearly de-

ﬁ ned attitude towards nature. From the viewpoint of deep

ecolo gy, the power of reasoning which is attributed to man

does not constitute a distinctive feature. Everything that is

* Wydział Architektury Politechniki Wrocławskiej / Faculty of

Archi tec ture, Wrocław University of Technology.

Im mniejszy jesteś wobec otoczenia, gwiazd, góry, tym mocniej czujesz, że jakoś symbolicznie

bierzesz w nim udział [...] będąc małym, w pewnym sensie jesteś razem z tym, co wielkie, i dlatego

otrzymujesz coś z tej wielkości.

Arne Næss, Zew góry [13]

The smaller you are in relation to the surroundings, the stars and the mountain, the more

intensely you feel that you somehow symbolically take part of in it [...] So, being small, in some

sense you are together with something great and therefore, receive something of that greatness.

Arne Næss, The Call of the Mountain [13]

2013

1(33)

DOI: 10.5277/arc130105

54 Ewa Cisek

alive has an internal value as one’s own place in the great

network of life which is independent of any possible

usable value for human beings. Næss condemned the fact

that man reduces richness and diversity of life, with the

exception of the act of meeting fundamental life needs.

According to the philosopher: By expressing concern

about non-human beings, we deepen our concern about

human beings [8, p. 140]. A false belief that the Earth

consists of people on the one hand and their resources in

the form of other life forms on the other hand results in

assigning the latter a mere instrumental value. All ecologi-

cal problems are rooted in an illusion of separating human

beings from the world of nature. Næss strongly empha-

sised that an element connecting all beings is the com-

munity of life: If I feel that something is alive, then I sense

that it is somehow similar to me [...] fundamentally, all

life is one [8, p. 141]. With time, this pluralistic outlook

acquired an ecosophical character attributing a great value

to the feeling as a power which is interdependent and co-

operating, thus implying a sense of empathy and commu-

nity with an inﬁ nite richness of biological forms. Emotion

– feeling provides motivation for a change. It is connect-

ed with a belief that most of the human life is reﬂ ected

in symbols. All people, also in our times, are immersed

in symbolic feeling which is called by Næss “a condition

of welfare of all beings.” Being empathic with other be-

ings leads to the notion of “great self” comprising eve-

rything that an individual identiﬁ es with. This process is

created by feeling something that is my own in something

else. Per Ingvar Haukeland deﬁ nes ecological philosophy

(ecosophy) as a manner of acting and being in the world

and notices that: The act of “going out” to nature is in

fact “going into” an ecological relational self, it broadens

our sense of self by sensation of community which encom-

passes also other beings [12].

Until today, Næss’s philosophy has a signiﬁ cant im-

pact on a way of perceiving the world, nature, man and his

acts of creation. A belief that life in all its forms is mutual-

ly intertwined similarly to a Nordic weave is also reﬂ ected

in the way of shaping architectural forms and residential

structures by Norwegians in the open landscape (Fig. 1).

Particular attention should be focused on nest systems of

farm developments which are especially popular in the

eastern part of the country. They reﬂ ect one of the most

important archetypes, i.e. a circle with an accentuated

centre that – according to Carl Gustav Jung – symbolises

the image of fullness – Self with all its components being

strictly interdependent and balanced with one another in

mutual harmony. Mircea Eliade understands this symbol

as one of archetypical motives of experiencing the world

– “open images” using the term of Image of Centre, coex-

isting with Image of Way and Image of Bonds. The motif

of the circle shows how dynamic mental processes – each

time being a different combination of “chaos” and “order”

– ﬁ nally take a physical form and depending on the context

of place, time and character of the community that lives

there, they become a spatial manifestation of the arche-

type. One of the ﬁ rst theoreticians of architecture – Chris-

tian Norberg-Schulz in his essay Being, Space and Archi-

tecture noticed this regularity and deﬁ ned this concept of

twem unikatowym oraz relacyjnym, stąd wszystkie rze-

czy od siebie zależą [7]. Przekonanie to nie stanowiło za-

sady moralnej, lecz jasno określoną postawę wobec natu-

ry. Z pers pektywy głębokiej ekologii moc rozumowania

przypisywana człowiekowi nie jest bowiem cechą wyróż-

niającą. Wszystko, co żyje, ma wewnętrzną wartość jako

własne miejsce w wielkiej sieci życia, niezależną od ewen-

tualnej wartości użytkowej dla ludzi. Næss potępiał redu-

kowanie przez człowieka bogactwa i różnorodności

życia,

z wyjątkiem zaspokajania żywotnych pot rzeb. Cytu jąc za

ﬁ lozofem: Wyrażanie troski o istoty pozaludzkie pogłębia

troskę o istoty ludzkie [8, s. 140]. Błędne przekonanie, że

Ziemia skupia z jednej strony ludzi, z drugiej zaś zaso-

by dla nich w postaci innych form życia, nadaje w efek-

cie tym drugim wartość instrumentalną. U podstaw wszel-

kich problemów ekologicznych leży złudzenie oddziele-

nia istot ludzkich od świata przyrody. Næss z naciskiem

podkreślał, że tym, co łączy wszystkie byty, jest wspól-

nota życia: Jeśli odczuwam, że coś żyje, czuję, że jakoś

jest ono podobne do mnie [...] fundamentalnie wszelkie

życie jest jednym [8, s. 141]. Ten plu ralistyczny świato-

pogląd z czasem uzyskał charakter ekozoﬁ czny, przypi-

sujący wielką wartość uczuciu jako władzy współzależnej

i współdzia

łającej, implikującej poczucie empatii i wspól-

noty z nieskończonym bogactwem form biologicznych.

Emocja – uczucie jest bowiem tym, co tworzy motywację

do zmiany. Łączy się z tym przekonanie, że większa część

życia ludzkiego ujęta jest w symbole. Wszyscy ludzie,

również współcześnie, zatopieni są w symbolicznym od-

czuwaniu, które jest nazywane przez Næssa „warunkiem

dobrobytu wszystkich istot”. Współodczuwanie z innymi

bytami prowadzi do pojęcia „wielkiej jaźni” obejmują-

cej wszystko, z czym jednostka się utożsamia. Proces ten

tworzy się przez odczuwanie czegoś własnego w czymś

innym. Per Ingvar Haukeland określa ekozoﬁ ę jako spo-

sób działania i bycia w świecie, zauważając, że: „Wycho-

dzenie” do przyrody jest tak naprawdę „wchodzeniem”

w ekologiczną, relacyjną jaźń, poszerzeniem naszego po-

czucia jaźni o doznanie wspólnoty, która zawiera także

inne istoty [12].

Myśl ﬁ lozoﬁ czna Næssa po dziś dzień ma znaczący

wpływ na sposób postrzegania świata, natury, człowieka

i jego aktów twórczych. Przekonanie, że wszelkie ży-

cie jest ze sobą powiązane na podobieństwo nordyckiego

splotu, znajduje odzwierciedlenie także w spo sobie kształ-

towania przez Norwegów form archi tek tonicznych

i struk-

tur mieszkaniowych w otwartym krajobrazie (il. 1).

Na szczególną uwagę zasługują układy gniazdowe za

bu-

dowy farmerskiej rozpowszechnione głów nie we wschod-

nie

j części kraju. Są one odzwierciedle niem jednego

z najważniejszych archetypów – koła z zaak cen towanym

cen trum, symbolizującego według Carla Gus tava Junga

obraz pełni – Jaźni, której wszystkie elemen ty skła-

dowe pozostają ze sobą w ścisłej współzależności, rów-

nowadze i harmonii. Mircea Eliade zalicza ten sym-

bol do archetypowych motywów doświad czania świata

– „obrazów otwartych”, używając terminu Obraz Śro-

d ka, współist niejącego obok Obrazu Drogi i Obrazu

Więzów. Motyw koła ukazuje, jak dynamiczne pro-

cesy psychiczne będą ce każdorazowo inną kombinacją

Norweskie zespoły gniazdowe / Norwegian nest developments 55

Il. 1. Krajobraz w rejonie

szczytu Dalsnibba,

okręg Geirangerfjord

(fot. E. Cisek)

Fig. 1. Landscape in the region

of Dalsnibba Mountain,

Province of Geirangerfjord

(photo: E. Cisek)

„chao su” i „porządku” otrzymują w efekcie ﬁ zyczną

postać i w zależnoś ci od kontekstu miejsca, czasu

i charakteru zamieszkującej je społeczności stają się

przestrzenną manifestacją archetypu. Christian Norberg-

-Schulz w swoim eseju: Bycie, przes trzeń i architektura

jako jeden z pierwszych teoretyków zauważył tę prawid-

łowość i zdeﬁ niował tę koncepcję genius loci jako: Strefy

zawarte w strukturze krajobrazu, odznaczające się od-

rębnym charakterem, odpowiadającym dającej się opi-

sać strukturze. [...] Struktura ta opisywana jest w katego-

riach miejsc, dróg i stref. [...] Każde założenie architekto-

niczne wyraża możliwości krajobrazu i artykułuje miejsca

dane mu przez przyrodę [10, s. 24]. Koncepcja ta wska-

zuje na istniejący porządek przestrzeni i holis tyczną na-

turę świata. Zgodnie z nią przestrzeń egzystencjalna czło-

wieka odwzorowuje genius loci, zachowując przy tym

naturalną, hierarchiczną strukturę otoczenia. Zaprojek-

towana forma architektoniczna jako projekcja archety-

powych obrazów każdorazowo stanowi fragment więk-

szej harmonijnej całości, z którą koresponduje i pozostaje

w pełnej równowadze. Odniesienia pot wierdzające tę teo-

rię odnajdywane były w rodzimym otoczeniu norwes-

kiego architekta – kraju o zróżnicowanej topograﬁ i, wy-

różniającej się: płas kowyżami, głębokimi dolinami, po-

tężnymi górami i rozrzeźbionym przez ﬁ ordy wybrzeżem.

Ze względu na niewielką gęstość zaludnienia – około

13 osób/km

– substytutem wsi stała się w Norwegii za-

budowa farmerska, która w zależności od regionu kraju

przyjmuje formę: gniazda, szeregu i grona. Założenia te

wyrażają poprzez swoją organizację ideę: miejsca, pełni,

bezpieczeństwa i wartości sąsiedzkiej. Myśl głębokiej

ekologii obecna jest zwłaszcza w centralnych struktu rach,

mających cechy organiczności, tak bliskiej na turze jako

„ochrona poczucia miejsca” powiązanego z ekoregionem,

gdzie dokonuje się rozwój społeczny w zgodzie z przy-

genius loci as: Zones existing in the structure of the land-

scape characterised by a separate nature which responds

to the structure that is possible to be described. [...] This

structure is described in categories of places, roads and

zones. [...] Each architectural layout is an expression of

the landscape possibilities and articulates the places that

are given by nature to it [10, p. 24]. This concept indicates

the existing order of space and a holistic character of the

world. Accordingly, the existential space of man imitates

genius loci, at the same time maintaining a natural, hi-

erarchic structure of the surroundings. A designed archi-

tectural form as a projection of archetypical images, each

time constitutes a fragment of greater harmonious entirety

by corresponding with it and maintaining the overall bal-

ance. References conﬁ rming this theory were found in the

native surroundings of the Norwegian architect – a coun-

try of a diverse topography, distinguished by plateaus,

deep valleys, enormous mountains and a coast shaped

by fjords. Taking into consideration low popu lation den-

sity, i.e. about 13 people/km

, a Norwegian substitute

of a village is a farm development which, depending on

a given region, assumes the form of a nest, row and circle.

Through their organisation, these layouts express an idea

of a place, fullness, security and neighbouring value. The

concept of deep ecology is particularly present in central

structures which have organic features that are so close

to nature as “protecting a sense of place” connected with

an eco-region where social development takes place in

accordance with nature. Until today, rural areas consti-

tute traditional communities in which we can see a strong

sense of bonds with nature, culture and Self. The life in

small communities forces people to perceive nature as re-

sources necessary to satisfy fundamental needs, however,

non-human forms are thus given more dignity. In order

to illustrate this principle, Arne Næss uses the image of

56 Ewa Cisek

a tree: A tree is life, not an object or a resource. It is a liv-

ing creature which even recognising this, also has a useful

value as a beam in the house construction [8, p. 141].

Eastern Norway as regards the landscape constitutes

mostly vast open spaces covered with spruce and birch

forests and deep valleys as well as plateaus with blue

lakes. Nature does not offer any distinctive places, hence

a common settlement form is represented by a nest deve-

lo pment (Norwegian: gård), which is an attempt at cos-

misation of the existing surroundings. For many centu-

ries, these complexes were built in isolated valleys which

most of the year were frozen. This implied a variety of

structures, separate ornamental details and speciﬁ c cus-

toms and laws of the particular communities. That was

how “economy based on a place” was formed, i.e. self-

-sufﬁ ciency of the particular complexes based on local

production ensuring satisfaction of vital needs. This form

of simple existence has survived to this day although due

to a system of tunnels under the mountains, the valleys

gradually gained possibilities to communicate with one

another and new structures which are built in our times

have a more universal character.

The farm developments (Norwegian: tun, tunet) both

in the past as well as at present consist of small build-

ings with various purposes connected with residing or

the type of farming activity. Each farm constitutes an

ordered structure which develops in time to have even

seve ral dozen buildings. The system develops organi-

cally around a free space of an irregular square thanks to

which each farm is given a unique and speciﬁ c openwork

form. The clarity of these systems is greater because they

have a ﬁ gural charac ter in relation to the landscape. This

results from the commonly used principle of “scattered

concentration” [5]. Consequently, the landscape retains

its continuity becoming a background for human activity.

All this is accompanied by rules of limitations and pro-

ximity of components of the whole arrangement, which

gives the architectural layout higher density in relation

to the surroundings. Therefore, the image of the com-

plex is perceived unambiguously and it is featured by

one clearly identiﬁ able place. The concept of a place is

thus created by notions of proximity, centralisation and

closure [1, p. 20]. The places distinguishable in this way

constitute basic elements of the existential space where

various communities reside. The dense character of farm

develop ments introduces order into the space, it “creates”

and emphasises a place. It is “an enclosure” that consti-

tutes a direct expression of a need for functioning and

being together socially. Based on a group system, a natu-

ral form of residing emerged, namely, a family commu-

nity and a community of neighbours. They form diver-

siﬁ ed and extensive spatial systems which are always

grounded in the basic topological scheme of a place of

residence – Image of Centre – a circle of houses with an

inner square.

In the provinces of Numedal, Hallingdal and Valdres

a nest type of farm development was formed, with a double

and irregularly shaped farm backyard (Norwegian: dob-

beltunet). Residential buildings and warehouses were usu-

ally located around one backyard, while livestock build-

rodą. Obszary wiejskie do dziś skupiają społecz ności tra-

dycyjne, w których pozostało silne poczucie więzi z na-

turą, kulturą i Jaźnią. Życie w małych wspólnotach zmu-

sza do postrzegania natury jako zasobów potrzebnych do

zaspokojenia fundamentalnych potrzeb, nadaje jednak

formom pozaludzkim godny wymiar. Arne Næss posłu-

guje się obrazem drzewa w celu zobrazowania tej zasa dy:

Drzewo jest życiem, a nie przedmiotem ani zasobem. Po-

zostając świadomym, że jest żywą istotą, ma również war-

tość użytkową jako belka w konstrukcji domu [8, s. 141].

Wschodnia Norwegia pod względem krajobrazowym

to w przeważającej większości bezkresne, otwarte prze-

strzenie porośnięte świerkowo-brzozowymi lasami oraz

głębokie doliny i płaskowyże z błękitnymi lustrami je-

zior. Przyroda nie oferuje tu zbyt wyrazistych miejsc, stąd

powszechną formą siedliska stała się zabudowa gniazdo-

wa (norw. gård), będąca próbą kosmizacji istniejącego

otoczenia. Układy te budowane były od wieków w odizo-

lowanych od siebie i skutych lodem przez większą część

roku dolinach. To implikowało różnorodność struktur, od-

rębne detale zdobnicze, a także swoiste zwyczaje i prawa

zamieszkujących je społeczności. W ten sposób ukształ-

towała się „ekonomia w oparciu o miejsce” – samowys-

tarczalność założeń bazująca na lokalnej produkcji, zapew-

niającej żywotne potrzeby. Taka forma prostej egzys tencji

przetrwała do dzisiaj, choć z czasem dzięki systemowi tu-

neli poprowadzonych pod górami doliny uzyskały ze sobą

nieograniczony kontakt i współcześnie powstające nowe

struktury mają charakter bardziej uniwersalny.

Farmerska zabudowa zagrodowa (norw. tun, tunet)

zarówno w przeszłości, jak i obecnie komponowana

jest z niewielkich budynków o zróżnicowanym przez -

naczeniu, związanym bądź to z mieszkaniem, bądź ty-

pem gos podarki. Każda farma tworzy uporządkowaną

struk tu rę rozrastającą się w czasie nawet do kilkudzie-

sięciu elemen tów. Układ rozbudowuje się organicznie

wokół wolnej przestrzeni nieregularnego placu, dzięki

czemu każda farma uzyskuje niepowtarzalną, jedyną

w swoim rodzaju ażurową formę. Czytelność tych ukła-

dów jest większa, ponieważ mają one charakter ﬁ gu ralny

w stosunku do krajobrazu. Wynika on z pow szechnie sto-

sowanej zasady „rozrzuconej koncentracji” [5]. Dzięki

niej krajobraz zachowuje ciągłość, stając się tłem dla dzia-

łalności ludzkiej. Towarzyszą temu

zasady ograniczenia

i bliskości elementów składowych

kompozycji, co nada je

założeniu architektonicz nemu większą gęstość w stosun-

ku do otoczenia. Obraz zespołu postrzegany jest dzięki

temu w sposób jed no znaczny i charakte ryzuje się jednym,

dającym się ziden tyﬁ kować miejscem. Koncepcja miejs-

ca tworzona jest więc przez pojęcia bliskoś ci, centraliza-

cji i zam knięcia [1, s. 20]. Tak wyróżnialne miejs ca sta-

nowią pod stawowe elementy przestrzeni egzystencjalnej,

zamieszkanej przez różne społecznoś ci. Zwarty kształt

za łożeń far mer skich porządkuje przestrzeń, „stwarza”

i podkreś la miejs ce. Jest „ogrodzeniem” stanowiącym

bezpośredni wyraz potrzeby funkcji i społecz nego bycia

razem. W oparciu o układ grupowy wykształ ciła się

naturalna forma zamieszkiwania: wspól nota rodzin-

na i sąsiedzka. Tworzą one zróżnicowane i rozbudowa-

ne układy przestrzenne, oparte jednak każdorazowo na

Norweskie zespoły gniazdowe / Norwegian nest developments 57

podstawowym schemacie topologicznym miejs ca za-

miesz ki wania – „Obrazie Środka” – kręgu domostw

z wew nętrznym placem.

W okręgu Numedal, Hallingdal i Valdres wykształcił

się typ gniazdowy zabudowy farmerskiej o podwójnym,

nieregularnym, wewnętrznym podwórzu gospodarczym

(norw. dobbeltunet). Wokół jednego dziedzińca lokowa -

no zwykle budynki mieszkalne i magazynowe, a wokół

odrębnego – obiekty inwentarskie. Najwięcej tego typu

farm można znaleźć na północ od Oslo, w Gudbrands-

dalen – rozległej dolinie otoczonej potężnymi górami.

Na wys tępujące tu gospodarstwa jedno- lub dwudzie-

dzińcowe składa się nawet po kilkanaście zabudowań.

Większość tego typu farm w regionie wschodnich do-

lin mogła liczyć sto lat temu nawet do 30 budynków. Do

najbardziej znanych zabytkowych gospodarstw z Gud-

brandsdalen należą: Lesja Prestegard z 1812 r. (Lesja),

Horda z lat 1790–1799 i Søre Harildstad z lat 1773–1779

(Heidal), Nedre Kvarberg z lat 1725–1799, Valbjør z lat

1700–1799, Nigard-Sø’Sanbu z lat 1700–1799 i Klep-

pe Nordigård z 1623 r. (Vågå), Hågå z lat 1700–1799

(Nord-Fron), Uppigard Sulheim z lat 1500–1599 (Lom),

Kruke z lat 1686–1699 (Øvre Heidalen) oraz dwudzie-

dzińcowa Bjørn stad

z 1709 r. (Vågå) [6]. Tradycyjne, wielo-

bu dynkowe założenia przestrzenne o układzie gniazdo-

wym po chodzące z XVII, XVIII i XIX w. można obejrzeć

w skansenach rozsianych po całej Norwegii m.in.: w Mai-

haugen koło Lillehammer, na półwyspie Bydgøy w Oslo,

w Bergen i Kaupanger (il. 2, 3). XVIII-wieczna farma

Bjørnstad, obecnie eksponowana w skansenie Maihau gen,

z za ak cen towanym drewnianą bramą wejś ciem jest przy-

kładem założenia o prosumpcyjnym charakterze. Gospo-

dars two ma układ dwudziedzińcowy. Wokół pierwszego

podwórza skupione są trzy domy – dwa sezonowe (zimo-

wy i letni) oraz kurna chata z centralnie zlo kalizowanym

pa leniskiem [3]. Chata kurna należy do najstarszych bu-

dowli naziemnych w Norwegii. Była to budowla jedno-

izbowa, bezokienna, o wieńcowej kons trukcji. Wejś cie

ings around the other. Such farms are the most numerous

in the area north of Oslo in Gudbrandsdalen – a vast val-

ley surrounded by huge mountains. The one- and two-

backyard farms situated in this part of Norway have even

a dozen or so buildings each. One hundred years ago the

majority of these farms in the eastern valleys region had

even up to 30 buildings. The most famous historical farms

from Gudbrandsdalen are: Lesja Prestegard (1812) in Les-

ja, Horda (1790–1799) and Søre Harildstad (1773–1779)

in Heidal, Nedre Kvarberg (1725–1799), Valbjør (1700–

–1799, Nigard-Sø’Sanbu (1700–1799) and Kleppe Nor-

digård (1623) in Vågå, Hågå (1700–1799) in Nord-Fron,

Uppigard Sulheim (1500–1599) in Lom, Kruke (1686–

–1699) in Øvre Heidalen as well as two-backyard Bjørns-

tad (1709) from Vågå [6]. Traditional multi-building nest

system spatial layouts originating from the 17

, 18

and

centuries can be admired in open-air museums which

are scattered all over Norway, for example in Maihaugen

near Lillehammer, on the peninsula Bydgøy in Oslo, in

Bergen and Kaupanger (Fig. 2, 3). The 18

century farm

of Bjørnstad from Vågå, at present exhibited in the open-

air museum of Maihaugen near Lillehammer with the

entrance accentuated by a wooden gate is an example of

a prosumer character layout. The farm has a two-backyard

system. Around one backyard there are three houses – two

seasonal ones (winter and summer) and a chimneyless hut

with a centrally located ﬁ replace [3]. The chimneyless

hut belongs to the oldest over ground buildings in Nor-

way. It was a one-room structure without windows also

referred to as a log cabin. The entrance was located in

the front wall, a roof-ridge bearing one. Light to the in-

terior was provided through an opening in the roof which

was also an outlet for the smoke from the open ﬁ replace.

The only equipment of the interior consisted of benches

situated around the room. The subsequent solutions are

characterised by an additional porch covered by a sepa-

rate roof [2, p. 9]. The following structures were also built

in this part of the settlement: a granary – traditional loft,

Il. 3. Gospodarstwo o układzie gniazdowym z początku XIX w.

w skansenie Maihaugen koło Lillehammer (fot. E. Cisek)

Fig. 3. Nest system farm, beginning of the 19

century in the open air

museum of Maihaugen near Lillehammer (photo: E. Cisek)

Il. 2. Drewniana zabudowa o układzie gniazdowym z końca XVIII w.

w skansenie Maihaugen koło Lillehammer (fot. E. Cisek)

Fig. 2. Wooden nest system development, end of the 18

century in the

open air museum of Maihaugen near Lillehammer (photo: E. Cisek)

58 Ewa Cisek

workshops – with residential parts upstairs, a stable, forge

and henhouse. Around the other backyard there were only

farm buildings, i.e. a barn, storages, cubby holes, a shed,

a sheep shed and a sty. In the close neighbourhood of the

settlement there was a detached sauna. The complex was

built with the use of wood, natural stone and peat. All

buildings were covered by roofs made of turf on a peat ba-

sis put on a layer of birch bark. The roofs covered by sun-

baked grass, ears of rye and ﬁ eld ﬂ owers constitute an im-

portant element of the national style of the traditional Nor-

wegian building industry. The nest farms which were built

in the 18

and 19

centuries were populated mainly by

fami ly communities. Each family member when achiev-

ing maturity built a new house within the existing circle of

buildings. Therefore, the complex was extended in an or-

ganic way, hence the preserved structures are so charming

due to their diversity and uniqueness. The contemporary

farms inhabited by one family are much smaller than the

old layouts. They additionally differ from the old ones in

that they were built with the use of various technologies

of construction. The historical forms were built mainly of

wood, which made them monochromatic and they were

perceived in the space as an undivided structure. Stryns-

vatn farm by the lake of the same name situated near Stryn

is an example of a contemporary nest complex in which

each of the three houses was built using different tech-

nologies, namely, log technology, frame construction and

brick technology (Fig. 4, 5). Each of the houses was given

different rooﬁ ng: turf, tiles and slates [4]. Within the com-

plex there is also a barn adapted for rooms for tourists and

a lodging house. Agro-tourism put a new face to many

farm developments to a large extent. Adaptation of the old

farm buildings for tourism purposes became a widespread

phenomenon.

In the eastern part of the country the nest farms’

character is mainly connected with animal breeding and

agro-tourism. An integral part of breeding farms are she-

Il. 4. Współczesne gospodarstwo gniazdowe

nad jeziorem Strynsvatnet koło Strynu

(fot. E. Cisek)

Fig. 4. Contemporary nest farm by the Lake Strynsvatnet

near Stryn (photo: E. Cisek)

Il. 5. Jeden z domów mieszkalnych krytych darnią w obrębie

gospodarstwa gniazdowego nad jeziorem Strynsvatnet

koło Strynu (fot. E. Cisek)

Fig. 5. One of the houses covered by turf within the nest farm

by the Lake Strynsvatnet near Stryn (photo: E. Cisek)

lokalizowano w ścianie frontowej, kalenicowej. Doświet-

lenie wnętrza stanowił otwór w dachu, przez który wy-

dostawał się dym z otwartego paleniska. Jedyne wy-

po sażenie stanowiły ławy okalające izbę. Późniejsze

roz wiązania charakteryzowały się dodatkowym gankiem

krytym odrębnym dachem [2, s. 9]. W tej części założenia

wzniesiono również: spichlerz – tradycyjny loft, pracow-

nie-warsztaty z rezerwą mieszkaniową na piętrze, stajnię,

kuźnię i kurnik. Wokół drugiego dziedzińca znajdowały

się wyłącznie pomieszczenia gospodarcze, tj. stodoła, ma-

gazyny, schowki, obora, owczarnia i chlew. W bliskim są-

siedztwie zespołu zlokalizowana była wolno stojąca sau-

na. Do budowy zespołu użyto drewno, naturalny kamień

i torf. Wszystkie zabudowania otrzymały dach, którego

pokrycie stanowi darń na torfowym podłożu, układanym

na warstwie brzozowej kory. Dachy najeżone przeświet-

loną słońcem trawą, kłosami żyta i polnymi kwiatami sta-

nowią ważny element narodowego stylu w tradycyjnym

norweskim budownictwie. Powstałe na przełomie XVIII

i XIX w. gospodarstwa gniazdowe zamieszkiwane były

głównie przez wspólnoty rodzinne. Każdy członek rodziny

po osiągnięciu dojrzałości stawiał sobie dom w obrębie

istniejącego już kręgu zabudowań. Rozbudowa zes połu

miała więc charakter organiczny, stąd urok tych zacho-

wanych struktur, tak bardzo różnorodnych i niepowtarzal-

nych. Współczesne farmy zamieszkane przez jedną rodzi-

nę mają skromniejsze rozmiary niż dawne założenia. To

co je jeszcze odróżnia, to różnorodność technologii, w ja-

kich poszczególne domostwa zostały wzniesione. Zabyt-

kowe farmy budowano głównie z drewna, co nadawało

im monochromatyczność i odczytywane były w przes-

trzeni jako jedna, niepodzielna struktura. Gospodarstwo

Strynsvatn położone nad jeziorem o tej samej nazwie,

usytuowane koło Strynu jest przykładem współczesne-

go zespołu gniazdowego, w którym każdy z trzech do-

mów wykonano w innej technologii: drewnianej zrębo-

wej, drewnianej szkieletowej i murowanej (il. 4, 5). Każ-

Norweskie zespoły gniazdowe / Norwegian nest developments 59

de z domostw uzyskało również inne pokrycie dachu:

darń, dachówkę i łupek [4]. W obrębie zespołu znajdu-

je się jeszcze stodoła zaadaptowana na pokoje dla turys-

tów oraz chata noclegowa. Agroturystyka bardzo odmie-

niła oblicze wielu założeń farmerskich. Adaptacja daw-

nych budynków gospodarczych do celów turystycznych

stała się powszechnym zjawiskiem.

We wschodniej części kraju gospodarstwa gniazdowe

mają charakter głównie hodowlany i agroturystyczny. In-

tegralną częścią farm hodowlanych są pasterskie szała-

sy, często z osobno stojącą sauną, zlokalizowane na pła-

skowyżach Pallestowa i Hardangervida. Malownicze,

ﬁ el dowe płaskowyże porośnięte roślinnością tundrową

z szarymi lub czerwonymi szałasami z drewna i kamie-

nia rozciągają się na wysokości 800 m ponad poziomem

wielkich dolin, gdzie położone są właściwe gospodarstwa

farmerskie.

Wiele z pasterskich chat wykupywanych jest obec-

nie przez mieszkańców miast z przeznaczeniem na dom-

ki letniskowe – hytte (il. 6). Te górskie szałasy zajmo-

wały szczególne miejsce w ﬁ lozoﬁ i Arne Næssa. Są one

przestrzennym odwzorowaniem friluftsliv – „życia na

wolnym powietrzu”. Rozpowszechniona współcześnie

w Norwegii idea „wchodzenia w przyrodę” ma służyć

samo urzeczywistnieniu się w naturze i odkrywaniu swo-

jej tożsamości. Tak zwane „udanie się w przyrodę” po-

przez opuszczenie ciasnych miejskich przestrzeni staje

się obecnie coraz większą wartością. Warto w tym miejs-

cu posłużyć się cytatem z Nilsa Faarlunda: Przyroda jest

dachem kultury [12]. Najsilniej można to odczuć poprzez

kontrasty: Między obszarami dziczy i parkami miejs kimi

oraz pracą umysłową i ręczną [12]. Proste życie oferowa-

ne przez archetypową w kształcie chatę poł

ożoną wyso-

ko w górach implikuje nową postawę odczytywaną jako

utożsamianie się z naturą. Cytując za

Næss

em: Pros te

środki bowiem prowadzą do bogatych celów [9, s. 2].

Norweski ﬁ lozof większą część swojego życia spędził

w hytte Tvergastein położonej 1505 m n.p.m. w górach

Il. 6. Hytte na płaskowyżu Pallestowa (fot. E. Cisek)

Fig. 6. Hytte on Pallestowa plateau (photo: E. Cisek)

pherd shelters, often with a detached sauna, located on

Pallestowa and Hardangervida plateaus. Picturesque ﬁ eld

plateaus covered with tundra ﬂ ora with grey or red wood

and stone shelters spread at a height of 800 m above the

level of great valleys where proper farms are situated.

At present, many shepherd huts are bought by residents

of cities who convert them to summer cottages – hytte

(Fig. 6). These mountain shelters were of particular signiﬁ -

cance for Arne Næss philosophy. They are a spatial repre-

sentation of friluftsliv – “living in the open.” In Norway

a con temporarily widespread idea of “entering nature” is

supposed to serve the purpose of self-realisation in nature

and discovering man’s own identity. The so called “mak-

ing your way into nature” by leaving narrow city spaces is

now gaining a greater and greater value. According to Nils

Faarlund: Nature is the roof of culture [12]. This can be best

felt through contrasts: Between regions of wilderness and

city parks; mental work and manual work [12]. A simple

life that is offered by an archetypically shaped hut situa ted

high in the mountains implies a new attitude that is un-

derstood as identifying with nature. Quoting the Norwe-

gian philosopher: Simple means lead to rich ends

[9, p. 2].

Næss spent most of his life in hytte Tvergastein situa ted

1505 metres AMSL in the Hallingskarvet mountains. In

his memoirs The Call of the Mountain he describes his

reﬂ ections in this way: My mother had a hut at the foot of

Hallingskarvet. So every day we could look at this moun-

tain. Every day it was different although it was the same,

despite changes. I interpreted this as speciﬁ c calmness.

Deep inside it remained complete – not harmonious – this

word is too strong – rather sustainable. This way, you look

with sympathy at everything that does

not try to kill you

directly [13]. For Næss, the mountains were not only mine-

rals, they acquired a symbolic meaning and this added to

their dignity as non-human beings. This brings to mind

Heidegger’s “poetic sojourn” as “being in the world.”

The developing tourism has an impact on the face and

way of functioning of the contemporary farms. The eastern

part of the country is frequently visited by tourists, hence

some of the nest developments have been adapted for ho-

tel complexes or camp sites were built nearby. Among the

most popular agro-tourism farms there is the 11

-century

Elveseter farm at the foot of the Jotunheimen mountain

range. The farm Aasletten in the Olympic games village

Øyer near Lillehammer in the valley of the river Lågen

was adapted for a guesthouse. Some camping houses were

built nearby (Fig. 7). In the agricultural region of Gud-

brandsdalen and Ottadalen we can admire some magniﬁ -

cent examples of nest developments. In the picturesque

broad valley of the River Otta there are scattered small

farms which along with strips of ﬁ elds and orchards form

colourful clusters of buildings against the background

of rugged and huge mountains. Central layouts are not

in contrast with surrounding nature, on the contrary, they

exist together in a speciﬁ c natural symbiosis (Fig. 8).

In the north-west part of the country we can observe

a different type of open nest farms with a regular square

courtyard (Norwegian: åpentﬁ rkanttun), while in the

north of Norway in the Trøndelag region there is a closed

system with buildings in the form of a square (Norwegian:

60 Ewa Cisek

Il. 7. Dawne gospodarstwo o charakterze hodowlanym Aasletten

w Øyer zaadaptowane na pensjonat (fot. E. Cisek)

Fig. 7. Former breeding farm Aasletten in Øyer

adapted for a guesthouse (photo: E. Cisek)

Il. 8. Współczesna farma o układzie gniazdowym w rejonie Strynu

(fot. E. Cisek)

Fig. 8. Contemporary nest system farm in the region of Stryn

(photo: E. Cisek)

Hallingskarvet. We wspomnieniach Zew góry dzieli się

swoimi reﬂ eksjami: Moja matka posiadała chatę u pod-

nóża masywu Hallingskarvet. Zatem codziennie mogli-

śmy spoglądać na tę górę. Każdego dnia była inna, choć

pozostawała wciąż ta sama, pomimo zachodzących w niej

zmian. Interpretowałem to jako swoisty spokój. Głęboko

wewnątrz pozostawała całkowita – nie harmonijna – to

zbyt mocne słowa – raczej zrównoważona. W ten sposób

można patrzeć życzliwie na wszystko, co bezpośrednio nie

próbuje nas zabić [13]. Góry nie były dla Næssa tylko

minerałami, uzyskiwały znaczenie symboliczne, co przy-

dawało im godności jako bytom pozaludzkim. Przywodzi

to na myśl ideę hei deggerow skiego „poetyckiego przeby-

wania” jako „bycia w świecie”.

Rozwijająca się turystyka wpływa na oblicze i sposób

funkcjonowania współczesnych farm. Wschodnia

część

kraju jest chętnie odwiedzana przez turystów, stąd część

założeń gniazdowych zaadaptowano na kompleksy hote-

lowe lub powstały przy nich kempingi. Do najbardziej zna-

nych agroturystycznych gospodarstw należy XI-wiecz-

na farma Elveseter u stóp masywu Jotun heimen. Farma

Aasletten w olimpijskim miasteczku Øyer koło Lilleham-

mer, w dolinie rzeki Lågen przekształcona została w pen-

sjonat. Obok wniesiono domki kempingowe (il. 7). W rol-

niczym rejonie Gudbrandsdalen oraz Ottadalen można

podziwiać wspaniałe przykłady zabudowy gniazdowej.

W malowniczej, szerokiej dolinie rzeki Otta rozrzucone

są niewielkie gospodarstwa, które ze wstęgami pól i sa-

dów tworzą barwne skupiska zabudowy na tle surowych

i potężnych gór. Centralne założenia nie rywalizują z ota-

czającą je przyrodą, przeciwnie, egzystują z nią w swego

rodzaju naturalnej symbiozie (il. 8).

W północno-zachodniej części kraju ukształtował się

odmienny typ zagród gniazdowych otwartych, o regular-

nym kwadratowym dziedzińcu (norw. åpentﬁ rkanttun),

na północy Norwegii, w okręgu Trøndelag, występuje

zaś układ zamknięty, z budynkami w formie czworokąta

(norw. lukketﬁ rkanttun). Tradycyjne gospodarstwa składa-

ją się zazwyczaj z pomalowanego na biało, dwukon dyg-

nacyjnego domu mieszkalnego o wydłużonym kształcie

(norw. trønderlåner), krytego skośnym dachem i lokali-

zowanego zwykle na wzniesieniu, oraz niskich budyn ków

gospodarczych w kolorze głębokiej czerwieni. Najwięcej

tego typu farm znajduje się w rów ninnym rejonie rolni-

czym Trondheimsfjorden.

Widoczna w idei gniazdowej formy ludzkiego siedli-

ska myśl ﬁ lozoﬁ czna dotykająca nurtu głębokiej ekologii

ukazuje architektoniczną twórczość człowieka w całkiem

nowym świetle. Nie należy przy tym postrzegać postawy

wobec natury jako romantycznej, nie jest bowiem całkiem

pozbawiona utylitaryzmu. Jest to raczej postawa respek-

tująca jej prawa, uznająca, że przyroda ma wewnętrzną

wartość, nie tylko instrumentalną. W celu harmonijnego

współżycia z nią należy rozpocząć pracę od podstaw: wy-

eliminować źródła zanieczyszczeń, ograniczyć nadmierną

konsumpcję i promować życie w oparciu o proste środki,

albowiem o jakości życia nie świadczy jego standard, ale

to, jak podmiot doświadcza siebie i otaczający go świat

W małych norweskich społecznościach zamieszkujących

gniazdowe struktury wprowadzane są zatem rozwiąza-

lukketﬁ rkanttun). Traditional farms usually consist of

a two-storey house painted white with an elongated shape

(Norwegian: trønderlåner) which is covered by a slant-

ing roof and mostly located on a hill accompanied by low

deep red farm buildings. Most farms of this type are situ-

ated in the plain agricultural region of Trondheimsfjorden.

In the idea of the nest form human settlement, we can

notice that a philosophical thought, which refers to the

trend of deep ecology, presents architectural creative acti-

vity of man in a completely different light. The attitude

towards nature cannot be perceived as romantic in this

context because it is not entirely deprived of utilitarian-

ism. It is rather an approach that respects nature’s laws

and recognises that nature has an internal value which is

not only instrumental. In order to harmoniously coexist

with nature, it is necessary to start from scratch: to elimi-

nate sources of pollution, to limit excessive consumption,

to promote life based on simple means because the qual-

ity of life is not proved by its standard but by the way we

experience the surrounding world and ourselves. Thus, in

Norweskie zespoły gniazdowe / Norwegian nest developments 61

small Norwegian communities residing in nest develop-

ments ecological solutions are introduced consisting in

planning and exploiting the land, production and con-

sumption of local green products, ecological education

and ecological agriculture. Of course, in order to make

the whole system function properly, it is necessary to

introduce comprehensive changes in ways of managing

ﬁ nances and economy in accordance with the initiative of

the UN Green Economy [12].

Nina Witoszek summarises the creative activity of this

great philosopher as follows: Næss created something that

crowned a long tradition starting from Stoicism which we

discover in old sagas, through holism discovered in early

Norwegian thought and ﬁ nally concentrating on nature

which has always been a part of the Norwegian identity and

“pastoral enlightenment” [...] he modiﬁ ed something that

was before, combined ethics, passion with the identity based

on signs of nature and attachment to it [11]. Undoubtedly,

holistic views of the world of this remarkable philosopher

had a great inﬂ uence on the way Norwegians perceive na-

ture, man and products of his activity, including architectur-

al works. We could describe the architect’s attitude to nature

as contemplative, enabling to look at nature and landscapes

with attention, understand their structure and connections

existing between their particular elements, approach them

with empathy and propose an idea which would be in ac-

cordance with the rest of nature, similarly to the role of

a well-tuned instrument in a great orchestra. Nowadays,

the trend of deep ecology is developed in many directions

and in various domains, all in accordance with the idea of

pluralism by Næss: by cultural ecologist and philosopher

David Abram, English researcher of Gaia Stephan Harding

as well as by Norwegian scientists: eco-psychologist Per

Espen Stones and eco-philosopher Per Ingvar Haukeland.

Translated by

Bogusław Setkowicz

Bibliografia/References

[1] Allan T., Wikingowie. Życie, legendy, sztuka, National Geographic,

Warszawa 2003.

[2] Barucki T., Architektura Norwegii, Arkady, Warszawa 1982.

[3] Bresson T., Bresson J.-M., Maisons de bois architectures scandi-

naves, Bordas, Paris 1986.

[4]

Cisek E., Mieszkaniowe struktury przestrzenne i społeczne w nor-

weskich założeniach gniazdowych, „Architectus” 2005, nr 1–2

(17–18),

87–95.

[5] Cisek E., Przestrzeń egzystencjalna w norweskich założeniach

mieszkaniowych, [w:] Z. Bać (red.), Psychologia organizacji przes-

trzeni środowiska mieszkaniowego. Habitaty 2003, Politechnika

Wrocławska, Wrocław 2004, 107–119.

[6] Engen A., Havran J., Våre vakre hus, Gudbrandsdalen, Oslo 1994.

[7] Næss A., Life’s Philosophy, Reason and Feeling in a Deeper World,

Athens, London 2002.

[8] Næss A., Lifestyle Trends within the Deep Ecology Movement,

[w:] A. Drengson, B. Devall (red.), Ecology of Wisdom, Berkeley

2008, 140–141.

[9] Næss A., Mountains and Mythology, „The Trumpeter” 1995,

Vol. 2, No. 4, 2–7.

[10] Norberg-Schulz Ch., Bycie, przestrzeń i architektura, Wydawnictwo

Murator, Warszawa 2000.

[11] O Arne Næssie, Norwegach, Naturze i głębokiej ekologii – z Niną

Wito szek rozmawia Albert Rubacha, „Dzikie życie” 2008, nr 9

(171), www.pracownia.org.pl/dzikie-zycie-numery-archiwalne,2224,

article,

4078 [accessed: 23.02.2013].

[12]

O głębi ﬁ lozoﬁ i i radości życia. Z Perem Ingvarem Hauke landem

rozmawia Albert Rubacha, „Dzikie życie” 2010, nr 9 (195),

www.pracow nia.org.pl/dzikie-zycie-numery-archiwalne,2291,article,5156

[accessed: 23.02.2013].

[13] Zew góry. Fragmenty wywiadu z Arne Næssem przeprowadzonego

przez Jana van Boeckela w czerwcu 1995 r. , „Dzikie życie”

2009, nr 4 (178), www.pracownia.org.pl/dzikie-zycie-numery-

archiwalne,2236, article,4220 [accessed: 23.02.2013].

nia ekologiczne, polegające na planowaniu i wykorzysty-

waniu ziemi, produkcji i konsumpcji miejscowych, zie-

lonych produktów, edukacji ekologicznej i ekologicznym

rolnictwie. Oczywiście, aby cały system mógł właściwie

funkcjonować, potrzebne są całościowe zmiany zarządza-

nia ﬁ nansami i ekonomii zgodnie z inicjatywą Zielonej

Ekonomii ONZ [12].

Nina Witoszek tak podsumowuje twórczość wielkiego

ﬁ lozofa: Næss stworzył coś, co było uwieńczeniem dłu-

giej tradycji, począwszy od stoicyzmu, który odkrywamy

w starych sagach, przez holizm odkrywany we wczes-

nej myśli norweskiej, a skończywszy na przyrodzie, któ-

ra zaw sze była częścią norweskiej tożsamości i „pastoral-

nego” oświecenia […] przetworzył to, co było wcześniej,

dokonał połączenia etyki, pasji z tożsamością, opartą na

znakach natury, przywiązaniu do niej [11]. Bez wątpie-

nia holistyczne poglądy na świat wielkiego ﬁ lozofa mia-

ły olbrzymi wpływ na sposób postrzegania przez Norwe-

gów natury, człowieka oraz wytworów jego działalności,

w tym dzieł architektonicznych. Można określić postawę

architekta wobec natury jako kontemplacyjną, pozwalają-

cą przyjrzeć się przyrodzie i krajobrazom z uwagą, zrozu-

mieć ich strukturę, budowę i związki, jakie zachodzą po-

między poszczególnymi elementami, zbliżyć się do nich

z empatią i zaproponować ideę, która współbrzmiałaby

z resztą jak dobrze nastrojony instrument w wielkiej or-

kiestrze. Współcześnie nurt głębokiej ekologii rozwijany

jest w wielu kierunkach i na różnorodnych płaszczyz nach:

przez ekologa kulturowego i ﬁ lozofa Davida Abrama, an-

gielskiego badacza Gai Stephana Hardinga oraz Norwe-

gów: ekopsychologa Per Espena Stonesa i ekoﬁ lozofa Per

Ingvara Haukelanda.

62 Ewa Cisek

Streszczenie

Obecny w twórczości Arne Næssa holistyczny obraz świata, ukazujący jego biologiczną różnorodność i niekwestionowaną wartość wszystkich żyją-

cych bytów stał się podstawą nurtu filozofii środowiskowej znanej jako głęboka ekologia. Myśl filozoficzna Næssa po dziś dzień ma znaczący

wpływ na sposób postrzegania świata, natury, człowieka i jego aktów twórczych. Przekonanie, że wszelkie życie jest ze sobą splecione na podo-

bieństwo nordyckiego splotu znajduje swoje odzwierciedlenie także w sposobie kształtowania przez Norwegów form architektonicznych i struktur

mieszkaniowych w otwartym krajobrazie. Na szczególną uwagę zasługują układy gniazdowe zabudowy farmerskiej rozpowszechnione głównie

we wschodniej części kraju. Są one odzwierciedleniem jednego z najważniejszych archetypów – koła z zaakcentowanym centrum, symbolizujące-

go według Carla Gustava Junga obraz pełni – Jaźni, której wszystkie elementy składowe pozostają ze sobą w ścisłej współzależności, równowadze

i harmonii. Widoczna w idei gniazdowej formy ludzkiego siedliska myśl filozoficzna, dotykająca nurtu głębokiej ekologii, ukazuje architektonicz-

ną twórczość człowieka w całkiem nowym świetle. Nie należy przy tym postrzegać postawy wobec natury jako romantycznej, nie jest bowiem

całkiem pozbawiona utylitaryzmu. Jest to raczej postawa respektująca jej prawa, uznająca, że przyroda ma wewnętrzną wartość, nie tylko instru-

mentalną. W celu harmonijnego współżycia z nią należy rozpocząć pracę od podstaw: wyeliminować źródła zanieczyszczeń, ograniczyć nadmier-

ną konsumpcję, promować życie w oparciu o proste środki, albowiem o jakości życia nie świadczy jego standard, tylko to, jak doświadcza się

siebie i otaczający świat. W małych norweskich społecznościach, zamieszkujących gniazdowe struktury, wprowadzane są zatem rozwiązania

ekologiczne, polegające na planowaniu i wykorzystywaniu ziemi, produkcji i konsumpcji miejscowych, zielonych produktów, edukacji ekologicz-

nej i ekologicznym rolnictwie.

Abstract

A holistic picture of the world showing its biological diversity and unquestionable value of all life forms, i.e. the picture that is present in the

creative activity of Arne Næss became a foundation for an environmental philosophy concept known as deep ecology. Næss philosophy has

a si gnificant impact on the way of perceiving the world, nature, man and his acts of creation. A belief that life in all its forms is mutually intertwined

similarly to a Nordic weave is also reflected in the way of shaping architectural forms and residential structures by Norwegians in the open land-

scape. Particular attention should be focused on nest systems of farm developments which are especially popular in the eastern part of the country.

They reflect one of the most important archetypes, i.e. a circle with an accentuated centre that – according to Carl Gustav Jung – symbolises the

image of fullness – of Self with all its components being strictly interdependent and balanced with one another in mutual harmony. In the idea of

the nest form human settlement, we can notice that a philosophical thought, which refers to the trend of deep ecology, presents architectural creative

activity of man in a completely different light. The attitude towards nature cannot be perceived as romantic in this context because it is not

entirely deprived of uti litaria nism. It is rather an approach that respects nature’s laws and recognises that nature has an internal value which is not

only instrumental. In order to harmoniously coexist with nature, it is necessary to start from scratch: to eliminate sources of pollution, to limit

excessive consumption, to promote life based on simple means because the quality of life is not proved by its standard but by the way we experi-

ence the surrounding world and ourselves. Thus, in small Norwegian communities residing in nest developments ecological solutions are intro-

duced consisting in planning and exploiting the land, production and consumption of local green products, ecological education and ecological

agriculture.

Słowa kluczowe: głęboka ekologia, Arne Næss, zabudowa gniazdowa

Key words: deep ecology, Arne Næss, nest development