Ochrona autentyku czy palimpsest – dylematy w procesie rewaloryzacji zespołu ogrodowego w Białaczowie

Małgorzata Milecka

doi:10.5277/arc160104

Streszczenie

Autorka, odwołując się do złożonych problemów ochrony zniszczonego na skutek trąby powietrznej w lipcu 2011 r. białaczowskiego parku, porusza ważne kwestie związane z zagadnieniem ochrony autentyku w polskich ogrodach historycznych i postuluje wypracowanie metody postępowania konserwatorskiego, nie tylko w celu ratowania Białaczowa, ale także usprawnienia ewentualnych działań w analogicznych przypadkach, które niestety coraz częściej mogą się pojawiać z powodu zmian klimatycznych. W skład omawianego zespołu rezydencjonalnego w Białaczowie (woj. łódzkie) wchodzi rozległy (ponad 22 ha) park o charakterze krajobrazowo-leśnym, kształtowany na przestrzeni wieków przez wybitnych planistów (Lindauer, Stricker, Szanior, Tański). Uznawany był on do niedawna za jedno z najcenniejszych założeń ogrodowych w Polsce, charakteryzujących się wysokimi walorami zarówno kulturowymi, jak i przyrodniczo-krajobrazowymi. Po kataklizmie skala zniszczeń była nieporównywalna do jakichkolwiek, jakie do tej pory na skutek czynników naturalnych dotknęły założenia ogrodowe na terenie Polski. Po zdarzeniu tym w zasadzie natychmiast rozpoczęto prace porządkowe, jednak poza nimi do tej pory nie udało się niczego więcej zrobić, by uchronić tę cenną historyczną kompozycję przed całkowitym zniszczeniem. Sam proces rewaloryzacji założenia, poza oczywistymi trudnościami wynikającymi z charakteru i zakresu zniszczeń, z wielu przyczyn jest niezwykle skomplikowany. Przede wszystkim niezbędne jest określenie kierunku działań konserwatorskich dotychczas nie dość precyzyjnie zaplanowanych. Powinny one zmierzać do ochrony autentyku. Park jest wielowiekowym „zapisem” przemian kompozycyjnych, od zespołu o prawdopodobnie średniowiecznej metryce, po XIX-wieczną, przekształcaną jeszcze na początku XX w. rozległą kompozycję krajobrazową. Paradoksalnie, zniszczenia drzewostanów odsłoniły wiele elementów dotychczas nieczytelnych w układzie. Wydaje się niezwykle ważne, by jak najszybciej podjąć profesjonalnie prowadzone prace polegające na ochronie wszystkich elementów i odbudowie jego układu przestrzennego w oparciu o relikty historycznej kompozycji.

Słowa kluczowe:
zabytek
park
białaczów
zniszczenie
rewaloryzacja
autentyzm

Podgląd pełnego artykułu jest możliwy wyłącznie na większych ekranach.

2016

1(45)

DOI: 10.5277/arc160104

Małgorzata Milecka*

Ochrona autentyku czy palimpsest –

dylematy w procesie rewaloryzacji zespołu ogrodowego w Białaczowie

To protect the original or a palimpsest –

dilemmas of the redevelopment process of the historic garden in Białaczów

Doświadczeni konserwatorzy ogrodów historycznych

mają pełną świadomość tego, że nawet pod okiem twórcy

każdy założony ogród natychmiast zaczyna własne ży

cie. Nie tylko twórca, ale również kolejni właściciele

i og rodnicy, ich możliwości (także nansowe), potrzeby

i gusta kształtują w czasie kompozycję ogrodową. Ty

powy proces tworzenia ogrodu określanego dzisiaj jako

zabytkowy zazwyczaj trwał latami, często przez całe

ży cie kolejnych właścicieli i wykonawców i rzadko by 

wał wierną realizacją jednego projektu. W róż nym stop 

niu był kontynuowany przez kolejnych wła ścicieli oraz

zatrudnianych przez nich planistów i ogrod ni ków. Świa

domy tego był już Hermann PücklerMuskau [1], który

twierdził, że niemożliwe jest uzyskanie, by park w trakcie

swego życia utrzymał formę oryginalną. Dla tego też pra

wie nierealne jest obecnie stwierdzenie, jak dany ogród

zabytkowy wyglądał w kolejnych swych „odsłonach”,

zatem i to, co jest, a co nie jest autentyczne w tego typu

dziele. To, co stanowi o wartości nawarst wień struktury

ogrodowej, stwarza jednocześnie problem w od czyta 

niu „prawdziwości” dzieła, albowiem do dzia łań ludz

kich dołącza się tu też natura i jej prawa. Prze prowadza

jąc rewaloryzacje założeń ogrodowych, możemy dziś

jedy nie snuć mniej lub bardziej wiarygodne domysły co

do au tentyzmu niektórych składowych kompozycji, ma 

ją ce jednak najczęściej wartość jedynie przypuszczeń.

Experienced conservators of historic gardens fully

realize that even once a garden is designed it begins its own

life. The garden composition is formed over time

not only

by its original designer but also by its successive owners

and gardeners as well as their possibilities (in cluding 

nances), needs and tastes. A typical process of a garden

creation which is described today as a historic gar den

usually takes years, often the whole life of the successive

owners, designers, and builders. Rarely is the nal result

as originally planned. Its successive owners as well as

the designers or gardeners employed by them con tinue

complete the original design to various extent. Her mann

PücklerMuskau [1] realized that and he was right when he

said that it is impossible for any parks to maintain their ori

ginal form throughout their entire existence. That is why it

is actually impossible to de termine today what a specic

historic garden looked like in its individual “episodes of

existence”, which means it is impossible to say which

elements are original and which are not. What determines

the value of successive layers of the garden structure makes

it difcult at the same time

to see the “authenticity” of the

design because human activity is accompanied by nature

and its crude reality. When rede ve loping historic gardens

today all we can do is guess the authenticity of some

composition elements but it is just speculations. In that

context the redevelopments of historic gardens conducted at

present in Poland (and this should be emphasized because it

looks different in the countries where gardens operate with

no interruptions and they “evolve naturally”) are to a large

extent a con tem porary form of 19

century historicism.

They are an attempt at protecting historic monuments. Just

* Katedra Projektowania i Konserwacji Krajobrazu Uniwersytetu

Przyrodniczego w Lublinie/Department of Landscape Design and Con

servation University of Life Sciences in Lublin.

32 Małgorzata Milecka

W tym kontekście obecne rewaloryzacje zabytko wych

ogro dów prowadzone na terenie naszego kraju (warto

to podkre ślić, bo inaczej się to kształtuje w państwach,

gdzie ma my do czynienia z ciągłością funkcjonowa 

nia ogro dów i ich „naturalną ewolucją”) są w znacznej

mie rze współ czesną formą XIXwiecznego historyzmu.

Są próbą och rony pamiątek historii. Wynikają, jak wspom 

niany histo ryzm, z głębokiego zainteresowania ar ty styczną

prze szłością, a także w jakimś stopniu z chęci uczy nienia

niemo żli wego – zatrzymania czasu minionego – może

tak że z nad miernego romantyzmu, by dawna uroda po 

rządków nie tylko natury, ale i kultury przetrwała lub też

zagościła na powrót w naszym świecie, choćby jako re

likt. Nie zwal nia nas to jednak z dbałości o rzetelność ba 

dań i nade wszyst ko ze starań o ochronę autentyku.

Małgorzata Szafrańska [2] słusznie zauważyła, że przed

konserwatorem ogrodów stoi w gruncie rzeczy sta le ten

sam problem aksjologiczny, który poróżnił na szych po 

przed ników i mistrzów w ubiegłym stuleciu, a za tem zna 

le zie nie odpowiedzi na pytania:

1. Czy ogród/park jest dokumentem przeszłości o war

tości historycznej i naukowej, jak widział to Ruskin czy

Riegl?

2. Czy też jest dziełem sztuki o wartości czysto este 

tycznej i użytkowej, niestabilnym ze względu na materię,

z jakiej de facto jest stworzony, w którym przede wszyst 

kim ma być pięknie i przyjemnie, i – jak widział to z kolei

ViolletleDuc – ma prezentować kompletną jednolitą

stylowo całość z architekturą, stanowiąc jej dopełnienie.

A zatem ochrona autentyku czy palimpsest? Niełatwej

odpowiedzi na to pytanie każdy konserwator ogrodów

zabytkowych musi udzielić sobie sam i prawdopodobnie

przy każdym kolejnym zadaniu projektowym będzie się

z tym problemem mierzył, a czym większe doświadcze nie,

tym więcej reeksji i wątpliwości zarazem. W tle po czynań

pozostaje zawsze Karta Florencka (niestety coraz częściej

zapominana przez konserwatorów ogrodów), a także cała

lista zasad i przepisów prawa, jakich się do pra cowaliśmy

w przedmiotowym zakresie. Tu warto przy pomnieć pod

stawowe zasady przytoczone przez J. Bo g danowskiego [3]:

po pierwsze – nie szkodzić, po drugie – nic ponad to, co

niezbędne, i po trzecie – zawsze na korzyść zabytku.

Cóż,

często to wizja urzędnika czy właścicie la obiektu, jego

świadomość oraz odpowiedzialność za obiekt

i kwa li kacje

projektanta decydują o kruchym z ra cji ma te rii i stanu

zachowania dziedzictwie og ro do wym w na szym kraju.

Historyczne ogrody i parki dla na szej kul tury i rodzimego

krajobrazu są źródłem wie dzy o prze szłości, o porządkach

przestrzennych, o śro do wis ku przy rodniczym, wreszcie

o nas samych jako spo łe czeńst wie. Niestety źródło to os

tatnio coraz słabiej bije, moż liwe, że przez niewłaściwe

kształ cenie młodych kadr, wad li we lub też niedoskonałe

przepisy – zbyt po śpiesz ne, nastawione na komercję, a nie

na świa domą i odpo wie dzial ną dokumentację kon ser wa 

torską – czy wreszcie w pewnym stopniu wy paczone ro

zumienie idei ochrony tej grupy zabytków.

Problem ochrony autentyku w procesie rewaloryzacji

zabytkowych ogrodów nakreślono tu na przykładzie Bia 

ła czowa – przykrym, gdyż ukazującym degradację jed ne 

go z najpiękniejszych do niedawna założeń pałacowo

par

like the hi sto ricism mentioned above, they result from the

deep in terest in artistic past as

well as to some extent from

the in tent to do the impossible – to freeze time – maybe

also from excessive romanticism so that the old beauty of

order in nature and culture survive or be present again in

our world at least as a relic. It is, however, no excuse for

us for neg lecting diligent studies and especially protection

of the original.

Małgorzata Szafrańska [2] was right to say that historic

garden conservators in fact face the same axiological

problem that drove a wedge between our predecessors and

masters in the last century, that is nding the right answers

to the following questions:

Is a historic garden/park a document of the past of hi

sto ric and scientic value, as Ruskin or Riegl understood it?

2. Or is it also a work of art of purely aesthetic and

uti lity value, unstable because of the matter from which

it in fact was created, which is primarily supposed to be

beauti ful and enjoyable – as ViolletleDuc understood it

– and which should present a complete whole uniform in

style with architecture complementing it.

So is it a protection of the original or is it a palimpsest?

The easiest answer to that question must be found by

every historic garden conservator for themselves and pro 

bably they face this problem with every design task, and

the greater their experience, the more reection and more

doubts. In the background of their operations there is al

ways the Florence Charter (unfortunately more and

often forgotten by historic garden conservators) as well

as the whole list of rules and legal regulations that have

been developed in that area. The basic rules listed by

J. Bogdanowski [3] should be kept in mind: rstly – do

no harm, secondly – nothing more than necessary, and

thirdly – always for the benet of the historic site. Well,

often it is the vision of some ofcial or the owner of the

object, their sense of awareness and responsibility for

the object and the designer’s qualications that deter 

mine the garden heritage in Poland which is fragile be

cause of the matter and its condition. The historic gardens

and parks are for our culture and the indigenous land 

scape a source of knowledge about the past, about the space

order, about the natural environment, and ultimately about

ourselves as a community. Unfortunately, that source has

recently be come weak, maybe as a result of in adequate

education, de fective or imperfect regulations – too hasty,

protoriented and not concerned with proper and reason

able con servation plans – or maybe somewhat twisted

under standing of the idea of the protection of that group

of hi sto ric sites.

The problem of protection of the original in the process

of redevelopment of historic gardens is presented here

with the use of the sad case of Białaczów – sad because

it shows the degradation of a historic site which until

re cently was one of the most beautiful palace parks,

connected with the destruction of the park as a result of

a whirl wind in 2011.

The paper presents a short description of the historic

complex, its history and the assets, including those which

survived until the 21

century and were destroyed by na 

ture so quickly and lost forever. It also presents the pro

Ochrona autentyku czy palimpsest/To protect the original or a palimpsest 33

kowych, niemającą porównania pod względem usz czup 

lenia zabytkowego zasobu, a związaną ze znisz czeniem par

ku na skutek trąby powietrznej, jaka dotknęła go w 2011 r.

W artykule zamieszczono krótką charakterystykę

obiek tu, opis jego historii, wreszcie zasobów, z uka za niem

tych, które dotrwały do XXI w. i w ciągu kil ku nastu mi

nut bezpowrotnie zniszczył je żywioł. Na końcu przed

sta wiono perspektywy i podstawowe problemy rewa lo

ry zacji tego cennego, choć tak zniszczonego założenia.

Prezentacja zespołu

Wieś gminna Białaczów położona jest we wschodniej

części województwa łódzkiego, powiecie opoczyńskim

(il. 1). Rozległe (22,5 ha) założenie pałacowoparkowe

znaj du je się na zachód od białaczowskiego rynku, a wieś

ta może się poszczycić interesującym układem ur ba 

nistycz nym, szeroko nakreślonym w XVI w., ale się

ga jącym swą tra dycją średniowiecza. Zespół parkowy

w Białaczowie

wraz z obszarem terenów otaczających,

zwią zanych prze strzen nie i krajobrazowo, stanowi spójny

i jed no rod ny kraj obraz kulturowy o charakterze rolniczym

i osad ni czym, w którym zapisane są i utrwalone typowe

dla ma jąt ku ziem skiego formy zagospodarowania terenu.

Och rona

ze spo łu zapisana jest w obowiązującym planie

za gos poda ro wania przestrzennego gminy Białaczów [4]

(przy jętego uchwałą nr XXXVI/204/2002 Rady Gminy

Bia ła czów z dn. 10.10.2002 r.) poprzez ustanowienie stre

fy ścisłej ochrony konserwatorskiej zespołu pałacowo

par ko wego „A2” i wprowadzenie zapisów dotyczących

za sad w niej obo wiązujących.

Pod względem ochrony konserwatorskiej zespół pa

ła cowoparkowy w Białaczowie wpisany został do re

jes tru zabytków decyzją Wojewódzkiego Konserwa tora

Za byt ków w Kielcach (znak Kl.IVA2/l/334/67) z dnia

15.06.1967 r. Park o charakterze krajobrazowoleśnym,

kształ to wany przez wybitnych planistów (Lindauer,

Stric ker, Szanior, Tański) nadal uznawany jest za jedno

z naj cen niejszych w Polsce założeń ogrodowych, cha

rak tery zu jących się wysokimi walorami zarówno kul tu

ro wy mi, jak i przyrodniczokrajobrazowymi. Nie ste ty

wsku tek trąby powietrznej, jaka przeszła nad miejs co

woś cią 14.07.2011 r., park niemal uległ unicestwieniu.

W ciągu kilkunastu minut został zniszczony okazały drze 

wo stan, kompletnie rujnując tym samym reliktowo już

za chowaną, choć nadal czytelną, piękną kompozycję og

rodową. Spustoszenie było tak ogromne, że niemożliwe

stało się poruszanie po parku, wielkie powalone drzewa

z wyrwanymi korzeniami tworzyły swoiste rumowisko.

Zniszczenia były nieporównywalne do jakichkolwiek,

ja kie do tej pory na skutek czynników naturalnych do

tknęły tej skali założenie ogrodowe na terenie Polski.

Po zdarzeniu tym służby konserwatorskie oraz zarządca

obiek tu (Starostwo Powiatowe w Opocznie) natychmiast

przy stąpili do prac, ustalając kierunki działań porządkowo

in wen taryzacyjnych, zrealizowanych dość sprawnie. Nie

ste ty wydaje się, że na tym prace konserwatorskie na te 

re nie parku się zakończyły, głównie na skutek bardzo

trudnej sytuacji prawnej obiektu, częściowo także ze wzglę 

du na brak prawidłowo przygotowanej strategii po stę po 

spects and the basic problems with the redevelopment of

that valuable yet damaged object.

Presentation of the historic complex

The village of Białaczów is located in the east part of

Łódź Voivodship in the Opoczyno district (Fig. 1). The

large pa lace and park complex (22.5 ha) is located west of

the mar ket square in Białaczów, and the village has an in

te resting urban layout developed in the 16

century whose

tra dition goes back to the Middle Ages. The historic park in

Bia łaczów with the area around it, whose space and land 

scape design is connected with it, is a coherent and uni form

cul tural landscape of a farming and settling character with

per manently imprinted forms of land development typical

of landed estates. The protection of the historic complex

is guaranteed in the valid local development plan of the

commune of Białaczów [4] (adopted by resolution no.

XXXVI/204/2002 of Biała czów Commune Council from

10.10.2002) by establishing an area of strict conservation

pro tection of the historic palace and park complex “A2” and

im plementing the provisions regarding the rules applied in it.

In respect of the conservation protection the historic

palace and park complex in Białaczów is listed on the

Il. 1. Kopia planu Białaczowa z 2. poł. XIX w. według fragmentów

pierworysu pomiaru miasta Białaczowa z częścią gruntów

włościańskich, plebańskich i szpitalnych, wykonanego w 1867 r.

na podstawie pomiarów z 1861 r. oraz pomiaru dóbr Białaczów,

wykonanego w 1886 r., poprawionego i zaktualizowanego w 1900 r.,

a następnie w 1928 – kopia odrysu czarnobiała w skali 1:5000,

w zbiorach Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Piotrkowie

Trybunalskim (autor planu nieznany, odrys kopii wyk. M. Milecka)

Fig. 1. Copy of the plan of Białaczów from the second half of the 19

according to fragments of the original measurement plan of Bialaczów

town with parts of peasant, presbytery and hospital grounds carried out

in 1867 on the basis of measurements from 1861 as well as measure

ments of the Białaczów properties. This was carried out in 1886,

improved and modernized in 1900 and later in 1928 – copy of the

black and white sketch in the scale of 1:5000. It is in the collection

of the Voivoidship conservator of Monuments in Piotrków Trybunalski

(author of the plan unknown, sketch of the copy by M. Milecka)

34 Małgorzata Milecka

Il. 2. Fragment załącznika graficznego do ewidencji zabytkowego parku w Białaczowie, rysunek kolorowy w skali 1:1000,

w zbiorach Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Piotrkowie Trybunalskim (autor A. Milecki, 2008)

Fig. 2. Fragment of the graphic annex to the records of the monumental park in Białaczów, coloured drawing in the scale of 1:1000

– in the collection of the Voivoidship Conservator of Monuments in Piotrków Trybunalski (author A. Milecki, 2008)

aktualna granica parku/present park boundary

pierwotne granice parku (XVIII–XIX w.)/original park boundaries (18

–19

c.)

granice ochrony konserwatorskiej/boundaries of conservation preservation

budynki murowane/brick buildings

budynki murowane o wartościach zabytkowych/monumental brick buildings

miejsce lub pozostałości budynków zabytkowych/place or remains of monumental buildings

rzeźby parkowe/park sculptures

ogrodzenie trwałe/permanent enclosure

ogrodzenie trwałe o wartościach zabytkowych/monumental permanent enclosure

ogrodzenie nietrwałe/impermanent enclosure

bramy i furtki/gateways and wickets

aktualne wejście do parku/present park enclosure

dawne wejście do parku/old park entrance

rzeki, strumienie/rivers streams

naturalny zbiornik wodny/rivers streams

naturalny zbiornik wodny zarośnięty szuwarami/natural water reservoir overgrown with rushes

drogi dawne dobrze zachowane/old roads well preserved

ślady dróg dawnych/traces of old roads

drogi założone współcześnie/roads founded presently

masyw starodrzewia/masses of old trees

szpalery lub aleje/double rows of trees and alleys

pojedyncze stare drzewa liściaste lub iglaste/single old deciduous and coniferous trees

drzewa uznane za pomniki przyrody/trees acknowledged as monuments of nature

masyw drzewostanu młodego/mass of young trees

pojedyncze młode drzewa liściaste i iglaste/young deciduous and coniferous trees

skupiny krzewów/clusters of bushes

powierzchnie trawiaste/grass surfaces

osie widokowe/scenic axes

stanowisko i kierunek wykonywania zdjęcia fotograficznego/position and direction of photograph realization

A – pałac/palace

B – ratusz/town hall

C – kościół/church

D – budynek gospodarczy/farm building

E – kostnica/mortuary

F – rzeźba/sculpture

G – rzeźba/sculpture

H – rzeźba/sculpture

I – oranżeria/orangery

J – szklarnia/greenhouse

K – cokoły/ground course

L – Wyspa Kochanowskiego/Kochanowski’s

Island

Ł – Bocieniec

M – eksedra/exedra

B, C – elementy znajdujące się poza granicami

przedstawionego fragmentu/elements that are

si tuated beyond the borders of the presented

frag ment

Oznaczeniami cyfrowymi oznaczono gatunki

wy stę pujące w kompleksach drzewostanów,

wy mienione w tabeli inwentaryzacyjnej w ewi

dencji/Numerical markers indicate species

occur ring in stands of trees mentioned in the in 

ventory evidence table

Legenda/Legend

Ochrona autentyku czy palimpsest/To protect the original or a palimpsest 35

wania w tak niecodziennej sytuacji. Pomimo wy sił ków

po dejmowanych przez obie strony (służby kon ser wa tor 

skie i zarządca obiektu) do tej pory założenie bia ła czow 

skie znajduje się w bardzo złym stanie, nie zo sta ły też

sformułowane, a tym bardziej wprowadzone w życie pod

sta wowe kierunki postępowania konserwa tor skiego, pro 

wadzące do kompleksowej rewaloryzacji zespołu [5].

Warto dodać, że bardzo trudna jest sytuacja prawna

i tym samym użytkowa obiektu – do jesieni 2012 r.

w zespo le pałacowym mieścił się dom pomocy społecz

nej, kolejny rok zabytek był swoistym nieużytkiem,

w 2013 r. – po ogłoszeniu konkursu na dzierżawę obiek 

tu – Starostwo Powiatowe w Opocznie wydzierżawiło

cały zespół pała cowoparkowy na 25 lat, umowa ta została

zerwana na skutek zniszczeń w 2015 r., jakich dopuścił się

dzierżawca na terenie parku. Obecnie, po czterech latach

sytuacja wróciła do punktu wyj ścia, ogromny zespół jest

ponownie nieużytkiem, pod czas gdy spadkobiercy przed

wojennych właścicieli ubie gają się o zwrot majątku.

Krótka historia zespołu

Białaczów znany był już w XIII w., od XIV w. na le żał

do powiatu opoczyńskiego województwa sando mier skie

go, utworzonego z większości ziem dawnej kasz te lanii

żarnowskiej. Długosz zwał go miastem (oppi dium), nie

wiadomo jednak, kiedy miejscowość ta otrzymała prawa

miejskie. W pierwszej wzmiance z 1233 r. wymienia

się Krzesława Odrowąża (comes de balacow) jako wła

ści ciela ówczesnej wsi. W latach 20. XIII w. urodzić się

tu miał późniejszy biskup krakowski Prandota, któremu

przy pisuje się fundację parai i wzniesienie murowanego

kościoła pod wezwaniem św. Stanisława. W latach 1398–

1415 jako właściciel Białaczowa występuje w materiałach

źródłowych Stanisław Odrowąż, którego synowie: Strasz

i Jan Strasz w 1415 r. dokonali podziału dóbr. Białaczów

przypadł Straszowi i pozostał najpierw w całości, a na

stępnie w części przy wywodzącej się od niego linii Odro

wążów aż do XVII w.

Dokładna data lokacji miasta nie jest znana, wiadomo

jed nak, że po wielkim pożarze osady, w 1448 r. Piotr

i And rzej Odrowążowie określili granice pomiędzy po la

mi i lasami Białaczowa, wyznaczając tym samym gra ni ce

miasta. Piotr jako właściciel miasta nadał mu wów czas

pierwsze przywileje i odnowił je w 1456 r., otrzy mu jąc

ich potwierdzenie przez króla Kazimierza Ja giellończyka

na sejmie w Piotrkowie Trybunalskim, z jednoczesnym

prze niesieniem z prawa polskiego na mag deburskie i na 

da niem corocznie trzech jarmarków. Przed mieś cia mi roz

ra stającego się wówczas Białaczowa stały się wsie: Ossa

i Jeżów, lecz w dalszym ciągu centrum ad mi ni stracyjne

dóbr znajdowało się w Końskich, które również stanowiły

własność Odrowążów.

W 1525 r. część dóbr wraz z Białaczowem przeszła

w rę ce Kochanowskich poprzez mariaż Anny Odrowąż

z Piot rem Kochanowskim (późniejszych rodzi ców Ja

na z Czarnolasu). W rękach tego rodu dobra bia ła czow

skie po zostały do połowy XVII w., kiedy to przez ko li

gacje ro dzin ne część majątku przeszła na Ru dziń

skich,

pod ko niec XVII w. na Olszanowskich i Sie ra kowskich,

Voivodship Conservator of Historic Sites and Monu ments

in Kielce (le no. Kl.IVA2/l/334/67) from 15.06.1967.

The landscape and forest park developed by great

designers (Lindauer, Stricker, Szanior, Tański) is still

considered to be one of the most valuable historic gar den

complexes in Poland of high cultural as well as na tu ral and

landscape value. Unfortunately, as a result of a whirlwind

that passed over the village on July 14, 2011 the park was

vir

tually annihilated. Over a dozen or so minutes the great

trees growing in it were destroyed, completely ruining the

already restored and recognizable garden composition.

The devastation was so big that it was impossible to

get around the park as huge uprooted trees created an

enormous wind throw debris. The destruction was beyond

com pa rison to any other previous natural disasters suffered

by any historic garden complexes of that scale in Po land.

After that tragic event the historic conservation autho ri 

ties and the entity managing the object (District Go ver

nor’s Ofce in Opoczno) immediately started the cleanup

and survey work, which was conducted quite smoothly.

Unfortunately, it seems that this was all regarding the

conservation work in the park, mainly because of a very

difcult legal situation

of the property and partly be cause

there was no properly developed strategy of ac tion in

such an unusual situation. In spite of efforts made by both

parties (conservation authorities and the entity managing

the property) the hi storic complex in Białaczów is still

in a very poor condi tion; the basic objectives of the con

ser vation process aimed at a complete redevelopment of

the historic com plex have not been dened, let alone im

plemented [5].

It should be noted that the legal situation of the property

and consequently its use are very difcult – until the fall

of 2012 the palace housed a nursing home, the following

year the palace was actually not used, in 2013 – after

announcing a contest to lease the property – the District

Governor’s Ofce in Opoczno leased the whole palace

and park for 25 years, however, in 2015 the agreement

was terminated because of the park devastation caused

by the lessee. Currently, four years later, the situation has

returned to the beginning – the huge property is not used

and the heirs of prewar owners are in the process of re

claiming the property.

Short history of the historic complex

Białaczów was already known in the 13

century and

since the 14

century it belonged to the district of Opocz

no in Sandomierz Voivodship, comprising most of the

land of former Żarnów castellany. Długosz called it an

oppi dium (fortied settlement), however, it is not known

when it was granted a charter. Its rst mention from 1233

men tions the name of Krzesław Odrowąż (comes de ba-

lacow) as the village owner. In the 1220s, Prandota, who

later became the bishop of Kraków, was born there; it is

presumed that he founded a parish and had the masonry

church of St. Stanisław built there. Source materials men

tion Stanisław Odrowąż as the owner of Białaczów in

1398–1415; his sons – Strasz and Jan Strasz – divided the

36 Małgorzata Milecka

by w 1723 r. drogą kupna przejść na własność Franciszka

Dę biń skiego. Z powodu braku podstaw go spodar czych

i po ło żenia z dala od głównych dróg, w oko licy słabo za

lud nionej, Białaczów do połowy XVII w. peł nił funkcję

mia steczka rolniczego, później spadł do po ziomu wsi.

Wszystkie te zmiany władania oczywiście odbijały się na

spo sobie zagospodarowania opisywanych ziem, nie od

by wało się to bowiem bez zmiany struktury władania pod

wzglę dem granic dóbr, które najczęściej kurczyły się na

skutek oddzielania od pierwotnego ma jątku przynależ nych

mu lasów, gruntów uprawnych i pod ległych wsi.

Momentem zwrotnym w rozwoju Białaczowa był rok

1727, kiedy to jego właścicielem został Jan Małachowski.

Wykupił on i scalił dobra białaczowskie, by od tej pory

znów znalazły się na długo w rękach jednej rodziny.

Szyb

ki rozwój fortuny Małachowskich na przełomie XVII

i XVIII w. spowodował, że stali się oni właścicielami kil

ku olbrzymich kluczy rozrzuconych po całej ówczesnej

Rzeczpospolitej. W 1777 r. w spadku po zmarłym Janie

klucz białaczowski przypadł w udziale jego synowi Sta 

ni sławowi – marszałkowi Sejmu Czteroletniego, wiel kie 

mu politykowi i patriocie. Nowy dziedzic Białaczowa na

dał miastu przywilej, który z sześcioma wcześniejszymi

potwierdził król Stanisław August. Tyczył się on dwóch

no wych jarmarków, potwierdzał prawo magdeburskie,

zno sił pańszczyznę i nadał mieszkańcom wolność oso bis

tą, określając lokację miasta na 18 łanach.

Małachowski w sposób planowy i bardzo konsek

went ny postanowił przemienić Białaczów w dobrze pro 

spe rujące i wzorowo zorganizowane miasteczko. W tym

czasie nastąpił rozwój miasta jako siedziby klucza ma jąt

kowego i związanych z nim sąsiednich wsi. W jego go 

spodarce najważniejszą rolę odgrywała uprawa roli, któ 

ra zajmowała 17% powierzchni dóbr i prowadzona była

w systemie wielopolowym i płodozmianowym wszyst

kich podstawowych zbóż. Istotną funkcję pełniła też

go spodarka leśna zajmująca 60% powierzchni oraz roz 

wijający się przemysł: gorzelnie i cegielnie. Twórca wiel

kiego latyfundium nie znalazł jednak godnych na stępców.

Przejście majątku po bezpotomnie zmarłym Stanisławie

w ręce jego brata – Jacka, a następnie bratanka – Lud

wi ka hr. Małachowskiego łączy się ze stopniowym zaha

mo waniem rozwoju miasta i jego okolicy. W 1864 r.

roz począł się proces uwłaszczenia dóbr białaczowskich,

jed nak po uwłaszczeniach i tak należały one do naj więk

szych i liczyły 13 663 mórg. Z powodu stagnacji go spo

dar czej tych terenów związanej prawdopodobnie z nie ko

rzystnym układem linii kolejowych omijających oko lice

oraz spadku znaczenia miejscowości jako siedziby mo c

no „skurczonego” klucza majątku – Białaczów w 1869 r.

utra cił prawa miejskie [6].

Testamentem ostatniej z rodu Małachowskich Hor

ten sji – córki Ludwika – w 1889 r. dobra białaczowskie

przeszły w posiadanie rodziny BroelPlaterów – także os

tatnich prywatnych właścicieli tego majątku. W 1905 r. na

sku tek długów i serwitutów dobra w Białaczowie mia ły

już tyl ko 7300 mórg, Ludwik Plater uczynił jednak go

spo dar stwo rentownym. W latach 1923–1940 dobra bia

ła czo ws kie zmniejszyły się o 50% na skutek reformy rol

nej z 1920 r. oraz wyprzedaży części majątku na rzecz

holdings in 1415. Białaczów was granted to Strasz and it

was kept as a whole and then in part with the Odrowąż

family that descended from him, until the 17

century.

The exact date when the city was granted a charter is

not known, however, it is known that, after a great re

of the settlement in 1448, Piotr and Andrzej Odrowąż

marked the boundaries between the elds and forests in

Białaczów, marking at the same time the city borders.

Piotr, as the owner of the city, granted the city the rst

pri vileges and he renewed them in 1456, receiving their

con rmation from king Kazimierz Jagiellończyk at the

assembly in Piotrków Trybunalski, and transfering at

the same time from the Polish law to the Magdeburg law

and granting three fairs annually. Two villages – Ossa

and Jeżów – became the suburbs of Białaczów that was

growing at that time, but the administrative center of the

whole estate was still in Końskie which also belonged to

the Od rowąż family.

In 1525, some part of the estate, including Białaczów,

was conveyed to the Kochanowski family through the

marriage of Anna Odrowąż with Piotr Kochanowski, the

future parents of Jan of Czarnolas. The estate in Bia ła

czów remained in that family until the middle of the

century when through family ties some part of Bia

łaczów was trans ferred to the Rudziński family, to the

Ol sza nowski and Sierakowski families at the end of the

cen tury, to be purchased by Franciszek Dębiński in

1723. As it was not economically reasonable and its lo 

cation was far from the main roads in a scarcely po pu

lated area, Bia łaczów operated as a farming town until the

middle of the 17

century and later as a village. All these

changes in ownership obviously affected the way the land

described here was managed as it affected the changes

in the ownership structure, including the borders of the

estate which would usually shrink as a re sult of separating

forests, farm lands and villages from the ori ginal estate.

The turning point in the history of Białaczów was the

year 1727, when Jan Małachowski became its owner. He

bought and saved the estate in Białaczów and it remained

in one family for a long time again.

As the fortune of the

Małachowski family grew quickly at the turn of the 17

and 18

centuries, they became owners of several huge

landed estates dispersed all over Poland. In 1777, when

Jan died, his son Stanisław – the marshal of the Four

Year National Assembly, a great politician and patriot

– inherited the landed estate in Białaczów. The new

lord of Białaczów granted the city a charter which was

conrmed together with six previous ones by the king

Stanisław August. It regarded two new fairs, conrmed

the Magdeburg law, lifted serfdom, granted the citizens

personal freedom, and marked the city area at 323 ha.

Małachowski carefully planned and decided to convert

very consistently Białaczów into a well operating and

organized model town. At that time the city grew as the

center of the estate and its neighboring villages. Its core

operation was land farming (17% of its area) conducted in

the multicrop system and shifting cultivation of all basic

crops. 60% of the land was covered with forests which

was an important part of business operations as well as the

growing industry: distilleries and brickyards. The owner

Ochrona autentyku czy palimpsest/To protect the original or a palimpsest 37

spłaty długów. W czasie II wojny światowej Platero wie

prze bywali w Bia łaczowie, ale folwark zajęli Niemcy.

W 1945 r. ma jątek uwłaszczono i przejęły go państwowe

nie ru chomości ziem skie. Lata 50. to czasy zarządu PGRu,

któ ry przejął folwark oraz pałac z parkiem. Folwark znaj 

do wał się w posiadaniu PGRu aż do począt ku lat 90.,

a pa łac, początkowo wykorzystywany jako szkoła pod

sta wowa i magazyn zboża, po przeprowadzonych pra cach

kon serwatorskich od 1960 r. nieprzerwanie do 2012 r.

wraz

z parkiem użytkowany był przez dom opie ki społecznej

dla dorosłych. Nowe przeznaczenie nie przy stawało do

pier wotnej funkcji założenia. Budynek pałacu w miarę

mo żliwości dostosowano do funkcji szpitalnych, choć

z pew nością nie służyło to zabytkowej strukturze ca łe go

ze społu. Zdecydowanie gorzej wyglądało użyt ko wa nie

par ku, który dostosowywany do wielu nowych za dań,

jak np. urządzenie pola ornego na jednej z po lan parko 

wych, coraz bardziej tracił swoją dawną kom po zy cję.

Nisz czała także wspaniała i rzadka na tym obszarze Pol

ski architektura ogrodowa, do której należy zaliczyć: oran 

żerię, romantyczną eksedrę, sztuczną ruinę oraz kilka

rzeźb włoskich sztukatorów [5] (il. 2).

Charakterystyka zasobu

Z powodu braku źródeł trudno dzisiaj ustalić, gdzie

była usytuowana i jak wyglądała pierwsza siedziba Od

ro wążów. Możliwe, że spłonęła podczas pożaru około

1456 r. Niewykluczone też, że jej resztki w postaci du

żych murowanych i przesklepionych sklepieniem ko 

leb ko wym z lunetami piwnic zachowały się na wys pie

zwa nej Wyspą Kochanowskiego. Zgodnie z pod sta wo

wą dokumentacją konserwatorską, jaką dla każdego za

byt kowego parku jest „Ewidencja zabytkowej ziele ni”,

w Białaczowie mamy do czynienia z zespołem o śred

niowiecznej metryce, z zachowanymi reliktami pier wo cin

najprawdopodobniej renesansowej rezydencji na Wyspie

Kochanowskiego i klasycystycznym, okaza łym zespołem

pałacowym, stanowiącym w chwili obec nej oczywistą

dominantę założenia. Ten niezwykle cen ny zespół skła

da się z budynku pałacu z dwiema ćwierć ko listymi ga

le riami, ocyny i dwóch wolno stojących pawilonów.

Wzniesiony został w latach 1797–1800 według projek tu

Jakuba Kubickiego. W 1889 r. korpus główny pałacu roz 

budowano według koncepcji Adama Czapskiego, któ ry

w tym czasie zaprojektował też ocynę zachodnią. Ca 

łość otoczona była rozległym, bo rozciągającym się na

po wierzch ni ponad 20 ha parkiem o charakterze kraj 

ob ra zowoleśnym, którego granice przenikały się z ota

cza jącym go, niezwykle malowniczym krajobrazem ot 

war tym i kompleksem leśnym od zachodu. Od wscho du

pałac (na osi poprzecznej) łączyła z miastem, a kon kretnie

z centralnie usytuowanym na rynku ratuszem, wiel ka ale 

ja lipowa. Najprawdopodobniej pierwotną kom pozycję

par ku pałacowego zaplanował austriacki og rod nik Lin 

d auer. Sądząc po wieku drzew, wytyczył on naj waż niej

sze elementy kompozycji: aleję lipową wio dą cą do ra

tu sza i kępy zieleni przy zachodniej galerii. Z końcem

XIX w. główne aleje oraz grupy drzew, zwłaszcza w częś

ci wiodącej z tarasu pałacowego ku stawom na pół no cy

of the great estate, however, did not have good successors.

When after Stanisław’s childless death, the estate was

handed over to his brother – Jacek and then to his brother’s

son – Ludwik the Count Małachowski, the growth of the

city and its surroundings began to decline. In 1864, the

process of granting property rights to the holdings in

Białaczów began but even after the rights were granted

they were still some of the biggest – 19 128 acres. As

a result of economic stagnation in that area, most probably

connected with the unfavorable railroad network avoiding

that area and because the signicance of the town as the

center of a seriously “shrunk” estate fell, Białaczów lost

its city charter in 1869 [6].

On the basis of the last will and testament of the last

representative of the Małachowski family – Hortensja –

Lud wik’s daughter – the ownership of the estate in Bia

ła czów was transferred in 1889 to the BroelPlater family

– its last private owners. In 1905, although as a result of

debts and servitudes the estate in Białaczów comprised

only 10 220 acres, Ludwik Plater made it protable. In

1923–1940, the size of the estate in Białaczów was re

duced by 50% as a result of the rural reform from 1920

and the sale of a part of the estate to repay the debts.

During World War II the Plater family lived in Białaczów

but the grange was occupied by the Germans. In 1945,

the owner ship of the estate was changed again and it was

taken over by the stateowned landed property. The 1950s

were the times Białaczów was managed the StateOwned

Farm (SOF) that took over the grange as well as the palace

with the park. The grange was owned by SOF until the

beginning of the 1990s, whereas the palace was initially

used as a primary school and a grain store and then, after

some conservation work, all the time from 1960 until

2012 it was used together with the park as a nursing

home for adults. The historic complex was not t for the

new function. The palace was somewhat adjusted for the

hospital needs but it certainly did not serve well the hi

storic structure of the whole complex. The historic park

suffered much more as it was converted for a number

of new tasks; one of the park’s meadows was converted

into an arable eld, and the whole park gradually began

losing its old composition. The garden architecture, which

was spe ctacular and rare in this part of Poland, including:

the orangery, ro mantic exedra, articial ruins and several

sculptures by Italian stuccoists, also suffered neglect [5]

(Fig. 2).

Description of the historic complex

As there are no source materials it is difcult to day

to determine the location of the rst seat of the Od ro

wąż family. It is possible that it was destroyed by re

around 1456. It is also possible that its remains sur vived

in the form of large masonry basements covered with

a barrel vault with small windows on the socalled Ko

chanowski’s Island. According to the basic conservation

documentation of every historic park namely the “Register

of Historic Vegetation” the origin of the historic complex

in Białaczów goes back to the Middle Ages with the sur

viving original remains most probably of a Renaissance

38 Małgorzata Milecka

posiadłości, projektował Franciszek Szanior, pod po rząd

kowując je dominantom kompozycyjnym zwie rzyńca,

za budowaniom folwarcznym, ratuszowi i sylwecie ko ś

cio ła. Trzy główne osie widokowe biegnące z tarasu pa

ła cowego wytyczył zaś Wacław Tański według pomysłu

Anny Plater. Jedna z nich zamknięta była akcentem

w postaci eksedry – półkolistej pergoli z kolumnadą i ka

mien ną ławką, druga oś wiodła na północny zachód ku

tzw. młynkom poprzez ścieżkę w lesie, a trzecia – cen

tral na – biegła w kierunku stawu na północy założe 

nia. Działalność Tańskiego datowana jest na lata około

1924 r., jemu też należy przypisać kompozycję grup drzew

w cen tralnej części parku, została ona udokumentowana

na fo tograi lotniczej, pochodzącej najprawdopodobniej

z lat 30. XX w. [5], [7].

Mamy tu zatem przykład niezwykle cennej kompozy

cji ogrodowej, pokoleniowo kształtowanej na zasadzie

twórczej, harmonijnej kontynuacji. Zespół ten przetrwał

do czasów współczesnych jako zabytek o zdecydowanie

czytelnej kompozycji, o czym mogą świadczyć pomiary

parku z połowy XX w., jak również współczesne do ku

mentacje inwentaryzacyjne i dokumentacyjne, dość bogate

pod względem kartograi i ikonograi. Oczywiste jest,

że na skutek wieloletniego, niewłaściwego użytkowania

i dot kliwych braków pielęgnacyjnych w 2. połowie XX w.

park wy magał prac konserwatorskich i kompleksowej re 

wa lo ryzacji. Szczególnie źle sytuacja się przedstawiała

w ob rębie rozległego układu wodnego, gdzie braki pod

st awo wej konserwacji urządzeń wodnych i renowacji

(oczysz czania) stawów spowodowały zacieranie układu

wod nego i kompozycji parkowej (w tym zniszczenia re 

liktów wyposażenia – drewnianych kładek, mostków, ale

tak że zniszczenia urządzeń piętrzących wodę, wreszcie –

za rastanie stawów i rowów samosiewami).

Analiza bogatej dokumentacji parku, a zwłaszcza „In 

wen taryzacji dendrologicznej i projektu gospodarki drze 

wostanem zabytkowego parku w Białaczowie” opra co 

wa nej przez rmę Werbena Art sp. z o.o. z 2012 r. [8],

po zwa la na stwierdzenie, że w 2011 r., przed nisz czą cą

park wi churą, na jego terenie rosło blisko 4000 sztuk drzew

i krzewów. Dodatkowo, analiza planów sy tua cyj nych

za

wartych w ewidencji parku z 2008 r. (il. 2), wyko na

nych na podstawie ortofotomap uzasadnia pogląd, że

w tym czasie czytelne były wnętrza ogrodowe, któ rych

zam knięcia stanowiły częściowo porośnięte sa mo siewa

mi niecki stawów, ujęte w zewnętrzne ramy za drze wień

i dopełnione przez relikty komponowanych grup krze 

wów. Czytelne były również osie widokowe, które roz 

po ścierały się z pałacu. Kompozycja parku, po mimo za

cho wanych elementów świadczących o geo met rycznych

ko rzeniach, była w przeważającej części „swo bodna”,

nie stety w tym czasie zostały zerwane już po wią za nia

z kraj obrazem otaczającym park od północy, albo wiem

sa mo siew intensywnie porastający zaniedbane sta wy

zamk nął dalekie otwarcia widokowe. Zatarciu uleg ła też

re la cja z lasem dopełniającym park od zachodu.

Resumując, można stwierdzić, że wynikiem wielo wie

kowego istnienia na tym terenie klucza majątku ziems

kiego było zagospodarowanie pierwotnie bagnistych łąk,

a efektem gospodarki – zaprowadzona kultura rolna z ze 

residence on Kochanowski’s Island and a neoclassical,

grandiose palace which is at the moment an evident land

mark of the whole historic design. This highly valuable

complex is composed of the palace building with two

quar tercircular galleries, outbuildings and two free stand

ing pavilions. It was designed by Jakub Kubicki and

built in 1797–1800. In 1889, the main body of the palace

building was extended in compliance with the design by

Adam Czapski who at that time also designed the west

outbuilding. The whole design was surrounded by a large,

landscape and forest park, spreading over 20 ha, bordering

on exceptionally picturesque open space and forest from

the west. From the east a large linden tree alley connected

the palace (along the diagonal axis) with the city, and most

specically with the town hall centrally located in the

market square. Most probably the original composition

of the palace park was designed by the Austrian gardener

Lindauer. Judging by the age of the trees, he marked the

major elements of the composition: the linden tree alley

leading to the town hall and clumps of vegetation by

the west gallery. At the end of the 19

century, the main

alleys and groups of trees, especially in the part leading

from the palace terrace to the ponds in the north of the

estate, were designed by Franciszek Szanior, subjecting

them to the hunting park composition landmarks, the

grange buildings, the town hall and the church building.

Three main view corridors leading from the palace terrace

were designed by Wacław Tański but the idea came from

Anna Plater. One of them was closed by an exedra – a se 

micircular pergola with a colonnade and a stone bench, the

second corridor led northwest towards the socalled mills

through a forest path, and the third – central – corridor led

north of the design towards the pond. Tański was active

there around 1924 and was most probably the designer

of the group of trees in the central part of the park. This

composition was documented in an aerial photograph

most probably from the 1930s [5], [7].

This is then an example of an exceptionally valuable

garden composition creatively formed over generations

as a harmonious continuation. This historic complex has

survived until contemporary times as a historic site with

a clear layout, which is conrmed by the measurements

of the park from the middle of the 20

century as well

as contemporary surveys and other documents with quite

detailed maps and plans. It is obvious that as a result of

longlasting and improper use as well as maintenance

neglect in the 2

half of the 20

century the park required

conservation work and thorough redevelopment. The

situation was especially bad in respect of its extensive water

system elements where as a result of no maintenance of

water facilities and no renovation (cleaning) of the ponds

the water system and the park composition gradually

disappeared (including damage to original elements of

water infrastructure – wooden footbridges, bridges as well

as dams and nally ponds and ditches overgrown with

volunteer seedlings).

On the basis of the analysis of copious documentation

of the park, especially the “Dendrological Survey and

the Project of Tree Management in the Historic Park in

Białaczów” developed by Werbena Art sp. z o.o. in 2012

Ochrona autentyku czy palimpsest/To protect the original or a palimpsest 39

[8], it can be assumed that in 2011, before the devastating

gale hit the park, there were almost 4000 trees and bushes

in its area. Furthermore, the analysis of the site plans

included in the park register from 2008 (Fig. 2) made on

the basis of the orthophotomaps justies the opinion that

at that time the garden interiors, closed by ponds partially

overgrown with volunteer seedlings and surrounded by

trees and formed groups of bushes, had a clear layout. The

view corridors were also clearly visible from the palace.

In spite of some original elements indicating a geometric

origin of the park layout, most of its area was “informal”.

Un fortunately, the connections with the landscape sur

round ing the park from the north had already been

severed at that time because the neglected ponds heavily

overgrown with volunteer seedlings closed the view corri

dors. The connection with the forest bordering on the park

from the west also disappeared.

Summing up, it can be said that as a result of operation

of the landed estate in this area over the centuries the

original marshy meadows were improved and that impro

vement resulted in the formation of a farming culture with

a palace and park complex (which was the center of the

estate), urban design (east of the park), grange (south of

the access road to the palace and park complex), a model

forest maintained until the middle of the 20

cen tury

(west of the park), farming elds with groups of trees

between them (to the north) and the water system ope

rating in the whole complex and the park as a drainage

system (probably still active until the middle of the 20

cen tury, later neglected and requiring renovation).

The neglected vegetation of the park and highly over

grown with volunteer seedlings, damaging the whole lay

out, required urgent maintenance in the rst decade of the

century. The park did not have enough bushes; its

lawns or actually grassy areas were neglected and heavily

overgrown with volunteer seedlings.

Apart from its exceptional layout the park provided

a great habitat for numerous plants, such as indigenous

species, including several species of linden trees and

oaks, hornbeams, maples, pines and spruces as well as

exotic species, such as American tulip tree (Liriodendron

tulipifera), Weymouth pine (Pinus strobus), American lin

den (Tilia americana), silver maple (Acer saccharinum)

as well as northern red oak (Quercus rubra) and pin oak

(Quercus palustris). This abundance, however, is today

lost forever as a result of the whirlwind that destroyed the

whole historic planting layout, decimating the most valu

able trees which constituted the compositional skeleton of

the park (e.g. the majestic linden tree alley and specic

exotic specimens) and damaging others.

Damage to the historic complex

Białaczów looked really horrible at the end of July 2011

(Figs. 3–6), and it should be noted that before it was hit

by the strong gale it was one of the most valuable historic

complexes of this type in Łódź Voivodship or maybe in

the whole of Poland. The whole park was full of trees that

broke like matches and blowdown trees with their large

roots sticking several meters up in the air and blocking

spo łem pałacowoparkowym (stanowiącym centrum

dóbr), układem urbanistycznym (na wschód od parku),

fol war kiem (na południe od drogi dojazdowej do zespołu

pa ła cowoparkowego), modelowo utrzymywanym do po 

łowy XX w. lasem (na zachód od parku), użytkami rol

ny mi wraz z zadrzewieniami śródpolnymi (na północ)

oraz z obsługującym cały ten zespół i przenikającym park

układem wodnym i tym samym melioracyjnym (spraw

nym prawdopodobnie do połowy XX w., po tym czasie

zaniedbanym i wymagającym renowacji).

Zaniedbany i mocno przerośnięty samosiewami, za

cie rającymi całość układu, drzewostan parkowy wy ma gał

w pierwszej dekadzie XXI w. pilnych zabiegów pie lęg

nacyjnych. Brak było w parku krzewów, zaniedbane były

trawniki, czy raczej murawy parkowe, intensywnie za ra

stające samosiewami.

Oprócz wyjątkowych wartości kompozycyjnych park

cha rakteryzowało ogromne bogactwo przyrodnicze. Spot

kać tu można było przede wszystkim gatunki rodzi me:

kil ka gatunków lip i dębów, graby, klony, sosny i świerki,

byli jednak także przedstawiciele gatunków egzo tycz nych,

jak choćby: tulipanowiec amerykański (Liriodendron tuli-

pi fera), sos na wej mutka (Pinus strobus), lipa amerykań 

ska (Tilia americana), klon srebrzysty (Acer saccharinum)

oraz dęby: czer wony (Quercus rubra) i błotny (Quercus pa -

lustris). Bogactwo to jest jednak już dziś stra cone na sku

tek trąby powietrznej, która bezpowrotnie znisz czy ła cały

histo rycz ny układ roślin, dziesiątkując naj war to ściowsze

drze wa stanowiące jednocześnie szkielet kom pozycyjny

par ku (mię dzy innymi majestatyczną aleję lipo wą i po je 

dyn cze egzemplarze egzotów), a pozostałe uszkadzając.

Zniszczenia zespołu

Obraz, jaki Białaczów przedstawiał sobą pod koniec

lip ca 2011 r. (il. 3–6), był prawdziwie dramatyczny,

a trze ba tu podkreślić, że do wystąpienia wichury był to

je den z najwartościowszych obiektów tego typu w wo je

wódz twie łódzkim, czy nawet Polsce. Na terenie całego

parku drzewa połamane jak zapałki lub też powyrywa ne

z wielkimi bryłami korzeniowymi wystającymi na kil ka

metrów ponad ziemię uniemożliwiały przejście. Znisz

czenia w okolicy, także w lasach, były ogromne, ale naj

dot kliwsze w parku. Sam pałac nie ucierpiał, nie licząc

usz kodzeń dachu prawej ocyny, które dość szyb ko uda

ło się naprawić. Podobnie dość szybko upo rano się ze

spo wodowanymi walącymi się drzewami, licz nymi usz 

ko dze niami ogrodzenia parku, w dużej mierze his to rycz

nego. Po usunięciu wiatrołomów w stree granicz nej,

za tarasowujących drogi obwodowe wokół par ku, do ko 

na no napraw murów ogrodzeniowych. Go rzej rzecz się

mia ła w samym parku, drzewostan był po wy wra ca ny,

og romne drzewa leżały na innych i trud no było na po 

czątku ustalić sposób postępowania z tak og romną iloś 

ciowo i gabarytowo masą wiatrołomów. Służ by kon ser

watorskie wydały właścicielowi (Starostwo Po wiatowe

w Opocznie) decyzję zezwalającą na usunięcie drzew

po walonych wskutek nawałnicy z warunkiem in wen ta

ry zowania zniszczeń, jako podstawę dalszych prac po 

rząd kowych. Oględziny przeprowadzone 15 lipca 2011 r.

40 Małgorzata Milecka

wy kazały, iż uszkodzenia w zespole pałacowopar ko 

wym dotyczą głównie drzewostanu – stwierdzono bar dzo

dużą liczbę powalonych, połamanych bądź usz ko dzo

nych w inny sposób drzew (ok. 95% całego drze wo sta

nu). Zadecydowano, że aby uporządkować te ren parku,

należy w pierwszej kolejności usunąć wy kro ty – drze wa

le żące bądź pochylone z naderwanym sy ste mem ko rze

nio wym. Starostwo przeprowadziło pro ce durę wy bo 

ru wykona wcy tych prac. Trwały one blis ko pół roku,

wy ma gały od zespołu wykonującego in wen ta ry za cję

wcześ niej szego przy gotowania mapy do ce lów pro jek

to wych (prace geo de zyjne w tak trudnym pod względem

dostę pu tere nie były skomplikowane), na stęp nie prze 

pro wa dzo no in wen ta ryzację kilku tysięcy drzew i wyko 

na no pro jekt go spo darki drzewostanem, co w prze wa ża

ją cej mie rze rów no znaczne było z kwali ka cją drzewa

do usu nię cia lub przeznaczenia do pielęgna cyj nych prac

za cho waw czych. Na przełomie 2012 i 2013 r. prace po

rząd kowe zwią zane z usunięciem wiatrołomów zostały

wy kona ne (il. 3–6). Oczom ukazał się ogromny teren w za 

sa dzie po zbawiony drzewostanu, przypominający raczej

the way. The damage in the whole area, including the fo

rests, was huge but it was the worst in the park. The pa

lace itself did not suffer so much, except for the roof of

the right outbuilding which was repaired rather quickly.

Similarly, a lot of damage caused by the fallen trees to the

park’s fence, which is largely historic, was also repaired

rather quickly. After the removal of the wind fallen trees

from the areas blocking the roads around the park, the

surrounding walls were repaired. The situation was much

worse in the park itself with so many huge trees lying

on one another that at the beginning it was difcult to

decide what to do rst with so much windthrow debris.

The conservation services issued a decision to the owner

(District Governor’s Ofce in Opoczno) with the consent

for the removal of the wind fallen trees on condition

that a damage record is made to be the basis for further

cleanup work. The inspection conducted on July 15, 2011

demonstrated that damage to the palace and park com plex

regards mainly the trees – many of them were blown down,

broken or damaged (cir. 95% of the total number of trees).

It was decided that the cleanup of the park should begin

Il. 4. Oś główna założenia w Białaczowie – widok z tarasu pałacowego w kierunku północnym: a) po zniszczeniach wskutek wichury w 2011 r.,

b) sytuacja po uporządkowaniu wiatrołomów w 2014 r. (fot. M. Milecka)

Fig. 4. Main axis of the Białaczów foundation – view from the palace terrace in the north direction: a) after the damage due to the 2011 whirlwind,

b) situation arranged in 2014 after the windstorms (photo by M. Milecka)

Il. 3. Elewacja frontowa pałacu w Białaczowie: a) po zniszczeniach wskutek wichury w 2011 r., b) sytuacja po uporządkowaniu wiatrołomów

w 2014 r. (fot. M. Milecka)

Fig. 3. Front elevation of the Białaczów palace: a) after the devastation as a result of the whirlwind of 2011, b) arranged situation in 2014 after the

windstorms (photo by M. Milecka)

Ochrona autentyku czy palimpsest/To protect the original or a palimpsest 41

wielki tar tak niż park. Zachowały się w zasadzie najmniej

war to ścio we pod względem kompozycyjnym skupiny,

po ło żo ne w obniżeniach związanych z układem wodnym

i naj bardziej znaturalizowane. Komponowane układy hi 

sto rycz nej roślinności przestały istnieć, najbardziej dot 

kli we było zniszczenie przepięknej i majestatycznej alei

li powej na osi poprzecznej pałacu. Paradoksalnie jed nak

był to moment, kiedy równocześnie odsłoniły się po za cie

rane przez lata zaniedbań pielęgnacyjnych i nad miernego

rozrostu drzewostanów powiązania kom po zycyjne i wi 

do kowe. I tak np. odsłoniła się czytelność wnętrza par

ko wego w części południowej, a więc ogrodowej pałacu,

z dalekim widokiem w kierunku stawów (wcześniej prze 

sło niętej przez trzy świerki kłujące posadzone tuż przy

alei przebiegającej obok pałacowego tarasu, które na całe

lata zasłoniły całkowicie dalekie, malownicze widoki łą

czą ce bryłę pałacu z „podległym” mu kom po zy cyjnie kraj

obrazem). Czytelne jest też obecnie po wiąza nie wido ko we

pałacu z ratuszem, który w prze szłości przy słaniały ko na 

ry wiekowych lip w alei łą czą cej obie bu dowle. Ogoło co na

with the removal of the fallen trees or leaning trees with

damaged root systems. The District Governor’s Ofce

applied the procedure of selecting the contractor for the

work. The work took almost half a year and the survey

team needed to prepare a site map (land surveying in

such a difcult and inaccessible terrain was complicated).

Then a few thousand trees were surveyed and a trees

management plan was developed, which in fact meant

qualifying trees for removal or maintenance. At the turn

of 2012 and 2013 the cleanup work connected with the

removal of wind fallen trees was completed (Figs. 3–6)

and what was left in the place was a huge open area with

virtually no trees, resembling a big timber mill rather than

a park. The only vegetation that survived included some

informal tree clusters of low composition value located

in some depressed terrain connected with the former

water system. The historically formed vegetation virtually

ceased to exist. Most damage was done to the beautiful

and majestic linden tree alley on the diagonal axis of the

palace. Paradoxically, however, it was the moment when

Il. 5. „Wielka aleja lipowa” – na osi poprzecznej założenia w Białaczowie: a) po zniszczeniach wskutek wichury w 2011 r., b) sytuacja po

uporządkowaniu wiatrołomów w 2014 r. (fot. M. Milecka)

Fig. 5. “The great limetree alley” – on the crosswise axis of the Białaczów foundation: a) after damage due to the whirlwind in 2011,

b) situation arranged in 2014 after the windstorms (photo by M. Milecka)

Il. 6. Otoczenie oranżerii w Białaczowie: a) po zniszczeniach wskutek wichury w 2011 r., b) sytuacja po uporządkowaniu wiatrołomów w 2014 r.

(fot. M. Milecka)

Fig. 6. Surroundings of the orangery in Białaczów: a) after damage due to the whirlwind in 2011, b) situation arranged in 2014 after the windstorms

(photo by. M. Milecka)

42 Małgorzata Milecka

zaś została najbardziej blis ka pier wotnej kompozycji część

parku położona na pół noc ny wschód od pałacu. Szczęśli

wie nie uległy znisz czeniu budowle ogrodowe, które dość

do bitnie świad czyły o romantycznym cha rak terze tego

frag mentu za łożenia. Dziś nie są po roz dzie la ne grupami ro 

ślin, które wyznaczały zasięg ich kom po zy cyjnego od dzia

ływania i przez to determinowały uk ład wnętrz og ro dowych.

W cał kowitym ogołoceniu z „ro mantycznego oto czenia”

znaj duje się też właściwie już ruina oranżerii (z ok. 1850 r.,

prawdopodobnie wg projektu Witolda Sta jew skiego). Na to 

miast zupełnie dob rze zachowała się część wschodnia drze

wostanów przy obrzeżu parku w oko licy sztucznej ru i ny,

zwana „Bo cień cem”, nad doliną rzeki Wągl anki.

Niezwykle cennym przykładem architektury ogro do

wej upamiętniającej dzieje rodu Platerów jest eksedra

wy konana w całości z piaskowca. Otwiera się ona półko 

liś cie w kierunku południowym i położona jest na cyplu

między dwiema strugami parkowymi, w północnowschod

niej części parku, nieopodal „Bocieńca”. Dziś znaj du je

się ona, podobnie jak oranżeria, w smutnej scenerii sa 

mo odnawiających się roślin (dolina rzeki sprzyja sil ne mu

odbudowywaniu się naturalnego ekosystemu). Na te re nie

parku zachowało się ponadto kilka rzeźb, wy ko na nych

praw do podobnie przez sztukatorów włoskich za trud nio 

nych przy ozdabianiu wnętrz pałacowych za cza sów Pla 

te rów. Niestety w przeszłości ocienione wie kowymi drze

wami, usytuowane w ważnych kompozycyjnie miejscach,

w celu podkreślania wnętrz, osi widokowych czy też waż 

nych historycznie punktów parku, dziś wydają się nie

mymi świadkami totalnego spustoszenia założenia.

Istotnym komponentem parku jest bardzo interesujący,

choć podobnie jak reszta znacznie już zniszczony, układ

wodny zbudowany z rzeczki zasilającej fosę Wyspy Ko

chanowskiego i pasma stawów na północnym krań cu

posiadłości. Mostki umożliwiające przejście przez rzecz

kę, pierwotnie wykonane z cienkich bielonych kona rów

brzozowych lub ze szprosów drewnianych, składanych na

krzyż, dziś już niestety nie istnieją, choć zachowały się

dokumenty ukazujące ich dawne formy. Tu trzeba stwier

dzić, że odsłonięcie terenu spowodowane przez nag łe

pozbawienie go drzew dało szanse na rozpoznanie uk ładu

wodnego i wykonanie profesjonalnych zabiegów kon ser

watorskich, albowiem układ wodny z wyspą „pa mię ta”

jeszcze renesansowy układ. Niestety przyjęta pro ce dura

opra cowania dokumentacji projektowej na tym eta pie

zaprzepaściła tę szansę [5]–[7].

Ocena aktualnej sytuacji obiektu i prognoza

Sytuacja obiektu wydaje się bardzo zła. Zespół wkrót ce

po skrajnym zniszczeniu parku stracił dawnego użyt kow

nika, który co prawda nie był wymarzonym go spo darzem

założenia, ale miał tę zaletę, że był – budynki ogrzewano

i użytkowano, park w niezbędnym zakresie pielęgnowa no.

W związku z sytuacją prawną założenia (dawni właści

ciele zgłosili prawa do zabytku i zapowiadają starania

o zwrot majątku) starostwo powiatowe, jako prawny za

rząd ca obiektu, po przeniesieniu domu opieki społecznej

do nowej siedziby zdecydowało się na wydzierżawienie

ca łego zespołu pałacowoparkowego.

the compositional and view connections were revealed

after years of neglect and excessive tree overgrowth. For

instance the interior of the park in the south part with the

palace garden became clear, with the view of the ponds

in the distance (earlier blocked by three blue spruces

planted right by the alley, going next to the palace terrace

which for many years completely blocked the distant,

pic turesque views between the palace and the landscape

com positionally “subjected” to it). Another element of the

complex layout which is now clear is the view connec

tion between the palace and the town hall which in the

past was blocked by the boughs of the old linden trees in

the alley between the two structures. However, the part

of the park located northeast from the palace, which

most closely resembled the original composition, was

heavily damaged. Luckily, the garden architecture which

quite evidently testied to the romantic character of this

part of the historic complex was not destroyed. Today

it is not separated by groups of plants which marked its

compositional signicance and thus determined the layout

of the garden interiors. One of the “romantic elements”

which survived the horrible destruction is the orangery or

actually its ruins (from cir. 1850, probably designed by

Witold Stajewski). However, the trees in the east part, by

the edge of the park in the area of the articial ruins, called

“Bocieniec”, by the valley of the Wąglanka river, were

quite well preserved.

The exedra, made completely of sandstone, is an ex

cep tio nally valuable example of garden architecture

comme morating the history of the Plater family. Its semi

cir cle opens to the south and it is located at the point of

land between two streams in the northeast part of the

park near “Bocieniec”. Today, it is, just like the orangery,

in the middle of a sad scenery with informally growing

plants (the valley of the river provides good conditions

for the natural ecosystem to grow quickly.) There are

also several sculptures in the park, made most probably

by Italian stuccoists employed to decorate the palace

interiors for the Plater family. Unfortunately, unlike in the

past, when they were situated in the shade of old trees, in

compositionally important sites to highlight the interiors,

the view corridors or historically signicant points of the

park, today the sculptures resemble mute witnesses to the

total devastation of the historic complex.

A very interesting and important element of the park,

though seriously damaged just like the rest of it, is its

water system, including a small river feeding the moat of

Kochanowski’s Island with water and a group of ponds

in the north end of the estate. The bridges across the

small river, originally made of thin white birch boughs or

wood logs, no longer exist, although there are documents

which show their old forms. It should be noted that the

sudden clearing of the area from trees provided an oppor

tunity to see the original water system and con duct pro

fessional conservation work because the water sy stem

with the island “remembers” the Renaissance layout of

the historic complex. Unfortunately, that opportunity

was wasted at this stage when the procedure for the de

velopment of the design plans and specications was

assumed [5]–[7].

Ochrona autentyku czy palimpsest/To protect the original or a palimpsest 43

Przykład Białaczowa pokazuje, że w sytuacji tak og

romnych zniszczeń niezwykle cennych dóbr kultury win 

na być udzie lona specjalna, celowa i profesjonalna po moc

ze wnętrz na ze strony państwa, jak choćby do radz two spe 

cjalistyczne w zakresie konserwacji zało żenia og ro do 

wego. Pozostawienie tego niezwykle skompliko wa

nego zadania wojewódzkim służbom ochrony zabyt ków

i zu pełnie nieprzygotowanemu do tego urzędo wi po wia

to we mu wydaje się niewłaściwe, bo przerastające mo żli

wości władz lokalnych, że względu na skalę znisz czeń

i złożoność problematyki konserwatorskiej oraz nie

ure 

gulowaną sytuację własnościową założenia biała czow 

skie go. W przypadku gdy obiekt ma uregulowaną sy tuację

praw ną, urząd konserwatorski zyskuje zazwyczaj

sprzy 

mie rzeńca w postaci właściciela zabytku, żywotnie za

inte re sowanego jak najbardziej skutecznym procesem

re waloryzacji. W przypadku Białaczowa sytuacja jest nie

zwyk le trudna. Dla starostwa powiatowego jako zarządcy

ze społu jest on problemem, który należy jak najszybciej

roz wiązać, nie angażując w to własnych funduszy, albo

wiem dawni właściciele pragną obiekt ten odzyskać.

W tym kontekście dzierżawa zespołu rozwiązuje problem

punktu widzenia starostwa, ale niezwykle komplikuje

na poziomie prawidłowego procesu rewaloryzacji, którą

trzeba widzieć w układzie wieloletnim i która przy opi sa 

nej skali zniszczeń jest bardzo kosztowną i zło żoną in we

sty cją. Pomijając kwestie formalnoprawne, w analo gicz nych

przypadkach winna zostać opracowana proce du ra udzie lenia

pomocy cen tralnej, gdyż przykład Bia ła czowa po ka zuje, iż

wiele pro blemów nie zostało

roz wią zanych z po wodu obo

wią zujących obecnie pro ce dur,

które nie prze wi dują sy

tua cji tak wyjątkowych. Przy znanie sta ro stwu pomocy

nansowej jedynie z Wo je wódzkiego Fun duszu Ochrony

Środowiska i to jedynie na prace po rząd kowe (de facto

wycinkę i wywiezienie drzew po wa lonych i zniszczonych)

oraz wykonanie do ku men ta cji projektowej kompleksowej

rewaloryzacji par ku (nie wła ściwie nazwanej jako „rewita 

lizacja”), po cząw szy od inwentaryzacji stanu aż po uzgod

niony pro jekt budowlany dla wszystkich branż, na obec 

nym eta pie znisz czenia obiektu i braku perspektyw na

środ ki za bezpieczające kompleksową rewaloryzację par

ku wydaje się zwyczajnym nieporozumieniem. Za miast

tego typu do ku mentacji w pierwszej kolejności po win no

być opra cowane profesjonalne studium dzia łań kon ser

watorskich, określające strategię i fazy działań, z wy ar

ty kułowaniem działań najważniejszych w tym ok resie

oraz rze czo wym harmonogramem prac. Jed no cześ nie, co

może dzi wić w kon tekście dramatu obiek tu, po winny być

w spo sób właś ciwy wykorzystane za ist nia łe okolicz noś ci

od kry cia te re nu między innymi na prze pro wa dze nie ba 

dań zło żo nego, a zaniedbanego przez dzie siąt ki lat układu

wod nego,

ukształtowania te re nu, ale tak że po głę bio nych

ba dań archeologicznych (wia do mo, że na Wyspie Ko cha 

nowskie

go istnieją re lik ty naj praw do po dob niej re ne san 

sowej bu do wli), czy wresz cie ba dań przy rod niczych, w tym

to ceno zy (jej dy na mi ki, sta bilności, jak też struktury).

Wyniki wszystkich tych badań z pewnością pomogłyby

w profesjonalnych projektach opracowywanych na po

trzeby prowadzenia konkretnych działań, poza tym wiele

wniosłyby do naszej wiedzy na temat pro ce sów za cho

Evaluation of the current situation of the historic

complex and its future prospect

The situation of the historic complex seems very bad.

Soon after the total disaster of the park it lost its for

mer user and although it was not a perfect solution, the

buildings at least were heated and inhabited and the

park was maintained to the necessary extent. Because

of the legal situation of the estate (its former owners

have claimed their right to the property and they intend

to reclaim the estate) the District Governor’s Ofce, as

the estate’s legal administrator, after moving the nursing

home to a new place, decided to lease the whole palace

and park complex.

Białaczów demonstrates that in the case of such huge

damage to exceptionally valuable property a spe cial pur 

pose and professional external assistance, such as at least

specialist consulting in regard of garden con ser va tion,

should be granted from the state. Leaving such a com pli

cated task in the hands of Voivodship ofcials re sponsible

for the protection of historic sites and the District Go

ver nor’s Ofce totally incompetent in this respect seems

unreasonable because it is beyond the capabilities of

local authorities due to the scale of damage and the com

plexity of the conservation issues as well as the unsettled

ownership situation of the estate in Białaczów. In the

case when the legal situation of a specic property is

settled the conservation ofce is usually supported by

the historic site owner who, for apparent reasons, is in

terested in the most effective redevelopment process. In

the case of Białaczów the situation is especially dif

cult because for the District Governor’s Ofce, as the

administrator of the estate, it is a problem that should

be solved as soon as possible without engaging its own

funds because the former owners intend to reclaim the

property. In this context the lease of the complex solves

the problem for the District Governor’s Ofce but, on the

other hand, it causes a serious complication for the proper

redevelopment process which should be seen in the long

term perspective and which, taking into account the great

scale of damage, is a very costly and complex process.

Regardless of the formal and legal issues, a procedure

should be developed for granting central assistance in

similar cases because the case of Białaczów demonstrates

that many problems were not solved due to currently

applicable procedures which do not provide for such

exceptional situations. Providing the District Governor’s

Ofce with the nancial aid only from the Voivodship

Fund of Environmental Protection and only for cleanup

work (in fact clearing and removal of the wind fallen and

damaged trees) as well as the development of the design

plans and specications for a complete redevelopment of

the park (improperly called “revitalization”), including

the survey of the present situation and approved complete

design development plans at this stage of damage to the

historic complex and no hope for the funds to secure the

complete redevelopment of the park seems to be a clear

misunderstanding. Instead of this type of documentation

a professional plan for conservation work, including

a strategy and individual action stages and a list of specic

44 Małgorzata Milecka

dzących w tej grupie zabytków, oraz pers pek tywicznie

mogłyby pomóc w wypracowaniu stosownych procedur

postępowania w analogicznych sytuacjach, które – jeśli

uwzględni się obserwowane zmiany klimatyczne – mo gą

pojawiać się częściej. Trzeba stwierdzić, że w tym mo 

men cie mało realne jest dla Białaczowa zrealizowanie

kom pleksowego „zamkniętego” projektu rewaloryzacji

par ku we wszystkich branżach bez wcześniejszego opra

co wa nia stosownej strategii działań konserwatorskich.

Osobną kwestią, którą należy tu poruszyć, jest pro blem

wyboru projektanta prac rewaloryzacyjnych. Na mar 

ginesie warto zauważyć, że niestety dotyczy to nie tyl 

ko Białaczowa (choć w tym przypadku jest szcze gól nie

istotny), ale dużej liczby obecnie pro wa dzo nych re wa lo

ryzacji, gdzie często zupełnie nie kom pe tentni projektanci

bardziej szkodzą obiektom, niż po ma gają w ich ochronie.

„Zderzanie” urzędów kon ser wa tor skich z og rom ną licz

bą niedoświadczonych pro jek tan tów, w kon tek ś cie bra ku

jas no określonych wy mo gów spo rzą dzania do kumentacji

dla tej grupy zabytków, np. w postaci roz po rządzenia do 

ty czą ce go za kre su me ry torycznego do ku mentacji re wa 

lo ry za cji za byt ko we go ogrodu, stwarza licz ne nie po ro

zu mienia. Szkod li wa dla za bytków jest zasada wyboru

naj tań sze go ofe ren ta, prowa dzi bowiem do wyboru r my

nie po sia da jącej od po wiedniego doświadczenia do pro

jek to wa nia działań kon ser wa tor skich w obiekcie o tak

sil nym stopniu zniszczenia, wy ma gającym szczególnych

dzia łań i oryginalnych, nie rzad ko indywidualnych roz

wią zań, nieopisanych jeszcze w li teraturze przedmiotu.

Pew ne jest, że w obiekcie tej ran gi i tak zniszczonym po

wi nien działać zespół eksper c ki, posiadający stosowne

wielobranżowe doświadczenie.

Obecnie można stwierdzić, że prawie cztery lata, jakie

minęły od prawdziwego dramatu Białaczowa, to czas

w dużym stopniu zmarnowany. To, co udało się zro bić,

to zin wentaryzowanie drzewostanu parkowego po znisz

cze niach i usunięcie wiatrołomów. Urząd konser wa tor

ski wydał ogromną liczbę wytycznych, wielokrotnie

prze prowadził lustracje i dokonał licznych analiz przed 

ło żonych elementów dokumentacji projektowej. Do ku

mentację tę należy dziś uznać za daleką od oczekiwanej

(choć spełnia wymogi stawiane projektom budowlanym

i jako taka jest kompletna). Niestety przyjęte rozwiąza

nia projektowe „zacierają” ślady dawnych porządków

kom po zycyjnych i nie wskazują w sposób jednoznaczny,

jak prowadzić prace rewaloryzacyjne w parku (np. nie

wska zują, jak je etapować, co w kontekście znacznej po

wierzch ni parku i jego sytuacji przestrzennej powinno być

za gad nieniem pierwszoplanowym). Park z resztkami usz

ko dzo nego drzewostanu obecnie porasta samosiewami.

Zmie niły się znacznie warunki mikroklimatyczne i świetl

ne na jego terenie (poprzez likwidację partii drzew ru

no parkowe jest znacznie lepiej oświetlone), wkraczają

no we rośliny runa, natura próbuje się odradzać, ale czyni

to na własnych prawach, zacierając resztki „kultury” og

rodu kształtowanego tu przez wieki (il. 7). Niestety braki

pod stawowej pielęgnacji parku od 2011 r. pogłębiają kry

tyczny stan obiektu. Nieogrzewany od dwóch lat pałac

i przylegające do niego ocyny niszczeją. Prognoza dla

Bia łaczowa nie napawa optymizmem.

key tasks at that moment as well as a detailed schedule of

work, should be developed in the rst place. At the same

time, which may be surprising in the context of the disaster

suffered by the historic complex, the tragic circumstances

should have been reasonably used for in stance to conduct

a study of the complex water system which was neg lected

for many years, the form of the terrain, as well as a thorough

archeological study (it is known that there are remains most

probably of a Renaissance structure on Kochanowski’s

Island) and nally a study of nature, in cluding phy to coe

no sis (its dynamics, stability, and struc ture).

The results of all those studies would certainly help in

developing professional plans of specic operations and

they would greatly increase our knowledge of the processes

taking place in this group of historic sites and in the future

they might help in developing adequate procedures in si

milar situations which – if the visible climatic changes are

taken into account – might occur more often. It should

be noted that at the moment it is actually impossible to

execute a complete “closed” redevelopment design of the

park in Białaczów without earlier development of a proper

strategy of conservation work.

The selection of a redevelopment work designer is

another issue. It should be also noted that unfortunately

this is a problem not only of Białaczów (although in this

case it is especially signicant) but also of a great num

ber of redevelopments being currently executed where

often totally incompetent designers do more harm to spe

cic historic complexes than help to protect them. The

“clash” between conservation ofces and a great number

of inexperienced designers, in the context of no clearly

dened design requirements, such as a resolution on the

sub stantive scope of redevelopment documentation of

the historic garden, causes much misunderstanding. The

principle of selecting the cheapest offer is harmful for the

historic site as it results in selecting a company with no

proper experience to design conservation work on a hi

storic complex with such serious damage, requiring a spe

cial approach and original, often custom designed so

lu tions, which are not described in the literature on the

subject as yet. One thing is certain, such a great historic

complex that suffered such damage should be taken care

of by a team of experts with adequate experience.

At the moment it can be said that almost four years that

have passed since that disaster hit Białaczów have been to

a large extent wasted. What has been done, how ever, is the

survey of the trees in the park and the removal of the wind

fallen trees. The conservation ofce issued a large number

of guidelines, conducted numerous in spec tions and made

many analyses of the submitted ele ments of the design

plans and specications. Today that documentation should

be considered far from expected (although it complies

with the requirements set for design development plans

and as such is complete). Un fortunately, the approved

design solutions “erase” the traces of the original

composition layouts and they do not clearly indicate how

the redevelopment work should be conducted in the park

(e.g. the documentation does not dene the conservation

work stages, which in the context of the large area of the

park and its space layout should be the key issue). The

Ochrona autentyku czy palimpsest/To protect the original or a palimpsest 45

Podsumowanie

Głównym celem działań w białaczowskim parku po 

winna być ochrona autentyczności założenia, jako ma

terialnego dokumentu historii i dorobku kulturowego.

Cel ten powinien przyświecać wszystkim działaniom,

tak że rozwiązaniom projektowym. Ich opracowanie wy

ma gałoby bardzo szczegółowych i pogłębionych ba dań,

by oddzielić to, co kulturowe, od tego, co jest wy ni kiem

naturalnych, odnowieniowych działań przy rody – tego,

co celowe od tego, co przypadkowe czy sa mo rod ne.

Nie stety dokumentacja rewaloryzacji parku po zniszcze 

niach z 2011 r. była potraktowana jako do ku men ta cja

budowlana, a nie badawcza, co w istotny sposób wpły

nęło na jej metodykę i w konsekwencji na jej formę

i zakres. Nie wydaje się możliwe, aby rewaloryzacja par

ku białaczowskiego w obecnych warunkach prawnych

obiektu (gdy brakuje i użytkownika, i nowej funkcji)

mogła być potraktowana jako proces jednoetapowy. Tak

og romne i tak zniszczone, a jednocześnie tak wartościowe

za ło żenie winno być objęte całym procesem działań wie 

lo letnich i wieloetapowych. Tak też powinno być op ra 

cowane studium rewaloryzacji zespołu, a w jego kon

sek wencji projekt budowlany kolejnych prac. Niestety

takiego podejścia zabrakło. Zarządca terenu zastosował

swo isty szablon prawny, funkcjonujący w Polsce w za

kre sie opracowań dokumentacji projektowych, a zatem

prze targ na wybór najtańszego wykonawcy projektu reali

zacyjnego, wykonanego w możliwie najkrótszym czasie,

gdzie badania i analizy studialne w zasadzie nie były

narzucone. To spowodowało problemy na linii uzgodnień

z konserwatorem wymagającym stosownych badań i roz

winięć projektowych, które w konsekwencji opisanej sy 

tuacji zostały opracowane w stopniu minimalnym, unie

możliwiającym oddzielenie tego, co autentyczne, od tego,

co przypadkowe.

park with the remains of the trees which were damaged

is at the moment overgrown with volunteer seedlings.

The microclimatic and lighting con ditions in the area

have dramatically changed (as many trees disappeared

the park’s undergrowth is now much better exposed to the

sunlight). new plants in the undergrowth appear, the plants

are growing wild and the remaining traces of the garden’s

“culture” formed there over the centuries are disappearing

(Fig. 7). Unfortunately, the lack of basic maintenance of

the park since 2011 makes the critical condition of the

historic complex only worse. As the palace and its adjacent

outbuildings have not been heated for two years they have

been falling into neglect. The prospect for Białaczów is

not optimistic.

Conclusion

The main objective of the activities in the park in

Białaczów should be to protect the original character of

the historic complex as a material document of history and

cultural heritage. This objective should be the motiva tion

behind all activities, including the design details. Their

development would require detailed and thorough stu

dies to separate what is connected with culture from that

which is the result of a natural renewal – what is deliberate

from what is unintentional or natural. Unfortunately,

the redevelopment documentation of the park after its

damage from 2011 was treated as a construction and not

research documentation, which signicantly affected its

methodology and con se quently its form and scope. It

seems impossible to con sider the redevelopment of the

park in Białaczów in the current legal situation of the

historic complex (with no user and no new function)

as a single stage process. Such a huge and so seriously

damaged historic site and at the same time such a valuable

complex should be included in the whole series of

activities spread over many years and stages. This is

also how the redevelopment plan of the historic complex

should have been made, as well as the design plans and

specications for further work connected with it. Un 

fortunately, such an approach was not applied. The ad 

mi nistrator of the area used a special legal framework

applied in Poland in the scope of development of the

design plans and specications, including the procedure to

select the cheapest plan developed as quickly as possible

practically with no requirement to conduct adequate stu

dies or analyses. This caused problems in regard of the

conservator’s approvals which require proper studies and

more detailed plans, which, as a result of the situation de 

scribed above, were inadequately developed, which in

turn made it impossible to separate the original from the

accidental.

In conclusion it should be stressed that the badly da

maged historic complex in Białaczów is still an ex cep

tionally valuable historic site with deep culture roots.

Apart from its obvious material value it also has great in 

tangible value connected for instance with the great per

sonages that signicantly affected the form of that place

as well as the building of national identity. The disaster

that hit the historic complex in July 2011 does not match

Il. 7. Zmieniona struktura roślinna parku w Białaczowie –

ogromne uszczuplenie drzewostanów spowodowało nowe warunki

mikroklimatyczne i świetlne, co doprowadziło do zniszczenia

cieniolubnego runa i powstania nowej, spontanicznej szaty roślinnej

w najniższej warstwie parku (fot. M. Milecka, 2014)

Fig. 7. The changed structure of plants in the Białaczów park –

great diminution of tree stands caused new microclimatic and light

conditions which caused devastation of shadeseeking park

undergrowth and the growthof spontaneous vegetation in the lowest

park layer (photo by M. Milecka, 2014)

46 Małgorzata Milecka

Na zakończenie warto podkreślić, że poranione zało

żenie białaczowskie nadal jest niezwykle wartościowym

zabytkiem, o głębokich korzeniach kulturowych. Poza

walorami materialnymi ma ogromne walory niematerial 

ne, związane choćby z osobistościami, które niezwykle

silnie wpłynęły na kształt tego miejsca, ale także szerzej

– na budowanie tożsamości narodowej. Kataklizm, jaki

dosięgnął założenie w lipcu 2011 r., jest nieporównywalny

ze zniszczeniami, jakie dokonały się tu na przestrzeni

całych jego dziejów. Proces rewaloryzacji zespołu winien

być profesjonalnym programem ratowania – od jego po

prawności w dużym stopniu zależy powodzenie tych

działań. W obecnym układzie niestety prace wykonane

na podstawie przygotowanej i zatwierdzonej już do ku 

mentacji mogłyby bardziej zaszkodzić parkowi, niż po

móc w ratowaniu jego autentycznych wartości.

Szansą na ratowanie zabytkowego założenia w Bia

ła czowie jest jak najszybsze podjęcie prac pole ga jących

na ochronie wszystkich elementów i odbudowie jego

uk ładu przestrzennego w oparciu o relikty historycznej

kom pozycji. Zapewne w dużym stopniu powinna to być

re konstrukcja układu, która według sztuki kon ser wa

torskiej jest działaniem kolejnym na liście po pie lęg nacji,

konserwacji i restauracji. Dla Białaczowa jednak takie

działanie umożliwi kolejną fazę kulturowego rozwoju

układu, w innym przypadku dawne porządki, choćby re

liktowo zachowane, zostaną „pochłonięte” przez naturę

i dzieło kultury, jakim jest ogród, przestanie istnieć jako

takie, ewolucyjnie zmierzając w kierunku układu na

turalnego – lasu. Od dokumentacji konserwatorskiej za

leży bardzo wiele, między innymi to, na ile będzie ona

twórczą i harmonijną kontynuacją dawnych dokonań

w kształtowaniu rodzimego krajobrazu, a na ile zerwa 

niem tej tradycji. Jeśli dojdzie do tego ostatniego, bę dzie

my mieli do czynienia już nawet nie z historyzującym

pa limp sestem, ale z całkowicie nowym tworem, który

trudno będzie określić mianem zabytku ogrodowego.

Z ostatnich obserwacji dotyczących charakteru prac,

jakim podlegają zabytkowe ogrody i parki w procesach

re wa loryzacji, coraz częściej podejmowanych w ramach

wy ko rzy sty wania zewnętrznych funduszy, wynika, że na 

gmin nie mamy do czynienia nie z procesem kon ser wa

tor skim mającym na celu ochronę autentyku ins pi rowa ną

za pi sa mi Karty Florenckiej, ani nawet świa do mym, po 

par tym aktem twórczym palimpsestem, ale da le ko posu 

nię ty mi, nie up rawnionymi, pospiesznymi mo der ni zacjami

i „funk cjo nalnymi” adaptacjami, na co nie daje przyzwole

nia ani wspom niana karta, ani pod sta wowe zasady, jakie

wy pra co wali i po zostawili nam nasi profesorowie, tworzą 

cy pod sta wy pol skiej szko ły konserwacji ogrodów: G. Cio

łek [9], [10], J. Bog da now ski [3] czy L. Majdecki [11]–[13]

i ich

ucz nio wie [14]. Na zakończenie tych rozważań

pozosta je nieco gorz kie pytanie, gdzie we współczesnych,

coraz bar dziej pospiesznych i „modernizacyjnych” proce

sach re wa lo ry zacji jest miejsce na ochronę subtelnej, au

ten tycz nej warst wy kompozycji ogrodowej oraz jej lo zo

cz nej i poe tyckiej narracji – wszystkiego tego, co tworzy

ma te rial ną i niematerialną wartość autentyku – skoro co

raz częś ciej łamane są podstawowe, „klasyczne” zasady

og ro do wego konserwatorstwa.

the damage that it suffered over the whole period of its

history. Its redevelopment process should be a professional

rescue program – its correct development to a large extent

determines the success of those activities. Unfortunately,

at the moment the work conducted on the basis of already

prepared and approved documentation might do more

harm to the park than help to save its original value.

What can save the historic complex in Białaczów is

the commencement of work to protect all elements and

reconstruct its space layout on the basis of the original

remains of its historic composition as soon as possible.

Obviously it should be to a large extent a reconstruction

of the design which according to the conservation practice

should follow maintenance, conservation, and restoration.

For Białaczów, however, such an action would facilitate

the following stage of cultural development of the historic

complex; otherwise the old order, including the original

remains, would be “absorbed” by nature and the work

of culture, such as the garden, would cease to exist as

such, evolving toward a natural order – the forest. A great

deal depends on the conservation plans; for instance

they determine to what extent they will be a creative and

harmonious continuation of old achievements in land

scaping, and to what extent they will depart from that

tradition. If the departure occurs, we will have to deal not

only with a historicizing palimpsest but with a completely

new entity which it will be difcult to call a historic

garden.

The recent observations of the nature of redevelop 

ment work conducted more and more often in the historic

gar dens and parks with the use of external funds demon

strate that it is commonly not so much conservation work

done to protect the original and inspired by the provisions

of the Florence Charter, and not even a deliberate, crea

tive act, a palimpsest, but farreaching, unjustied, hasty

mo der nizations and “functional” conversions, which

is not approved of either by the Charter or by the basic

prin ciples developed and left by our professors who built

the foundation of the Polish school of garden con ser va 

tion: G. Ciołek [9], [10], J. Bogdanowski [3] or L. Maj 

dec ki [11]–[13] and their students [14]. To sum up these

thoughts, there is a somewhat vexed question to be an

swered: Where in the contemporary, more and more

rash “modernization” redevelopment processes, there is

room for the protection of the subtle, original layer of the

garden composition and its philosophical as well as poetic

narration – all that creates the tangible and intangible value

of the original – if the fundamental, “classical” princi ples

of garden conservation are more and more often broken?

Translated by

Tadeusz Szałamacha

Ochrona autentyku czy palimpsest/To protect the original or a palimpsest 47

Bibliografia /References

[1]

http://www.parkmuzakowski.pl/page/history [accessed: 5.01.2016].

[2] Szafrańska M., O związkach teorii konserwacji ogrodów z pewnymi

myślami naszych czasów, [w:] A. Sulimierska (red.), Hortus Vitae.

Księga pamiątkowa dedykowana Andrzejowi Michałowskiemu,

Ośro dek Ochrony Zabytkowego Krajobrazu – Narodowa Instytucja

Kul tury, Warszawa 2001, 263–266.

[3] Bogdanowski J., Polskie ogrody ozdobne. Historia i problemy re-

waloryzacji, Arkady, Warszawa 2000.

[4] Miejscowy Plan Zagospodarowania Przestrzennego Gminy Bia ła

czów przyjęty uchwałą Rady Gminy Białaczów nr XXXVI/204/

2002 z dn. 10.10.2002 r., Dz.U. woj. łódzkiego Nr 297, poz. 3523.

[5] Milecka M., Ewidencja zabytkowej zieleni parku w Białaczowie,

mpis w zbiorach Delegatury w Piotrkowie Trybunalskim, Woje

wódz kiego Urzędu Ochrony Zabytków w Łodzi, Tomaszów Ma

zowiecki 2008.

[6] Persak M., Studium rewaloryzacji Białaczowa, praca dyplomowa,

Politechnika Warszawska, Warszawa 1986.

[7] ŻurowskaGangi M., Białaczów – założenie parkowe. Dokumen

tacja naukowohistoryczna wykonana na zlecenie Wojewódzkiego

Konserwatora Zabytków w Kielcach i Piotrkowie Trybunalskim,

mpis w zbiorach Delegatury w Piotrkowie Trybunalskim, Woje

wódz kiego Urzędu Ochrony Zabytków w Łodzi, Kielce 1977.

[8] Inwentaryzacja dendrologiczna i projekt gospodarki drzewostanem

zabytkowego parku w Białaczowie, oprac. Werbena Art sp. z o.o.,

Warszawa 2012.

[9] Ciołek G., Ogrody polskie, Budownictwo i Architektura, Warszawa

1955.

[10] Ciołek G., Rejestr ogrodów polskich, PWN, Warszawa 1965.

[11] Majdecki L., Rejestr ogrodów polskich, PWN, Warszawa 1964.

[12] Majdecki L., Historia ogrodów. Przemiany formy i konserwacja,

PWN, Warszawa 1981.

[13] Majdecki L., Ochrona i konserwacja zabytkowych założeń og

rodowych, WN PWN, Warszawa 1993.

[14] Rylke J., Metamorfozy formy w architekturze i sztuce ogrodowej,

[w:] A. Różańska, R. Krogulec, J. Rylke, Ogrody. Historia ar chi-

tek tury i sztuki ogrodowej, SGGW, Warszawa 2002, 137–212.

Streszczenie

Autorka, odwołując się do złożonych problemów ochrony zniszczonego na skutek trąby powietrznej w lipcu 2011 r. białaczowskiego parku, porusza

ważne kwestie związane z zagadnieniem ochrony autentyku w polskich ogrodach historycznych i postuluje wypracowanie metody postępowania

konserwatorskiego, nie tylko w celu ratowania Białaczowa, ale także usprawnienia ewentualnych działań w analogicznych przypadkach, które niestety

coraz częściej mogą się pojawiać z powodu zmian klimatycznych. W skład omawianego zespołu rezydencjonalnego w Białaczowie (woj. łódzkie)

wchodzi rozległy (ponad 22 ha) park o charakterze krajobrazowoleśnym, kształtowany na przestrzeni wieków przez wybitnych planistów (Lindauer,

Stricker, Szanior, Tański). Uznawany był on do niedawna za jedno z najcenniejszych założeń ogrodowych w Polsce, charakteryzujących się wysokimi

walorami zarówno kulturowymi, jak i przyrodniczokrajobrazowymi. Po kataklizmie skala zniszczeń była nieporównywalna do jakichkolwiek,

jakie do tej pory na skutek czynników naturalnych dotknęły założenia ogrodowe na terenie Polski. Po zdarzeniu tym w zasadzie natychmiast

rozpoczęto prace porządkowe, jednak poza nimi do tej pory nie udało się niczego więcej zrobić, by uchronić tę cenną historyczną kompozycję przed

całkowitym zniszczeniem. Sam proces rewaloryzacji założenia, poza oczywistymi trudnościami wynikającymi z charakteru i zakresu zniszczeń,

z wielu przyczyn jest niezwykle skomplikowany. Przede wszystkim niezbędne jest określenie kierunku działań konserwatorskich dotychczas nie

dość precyzyjnie zaplanowanych. Powinny one zmierzać do ochrony autentyku. Park jest wielowiekowym „zapisem” przemian kompozycyjnych, od

zespołu o prawdopodobnie średniowiecznej metryce, po XIXwieczną, przekształcaną jeszcze na początku XX w. rozległą kompozycję krajobrazo 

wą. Paradoksalnie, zniszczenia drzewostanów odsłoniły wiele elementów dotychczas nieczytelnych w układzie. Wydaje się niezwykle ważne, by

jak najszybciej podjąć profesjonalnie prowadzone prace polegające na ochronie wszystkich elementów i odbudowie jego układu przestrzennego

w oparciu o relikty historycznej kompozycji.

Słowa kluczowe: zabytek, park, Białaczów, zniszczenie, rewaloryzacja, autentyzm

Abstract

The author of the paper, referring to the complex issues of protection of the historic park in Białaczów destroyed by a windwhirl in July 2011,

discusses important issues connected with the protection of the original in Polish historic gardens and suggests developing conservation methods

not only to rescue Białaczów but also to improve such activities in similar cases which unfortunately take place more and more often as a result of

climatic changes. The residence complex in Białaczów (Łódź Voivodship) includes a huge landscape and forest park (over 22 ha) formed over the

centuries by eminent designers (Lindauer, Stricker, Szanior, Tański). Until recently it was considered to be one of the most valuable historic gardens

in Poland with high cultural as well as natural and landscape value. The scale of damage after the disaster was incomparable to any previous natural

disasters to the historic gardens in Poland. Although the cleanup work began right after the tragic event, not much more has actually been done so far

in order to save the valuable historic site from a total destruction. Apart from obvious difculties connected with the character and scope of damage,

the redevelopment process itself is highly complicated for a number of reasons. First of all it is necessary to dene the objective of conservation work

which so far has not been precisely planned. That objective should be to protect the original. The park is a centuriesold “account” of compositional

transformations from a historic complex of maybe even medieval origin, to a huge 19

century landscape complex that was still further developed

at the beginning of the 20

century. Paradoxically, the damage to the trees revealed many elements of previously unclear layout. It seems to be

extremely important to begin professionally conducted work as soon as possible in order to protect all of its elements and redevelop its space layout

on the basis of the original remains of that historic site.

Key words: monument, park, Białaczów, devastation, revalorization, authenticity

Kościół cysterski w Doberanie, fragment stalli

(fot. E. Łużyniecka)

Cistercian church in Doberan, fragment of a stall

(photo by E. Łużyniecka)