Odbudowa katedry Bagrata w Kutaisi (Gruzja) jako przyczynek do problematyki rekonstrukcji

Zygmunt Świechowski

doi:10.5277/arc160101

Streszczenie

Artykuł dotyczy odbudowy katedry Bagrata w Kutaisi (Gruzja). Świątynia ta została wzniesiona przez króla Bagrata III w 1003 r. Jest ona charakterystycznym przykładem klasycznego okresu gruzińskiej architektury przełomu X i XI w., jest także symbolem powstania gruzińskiej państwowości. W 1692 r. w wyniku działań wojennych została wysadzona przez Turków seldżuckich, runęły kopuła i sklepienia, a pozbawiona przekrycia świątynia stopniowo niszczała. W 1994 r., jako trwała ruina, została wpisana na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. W 2008 r., wbrew doktrynie konserwatorskiej, a także protestom opinii międzynarodowej, w konsekwencji śmiałych decyzji politycznych rozpoczęto jej odbudowę. Autor, opierając się na przykładzie tej katedry, występuje przeciw rekonstrukcjom zabytkowej architektury.

Podgląd pełnego artykułu jest możliwy wyłącznie na większych ekranach.

2016

1(45)

DOI: 10.5277/arc160101

Zygmunt Świechowski*

Odbudowa katedry Bagrata w Kutaisi (Gruzja)

jako przyczynek do problematyki rekonstrukcji

Reconstruction of Bagrati Cathedral in Kutaisi (Georgia)

as a contribution to the issue of reconstruction

W Kutaisi, drugim co do wielkości obok Tbilisi mieś

cie Gruzji, wznosi się katedra Zaśnięcia Bogurodzicy,

zwy cza jowo na zywana katedrą Bagrata, od imienia Ba 

gra ta III, władcy Gruzji (975–1014), inicjatora jej bu do 

wy. Według tekstów źródłowych za datę ukończenia bu

do wli przyjmuje się rok 1003

, portyki dostawione przy

elewacji zachodniej i południowej są późniejsze o mniej

więcej 20 lat. Katedra Bagrata jest budowlą krzy żo woko

pułową, trikonchosem, wschodnie ramię za koń czo ne jest

trójapsydialnie, apsydy zamykają południowe i północne

ramiona krzyża, od zachodu świątynia jest trój nawowa

(il. 1). W centrum założenia cztery lary poprzez ar ka

dy i trompy przechodzą z kwadratu w planie w tambur

ko puły, przęsła przylegające przekryte były kolebkami,

ap sy dy konchą. Sklepienie kolebkowe wznosiło się rów

nież nad nawą środkową w zachodnim ramieniu krzyża.

Anek sy przy środkowej apsydzie wschodniej były pięt

ro we, podobnie nawy boczne partii zachodniej. W na wie

pół nocnej znajdowały się schody prowadzące na emporę,

częś ciowo umieszczone w grubości muru. Układ ze wnętrz

nych

ścian obudowujących i kryjących trikonchos oraz

usytuowanie kopuły w centrum geometrycznym uz na je

się za charakterystyczne dla klasycznego okresu gru ziń 

skiej architektury przełomu X i XI w.

* PKN ICOMOS, Warszawa/PKN ICOMOS, Warsaw.

Data związana z zakończeniem prac podjętych przez króla

Ba gra ta III i jego matkę Guranducht znajdowała się na inskrypcji

w kościele, zastosowanie w niej cyfr arabskich należy do najstarszych

zna nych. Patrz: [1, s. 328].

Katedra w Kutaisi należy do wielkich gruzińskich katedr XI w.

In Kutaisi, the second largest Georgian city after Tbilisi,

there is the Cathedral of the Dormition, more commonly

known as Bagrati Cathedral which was named so after

Bagrat III, the ruler of Georgia (975–1014), the initiator of

its construction. According to the source texts, the date of

completion of the construction is the year 1003

, whereas

the porticos were added to the western and southern facade

about 20 years later. Bagrati Cathedral is a triconch and

crossdomed building; its eastern part has a threeapse ter

mination, apses form a termination for the southern and

northern arms of the cross, the cathedral has three aisles

on its western side (Fig. 1). In the center of the layout four

pillars, through arcades and squinches, change from the

square in the plan to a tholobate dome, whereas the adjacent

bays were covered with a barrel vault and apse with a conch.

The barrel vault was also built above the central nave in the

western arm of the cross. There were storied annexes near

the middle eastern apse, similarly to the aisles of the western

part. In the northern aisle there were stairs leading to the

matroneum, partially located within the wall. The system

of surrounding and covering triconches exterior walls as

well as the location of the dome in the geometric center

is considered to be characteristic of the classical period of

Georgian architecture at the turn of the 11

century

The date of completing the works started by King Bagrat III and his

mother Guranducht was found on an inscription in the church and it be 

longs to the oldest usage of Arabic numerals ever found. See: [1, p. 328].

The cathedral in Kutaisi is among the greatest Georgian cathedrals

which are close in plan and body to cathedrals in Alawerdia and Sweti

Zchoweli in Mccheta. Description taken from: [2, pp. 195–198].

4 Zygmunt Świechowski

W 1692 r. w wyniku działań wojennych świątynia zo

stała wysadzona przez Turków seldżuckich, runęły kopu

ła i sklepienia. Pozbawiona przekrycia katedra w Kutaisi

stop niowo niszczała. Jej stan w połowie XX w. widoczny

jest na dokumentacji sporządzonej przez N.P. Sewero wa

(il. 1–3) [2, s. 106–111]. Autor opracowania poświę co ne go

gruzińskiemu budownictwu na podstawie zacho wa nych

reliktów pokusił się także o próbę rekonstruk cji. Ka tedra

wraz z klasztorem w pobliskim Gelati w 1994 r. zo sta

ły wpisane na listę Światowego Dziedzict wa UNESCO.

obok zbliżonych w planie i bryle katedr w Alawerdi i Sweti Zchoweli

w Mccheta. Opis obiektu za: [2, s. 195–198].

Il. 1. Katedra Bagrata, plan

(źródło: [2])

Fig. 1. Bagrati Cathedral, plan

(source: [2])

Il. 2. Katedra Bagrata,

elewacja południowa

(rys. pomiarowy z 1947;

źródło: [2])

Fig. 2. Bagrati Cathedral,

south elevation

(measuring drawing from 1947;

source: [2])

In 1692 the cathedral was blown up by the Seljuk

Turks as a result of acts of war due to which the dome

and vaults collapsed. Without any cover the cathedral in

Kutaisi gradu al ly fell into disrepair. Its condition in the

middle of the 20

century is shown in the documents pre 

pared by N.P. Sewerow (Figs. 1–3) [2, pp. 106–111]. The

author of the study, which was devoted to Georgian con 

struction on the basis of the preserved relics, also ven 

tured to attempt the reconstruction. In 1994 Bagrati Ca

thedral, together with the nearby Gelati Monastery, was

included in UNESCO’s World Heritage Site. In 2008 the

reconstruction of the ca thedral started and in the mean

time the cathedral was given to the Georgian Orthodox

Church (2001), despite the protests of international opi

Odbudowa katedry Bagrata w Kutaisi (Gruzja)/Reconstruction of Bagrati Cathedral in Kutaisi (Georgia) 5

nion, including UNESCO. But the reconstruction work

under the patronage of the president and supervisor of the

ortho dox church were performed and nally completed in

2012. One day in Sep tember 2014 I could see the result of

these activities

(Figs. 4–6).

The reconstruction of Bagrati Cathedral is, for the con

servatorrestorer and it certainly should be, difcult to

accept. But how to respond to the reconstruction when

a topic thread concerning great politics appears? The

change of the political system in Georgia after 1991 re

A trip to Georgia (and Armenia) as part of a scientific expedition

of Art Historians Association on 9–21 September 2014 was organised by

Elżbieta ChodkiewiczPrzypkowska, whom I would like to thank in this

way for the prepared and realised program.

Il. 4. Katedra Bagrata, widok od zachodu (fot. E. Świechowska, 2014)

Fig. 4. Bagrati Cathedral, view from the west

(photo by E. Świechowska, 2014)

Il. 6. Katedra Bagrata, wnętrze, widok konstrukcji empory

nawy północnej (fot. Z. Świechowski, 2014)

Fig. 6. Bagrati Cathedral, view of the matroneum construction

of the northern aisle (photo by Z. Świechowski, 2014)

Il. 5. Katedra Bagrata, widok od południowego zachodu

(fot. Z. Świechowski, 2014)

Fig. 5. Bagrati Cathedral, view from the southwest

(photo by Z. Świechowski, 2014)

Il. 3. Katedra Bagrata,

elewacja północna

(rys. pomiarowy z 1947;

źródło: [2])

Fig. 3. Bagrati Cathedral,

north elevation

(measuring drawing from 1947;

source: [2])

W 2008 r. rozpoczęto rekonstrukcję świą tyni przeka za 

nej w mię dzy cza sie Gruzińskiemu Ko ściołowi Pra wo 

sławnemu (2001) wbrew protestom opinii mię dzy na

ro do wej, w tym UNESCO. Ale prace pod pa tronatem

pre zy den ta i zwierzchnika cerkwi trwały i osta tecznie

6 Zygmunt Świechowski

za koń czy ły się w 2012 r. Efekt tych działań zo baczyłem

wrze śnio wego dnia 2014 r.

(il. 4–6).

Odbudowa katedry Bagrata jest dla konserwatora

zabytków, a na pewno winna być, trudna do zaakcep to

wania. Ale jak się ustosunkować do rekonstrukcji, gdy

po jawia się wątek wielkiej polityki? Zmiana systemu po 

litycznego w Gruzji po 1991 r. spowodowała nie tyl ko

prze budowę kraju, ale również poszukiwanie toż samości

narodowej i wzmożenie religijne. Katedra w Ku ta isi ze

swo ją historią i rolą, jaką odegrała w pow sta niu gru 

zińskiej państwowości w XI w., znakomicie wpi sy wa ła

się w świat nowych idei. Obecnie znajduje się na głów

nej trasie turystycznej, jest celem pielgrzymek, miejs 

cem ży we go kultu. Jakich argumentów więc użyć, gdy

stro na prze ciwna jest przekonana o wyższości celów na

ro doworeligijnych nad doktrynami naukowymi? Jan Za 

ch wa towicz,

niekwestionowany autorytet w kręgach de 

cy zyjnorządowych, w zmienionej po 1945 r. sytuacji

po li tycznej, na żądanie od niego zgody na rozbiórkę mu 

rów staromiejskich zadał występującym o to członkom

władz pytanie o to, co się wtedy odsłoni. I od razu sam

na nie odpowiedział: kompleks budowli sakralnych. Do

tematu usunięcia murów już nie wracano. Czy dzisiaj,

w ok resie marginalizacji służb konserwatorskich i polary

za cji stanowisk naukowców można jeszcze przeciwsta wić

się niszczeniu zabytków? Czy przedstawiony w moim ar 

tykule głos przeciwny rekonstrukcjom jeszcze się liczy?

Wyjazd do Gruzji (i Armenii) w ramach objazdu naukowego Sto

warzyszenia Historyków Sztuki w dniach 9–21 września 2014 r. zo stał

zorganizowany przez Elżbietę ChodkiewiczPrzypkowską, której prag 

nę tą drogą podziękować za przygotowany i zrealizowany program.

sulted not only in rebuilding the country but also in the

search for a national identity and religious intensication.

The Cathedral in Kutaisi with its history and the role it

played in the formation of the Georgian statehood in the

century perfectly entered the world of new ideas. At

present, it is located on the main tourist route and con

stitutes a place of pilgrimages as well as a place of the

living worship. Therefore, what arguments should be used

when the opposing party is convinced of the superiority

of the national and religious purposes over scientic

doctrines? Jan Zachwatowicz, who is an unquestioned

authority in decisionmaking and governmental circles,

in a political situation which was changed after 1945,

when requested to give his permission to demolish the

walls of the Old Town, asked the requesting authority

members the question as follows: what will be revealed

as a result? And he answered this question himself at once

saying that it would be a complex of sacral buildings.

The topic of removing the walls was never returned

to. Is it still possible today, in the period of restoration

services marginalization and polarization of scientists’

positions, to oppose the destruction of monuments? Does

the opinion against reconstructions presented by me still

count anyway?

Translated by

Bogusław Setkowicz

Bibliografia /References

[1] Volbach W., LafontaineDosogne J., Byzanz und der Christliche

Osten, Propyläen Kunstgeschichte, 3, Berlin 1968, 328.

[2] Sewerow N.P., Pamiatniki gruzinskowo zodczestwa, Wydawnictwo

Akademii Architektury, Moskwa 1947.

Streszczenie

Artykuł dotyczy odbudowy katedry Bagrata w Kutaisi (Gruzja). Świątynia ta została wzniesiona przez króla Bagrata III w 1003 r. Jest ona charak te

rystycznym przykładem klasycznego okresu gruzińskiej architektury przełomu X i XI w., jest także symbolem powstania gruzińskiej państwowości.

W 1692 r. w wyniku działań wojennych została wysadzona przez Turków seldżuckich, runęły kopuła i sklepienia, a pozbawiona przekrycia świą tynia

stopniowo niszczała. W 1994 r., jako trwała ruina, została wpisana na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. W 2008 r., wbrew doktrynie kon

ser watorskiej, a także protestom opinii międzynarodowej, w konsekwencji śmiałych decyzji politycznych rozpoczęto jej odbudowę. Autor, opierając

się na przykładzie tej katedry, występuje przeciw rekonstrukcjom zabytkowej architektury.

Słowa kluczowe: katedra Bagrata, Kutaisi, rekonstrukcja zabytków, doktryna konserwatorska

Abstract

The article presents the reconstruction of Bagrati Cathedral in Kutaisi (Georgia). This cathedral was erected by King Bagrat III in 1003. It constitutes

a characteristic example of the classical period of Georgian architecture at the turn of the 11

century and it is also a symbol of the establishment of

the Georgian statehood. In 1692 the cathedral was blown up by the Seljuk Turks as a result of acts of war due to which the dome and vaults collapsed

and the cathedral slowly deteriorated. In 1994 it was included in UNESCO’s World Heritage Site as a permanent ruin. In 2008 contrary to the doctrine

of restoration as well as protests of the international public opinion and as a result of bold policy decisions its reconstruction began. The author, using

the example of this cathedral, is against reconstructions of historic architecture.

Key words: Bagrati Cathedral, Kutaisi, reconstructions of monuments, doctrine of restoration