Ogród botaniczny na bydgoskim Myślęcinku. Projekt Edwarda Bartmana z 1977 r. w nowym, „siedliskowym” typie

Joanna Dudek-Klimiuk

doi:10.5277/arc170304

Streszczenie

W artykule przedstawiono opracowany przez Edwarda Bartmana projekt Ogrodu Botanicznego w Bydgoszczy, powstały u schyłku lat 70. XX w. Główny ciężar położono na przyjętą ideę projektową, a nie na jego stan dzisiejszy, gdyż stopień realizacji projektu oraz wprowadzone w jej trakcie zmiany (m.in. brak części centralnej i wejściowej, o najbogatszym w założeniu programie) istotnie zaburzyły autorską wizję ogrodu zarówno w sferze kompozycji, jak i funkcji. Pominięto również informacje o dzisiejszych zasobach roślinnych ogrodu, te bowiem stanowią odrębne zagadnienie. Projekt bydgoskiego ogrodu to przykład zastosowania nowoczesnej myśli w architekturze krajobrazu, przełamującej wcześniejsze schematy, które traktowały ogrody botaniczne jako miejsce gromadzenia jak największej liczby gatunków roślin uporządkowanych głównie według klucza systematycznego. W autorskim zamierzeniu miał to być obiekt, w którego projekcie położono silny akcent na relacje pomiędzy człowiekiem a naturą, z poszanowaniem praw przyrody i zasad ekologii. Jednocześnie powstawał w zgodzie z ówczesnymi tendencjami budowy ogrodów botanicznych – jako obiekt podmiejski (ze względu na większy areał i zapewnienie dalszego rozwoju) oraz jako jeden z elementów zespołu wielofunkcyjnego, tzw. parku kultury. Podstawowym materiałem źródłowym wykorzystanym w artykule były zachowane oryginalne rysunki prof. E. Bartmana oraz opracowania pochodzące z jego prywatnych zbiorów. Analizując formę (kompozycję) i program tego ogrodu, można wyróżnić trzy podstawowe idee, zgodnie z którymi powstawał: poszanowanie naturalnie występujących siedlisk roślinnych, które wyznaczyły ramy kompozycyjne i doborów gatunkowych (względy filozoficzne oraz ekonomiczne); otwarcie obiektu na potrzeby rekreacyjne i poznawcze człowieka oraz założenie, że ogród będzie dostępny i będzie funkcjonował przez cały rok (m.in. dzięki rezygnacji z ogrodzeń oraz wprowadzeniu atrakcyjnego, całorocznego programu funkcjonalnego – muzeum, audytorium, kawiarnie i ogrody zimowe). To połączenie pozwoliło, by powstał oryginalny i wybiegający poza ówczesne konwencje projekt. Niestety, zamierzenia projektowe zrealizowano tylko częściowo, czym znacząco upośledzono funkcjonowanie tego obiektu.

Podgląd pełnego artykułu jest możliwy wyłącznie na większych ekranach.

2017

3(51)

DOI: 10.5277/arc170304

Joanna Dudek-Klimiuk*

Ogród botaniczny na bydgoskim Myślęcinku.

Projekt Edwarda Bartmana z 1977 r. w nowym, „siedliskowym” typie

The Botanic Garden in Myślęcinek (district of Bydgoszcz).

Project of Edward Bartman, dating back to 1977, in a new, “habitat” type

Wprowadzenie

Projekt ogrodu botanicznego w Bydgoszczy powsta-

wał u schyłku lat 70. XX w. i pomimo wielu różnic, m.in.

w podejściu do zadania oraz ostatecznej formie i kompo-

zycji, może przypominać lubelski projekt ogrodu Oskara

i Zoi Hansenów [1]. Podobieństwa te dotyczą głównie

nowatorskiego podejścia do idei i formy projektowanych

ogrodów botanicznych. Można zatem powiedzieć, że

w obu przypadkach przyjęte przez autorów główne za-

łożenie projektowe wybiega śmiało w przyszłość. Są to

rozwiązania, które oprócz walorów funkcjonalnych niosą

ze sobą wartość społeczną i opierają się na humanistycz-

nym podejściu do natury, przyrody oraz człowieka, w któ-

rym projektant dostrzega więcej niż tylko „konsumenta”

przestrzeni. Oba rozwiązania ogrodów są niewątpliwie

zaprojektowane z myślą o człowieku, z uwzględnieniem

potrzeb ponadmaterialnych (m.in. potrzeby kontaktu z na-

turą). Projekt lubelski (z 1964 r.) można określić jako no-

watorski i, oczywiście, zgodny z nurtem Formy Otwartej,

a bydgoski, powstały niemal dekadę później, jest próbą

szerokiego otwarcia ogrodu botanicznego dla publiczno-

ści, z poszanowaniem praw przyrody i zasad ekologii.

W latach powojennych, w projektowaniu terenów zie 

leni kontynuowano część wzorców pochodzących z okresu

Introduction

The project of the botanic garden in Bydgoszcz came

into being at the end of the seventies of the 20

century

and in spite of many differences, including the approach

to the task and the final form and composition, it may re-

semble the Lublin project of the garden by Oskar and

Zoa Hansen [1]. The mentioned resemblances are re-

ferred mainly to an innovative approach to the idea and

form of the designed botanic gardens. We may, therefore,

say that in both cases the main designing assumption, be-

ing adopted by the authors, runs boldly ahead to the future

and – apart from its functional valour – it contains also

a social value and is based on a humanistic approach to

nature and man who is perceived as more than only “the

consumer” of space. Both garden solutions are undoubt-

edly designed “for people”, with consideration of their

needs, being different than the material ones, including the

need of the contact with nature. The Lublin project (dating

back to 1964) may be defined as innovative and, of course,

consistent with an Open Form idea. The Byd goszcz proj-

ect, being developed almost ten years later, is an attempt

at a wide opening of the botanic garden to the public, with

respect to natural laws and ecology principles.

In the postwar period, designing of greenery areas in-

cluded continuation of a part of the models, originating in

the period of 1918–1939 (The Republic of Poland II),

inter alia, for satisfying the needs of inhabitants of big

cities; large rest and leisure complexes were founded.

Such sets were once called Peoples’ Parks and in the post

war reality – Culture and Recreation Parks. They were

* Wydział Ogrodnictwa, Biotechnologii i Architektury Krajobra-

zu Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie/Faculty of

Horticulture, Biotechnology and Landscape Architecture, Warsaw Uni-

versity of Life Sciences – SGGW.

42 Joanna DudekKlimiuk

II Rzeczpospolitej, m.in. dla zaspokajania potrzeb miesz-

kańców dużych miast budowano wie lohektarowe zespoły

wypoczynkoworekreacyjne. Daw niej tego typu zespoły

nazywano parkami ludowymi, a w realiach powojen-

nych – parkami kultury i wypoczynku. Zaprojektowano je

m.in. dla okręgu górnośląskiego w 1951 r. w Chorzowie

(autor: Władysław Niemirski wraz z zespołem) [2], dla

Warszawy – w Powsinie (konkurs SARP z 1963) [3], dla

Łodzi – w 1947 r. w dzielnicy Polesie projekto wany już

w latach 30. XX w. przez Stefana Rogowicza (Park Lu-

dowy na Zdrowiu) [4], [5] i właśnie dla Bydgoszczy, na

Myślęcinku. W granicach kilkusethektarowych parków

lokalizowano często – oprócz parków etnogracznych,

ogrodów zoologicznych i wypoczynkowych czy terenów

wystawowych – ogrody botaniczne. Nie wszystkie plany

doczekały się realizacji (np. w Chorzowie), część opraco-

wywano kilkakrotnie, dostosowując ich program do zmie

niających się potrzeb, warunków społecznych i możliwo-

ści nansowych (Łódź), inne – np. podwarszawski ogród

w Powsinie – powstały, aczkolwiek w okrojonym teryto-

rialnie i programowo wariancie, który dalece odbiega od

wyjściowych założeń. Równolegle pracowano nad projek-

tami mniejszych ogrodów botanicznych, najczęściej pod 

porządkowanych bezpośrednio potrzebom uczelni wyż 

szych, przy których je tworzono, np. w Lublinie.

Okres Polski Ludowej to czas, kiedy nader często

czer pano wzorce z ówczesnego Związku Radzieckiego

Nowo powstające ogrody botaniczne miały być równie

rozległe jak te, które otwierano za naszą wschodnią grani-

cą. Znaczącą, kilkusethektarową wielkość „nowych” og 

rodów uzasadniano potrzebami współczesnej nauki – nie-

zbędnymi do prowadzenia badań naukowych rozległymi

kolekcjami roślin [7]. Z pewnością był to również wyraz

troski o możliwości rozwojowe tych specycznych insty-

tucji, które dawniej, często właśnie ze względu na skrom-

ną powierzchniowo śródmiejską lokalizację, nie mogły

rozwijać się i pełnić swoich podstawowych zadań [8].

Zaprojektowane w Polsce w latach 1945–1989 ogrody

botaniczne miały wypełnić lukę – niedostateczną liczbę

tego typu obiektów w kraju, zaspokoić rosnące potrzeby

instytucji naukowych oraz rozbudowane aspiracje spo-

łeczne. Planowano założenie całej sieci ogrodów bota-

nicznych. W jej skład miały wchodzić ogrody „wielkie”,

o powierzchni kilkuset hektarów i znaczeniu ogólno-

krajowym, średniej wielkości (kilkadziesiąt hektarów),

działające w randze obiektów wojewódzkich, i „małe”

– „starego typu” przy uniwersytetach (od kilku do kilku-

nastu hektarów), gdzie przeważałby systematyczny układ

kolekcji o charakterze dydaktycznonaukowym. Tę pod-

stawową sieć miały dopełniać ogrody specjalistyczne, np.

arboreta czy ogrody roślin leczniczych [6].

Jednocześnie zaczęto dostrzegać potrzebę wprowadze-

nia zmian w sposobie funkcjonowania ogrodów botanicz-

nych. Widoczne jest to na płaszczyźnie szerszej dyskusji,

W 1978 r. na terenie ZSRR działało 120 ogrodów botanicznych

[6]. W okresie powojennym powstały m.in.: 360hektarowy Główny

Ogród Botaniczny Rosyjskiej Akademii Nauk w Moskwie (1945), po 

nad 160hektarowy ogród botaniczny we Władywostoku (1949), 365

he ktarowy w Pietrozawodsku (1951).

designed, inter alia, for the Upper Silesia District in 1951

(author: Władysław Niemirski together with his team) [2];

for Warsaw – in Powsin (SARP competition of 1963) [3];

for Łódź – in 1947, in the Polesie district, being designed

already in the thirties of the 20

century by Stefan Ro

gowicz (Peoples’ Park in Zdrowie District) [4], [5] and

precisely for Bydgoszcz, in Myślęcinek. Botanic gardens

were often founded within the limits of big (several hun-

dred hectares) parks, in the vicinity of ethnographic parks,

zoological gardens and recreation gardens or exhibition

areas. Not all plans were implemented, e.g. in Chorzów

where a part of the plans was developed a few times,

adapting their program to the varying needs, social condi-

tions and financial possibilities (Łódź); some other plans,

e.g. the Powsin garden, situated near Warsaw may be the

example of a garden which, although it was founded, was

cut down in respect of its area and program; it differed

largely from the initial program and space assumptions. In

parallel, the work was conducted on the projects of small-

er botanic gardens, being most frequently subordinated

directly to the needs of higher education schools at the site

where they were founded, e.g. in Lublin.

The period of the Peoples’ Republic of Poland was the

time when the models of the gardens were very frequently

transferred from the contemporary Soviet Union

. The

newly founded botanic gardens were planned to be equal-

ly vast as those ones which were created behind our east

borders. The meaningful size of the “new” gardens, ac-

counting for several hundred hectares, was justified by the

needs of contemporary science – being indispensable for

running scientific studies with the employment of large

collections of plants [7]. It was, undoubtedly, the expres-

sion of concern of developmental possibilities of the insti-

tutions which once could not be developed and fulfil their

basic tasks due to a small area of their urban location [8].

Botanic gardens, as designed during the years 1945–

1989, were expected to fill the existing gap, i.e. insuffi-

cient number of such objects in the country, and to satisfy

the needs and the developed social aspirations. It was

planned to construct the whole network of botanic gar-

dens, including “big” gardens with the area of several

hundred hectares and having allnational importance, me-

diumsized ones (several dozen of hectares), and the

small, “old type” university gardens (few or several hect-

ares), where the systematic system of collections, having

a didacticscientific character, would be dominating. The

mentioned basic network would include also, e.g. arboreta

or gardens of medicinal plants [6].

At the same time, the need of introducing the changes

in the way of botanic gardens’ functioning became to be

perceived. It resulted from a wider discussion which was

undertaken in the seventies of the 20

century on the tasks

of the “modern” botanic garden and varying needs of the

society which were assumed to become satisfied on their

In 1978, at the territory of the Soviet Union, there were 120 bo 

tanic gardens [6]. In the postwar period, there were created, inter alia,

the following ones: Main Botanic Garden of Russian Academy of

Sciences in Moscow (1945, 360 ha); botanic garden in Vladivostok (1949,

more than 160 ha) and botanic garden in Petrozavodsk (1951, 365 ha).

Ogród botaniczny w Bydgoszczy/Botanic Garden in Bydgoszcz 43

jaką podjęto w latach 70. XX w. nad zadaniami „nowo-

czesnych” ogrodów botanicznych oraz zmieniającymi się

potrzebami społeczeństwa, które miały być na ich terenie

zaspokojone [7], [9], [10]. Wskazywano również na ro-

snącą rolę społeczną, naukowopopularyzatorską i rekre-

acyjną takich instytucji, proponując jednocześnie, by re-

alizację dotychczasowych wiodących celów naukowych

przenieść do odrębnych, zamkniętych dla publiczności

jednostek badawczych i doświadczalnych.

Materiały i metody

Zasadnicze materiały, które stanowiły podstawę analizy

kompozycji projektu ogrodu, pochodzą z prywatnych zbio-

rów ich autora, profesora Edwarda Bartmana. Były to: ory-

ginalne plansze/kalki projektowe, częściowo zachowane

i zamieszczone w niniejszym artykule jako materiał ilustra-

cyjny, kopia dokumentacji projektu koncepcyjnego (sche-

mat i opis) oraz inne materiały, związane w sposób po-

średni z przedstawianym ogrodem, a mianowicie zbliżone

opracowania dla terenów zieleni Jerozolimy i Hajfy w Izra-

elu. Idee projektowe i zasadnicze cele, jakie wyznaczył au-

tor projektu, zostały przez niego przedstawione w trakcie

kilku rozmów, były również przedmiotem dyskusji prze-

prowadzonych z autorką artykułu w latach 2014–2016.

Na podstawie zgromadzonych materiałów oraz danych

pochodzących z literatury przedmiotu wykonano analizę

formalną projektu (elementy i ich kompozycja), przed-

stawiono panujące w Polsce na początku lat 80. XX w.

tendencje w kształtowaniu tego typu obiektów oraz wska-

zano cechy indywidualne przyjętej koncepcji, szczegól-

nie te, które były istotą rozwiązania projektowego – pod-

kreślenie rangi relacji pomiędzy człowiekiem a przyrodą

oraz odejście od „starego stylu” ogrodu botanicznego –

z kwaterami wypełnianymi roślinami według klucza sys-

tematycznego – ku naturalnym i półnaturalnym zbiorowi-

skom wpisanym w istniejący krajobraz i dostępnym dla

szerokiej publiczności.

Inspiracje i pierwsze prace projektowe

nad bydgoskim ogrodem botanicznym

Bezpośrednio przed pracami projektowymi nad ogro-

dem bydgoskim oraz w ich trakcie Bartman przygotował

kilka realizacji na terenie Izraela, które można traktować

jako inspiracje dla założenia w Bydgoszczy. Były to: plan

Parku Narodowego Carmel (1966–1967), koncepcja Cen-

tralnego Ogrodu Botanicznego w Ramat Hanadiv (1965)

(il. 1) oraz projekt ogrodów przy Uniwersytecie w Haje

(1964–1977), którego autorem ogólnej koncepcji i roz-

wiązań części architektonicznej był Oskar Niemeyer [12].

Projekt Ogrodu Botanicznego w Bydgoszczy ma z rozwią-

zaniami z Izraela wiele cech wspólnych. Łączy je przede

wszystkim sposób komponowania przestrzeni – otwarcie

na otaczający krajobraz, wyraźne strefowanie oraz kon-

centrowanie programu funkcjonalnego w wyodrębnio-

nych strefach, zastosowanie układu liniowego w obszarze

najintensywniej zagospodarowanym oraz łączenie linii

prostej, charakterystycznej dla wielu elementów krajobra-

zu powstających w wyniku działań człowieka, takich jak

territory [7], [9], [10]. The increasing social, scienti ficpo

pu larizing and recreational role of such institutions was also

indicated with pointing out that the implementation of the

sofar leading scientific aims should be transferred to se

parate research and experimental units closedto the public.

Materials and methods

The principal materials which constituted the basis for

analysis of the composition of the garden’s project derive

from the private collections of their author, Prof. Edward

Bartman. They included: original project tracing papers,

partially preserved and placed in the present article as il-

lustrative material, copy of documentation of conception

project (scheme and description) and other materials, con-

nected indirectly with the presented garden and similar to

the elaboration prepared for greenery areas in Jerusalem

and Haifa in Israel. The project ideas and principal goals,

as outlined by Prof. Bartman, were presented by the au-

thor during few meetings as well as were also the subject

of discussions, conducted with the author of the present

paper in the years 2014–2016.

On the grounds of the collected materials and the data

coming from literature, official analysis of the project (el-

ements and their composition) was carried out, the ten-

dencies in shaping the objects of the mentioned type in

Poland at the beginning of the eighties of the 20

century

were submitted and individual features of the adopted so-

lution were indicated – especially those ones which con-

stituted the essence of the project solution – emphasizing

the role of relation between man and nature and departure

from the “old type” of botanic garden with the beds, filled

with plants according to a systematic key – towards natu-

ral and seminatural communities, enrolled in the existing

landscape and being available to the wide public.

Inspirations and the first project work on

the Bydgoszcz botanic garden

Immediately before the project work on the Bydgoszcz

garden and during its duration, Prof. Bartman performed

a few projects in the territory of Israel which may be treat-

ed as an inspiration for the Botanic Garden in Byd goszcz.

They included: a plan of the Carmel National Park (1966–

1967), the idea of the Central Botanic Garden in Ra mat

Hanadiv (1965) (Fig. 1) and a project of the gardens of

the University in Haifa (1964–1977). Oskar Niemeyer

was the author of the general idea and the solutions of

architectonic part of the recently mentioned place [12].

The project of the Botanic Garden in Bydgoszcz has many

common features as compared to the solutions from

the territory of Israel. The discussed sites are linked, first

of all, by the method of solving the project task, by the

composition – opening to the surrounding landscape, dis-

tinct zoning (division into zones) and concentration of

functional program in the separate zones, application

of a linear system in the part of the most intensive in

vestment and linking of a straight line, specific of the an

thro pogenic elements, such as buildings, roads, “small ar 

chi tecture” with a soft, organic line of plant composition.

44 Joanna DudekKlimiuk

budynki, drogi, „mała architektura”, z miękką, organiczną

linią kompozycji roślinnych.

Pierwsze projekty przestrzenne Ogrodu Botanicznego na

Myślęcinku w Bydgoszczy powstały w ramach prac Edwar-

da Bartmana oraz Aleksandra Pietrzaka nad rozplanowaniem

całego kompleksu Leśnego Parku Kultury i Wypoczynku

(LPKiW), prowadzonych od roku 1973 w Biurze Projek-

towoBadawczym Budownictwa Ogólnego „Miastoprojekt

Bydgoszcz” [13]. Ogród ten miał być częścią 700hektaro-

wego zespołu parkoworekreacyjnego. W 1977 r. Bartman

opracował koncepcję zagospodarowania Ogrodu Bota-

nicznego. Trzy lata później, w 1980 r., w strukturze organi-

zacyjnej LPKiW powołano dział – Ogród Botaniczny [14].

Położenie i powierzchnia ogrodu

Cały kompleks Leśnego Parku Kultury i Wypoczynku

znajduje się w stree podmiejskiej, około 5 km od centrum

The first spatial projects of the Botanic Garden at My

ślęcinek in Bydgoszcz were developed within the frames

of the work of Edward Bartman and Aleksander Pietrzak

when planning the whole complex of the Forest Park of

Culture and Recreation (FPCR), as being under develop-

ment since 1973 in the Design Office of General Con

struction “Miastoprojekt Bydgoszcz” [13]. The mentioned

garden was intended to become a part of 700ha park and

recreation assembly. In 1977, Prof. Bartman developed

the conception of management for the Botanic Garden

and three years later, in 1980, there was created the divi-

sion in the organizational structure of FPCR – the Botanic

Garden [14].

Situation and area of the Garden

The whole complex of the Forest Park of Culture and

Recreation is situated in suburban zone, at the distance of

Il. 1. Projekt Centralnego Ogro du Botanicznego w Ramat Hana div (Zikhron Yaakov) z 1965 r., fragment części centralnej. Autor skie objaśnienie

planu, zamiesz czone na odwrocie fotografii: Część centralna – ogrody ozdob ne, rośliny wodne, bagienne, „pal miarnia”, szklarnie chłodne na

rośliny północne, muzeum z ogrodem, budynek administracyjny (u góry w prawym rogu szklarnie dla doświadczeń, szkół ki i tzw. „zaplecze gospo-

darcze”). Od wejścia głównego do [...] „palmiarni” przez staw prowadzi pergola bardzo oryginalnej, ale prostej konstrukcji nośnej

i cieniującej. Część centralna ogrodu otoczona jest sekcjami tropikalnymi. Ogród posiada łącznie 12 sekcji geograficznobotanicznych [11]

Fig. 1. Project of the Central Botanic Garden in Ramat Hanadiv (Zik hron Yaakov) of 1965; fragment of the central part. Author’s explanation

of the plan, placed on the re verse side of the photography: Central part – decorative gardens, water plants, swampy plants, “palm garden”,

cool glasshouses for north-originating plants, museum with the garden, administration building (up in the right corner glasshouses for conducting

the experiments, young schools and the so-called “utility facilities”). From the main entrance to [...] “palm garden” via pond, there is a pergola

of a very original but simple supporting and shading construction. The central part of the garden is surrounded with the tropical sections.

The garden has 12 geographical-botanic sections [11]

Ogród botaniczny w Bydgoszczy/Botanic Garden in Bydgoszcz 45

Bydgoszczy. Dzięki dogodnemu położeniu przy drodze

o randze krajowej jest dobrze skomunikowany z innymi

miastami regionu. Ogród botaniczny zajmuje północno-

wschodnią część „Leśnego Parku”, jego powierzchnia

wynosi obecnie 60 ha, zrealizowano go w niepełnym za-

kresie przestrzennym i programowym (w projekcie zakła-

dano, że zajmie obszar 70 ha, a dodatkowo zapewniono

mu 20hektarową rezerwę rozwojową). Obszar ogrodu

jest bardzo zróżnicowany pod względem rzeźby terenu

oraz warunków glebowych, co leżało u podstaw wyboru

tego właśnie miejsca. Teren położony jest na wysoczyź-

nie morenowej, bogato rozrzeźbiony w stree krawędzi

różnymi niszami i dolinkami wykształconymi przez cieki

wodne, przez strugę Zacisze i Myślęcińską [13, s. 15]. De-

niwelacja terenu wynosi około 34 m. Z wykonanej analizy

nachylenia terenu wynika, że na obszarze 39 ha stopień

ten waha się od 0 do 10%, na 13 ha wartość ta mieści

się w przedziale 10–20%, na kolejnych 12 ha – 20–30%,

a 6 ha to tereny o nachyleniu powyżej 30%. Przed założe-

niem ogrodu teren ten był użytkowany rolniczo (głównie

– pola uprawne, łąki i pastwiska), w niewielkim stopniu

pokryty był roślinnością wyższą, były to grupy drzew

(głównie – brzozy i stare drzewa owocowe) oraz las bu-

kowograbowodębowy [13].

Idee przewodnie

koncepcji zagospodarowania terenu

Podstawowym założeniem ideowym było opracowanie

koncepcji ogrodu botanicznego „nowego typu”

, w typie

siedliskowym. Tak określano ogrody powstające w zgo-

dzie z naturalnie występującymi warunkami – miejscowy-

mi typami siedlisk, na których projektowano odpowied-

nie (obok już naturalnie tam występujących) zbiorowiska

roślinne. W niewielkim zakresie, na niewielkich przestrze-

niach decydowano się na przebudowę siedlisk (spiętrze-

nie wód, które powodowało zalanie części terenu, wymia-

na lub dowiezienie gleby o odpowiednich parametrach),

dzięki czemu możliwe było lokalne rozszerzenie doboru

gatunków – zwiększenie różnorodności zbiorowisk ro-

ślinnych. Oczywistą konsekwencją takiego podejścia by-

ło oparcie doborów gatunkowych na roślinach krajowych,

na których tle eksponowano gatunki obcego pochodzenia,

wykazujące podobne wymagania siedliskowe. Obserwa-

cja, poznanie rośliny odbywałoby się więc w warunkach

najbardziej naturalnych dla danego gatunku. […] Jest to

stosunkowo najbardziej naturalny i prosty układ. Budowa

takiego ogrodu oraz jego eksploatacja byłaby stosunkowo

ekonomiczna. Ogród taki cechowałby się dużą trwałością,

a rośliny wyzwalałyby swoje naturalne cechy w maksy-

malnym stopniu [13, s. 10]. Ponadto obiekt ten miał być,

zgodnie z przyjętą przez jego autora lozoą, nie tylko

placówką naukowobadawczą i dydaktyczną, ale przede

wszystkim obiektem popularyzacji wiedzy botanicznej

i ekologicznej oraz dogodnym miejscem rekreacji [15].

Termin „nowoczesny” rozumiano jako odpowiadający ówczes

nym potrzebom, dostrzegając zmienność tego terminu. Nowoczes -

ność og rodu jest rzeczą konkretną, określoną miejscem i czasem [7,

s. 106].

ca. 5 km from Bydgoszcz centre. Owing to convenient lo-

cation near the route with a national meaning, it is well

communicated with other cities of the region. The Botanic

Garden is found in the northeast part of the “Forest Park”;

its area is equal now to 60 ha, it was implemented in the

incomplete spatial and program range (in the project, it

was assumed that it would take the area of 70 ha and ad-

ditionally, it had 20 ha of developmental reserve). The ter-

ritory of the garden is very much differentiated in respect

of the lie of the land and soil conditions which was the

basis for the choice of the place. The territory is situated

on the moraine plateau, in its edge zone; it is abundant in

various niches and small valleys, generated by water

courses, by streams Zacisze and Myślęciń ska [13, p. 15].

Height difference of the terrain is equal to ca. 34 m. From

the conducted analysis of the land incli nation it follows

that the mentioned degree varies from 0 up to 10% on the

area of 39 ha; on the area of 13 ha, the discussed value is

found in the limits of 10–20%, on the successive 12 ha –

between 20–30% and 6 ha consist of the territory with

inclination above 30%. Before foundation of the garden,

the mentioned territory was used as agricultural land

(mainly – cultivated fields, meadows and pastures); it was

covered with higher ve ge tation to a small extent; there

were groups of trees (mainly – birches and old fruit trees)

and breechhornbeamoak forest [13].

The leading ideas of the conception

for management of the territory

The basic idea assumption was to develop the concep-

tion of a botanic garden of a “new, modern type”

in a ha

bitat type. Such was the definition of the gardens, being

founded in conformity with naturally occurring conditions

– local types of habitats on which the appropriate plant

communities were designed (apart from those ones which

occurred there already naturally). It was decided to recon-

struct the habitats to a small degree and in small areas

(water damping which caused flooding a part of the terri-

tory, exchange or delivery of the soil with the appropriate

parameters). Owing to such activity, local extension of the

species selection – the increase of diversity of plant com-

munities was possible. Such an approach resulted, of

course, in basing the specific selection on domestic plants

on the background of which, foreignorigin plants, reveal-

ing the similar habitat requirements, were exposed.

Observation, familiarization with a plant would be con-

ducted, therefore, in the conditions being most natural for

a given species [...]. It is relatively the most natural and

simple system. Construction of such garden and its utili-

zation would be relatively economic. Such a garden would

be characterized by a high stability and the plants could

exhibit their natural features to a maximum degree [13,

p. 10]. Besides this, the discussed object was expected, in

accordance with the adopted author’s philosophy, to be

Term “modern” was understood as “corresponding to the tempo-

rary needs”, with the perception of the variability of the mentioned term.

Modernity of the garden is a substantial thing, determined by place and

time [7, p. 106].

46 Joanna DudekKlimiuk

Być może, że będzie to zadanie najważniejsze. Będzie ono

polegało na utrzymywaniu kontaktów człowieka z przy-

rodą. Kontakt z przyrodą jest konieczny dla zachowania

naszego zdrowia, zarówno zycznego jak i psychicznego

[16, s. 5]. Była to druga, bardzo ważna cecha projektowa-

nego ogrodu botanicznego – świadome przesunięcie, na

skali realizowanych celów, ciężaru priorytetów funkcjo-

nalnych z tradycyjnie naukowych na popularyzatorsko-

wypoczynkowe.

Trzecim ważnym założeniem programowym było za 

pewnienie odwiedzającym możliwości korzystania z og

rodu w ciągu całego roku. W celu realizacji tego zało-

żenia zaprojektowano szereg obiektów kubaturowych,

które uniezależniały korzystanie z ogrodu od warunków

zewnętrznych i których funkcje miały być atrakcyjne dla

odwiedzających (palmiarnia, ogrody tropikalne, muzeum,

kawiarnie i restauracje). Obiekty te mogły nie tylko być

magnesem i kolejną atrakcją ogrodu, ale jednocześnie

miały pełnić funkcję koncentrującą ruch i ograniczają-

cą masowe, a nieuzasadnione i potencjalnie degradujące

siedliska przyrodnicze przemieszczanie się osób w głąb

obiektu – na część tosocjologiczną.

Układ programowo-funkcjonalny,

od pierwszego projektu z 1973 r.

do rozwiązania z 1977

Teren ogrodu został podzielony na cztery strefy funk-

cjonalne [15]:

1. Centrum ogrodu botanicznego. Strefa zlokalizowana

przy głównym wejściu. Na terenie tym znaleźć się miały

wszystkie obiekty budowlane publicznie dostępne. Jest to

obszar o najwyższym zainwestowaniu i najintensywniej

użytkowany w ciągu całego roku. Powierzchnia – około

3,5 ha.

2. Strefa ścisłych badań naukowych. Jest to jedyny ob-

szar wydzielony i niedostępny dla ogółu odwiedzających.

Projektowano tu budowę laboratoriów, szklarni, założenie

pól doświadczalnych. W stree tej znaleźć się miały tere-

ny, na których prowadzono by prace nad aklimatyzacją

i selekcją. Powierzchnia – około 7 ha.

3. Strefa gospodarcza, o powierzchni 6 ha.

4. Część tosocjologiczna – właściwy teren ogrodu bo-

tanicznego, ekspozycje terenowe drzew, krzewów i roślin

zielnych w układzie siedliskowym, o charakterze parko-

wym. Obok podstawowych struktur, jakimi są tu zbioro-

wiska leśne, grupy drzew o różnym stopniu zwarcia i zbio-

rowiska łąkowe, w stree tej znajdować się miały ogrody

rodzajowe będące atrakcyjnym ich uzupełnieniem, czyli

ogrody roślin wodnych, bagiennych, wrzosowiska, ro-

ślin górskich, azalii i różaneczników, uprawowych roślin

ozdobnych i podobne [15]. Ta część ogrodu botanicznego

stanowi największą jego wartość pod względem nauko-

wym, badawczym, dydaktyczno-wychowawczym oraz re-

kreacyjnym. Jest stosunkowo tania w realizacji i eksplo-

atacji. Obok wysokich wartości orystycznych może […]

przedstawiać również duże wartości faunistyczne, stwarza

ona bowiem korzystne warunki do zadomowienia się tu

różnego rodzaju ptactwa, motyli i niektórych małych ssa-

ków. […] stwarza ona doskonałe warunki dla rekreacji

not only the scientificresearch and didactic unit but also

the object of popularization of botanic and ecological

know ledge and a convenient place for recreation [15].

Per haps this will be the most important task. It will consist

in maintaining the contacts between man and nature. The

contact with nature is necessary for preservation of our

physical and psychic health [16, p. 5]. It was the second,

very important feature of the designed botanic garden –

conscious shifting – on the scale of the implemented goals

– the load of functional priorities from the traditionally

scientific to the popularizingrecreational ones.

The third, important assumption of the program includ-

ed ensuring the possibility of opening the garden to the

visitors all the year round. To these ends, a series of cuba-

ture objects were planned which made the entrance to the

garden independent on the external conditions and the

functions of which were to be attractive fort the visitors

(palm houses, tropical gardens, museum, coffee houses

and restaurants). The mentioned objects could become not

only a magnetic and another attraction of the garden but

also they were expected to play, at the same time, a role

which would concentrate the movement and limit the

massive wandering of the visitors into the depth of the

object towards the phytosociological part. Such “travel-

ling” is not justified and potentially causing degradation

of the habitats.

Program and function determining the system since

the first project of 1973 to the solution of 1977

The area of the garden was divided into four functional

zones [15]:

1. Centre of the botanic garden. The zone is situated at

the main entrance. The discussed area would include all

opentopublic constructed objects. It is the area of the

highest investment and most intensively utilized during

the whole year. The area is equal to ca. 3.5 ha.

2. Zone of strict scientific studies. It is the only sepa-

rated area, being nonavailable to the public where the

construction of laboratories, glasshouses and experimental

plots was planned. The discussed zone would cover the

territories where the work on acclimatization and selection

would be carried out. The area amounts to ca. 7 ha.

3. Economic zone, area of 6 ha.

4. Phytosociological part – specific territory of the bo-

tanic garden, field expositions of trees, shrubs and herba-

ceous plants in the habitat system, in the form of a park.

Apart from basic structures such as forest communities,

groups of trees with a different degree of condensation,

the zone was to include generic gardens, being their at-

tractive supplementation, that is, gardens of water plants,

swamp plants, moorlands, mountain vegetation, azaleas

and rhododendrons, cultivated decorative plants and simi-

lar ones [15]. This part of the botanic garden constitutes

its highest value in scientific, research, didactic-educa-

tional and recreational aspects. It is relatively cheap in

respect of implementation and utilization. Apart from high

floristic values it may [...] represent also high fauna va-

lour as it creates favourable conditions for domestication

of various types of birds, butterflies and certain small

Ogród botaniczny w Bydgoszczy/Botanic Garden in Bydgoszcz 47

mammals. [...] it creates perfect conditions for recreation

as a relatively natural ecosystem with high spatial-aeste-

tic values [13, p. 13].

In the description to the conception dating back to

1977, the above discussed scheme of the garden space di-

vision was somewhat different in spite of preservation of

the functional fourpart division. Zones 2 and 3 were con-

nected into one, a closed scientificresearch part whereas

the fourth part of the garden was to become a new, special

zone – the territory which could contain the parts of typi-

cal botanic gardens which are not consistent with the con-

ception of habitat gardens. They might be the gardens of

medicinal plants, collections of vegetables, fruits trees,

industrial plants, plant systematics, rosaries or exempli-

fied plot gardens or home gardens.

Conception of spatial management of

the Botanic Garden (1977)

The compositional system has been based upon two

axes. The first one (marked with symbol “a” on the illus-

trations) has a straight line run, in the eastwest system

and combines all most important parts of the entrance and

central zone, commencing from the preentrance square,

via reception pavilions, to the internal courtyard, along-

side which (on the northern side), the construction of

the series of “glass pyramids” was planned; they would

include the winter garden (palm house, orchid house,

fern garden and cactus house) and, respectively, on the

southern side – the botanic museum with the auditorium

hall. This rigid “anthropogenic” compositional axis links

many sight points, being arranged along it and situated

at various heights and in various environments and due

to this fact, constituting an interesting sequence of places

and respective landscapes. Two symmetric water reser-

voirs and closing them “the hill of royal oaks” constitute

a strong accent, stressing the discussed linear system. The

mentioned axis arranges the space in the central zone and

links it with the zone of the specific phytosociological

garden (Fig. 2 and 3).

The second axis (“b”) with a soft, “organic” run, begins

in the transitional part between the central and phytoso-

ciological zone and has a northsouth system, based on the

valley of Myślęciński stream on which many reservoirs

were designed and alongside which the gardens of aquat-

ic, coastal and swampy plants and peat bogs were situated.

The discussed part anticipates waterdamping steps and

change in soil conditions (bringing in the peat) and a part

of the paths was changed into footbridges, which are un-

doubtedly the element increasing the attractiveness of the

garden visiting route (Fig. 2 and 4).

Both axes play the compositional and communicating

functions – the main routes, distributing the movement

of the visitors were designed in conformity with their

run – since the entrance, via a series of generic gardens,

towards the open space – to vast meadows and forest com-

munities. Different physiognomy of these two main axes

results from a difference in the role which they had to play

in the composition of the garden according to the au-

thor’s idea. The first one makes the order in the entrance

jako ekosystem względnie naturalny o wysokich walorach

przestrzenno-plastycznych [13, s. 13].

W opisie do koncepcji z roku 1977 powyższy schemat

podziału przestrzeni ogrodu, pomimo zachowania ukła-

du czwórpodziału funkcjonalnego, wyglądał już nieco

inaczej. Strefy 2 i 3 połączono w jedną, zamkniętą część

naukowobadawczą, jednocześnie wprowadzając nową

strefę – określaną jako „specjalna”, w obrębie której mia-

ły być realizowane działy typowych ogrodów botanicz-

nych, niewpisujące się w idee ogrodu siedliskowego. Mo-

gły to być ogrody roślin leczniczych, kolekcje warzyw,

drzew owocowych, roślin przemysłowych, systematyka

roślin, rozarium lub przykładowe ogrody działkowe czy

przydomowe.

Koncepcja zagospodarowania przestrzennego

ogrodu botanicznego (1977)

Układ kompozycyjny oparto na dwóch osiach. Pierw-

sza (oznaczona na ilustracjach symbolem „a”), o prosto-

liniowym przebiegu, w układzie wschód–zachód, wiąże

wszystkie najważniejsze części strefy wejściowej i cen-

tralnej, począwszy od placu przedwejściowego, poprzez

pawilony recepcyjne, po wewnętrzny dziedziniec, wzdłuż

którego, po stronie północnej, planowano budowę szeregu

„szklanych piramid” mieszczących ogrody zimowe (pal-

miarnia, storczykarnia, ogród paproci i kaktusiarnia) i od-

powiednio, po stronie południowej – muzeum botaniczne

wraz z salą audytorium. Ta sztywna „antropogenna” oś

kompozycyjna łączy szereg zaaranżowanych wzdłuż niej

punktów widokowych, zlokalizowanych na różnych wy-

sokościach i w różnych środowiskach, a przez to będą-

cych interesującą sekwencją miejsc i roztaczających się

z nich obrazów. Mocnym akcentem podkreślającym ten

liniowy układ są dwa symetryczne zbiorniki wodne oraz

kończące go „wzgórze dębów królewskich”. Oś ta organi-

zuje przestrzeń w stree centralnej oraz komunikuje ją ze

strefą właściwego ogrodu tosocjologicznego (il. 2 i 3).

Druga oś („b”), o miękkim, „organicznym” przebiegu,

rozpoczyna się w części przejściowej pomiędzy strefą

centralną a tosocjologiczną i ma układ północ–południe,

opierający się na dolinie Strugi Myślęcińskiej, na której

za projektowano szereg zbiorników i wzdłuż której zlo-

kalizowano ogrody roślin wodnych, nadbrzeżnych, ba-

giennych i torfowisk. W tej części zaprojektowano pro-

gi spiętrzające wodę oraz zmianę warunków glebowych

(nawiezienie torfu), a część ścieżek zastąpiono kładkami,

które z pewnością są elementem podwyższającym atrak-

cyjność trasy zwiedzania ogrodu (il. 2 i 4).

Obie osie pełnią funkcje kompozycyjne oraz komu-

nikacyjne – zgodnie z ich przebiegiem zaprojektowano

główne szlaki rozprowadzające ruch odwiedzających od

wejścia, poprzez szereg ogrodów rodzajowych, ku otwar-

tej przestrzeni – ku rozległym łąkom i zbiorowiskom le-

śnym. Odmienna zjonomia tych dwóch głównych osi

wynika z różnicy w roli, jakie w zamyśle autora miały

do spełnienia w kompozycji ogrodu. Pierwsza porządkuje

część wejściową, kumulującą program użytkowowypo-

czynkowy, druga spaja ją z naturalistyczną strefą kolekcji

roślinnych.

48 Joanna DudekKlimiuk

Ważnym elementem programowym tego ogrodu są

uroczyska – ogrody rodzajowe, które kompozycyjnie,

chociaż położone blisko centrum, tworzą strefę rozproszo-

ną. Ze względu na bogactwo roślin oraz ich zjonomiczną

odrębność i wyrazistość, miejsca takie podwyższają atrak-

cyjność ogrodu. „Uroczyska” tworzą stosunkowo niedu-

że, kameralne wnętrza. Kolekcje cieszące się szczególną

popularnością – różaneczników, azalii oraz lilii, zlokali-

zowano w miejscach częściowo osłoniętych drzewami,

w dolinkach meandrujących strumieni (il. 5). W jednej

z takich dolin (zachodnie odgałęzienie Dolinki Myślęciń-

skiej) zaprojektowano ogród roślin górskich, a w central-

part, accumulating the utilityrecreation program; the

second axis connects it with the naturalistic zone of plant

collections.

The wilderness places or nature reserves are the impor-

tant element of the discussed garden: they are generic gar-

dens which – although being situated near the centre –

create a dispersed zone in respect of the composition. Due

to the abundance of the plants and their defined “nature”,

such places increase considerably the attractiveness of the

garden. “Wilderness places” create relatively small, a sort

of private interior. Especially attractive gardens of rhodo-

dendrons, azaleas and lilies were situated in the sites, be-

Il. 2. Projekt Ogrodu Bota nicz

nego

w Bydgoszczy z 1977 r.,

fragment

dokumentacji projektowej:

a, b – osie kompozycyjne;

A – plac przed wejś ciowy;

B – pawilony recepcyjne;

C – wewnętrzny dzie dziniec;

D – ogrody zimowe; E – muzeum

botaniczne i sala audytorium;

F – zbiorniki wodne;

G – „wzgórze dębów królewskich”;

H – ogrody ro dzajowe różnych

warun ków siedliskowych;

K – soli tery

i luźne grupy drzew;

M – oś ro

dek badawczodoświad 

czalny; N – łąki kwietne i inne

zbio ro wiska roślin zielnych

(źródło: [13],

oprac. J. DudekKlimiuk)

Fig. 2. Project of Botanic Gar

den

in Bydgoszcz, dating back to

1977, fragment of pro ject

documentation: a, b – composi-

tional axes; A – preentrance

square; B – reception pavilions;

C – internal courtyard;

D – winter gardens; E – bo ta nic

museum and auditorium hall;

F – water reservoirs;

G – “hill of royal oaks”;

H – generic gardens of various

habitat conditions; K – soli

taires

and loose groups of trees;

M – researchex pe ri mental

centre;

N – flower meadows

and other

perennials’ communities

(source: [13],

elabo rated by J. DudekKlimiuk)

Ogród botaniczny w Bydgoszczy/Botanic Garden in Bydgoszcz 49

nej części ogrodu, na wzniesieniu – wrzosowisko, w opar-

ciu o świetlisty las brzozowososnowy.

Zasadnicza część, zdecydowanie największa powierzch

niowo (60 ha), została przeznaczona na arboretum le-

śnoparkowe o układzie siedliskowym. Znajdują się tu

wszystkie potencjalne i główne zastępcze zbiorowiska

ing partially hidden by trees, in the valleys of the mean-

dering streams (Fig. 5). In one of such valleys (west

branch of Myślęcińska Valley) there is a garden of moun-

tain vegetation; in the central part of the garden, the moor-

land was designed on the erected terrain, based upon the

luminous birchpine forest.

Il. 3. Projekt części centralnej i wejściowej: A – plac przedwejściowy; B – pawilony recepcyjne; C – wewnętrzny dziedziniec;

F – zbiorniki wodne; 1 – palmiarnia z kawiarnią; 2 – ogród paproci; 3 – storczykarnia; 4 – kaktusiarnia; 5 – muzeum botaniczne;

6 – sala audytorium; 7 – place wypoczynkowe; 8 – ogród kwiatowy (źródło: [17], oprac. J. DudekKlimiuk)

Fig. 3. Project of the central and entrance part: A – preentrance square; B – reception pavilions; C – internal courtyard; F – water reservoirs;

1 – palm house with coffee house; 2 – garden of ferns; 3 – orchid house; 4 – cactus house; 5 – botanic museum; 6 – auditorium hall;

7 – recreation squares; 8 – flower garden (source: [17], elaborated by J. DudekKlimiuk)

Il. 4. Projekt ogrodów rodzajo

wych w części centralnej: a – oś

kom pozycyjna; F – zbiorniki wod ne;

G – „wzgórze dębów królew skich”;

L – zwarte grupy drzew; N – łąki

kwietne i inne zbiorowiska roślin

zielnych; 1 – ogród „uroczysko

różaneczników”; 2 – ogród „uro

czysko azalii”; 3 – runo leśne;

4 – ogród roślin wodnych i nad

brzeżnych; 5 – źródło (źródło:

[18], oprac. J. DudekKlimiuk)

Fig. 4. Project of generic gardens

in the central part: a – composi-

tional axis; F – water reservoirs;

G – “hill of royal oaks”; L – dense

groups of trees; N – flower mead-

ows

and perennials’ communi-

ties; 1 – garden “wilderness place

of rhododendrons”; 2 – garden

“wilderness place of azaleas”;

3 – forest undergrowth; 4 – gar-

den of water and coasted plants;

5 – source (source: [18],

elaborated by J. DudekKlimiuk)

50 Joanna DudekKlimiuk

The principal part, undoubtedly the greatest one in

respect of the area (60 ha) was destined for forestpark

arboretum with the habitat system. We will find there all

potential and the main replacement plant communities

of this area [13]. It is the background on which the cen 

tral park as well as generic gardens are exposed. It is not

only a dense forest stand; it includes also greater and

smaller groups of trees, solitaires, perennials’ commu ni

ties, swards and meadows. The more “compact” part, not

deprived of openings towards the Valley of the Brda River

has been distributed on the edges of the garden so as to

create a sort of protection of the arboretum interior.

The communication system is outlined by the roads,

having a peripheral character. The shorter way goes from

the centre via the most attractive generic communities; the

longer road runs alongside the transverse axis – to the re-

mote northern part of the garden – and when passing

mainly the edge zone of the forest, it surrounds the whole

area of the arboretum.

In the northern part, the extensive, closed scientific

research part is situated.

Implementation

It was planned that the first stage of implementation of

the garden would include the reconstruction of the habitat,

together with modelling of the territory alongside the axis

of the Myślęciński stream and construction of the central

part – the main architectonic components (the main axis).

Unfortunately, the mentioned intentions have been imple-

mented only partially (there were constructed 11 water re

servoirs with a cascade character, basic network of routes

roślinne tego terenu [13]. Jest to tło, na którym ekspono-

wane są zarówno część centralna, jak i ogrody rodzajowe.

Co ważne i tak rzadko spotykane w ogrodach botanicz-

nych i arboretach, nie jest to tylko zwarty drzewostan,

w jego skład wchodzą również większe i mniejsze gru-

py drzew, solitery. Znaczną przestrzeń pokrywają zioło-

rośla, murawy i łąki. Masywy drzew i krzewów, pomie-

dzy którymi zachowano prześwity widokowe ku dolinie

Brdy, tworzą obrzeża ogrodu, stanowiąc pewnego rodzaju

ochronę wnętrza arboretum.

Układ komunikacyjny tworzą drogi o charakterze ob-

wodowym. Krótsza prowadzi od centrum poprzez naj

atrakcyjniejsze zbiorowiska rodzajowe, dłuższa – wzdłuż

osi poprzecznej – w odległą północną część ogrodu, tak

aby przechodząc głównie strefą brzegową lasu, otoczyć

cały obszar arboretum.

W północnej części zlokalizowano obszerną, zamknię-

tą część badawczonaukową.

Realizacja

Pierwsza faza realizacji ogrodu objąć miała przebudo

wę siedliska wraz z modelowaniem terenu wzdłuż osi

Strugi Myślęcińskiej oraz budowę części centralnej –

głów nych składników architektonicznych (oś główna).

Nie stety zamierzenia te zrealizowano tylko w części (wy-

budowano 11 zbiorników wodnych o kaskadowym cha-

rakterze, podstawową sieć dróg i ciągów spacerowych

oraz postawiono budynki części naukowobadawczej),

nie zrealizowano ogrodów zimowych, muzeum ani pa-

wilonów recepcyjnych. Brak tej podstawowej części upo-

śledza funkcjonowanie ogrodu. W roku 1982 rozpoczęto

Il. 5. Projekt ogrodów rodzajowych w części północnowschodniej: b – oś kompozycyjna; F – zbiorniki wodne;

H – ogród roślin wodnych i nadwodnych; K – solitery i luźne grupy drzew; L – zwarte grupy drzew;

M – ośrodek badawczodoświadczalny;

N – łąki kwietne i inne zbiorowiska roślin zielnych

(źródło: [19], oprac. J. DudekKlimiuk)

Fig. 5. Project of generic gardens in the northerneastern part: b – compositional axis; F – water reservoirs;

H – garden of water and waterside plants; K – solitaires and loose groups of trees; L – dense groups of trees; M – researchexperimental centre;

N – flower meadows and perennials’ communities (source: [19], elaborated by J. DudekKlimiuk)

Ogród botaniczny w Bydgoszczy/Botanic Garden in Bydgoszcz 51

Bibliografia /References

[1] DudekKlimiuk J., Nowatorski projekt ogrodu botanicznego w Lub-

linie z roku 1964 autorstwa Oskara i Zoi Hansenów, „ Architectus”

2015, Nr 1(41), 43–53.

[2] Niemiec [Niemirski] W., Park Kultury i Wypoczynku w Stalinogro-

dzie, „Architektura” 1953, Nr 11, 273–276.

[3] Niemirski A., Profesor Władysław Niemirski – architekt krajobra-

zu, [w:] J. Rylke (red.), Krajobrazy. Jubileusz 80-lecia urodzin Pro-

fesora Władysława Niemirskiego, SGGW, Warszawa 1994, 8–24.

[4] KrzemińskaFreda J., Działalność Ogrodu Botanicznego w Łodzi,

„Biuletyn Ogrodów Botanicznych” 2003, Nr 12, 3–10.

[5] Zielonko A., Ogród Botaniczny w Łodzi, „Architektura” 1951,

Nr 9, 296–298.

[6] Łukaszewicz A., Dotychczasowa działalność Komisji Ogrodów

Botanicznych i Arboretów przy Komitecie Botaniki PAN, „Wiado-

mości Botaniczne” 1978, Nr 31, 261–271.

[7] Molski B., Kierunki rozwoju nowoczesnych ogrodów botanicznych,

„Biuletyn Ogrodów Botanicznych” 1976, Nr 1, 105–117.

[8] Hellwig Z., O współczesną koncepcję ogrodów botanicznych,

„Ogród Park Krajobraz” 1957, Nr 5, 97–99.

[9] Karpowiczowa L., Jakie zadania stają przed współczesnym ogro-

dem botanicznym?, „Wiadomości Botaniczne” 1971, z. 2, 151–156.

[10] Łukasiewicz A., Ogrody botaniczne istniejące dotychczas w Polsce

i perspektywy ich dalszego rozwoju, „Biuletyn Ogrodów Botanicz-

nych” 1996, Nr 5, 7–11.

[11] Bartman E., Centralny Ogród Botaniczny w Izraelu, [fotograa

fragmentu projektu z 1965 r., ze zbiorów Edwarda Bartmana].

[12] Gollwitzer G., Miller-Blum Environmental Planning, Japhet Press,

Tel Aviv 1980.

[13] Bartman E., Ogród Botaniczny w LPKiW w Bydgoszczy, Biuro

ProjektowoBadawcze Budownictwa Ogólnego „Miastoprojekt

Bydgoszcz”. Dokumentacja projektowa ze zbiorów Edwarda Bart-

mana, 1977.

[14] Dąbrowski K., Ogród Botaniczny Leśnego Parku Kultury i Wy-

poczynku w Bydgoszczy, [w:] A. Łukasiewicz, J. Puchalski (red.),

Ogrody Botaniczne w Polsce, ARW Arkadiusz Grzegorczyk i Fun-

dacja „Homo et Planta”, Warszawa 2002, 137–142.

[15] Bartman E., Botanischer Garten mit Standortbezug in Bydgoszcz,

„Garten und Landschaft” 1982, Nr 1, 35–41.

[16] Pieniążek S., Wybiegajmy myślą naprzód, „Trybuna Ludu” 1974,

Nr 126, 5.

[17] Bartman E., Ogród Botaniczny w Bydgoszczy. Projekt części cen-

tralnej i wejściowej, [rkps ze zbiorów Edwarda Bartmana], War-

szawa 1974.

[18] Bartman E., LPKiW w Bydgoszczy. Ogród Botaniczny. Projekt

ogrodu różaneczników i azalii, roślin wodnych i nadbrzeżnych oraz

runa parkowego w części centralnej, pow. = ca 9 ha, [rkps ze zbio-

rów Edwarda Bartmana], Warszawa 1982.

[19] Bartman E., Ogród Botaniczny w Bydgoszczy. Projekt ogrodów ro-

dzajowych w części północno-wschodniej, [rkps ze zbiorów Edwar-

da Bartmana], Warszawa [b.d.].

zakładanie kolekcji zbiorowisk leśnych i krzewiastych,

a od roku 1991 – alpinarium [14]. Na rok 1987 przewidy-

wano ukończenie wszystkich ogrodów rodzajowych [15];

zrealizowano to tylko częściowo i w znacznie dłuższym

niż zakładano czasie.

Podsumowanie

Ogrody botaniczne stanowią odrębną i specyczną

grupę obiektów architektury krajobrazu, pełnią bowiem

różnorodne funkcje – między innymi naukowe, eduka-

cyjne, wypoczynkowe, przyrodnicze (co wynika z deni-

cji mającej swe oparcie w ustawie o ochronie przyrody).

W ramach działań edukacyjnych należy też rozpatrywać

niezwykle istotną – funkcję estetyczną ogrodów. Ogrody

botaniczne zawsze powstawały w łączności z aktualnymi

nurtami w ogrodnictwie ozdobnym (architekturze krajo-

brazu), dlatego tak ważne jest, by poznawać ich specy-

kę funkcjonalnoprzestrzenną na najlepszych i uznanych

przykładach. Projekt ogrodu na bydgoskim Myślęcinku

z pewnością spełnia kryteria oryginalności i nowatorstwa,

a ze względu na jego niepełną realizację, niezbędne jest

poznanie zarówno idei, inspiracji i lozoi, w zgodzie

z którymi powstawał projekt, jak i ostatecznej formy pier-

wotnego rozwiązania.

and walking paths and the premises of a scientificre-

search part were erected), winter gardens, museum and

reception pavilions were not implemented. The lack of

this basic part impairs functioning of the garden. In 1982,

the foundation of collection of forest and shrubs commu-

nities was commenced and since 1991 – an alpinarium

[14]. In 1987, foundation of all generic gardens was to be

completed [15]; it was implemented only partially and at

a longer time than it was earlier assumed.

Summing up

Botanic gardens constitute a separate and specific

group of landscape architecture objects, as they play many

diversified functions, including, inter alia, scientific, edu-

cational, recreation and natural ones (which results from

the definition, being specified in the Law on Nature pro-

tection). Within the frames of educational activity, we

should also consider the extremely important, aesthetic

func tion of the gardens. Botanic gardens have been always

created in compatibility with the current trends in decora-

tive gardening (landscape architecture); that is why it is so

important to become familiarized with their functional

spatial specificity on the best and recognized examples.

The project of the garden in Myślęcinek in Byd goszcz

satisfies undoubtedly the criteria of originality and inno-

vation; due to its incomplete implementation it is neces-

sary to become familiarized with the idea, inspirations and

philosophy in accordance with which the project as well

as the final form of its primary solutions were created.

Translated by

Maria Jurewicz-Poczynajło

52 Joanna DudekKlimiuk

Streszczenie

W artykule przedstawiono opracowany przez Edwarda Bartmana projekt Ogrodu Botanicznego w Bydgoszczy, powstały u schyłku lat 70. XX w.

Główny ciężar położono na przyjętą ideę projektową, a nie na jego stan dzisiejszy, gdyż stopień realizacji projektu oraz wprowadzone w jej trakcie

zmiany (m.in. brak części centralnej i wejściowej, o najbogatszym w założeniu programie) istotnie zaburzyły autorską wizję ogrodu zarówno w sfe-

rze kompozycji, jak i funkcji. Pominięto również informacje o dzisiejszych zasobach roślinnych ogrodu, te bowiem stanowią odrębne zagadnienie.

Projekt bydgoskiego ogrodu to przykład zastosowania nowoczesnej myśli w architekturze krajobrazu, przełamującej wcześniejsze schematy, które

traktowały ogrody botaniczne jako miejsce gromadzenia jak największej liczby gatunków roślin uporządkowanych głównie według klucza syste-

matycznego. W autorskim zamierzeniu miał to być obiekt, w którego projekcie położono silny akcent na relacje pomiędzy człowiekiem a naturą,

z poszanowaniem praw przyrody i zasad ekologii. Jednocześnie powstawał w zgodzie z ówczesnymi tendencjami budowy ogrodów botanicznych

– jako obiekt podmiejski (ze względu na większy areał i zapewnienie dalszego rozwoju) oraz jako jeden z elementów zespołu wielofunkcyjnego,

tzw. parku kultury. Podstawowym materiałem źródłowym wykorzystanym w artykule były zachowane oryginalne rysunki prof. E. Bartmana oraz

opracowania pochodzące z jego prywatnych zbiorów. Analizując formę (kompozycję) i program tego ogrodu, można wyróżnić trzy podstawowe

idee, zgodnie z którymi powstawał: poszanowanie naturalnie występujących siedlisk roślinnych, które wyznaczyły ramy kompozycyjne i doborów

gatunkowych (względy lozoczne oraz ekonomiczne); otwarcie obiektu na potrzeby rekreacyjne i poznawcze człowieka oraz założenie, że ogród

będzie dostępny i będzie funkcjonował przez cały rok (m.in. dzięki rezygnacji z ogrodzeń oraz wprowadzeniu atrakcyjnego, całorocznego programu

funkcjonalnego – muzeum, audytorium, kawiarnie i ogrody zimowe). To połączenie pozwoliło, by powstał oryginalny i wybiegający poza ówczesne

konwencje projekt. Niestety, zamierzenia projektowe zrealizowano tylko częściowo, czym znacząco upośledzono funkcjonowanie tego obiektu.

Słowa kluczowe: architektura krajobrazu, Leśny Park Kultury i Wypoczynku, rekreacja, zbiorowiska roślinne

Abstract

In this article, the project of the Botanic Garden in Bydgoszcz, as developed by Edward Bartman was created at the end of the 1970s has been

presented. The main emphasis was put on the adopted idea of the project and not on its current state as the degree of implementation of the project

and the changes, being introduced during the mentioned process (inter alia, lack of the central entrance part in the project with the richest assumed

programme) have signicantly disturbed the author’s vision of the garden in the sphere of composition as well as its functions. There was also omit-

ted information on the present plant reserves because they constitute a separate problem. The project of the Bydgoszcz garden is an example of the

modern approach to landscape architecture, breaking down the earlier schemes of constructing botanic gardens, treated as a place for accumulation

of the possibly greatest number of plant species, arranged mainly according to a systematic key. In the intention of the author, it was to be an object

which strongly emphasizes the relations between man and nature, with respect to natural laws and ecology principles. At the same time, it was

founded on conformity with the contemporary tendencies of constructing botanic gardens – as a suburban object (due to a greater area and ensuring

further development) and one of the elements of multifunctional object, i.e. park of culture. The basic source material included original drawings

and elaborations, coming from private collections of Prof. E. Bartman, the main architect of the Garden. When analyzing the form (composition)

and program of the discussed garden, we may distinguish three basic ideas, according to which it was constructed: respecting the naturally o curring

plant habitats which outline the compositional frames and the species selection (philosophical and economical aspects); opening of the object to the

recreational and cognitive needs of man, with preservation of almost complete availability of the object (owing to, inter alia,

giving up of fencing

and introduction of attractive, allyear functioning program – museum, auditorium, cafe houses and winter gardens). The mentioned combination

allowed creating the original, going ahead project. Unfortunately, the project assumptions have been only partially implemented and functioning

of the discussed object has been impaired.

Key words: landscape architecture, Forest Park of Culture and Recreation, recreation, plant communities