Ogrody cysterskie – mit a rzeczywistość

Małgorzata Milecka

doi:10.5277/arc130304

Streszczenie

Program użytkowy cysterskiego klasztoru jest swoistym, przestrzennym wyrazem reguły zakonu. Biali, czy też jak nazywano ich szarzy mnisi, realizowali go, wybierając na budowę swego opactwa miejsce nad rzeką, w otoczeniu lasów i mokradeł, ale o korzystnych warunkach środowiskowych i potencjalnych możliwościach rozwoju gospodarczego. W sposób konsekwentny wkomponowywali w nie swoją zabudowę, którą z czasem w miarę potrzeb rozbudowywali, a otaczające ją środowisko przekształcali. Istotnym elementem cysterskiego zespołu zabudowy klasztornej były dopełniające ją programowo, a pod względem przestrzennym przenikające struktury budowlane – ogrody. Struktura przestrzeni ogrodowych była wynikiem realizacji reguły i choć funkcje podstawowych typów ogrodów aż do czasów kasat utrzymały się, to ich kompozycje, jak też i lokalizacje w obrębie zespołów klasztornych ulegały zmianom, co ściśle wiązało się z wykorzystaniem przestrzeni całego zespołu i poszczegól nych obiektów budowlanych, a te niekiedy zmieniały swoje funkcje i formy. W niniejszym artykule przestawiono podstawowe zasady kompozycji ogrodowych, prezentując pokrótce typy ogrodów, jakie istniały w klasztorach cysterskich. Odniesiono się także do obowiązującej nadal literatury dotyczącej średniowiecznego dziedzictwa ogrodowego w cysterskich klasztorach i poruszono problem ochrony autentyku związanego z działalnością stricte cysterską. Nie można zapominać, że ewolucja opisywanych zespołów trwa, a istniejące domy klasztorne cystersów i innych zgromadzeń w miarę swoich potrzeb tworzą na bazie dawnych zespołów ogrody współczesne, które to często nie mają wiele wspólnego z dawnymi kompozycjami. Dziś przeważnie są to po prostu tereny wypoczynku, nierzadko z wkomponowanymi w układy zieleni obiektami sportu i rekreacji, ale także elementami dekoracyjnymi całkowicie obcymi cysterskiej tradycji. Niezwykle ważne jest, aby przy całej atrakcyjności tych „nowości” założenia klasztorne, w których obrębie istnieją relikty ogrodów, przenosiły do przyszłości dawną tradycję ogrodu klasztornego, który co prawda pod względem funkcjonalno-kompozycyjnym wciąż ewoluował, ale przez wieki był ważnym nośnikiem treści symbolicznych i przekazu religijnego, a ponadto istotnym dokumentem poziomu życia, wiedzy, a przede wszystkim stosunku człowieka do przyrody.

Słowa kluczowe:
opactwo
cystersi
ogrody-klasztorne
krajobraz

Podgląd pełnego artykułu jest możliwy wyłącznie na większych ekranach.

Introduction

The purpose of this article is to present the rules of design-

ing monastery gardens by Cistercians and to emphasise par-

ticular features of these places. A very significant problem

was discussed with regard to the dynamics of transformations

of gardens that accompanied monasteries, as variable forms,

determined by a characteristic Cistercian architectural pro-

gram, stages of its development and the history of the Order

throughout centuries that had a direct impact on the shape of

the entire spatial complexes. In the context of the current

results of the research carried out by architects specialising in

the history of architecture and archaeologists requiring cor-

rections in relation to the classical literature frequently cited

nowadays referring to the history of gardens [1], [2], it is

especially worth focusing attention on the issue of maintain-

ing visible relics of mediaeval arrangements in Cistercian gar-

dens. The author while presenting the actual state of preserv-

ing the Cistercian garden heritage in Poland, in the context of

the conducted research, attempts to bring to mind the factual

historical belonging of the particular compositional elements

and that which in the complexes – that are often post-monas-

tery now – can be referred to as truly Cistercian in character,

hence constituting the direct result of activities of the Order.

Therefore, these considerations are an effect of searching for

truth about the monastery gardens as well as the principles of

spatial management which Cistercians used to adhere to with-

in the area of their own layouts.

In the search of the Cistercian rule of garden designing

There are no mentions as regards a general plan of

Cistercian monasteries in the recommendations of the rule

2013

3(35)

DOI: 10.5277/arc130304

Małgorzata Milecka*

Ogrody cysterskie – mit a rzeczywistość

Cistercian gardens – myth and reality

Wprowadzenie

Celem artykułu jest przedstawienie zasad kształ to wa-

nia ogrodów klasztornych przez cystersów i uwypukle nie

ich cech szczególnych. Poruszony został bardzo istotny

problem dynamiki przekształceń ogrodów to wa rzyszą-

cych klasz torom, jako form zmiennych, choć zde ter mino-

wa nych charakterystycznym cysterskim progra mem ar -

chi tektonicznym, fazami jego rozwoju, a także dziejami

zgro ma dze nia w ciągu wieków, bezpośrednio wpły wają-

cymi na losy całych zespołów przestrzennych. Tym, na co

zwró cono szczególną uwagę w kontekście aktualnych

wy ni ków badań prowadzonych przez architektów spec ja-

lizujących się w historii architektury i ar che ologów, a wy -

ma gającym korekty w stosunku do nadal często cyto wa-

nej klasycznej literatury z zakresu historii ogrodów [1], [2]

jest kwestia zachowania w ogrodach cys terskich czytel nych

reliktów układów średniowiecz nych. Autorka, pre zen

tując

za soby obecnego stanu za cho wa nia cysters kiego dziedzic-

twa ogrodowego na terenie Polski, w kon tekś cie prowa-

dzo nych badań, stara się zwró cić uwagę na rzeczywis tą

przy należność dziejową posz cze gólnych elementów kom-

po zycyjnych oraz na to, co w przestrzeni zespołów często

już poklasztornych moż na określić jako cysterskie właś-

nie, a więc będące wy nikiem bezpośredniej działalności

za konu. Roz wa żania niniejsze są zatem efektem poszu ki-

wań prawdy o og rodach klasztornych i zasadach gospo-

darki przes trze nią, jaką w swoim czasie prowa dzili cys-

tersi w obrębie własnych założeń.

* Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie / University of Life Scien-

ces in Lublin.

48 Małgorzata Milecka

of the Order. It is not surprising though because we must

not forget the power of tradition that imposed the spatial

programme of an abbey. It is certain that neither the rule

of the Order nor its explanations refer to the things that are

commonly understood in the mediaeval world full of ritu-

als. Bernard of Clairvaux does not state precisely what is

specified by tradition. When in 1135 Cistercians started

building their abbeys, Benedictines had more than one

hundred years of experience in the domain of architecture.

Cîteaux founding fathers had the knowledge of architec-

tural principles because they were Benedictines. Bernard

of Clairvaux who probably visited all the great abbeys of

his times did not know why he should resign from certain

traditions of a Benedictine abbey, first of all, from a clois-

ter inspired by the Carolinian mansion layout. This tradi-

tion dates back to the Celtic and Roman times and has its

origins in a villa equipped with an atrium. Therefore, Cis-

tercians belong to this cloister ‘civilisation’ (the space sur-

rounded by buildings in the area surrounded by walls)

which constituted the basis of the architectural design of

the 12

-century abbeys even though a church that was

symbolically situated on the highest place of the whole

complex and far from the river was a backbone of the

entire abbey. Something that characterises Cistercian

complexes is the fact that particular functions were invari-

ably assigned to each of the buildings which formed the

monastery quadrangle. This distribution of functions was

performed in accordance with utility and social criteria [3,

p. 51].

As it was mentioned before, the central point of the

mo nas tery complex layout was always the church; in the

Polish conditions the church was usually adjoined by

a quadrangle cloister surrounded by open galleries from

the southern side, a chapter house in the east and monk

cells or dormitories in the west. A refectory was situated

opposite the church, while other buildings were located in

further parts of the complex within the area of the sur-

rounding walls. Such plans can be found in the rich litera-

ture of the subject, particularly in the recent research con-

firmed by archaeological discoveries conducted with the

use of the most advanced methods by such experts in this

domain as Łużyniecka [4]–[7], Augustyniak [8]–[10],

Kaj zer [11], Kunkel [7], Piwek [12], Świechowski [7], [13],

Wyrwa and others [14].

According to the oldest commonly known plan of

a Benedictine abbey (the plan from Sankt Gallen, origi-

nating from the years 816–830), referred to as a model

one, the whole life of the monastery community was

organised around a gallery surrounding a central garden in

the monastery

. Hence the significantly later Cistercian

layouts do not differ in this regard. Notwithstanding vari-

ous details resulting from the specific character of a given

monastery, it can certainly be concluded that the most

important garden due to its central location and function

was a cloister – an internal courtyard connecting monas-

tery buildings with the church, surrounded by an open or

closed gallery. This garden-courtyard, most probably co -

Location of gardens in this plan, see Fig. 70 [15, p. 152].

W poszukiwaniu zasady

cysterskiej kompozycji ogrodowej

W zaleceniach reguły zakonu nie ma żadnych wzmia-

nek o ogólnym planie klasztorów cysterskich. Dziwić się

te mu, to zapomnieć o sile tradycji narzucającej program

przes trzenny opactwa. Jest pewne, że ani reguła zakonna,

ani jej objaśnienia nie mówią o tym, co rozumie się samo

przez się w pełnym rytuałów świecie wieków średnich.

Bernard z Clairvaux nie precyzuje tego, co określa trady-

cja. Kiedy po 1135 r. cystersi zaczynają budować swoje

opac twa, benedyktyni mają za sobą ponadstuletnie doś-

wiad czenie w dziedzinie architektury. Ojcowie założyciele

Cîteaux znają zasady architektoniczne, byli bowiem bene-

dyktynami. Bernard z Clairvaux, który prawdopodobnie

od wiedził wszystkie wielkie opactwa swoich czasów, nie

wi dzi powodu, by rezygnować z pewnych tradycji opac-

twa benedyktyńskiego, a przede wszystkim z wirydarza

in spi rowanego założeniem karolińskiej posiadłości ziem-

skiej. Tradycja ta sięga czasów kolonizacji galloromańskiej

i wywodzi się z willi posiadającej atrium. Toteż cystersi

na leżą do owej „cywilizacji” wirydarza (przestrzeni zam-

kniętej budynkami w przestrzeni zamkniętej murami),

któ ry był podstawą kompozycji architektonicznej XII-

-wiecznych opactw, nawet jeśli kościół, położony symbo-

licznie w najwyższym punkcie całego kompleksu, a zatem

daleko od rzeki, był kręgosłupem całego opactwa. To co

cha rakteryzuje zespoły cysterskie, to niezmienne przy-

dzielanie konkretnej funkcji każdemu z budynków, które

tworzą czworobok klasztorny. Przydział ten dokonywany

był według kryteriów użytkowych i społecznych [3, s. 51].

Jak już podkreślono, w układzie zespołu klasztornego

centralnym punktem zawsze jest kościół, do którego na

polskich ziemiach zazwyczaj od strony południowej przy-

legał otoczony krużgankami czworoboczny wirydarz, od

wschodniej – kapitularz, a od zachodniej – cele za konne

lub dormitoria. Naprzeciwko kościoła usytuo

wany był

re fektarz, inne budynki lokowano w dalszych częściach

kom pleksu, jednak w obrębie opasających go murów.

Takie plany odnajdujemy w bogatej literaturze przedmio-

tu, a w szczególności w ostatnich badaniach potwierdzo-

nych odkryciami archeologicznymi, prowadzonych już

przy użyciu nowoczesnych metod przez takich znawców

tematu, jak Łużyniecka [4]–[7], Augustyniak [8]–[10],

Kajzer [11], Kunkel [7], Piwek [12], Świechowski [7],

[13], Wyrwa i inni [14].

Według najstarszego znanego powszechnie planu

opac twa benedyktyńskiego (plan z Sankt Gallen, po cho-

dzący z lat 816–830), określanego jako modelowy, całe

życie klasztornej społeczności skupiało się wokół kruż-

gan ka otaczającego centralny ogród w klasztorze

. Nie

ina czej wyglądało to w znacznie późniejszych założeniach

cys terskich. Bez względu na szczegóły wynikające ze spe-

cyfiki

klasztoru, z pewnością można stwierdzić, że naj-

waż niejszym spośród ogrodów ze względu na swoje cen-

tralne położenie i funkcję był wirydarz – wewnętrzny

dziedziniec łączący budynki klasztorne z kościołem, oto-

Lokalizację ogrodów na tym planie zob. il. 70 [15, s. 152].

Ogrody cysterskie – mit a rzeczywistość /Cistercian gardens – myth and reality 49

ve red only with grass in the Middle Ages (and in the next

periods it was filled with more and more decorative

arrangements of plants), was usually equipped with a well

or a fountain and crossed by two perpendicular paths,

which was reflected in various symbolic interpretations

and meanings and resulted in its name, i.e. ‘cross’ garden.

Nowadays, the symbolism of this garden – known for

ages – seems to lose its old meaning and readability

However, the monastery garden programme along with its

symbolism cannot be limited to a mere cloister as it must

be admitted that for ages it has been complemented by

various arrangements pertaining to utility and contempla-

tion purposes extremely important for the life of the com-

munity. These arrangements include various gardens such

as a kitchen garden (vegetable gardens) and herb gardens

but also orchards, vineyards and cemeteries as well as

a garden which is often treated as belonging to laity

although it constitutes a part of the monastery complex as

well – an abbot garden.

In this way monastery vegetable gardens were subordi-

nated to the idea according to which every community

should be self-sufficient. The symbolism of vegetables

grown by the monastery was very important since its ori-

gins because the Desert Fathers offered them to their

guests as a special welcome, renouncing the pleasure of

tasting these delicacies themselves. In order to see which

vegetables were grown in the Middle Ages, we should

analyse a detailed list of plants made by Saint Hildegard

of Bingen (1098–1179) containing the names of most of

the plants grown in the gardens of her convent. Some of

them were known to the ancient Greeks and Romans:

broad been, cabbage, cucumber, garlic, leek, lettuce, pea,

radish or shallot onion

. In subsequent periods the list of

plants which were grown became much longer and con-

tained all the plants that were necessary for preparing food

for the monastery table [17]. The richer the vegetable gar-

den, the more diverse and healthier the monastery menu

was. The kitchen was usually situated in the area of enclo-

sure near the gallery just next to the refectory. As the

kitchen was situated in the area of enclosure, the vegeta-

ble garden had to be located elsewhere, so it is possible

that it was placed on the edge of the complex in the vicin-

ity of farm houses but in the close neighbourhood of water

for irrigation purpo ses [15], [18].

Orchards and vineyards as an extension of a vegetable

garden were usually established at the end of the enclo-

sure area where a difference between horticulture and

It is worth reminding that an extremely symbolic aspect reaching

as far as the roots of Christianity consisted in daily walks of monks

around the cloister – walking along galleries causes a feeling close to the

one that accompanies man while visiting a labyrinth and experiencing

the necessity to look for the right way. An experience of being ‘pushed

forward’ is supposed to help monks and nuns walking around galleries

understand the most important thing in the monastic life, i.e. contempla-

tive wandering, discovering the new and involvement in a further rea-

sonable search. Our times no longer see monks walking around the

cloister; their spiritual formation seems to be totally different with their

search being continued on quite another level.

More about plants grown in mediaeval monastery gardens in:

[16, pp. 31–56].

czo ny przez otwarty lub zabudowany krużganek. Ten

ogród-dziedziniec, w średniowieczu najprawdopodobniej

jedynie porośnięty trawą (a w późniejszych okresach

wypełniany coraz bardziej dekoracyjnymi układami

roślin), zazwyczaj wyposażony był w studnię lub fontannę

i przecięty dwoma prostopadłymi alejkami, co odnajdy-

wa ło różnorakie interpretacje symboliczno-znaczeniowe

i skutkowało określaniem go także jako ogród „krzyżowy”.

Symbolika tego ogrodu, od wieków znana, obecnie – zda-

je się – zatraciła swoje dawne znaczenie i czytelność

. Nie

można jednak klasztornego programu ogrodowego i zwią-

zanej z nim symboliki ograniczyć jedynie do wirydarza,

od wieków bowiem dopełniają go kompozycje zarówno

użytkowe, jak i kontemplacyjne, niezwykle ważne dla

całej wspólnoty. Są nimi ogrody: kuchenne (warzywne)

i ziołowe, ale także sady, winnice i cmentarze, oraz ogród,

który często określany jest już jako świecki, choć należący

do zespołu klasztornego – ogród opacki.

I tak, klasztorne ogrody warzywne podporządkowane

były idei, że każda wspólnota powinna być samowystar-

czalna. Symbolika warzyw produkowanych w klasztorze

była bardzo ważna już od początków, ponieważ Ojcowie

Pustyni ofiarowywali je swym gościom jako specjalne

po witanie, odmawiając sobie przyjemności kosztowania

tych przysmaków. By przekonać się, jakie warzywa sa -

dzo no w średniowieczu, można przeanalizować sporzą-

dzo ną przez św. Hildegardę z Bingen (1098–1179) szcze-

gó łową

listę roślin, która najprawdopodobniej zawiera

spis większości roślin sadzonych w ogrodach jej klasz-

toru. Wiele z nich było znanych starożytnym Grekom

i Rzy mianom: bób, kapusta, ogórek, czosnek, por, sałata,

cebula, groch, rzodkiew czy cebula szalotka

. W okresach

późniejszych lista uprawianych roślin znacznie się wyd-

łużyła, zawiera wszystkie te rośliny, które były potrzebne

na stół klasztorny [17]. Im ogród kuchenny był bogatszy,

tym dieta klasztorna bardziej urozmaicona i zdrowa.

Kuch nia znajdowała się zazwyczaj na terenie klauzury

przy krużganku bezpośrednio obok refektarza. Ze względu

na położenie kuchni na obszarze klauzury, ogród kuchen-

ny nie mógł być usytuowany w najbliższym sąsiedztwie,

moż liwe zatem, że lokowano go na obrzeżu zespołu,

w pob liżu budynków gospodarczych, ale w bliskim są -

siedz twie wody w celu dobrego nawadniania [15], [18].

Sady i winnice jako rozszerzenie ogrodu warzywnego

były zazwyczaj zakładane przy końcu terenu objętego

klauzurą. Rozróżnienie między ogrodnictwem a rolnic-

Warto tu bowiem przypomnieć, że niezwykle symboliczna,

sięgająca do korzeni chrześcijaństwa była codzienna wędrówka zakon-

ników wokół wirydarza – spacer po krużgankach wywołuje uczucie

zbliżone do tego, jakie towarzyszy człowiekowi przy zwiedzaniu labi-

ryntu i odczucia potrzeby, a nawet konieczności, by szukać właściwej

dro gi. Doświadczenie bycia wciąż „pchanym” do przodu ma pomóc

krą żącym po krużgankach mnichom i mniszkom w zrozumieniu tego, co

w życiu klasztornym najważniejsze, a jest nim kontemplacyjna wędrów-

ka, odkrywanie nowego i dalsze rozumne poszukiwanie. Współcześnie

nie widuje się w klasztorach zakonników krążących wokół wirydarza,

wydają się przynależeć już do zdecydowanie innej formacji duchowej,

gdzie poszukiwania odbywają się na innym poziomie.

Na temat roślin sadzonych w klasztornych ogrodach średnio-

wiecz nych więcej w: [16, s. 31–56].

50 Małgorzata Milecka

twem zależało jedynie od wielkości przedsięwzięcia.

Historycznie, pilność i dyscyplina braci świeckich (kon-

wer sów), którzy zajmowali się uprawą roli w klasztorach,

gwarantowała sukces przy hodowli owoców i winorośli.

Odmiennie od mnichów chórowych, ci praktyczni, wiele

umiejący ludzie, którzy nie złożyli ślubów uczestniczenia

we wszystkich nabożeństwach, mogli przejąć największą

część pracy na polach

Przez wieki klasztory funkcjonowały jako miejsca, gdzie

można było oczekiwać uzdrowienia, także w sensie dos -

łow nym, a więc zapewniające leczenie, co oznaczało, że

klasz torny ogród ziołowy był niezbędny, gwarantują cy po -

moc medyczną całej wspólnocie

. Leki oparte na zio łach,

które dawniej były konieczne, dziś nie są już potrzeb ne

ani mnichom, ani lokalnym wspólnotom. Toteż we współ-

czesnych klasztorach rzadko można znaleźć ogród z zioła-

leczniczymi, czy też dawny „ogród szpitalny”, a jeśli

na wet

w jakimś stopniu zakonnicy kon ty nu ują tradycję

up rawy ziół, zwykle sadzą je w ogrodzie wa rzyw nym.

Kolejnym ogrodem bardzo charakterystycznym dla

wcześ niejszych kompozycji, a często już trudnym do

od szukania we współczesnych stanach zagospodarowania

za łożeń cysterskich jest cmentarz – niezwykle ważny, kon-

templacyjny i symboliczny. W środku cmentarza od wie-

ków obowiązkowo umieszczany jest krzyż, który w kon-

tekście

ogrodu symbolizuje centralne, kosmiczne drzewo,

łączące świat podziemny z niebem, ale jedno cześnie drze-

wo rajskie [20]. Groby zakonników i zakonnic (zazwyczaj

ziemne) „wyposażone” w niewielkie krzyże (kamienne lub

drewniane) są jednakowe, by symbolicznie przed stawić

równość wszystkich w oczach Boga. Jeśli klasztor ne cmen-

tarze zachowały się do dzisiaj, w swej prostocie i god-

ności są miejscami niezwykle pięknymi i przej mu jącymi,

dodatkowo ukazującymi ciągłość zakonu i jego siłę.

Ostatnim, jaki należy wymienić spośród występujących

w kompozycjach cysterskich, jest ogród opacki. Najpraw-

do podobniej formalnie najpóźniej pojawił się w struktu-

rach klasztornych i często uznawany jest za obcy tradycji

cys terskiej, nieprzewidującej prywatnego ogrodu dla prze

ło żonego zgromadzenia. Sytuowany był zwykle na te renie

odizolowanym od klasztoru, w części dostępnej dla osób

świeckich, gdzie łącznie z domem, a nawet pała cem opac-

kim stanowił założenie reprezentacyjne i przez to najbar-

dziej efektowne. Tak jak pozostałe ogrody zachował silną

To właśnie dzięki nim klasztory końca epoki średniowiecza stały

się pierwszymi miejscami, w których osuszano tereny podmokłe, kon-

trolowano przepływ wody w celu nawadniania, poruszania kół młyń-

skich i usuwania ścieków. To z klasztornego doświadczenia w sa dzeniu

drzew owocowych, hodowli owiec i wyrobie wina wyrosły później

wiel kie europejskie ekonomie.

Dzięki pióru Walafrida Strabo, mnicha i teologa Reichenau,

mamy pewien spis gatunków roślin, jakie w średniowieczu były pow-

szechnie spotykane w klasztornych ogrodach ziołowych. Około 840 r.

Strabo napisał piękny wiersz zatytułowany Hortulus, w którym z mi łością

przedstawił pielęgnację ogrodu oraz przygotowywanie ziemi do po -

sadzenia: szałwii, bylicy bożego drzewka, piołunu, kopru włos kiego,

maku, szałwii muszkatołowej, mięty, selera, betony, wrotyczu, koci-

miętki i rzodkwi. Strabo z prawdziwą czułością opisał swe zioła, wych-

walając ich dobre cechy, nie zapominając jednak o ich sporadycznych,

ale istotnych wadach [16], [19], [20].

agriculture depended upon the size of a particular enter-

prise. Historically, diligence and discipline of lay brothers

(converts) who dealt with soil cultivation in monasteries

was a warranty of achieving success in fruit and grapevine

farming. Unlike their choir brethren, the practical monks

were highly skilled and did not make the vows to partici-

pate in all religious celebrations, so they could take over

the majority of the field work

Throughout centuries, monasteries functioned as pla-

ces where cases of healing were expected also in the lite-

ral sense, thus ensuring treatment which meant that the

monastery herb garden was indispensable by guaranteeing

medical help for all the community

. Medicines based on

herbs which used to be necessary, are not needed now

either by monks or by local communities. Hence in the

contemporary monasteries, gardens with medicinal herbs

or former ‘hospital gardens’ are rarely found and even if

the monks continue the tradition of herb cultivation, they

are usually planted within the area of a vegetable garden.

Another garden which was characteristic of earlier ar -

ran gements and now is hard to be encountered in the con-

tem porary state of Cistercian layout development is con sti-

tute by a cemetery – an extremely important, contemplative

and symbolic place. In the centre of the cemetery there is

always a cross which in the garden context symbolises

a central cosmic tree connecting the underworld with

Heaven and at the same time the paradise tree [20]. Graves

of monks and nuns (natural graves) ‘equipped’ with small

crosses (made of stone or wood) are identical which is

a symbolic representation of equality of all people in

God’s eyes. Those monastery cemeteries which are pre-

served today, in their simplicity and dignity are unusually

beautiful and impressive places which additionally em -

phasise the continuity of the Order and its power.

An abbot garden is the last place that ought to be men-

tioned as a typical part of Cistercian arrangements. Most

probably it formally appeared as the last part of the monas-

tery structures and thus it is often treated as a strange ele-

ment to the Cistercian tradition which did not assume the

existence of a private garden belonging to the abbot. It

was usually situated in the area isolated from the monas-

tery and located in a part that was accessible for lay people

where along with the abbot’s house or even palace it con-

stituted a representative complex and thus the most

impressive one. Similarly to the remaining gardens it

It was due to them that the late mediaeval monasteries became

the first places where wetlands were dried and irrigation water level was

controlled in order to propel the water wheels and remove sewage. The

monastery experience in planting fruit trees, sheep farming and wine

production gave rise to great European economies of the future.

Thanks to writings of Walafrid Strabo, a monk and theologian

from Reichenau, we have a certain list of species of plants commonly

encountered in monastery herb gardens in the Middle Ages. In circa 840

Strabo wrote a wonderful poem entitled Hortulus in which he described

garden cultivation with love and the process of preparing soil for plant-

ing the following: sage, southernwood, wormwood, fennel, poppy, clary

sage, mint, celery, wood betony, tansy, catnip and radish. Strabo with

real tenderness described his herbs praising their good qualities, how-

ever, without forgetting about their occasional but significant drawbacks

[16], [19], [20].

Ogrody cysterskie – mit a rzeczywistość /Cistercian gardens – myth and reality 51

maintained a strong geometrical arrangement

emphasis-

ing its significance in the structure of the layout. In Poland

the traces of abbot gardens are the best preserved. The

most famous relics of abbot gardens are in Henryków,

Jędrzejów and a very sophisticated and extensive garden

in Oliwa. The existence of these gardens can be perceived

as a visible trace of departure from the rule of monastic

simplicity and community although according to Leroux-

Dhuys [3, p. 129], they were connected with the fight

against the Reformation, therefore they are an important

testimony of deliberate renouncement of the tradition due

to the accepted line of defending faith

Specific features of the Cistercian garden

While ‘poverty’ in architecture frequently boils down

to the things which are only ephemeral and temporary,

Cistercian structures refer to achieving quite contrary

effects, namely permanence and opposing the passage of

time. Consequently, Cistercian ascesis is by no means

‘poverty’. Leroux-Dhuys put it as follows: We must come

to terms with the notion of poverty. Let us rather talk

about ‘deprivation’. Cistercian wisdom was uncompro-

mising as to the quality of materials, perfectness of perfor-

mance or the choice of the best possible types of structures

[3, p. 40]. Hence the spirit of Cîteaux consists in eliminat-

ing all sorts of ostentation and ‘meaningless excess’, in

choosing invariably the simplest solution, in the impover-

ishment, as much as possible, of all artificial forms of

a constructive language which would merely constitute

concessions made to a fashion in architecture. As a conse-

quence, in the stylistics of Cistercian gardens we can dis-

tinguish specific temperance in this particular chase for

European decorative trends in the art of gardens although

at the same time we cannot say that these gardens remain

beyond the margin of époques and fashions in this domain.

This can be particularly seen on the example of the 18

century plans of the most important home abbeys of Cî

teaux (Fig. 1), Clairvaux or Morimond [see 15], which

always performed pattern-producing functions in the

Cistercian world. Impressive arrangements of the Baroque

gardens of Cîteaux stand in opposition to the original prin-

An exception here is Oliwa, where the garden complex was

largely extended assuming various countryside arrangements.

In the 18

century following the Council of Trent church archi-

tecture was given a new mission according to which it was supposed to

have an impact on feelings and to show magnitude of the Church after

the Counter-Reformation, which did not harmonize with the spirit of

‘crude rituals’ accepted by some Cistercians. The Chapter agreed on

lights, thuribles, ornaments and the cult of paintings. Jesuits emphasised

the fact that Jesus accepted expensive fragrant oil from Maria Magdalene,

therefore luxury at church is fully justified. In this way they wished to

introduce a difference from the Reformation. Architects and artists from

central Europe responded by means of the Baroque style. Man was sup-

posed to be dazed with magnificent colours, shapes and scenes which

arouse emotions. The most beautiful Cistercian and Benedictine

Baroque monasteries are situated like a defence line ranging from the

south of Germany to Bohemia where there was a danger of Lutheranism

and Calvinism [3, p. 129].

kompozycję geometryczną

, podkreślającą jego rangę

i zna czenie w strukturze założenia. W Polsce właśnie śla-

dy ogrodów opackich są tymi najlepiej zachowanymi.

Naj bar dziej znane są relikty ogrodów opackich w Hen ry-

kowie, Jędrzejowie oraz niezwykle wyszukany i rozległy

ogród w Oliwie. Istnienie tych ogrodów można uznać za

wyraźny ślad odejścia od reguły prostoty i wspólnoty

mniszej, ale jak przekonuje Leroux-Dhuys [3, s. 129],

były one programowo związane z walką z reformacją, są

za tem ważnym świadectwem celowego odstąpienia od

tra dycji ze względu na przyjętą linię obrony wiary

Cechy własne ogrodu cysterskiego

„Ubóstwo” w architekturze sprowadza się najczęściej

do tego, co nietrwałe i tymczasowe, a cystersom chodziło

o coś wręcz przeciwnego – cysterskie budowle miały trwać

i przeciwstawiać się czasowi. Cysterska asceza nie jest za -

tem „ubóstwem”. Leroux-Dhuys twierdzi:

Trzeba poro zu-

mieć się co do pojęcia ubóstwa. Mówmy raczej o „ogołoce-

niu”. Mądrość cysterska nie dopuszczała ustępstw co do

jakości materiałów, doskonałości wykona nia, wyboru naj -

bardziej wypróbowanych typów budowli

[3, s. 40]. Duch

Cîteaux polega zatem na eliminowaniu wszelkiej ostentacji

i „czczego nadmiaru”, na nieodmiennym wybieraniu

najprostszego rozwiązania, na zubożaniu, na ile to tylko

możliwe, wszelkich sztucznych form języka konstrukcyj-

nego, które byłyby jedynie ustępstwami na rzecz jakiejś

mody w architekturze. Konsekwentnie do tego w stylistyce

ogrodów cysterskich widać pewną pow ściągliwość

w swoistej gonitwie za europejskimi trenda mi zdobniczy-

mi w sztuce ogrodowej, ale nie można po wie dzieć, aby

ogrody te pozostawały poza marginesem pa nują cych w tym

zakresie zmieniających się epok i mód. Prze konują o tym

przede wszystkim XVIII-wieczne plany najważniejszych

opactw macierzystych, Cîteaux (il. 1), Clairvaux czy

Morimondu [zob. 15], które zawsze pełni ły funkcje wzor-

cotwórcze w cysterskim świecie. Imponu jące kompozycje

barokowych ogrodów Cîteaux są niejako zaprzeczeniem

pierwotnej zasady „ogołocenia”

, ale przecież takie samo

zjawisko można zaobserwować w ar chitekturze.

Wyjątkiem jest tu Oliwa, gdzie silnie rozbudowano zespół og ro-

do wy. Nowa część założenia uzyskała wyrafinowaną kompozycję kra -

job razową.

W XVIII w. architekturze kościelnej nadano na Soborze

Trydenckim nową misję, zgodnie z którą miała ona działać na uczucia,

ukazywać wielkość Kościoła po kontrreformacji, co nie współgrało

z duchem „surowego obrządku” przyjętego przez część cystersów.

Ka pituła zezwoliła na światła, kadzielnice, ornamenty i kult obrazów.

Jezuici podkreślali, że Jezus przyjął drogi wonny olejek od Marii

Magdaleny, tak więc luksus w kościołach jest jak najbardziej na miejs-

cu. Tym też chcieli odróżnić się od reformacji. Odpowiedzią architek-

tów i artystów Europy centralnej był styl barokowy. Człowiek miał być

wręcz odurzony wspaniałymi barwami, kształtami i scenami, by roz-

budzić emocje. Najpiękniejsze klasztory barokowe cystersów i bene-

dyktynów położone są niczym linia obronna od południa Niemiec do

Bohemii, gdzie istniało zagrożenie luteranizmem i kalwinizmem

[3, s. 129].

Nieco mniej „pompatyczne” jest niezwykle rozrośnięte XVIII-

-wieczne Clairvaux, na tym tle przedkasacyjny Morimond wypada sto-

sunkowo skromnie.

52 Małgorzata Milecka

ciple of ‘deprivation’

, however, the same phenomenon

can also be observed in architecture.

In all these complexes the times of dissolution of orders

connected with the Great French Revolution constituted

the caesura of development of architectural complexes

along with the monastery gardens that accompanied them.

In all these cases it was a time of destruction or even total

annihilation of a given monastery (Morimond and partly

Cîteaux – the present state Fig. 2, 3, reconstruction sug-

gestion Fig. 4) or significant damage caused to the his-

torical structure and transformation into new purposes

(Clairvaux since the times of the Revolution until today

has been functioning as a prison). A similar situation can

be observed in the case of Polish layouts. Nowadays, only

Slightly less ‘pompous’ is the extremely large 18

-century Clair-

vaux complex; in comparison with it the pre-liquidation Morimond looks

relatively modest.

We wszystkich tych zespołach czas kasaty związanej

z Wiel ką Rewolucją Francuską stanowił cezurę rozwoju

zarówno zespołów architektonicznych, jak i towa rzy-

szących im ogrodów klasztornych. We wszystkich też

przy padkach przyniósł zniszczenia, powodujące w zasa-

dzie zrównanie zespołu z ziemią (Morimond i częściowo

Cîteaux – stan obecny il. 2, 3, propozycja rekonstrukcji

il. 4) lub znaczne uszkodzenie historycznej struktury

i przekształcenie na nowe cele (Clairvaux – od czasów

rewolucji aż po dziś funkcjonuje tu więzienie). Analo gicz-

nie wygląda sytuacja w przypadku założeń polskich.

Obecnie tylko tam, gdzie są one użytkowane przez zgro-

ma dzenia zakonne, mamy do czynienia z dobrze zacho -

waną strukturą przestrzenną, w tym z ogrodami klasz-

tornymi, pozostałe zespoły zostały bardziej lub mniej

harmonijnie przekształcone na inne cele, stając się tym

samym stosownie do funkcji zabudowy ogrodami, np.

przykościelnymi, seminaryjnymi, ale także pałacowymi,

hotelowymi, parkami publicznymi, a nawet – co przykro

Il. 4. Próba rekonstrukcji wirydarza wraz otaczającą zabudową

klasztorną Cîteaux (plakat wystawiony w Muzeum w Cîteaux,

fot. M. Milecka, 2008)

Fig. 4. Attempt at reconstructing the cloister along with the surrounding

monastery development of Cîteaux (poster exhibited in the Museum

in Cîteaux; photo by M. Milecka, 2008)

Il. 1. Odrys planu Cîteaux, prawdopodobnie z XVIII w.

(kopia w zasobach Muzeum w Clairvaux, fot. M. Milecka, 2008)

Fig. 1. Drawing of Cîteaux plan, probably from the 18

century

(a copy in the resources of the Museum in Clairvaux,

photo by M. Milecka, 2008)

Il. 2. Zachowane relikty cysterskiej zabudowy w Cîteaux

– budynek biblioteki (fot. M. Milecka, 2008)

Fig. 2. Preserved relics of the Cistercian development in Cîteaux

– library building (photo by M. Milecka, 2008)

Il. 3. Cysterska ławka w Cîteaux (fot. M. Milecka, 2008)

Fig. 3. Cistercian bench in Cîteaux (photo by M. Milecka, 2008)

Ogrody cysterskie – mit a rzeczywistość /Cistercian gardens – myth and reality 53

these places which are used by various monastic commu-

nities are characterized by a well-preserved spatial struc-

ture, including monastery gardens; the remaining com-

plexes have been more or less harmoniously converted

into other purposes depending on the function of develop-

ment such as church gardens, seminary or palace gardens,

hotel or public parks or even, sad to say, they became fal-

low lands. New owners impose on the former gardens

new purposes, thus we can observe the development of

new functions and spatial forms. Consequently, the evolu-

tion of the Cistercian garden layouts continues although it

is not always properly controlled with full awareness. Its

direction and size ought to be analysed and at the same

time we must certainly protect the relics of the former

Cistercian world against destruction which often takes

place due to an improperly conducted process of revalori-

sation and badly understood ‘naïve’ aesthetisation of the

areas which were developed by this Order in the past.

Evolution of Cistercian complexes

Kinder [21, p. 129] justly emphasises the fact that all

abbeys changed in the course of time, thus responding to

the evolving needs of the community. While analysing the

particular layouts, we must bear in mind that each of them

constituted a result of activities aimed at adapting a Cis-

tercian programme to the diverse local conditions existing

in a given place. The history of the region – local tradi-

tions, revolutions, religious reforms (Protestantism or Ca -

tho licism) as well as favour, or its lack, of given landown-

ers for the Order – had a direct influence on the evolution

of particular abbeys. Richness or impoverishment during

the next centuries (caused by wars or political manipula-

tions) as well as the quality of the monastery management

also determined a direction of the expansion, transforma-

tion or destruction of the newly constructed abbey’s build-

ings. It obviously resulted in transformations in ways of

using the entire complex area, including its garden struc-

tures. The analysis of the history of abbeys located in the

territory of Poland

compared with the analysis of their

preservation confirms the fact that at present in particular

regional groups there are similar ‘states of possession’.

The abbeys with relatively preserved spatial structures

(least transformed) belong to the Lesser Poland group

whereas complexes most damaged (as a result of the

Reformation and a loss of their original functions in circa

and 17

centuries) are in the Pomeranian group. The

Greater Poland group in its western part is similar to the

Pomeranian group, while the eastern part – where reli-

gious movements connected with the Reformation were

not so strong – maintained their resources in relatively

good condition. The Silesian group constitutes a specific

departure from the traditional aesthetics of the Order,

The result of these analyses in the form of a catalogue was pre-

sented in annexes in item [15].

A place that is especially interesting as regards its spatial struc-

ture and its location in the landscape is Sulejów (it is included in the list

of Objects of Cultural Heritage in Poland) – see [22].

stwierdzić – nieużytkami. Nowi właściciele narzucają

dawnym ogrodom nowe przeznaczenie, obserwuje się

zatem rozrost nowych funkcji i form przestrzennych.

Ewolucja ogrodowych założeń cysterskich trwa więc

nadal, choć nie zawsze uświadomiony i kontrolowany jest

jej przebieg. Warto analizować jej kierunek i wymiar, ale

jednocześnie należy bezwzględnie chronić relikty daw-

nego cysterskiego świata przez zatarciem, które często

jest obserwowane na skutek niewłaściwie prowadzonego

procesu rewaloryzacji i źle pojętej, „naiwnej” estetyzacji

terenów historycznie zagospodarowanych przez to zgro-

madzenie.

Ewolucja zespołów cysterskich

Kinder [21, s. 129] słusznie podkreśla, że wszystkie

opac twa zmieniały się z biegiem czasu, odpowiadając na

ewo luujące potrzeby wspólnoty. Analizując poszczególne

zało żenia, należy pamiętać, że każde z nich było rezulta-

tem działań w celu dostosowania się z określonym pro-

gramem do odmiennych, zastanych na miejscu lokacji

warunków. Historia regionu – miejscowe tradycje, re -

wolucje, reformy religijne (protestantyzm lub katolicyzm)

oraz przychylność władcy danych ziem lub jej brak dla

za konu – miała bezpośredni wpływ na ewolucję poszcze-

gólnych opactw. Bogactwo lub ubożenie w późniejszych

stuleciach (spowodowane wojnami lub politycznymi ma -

nipulacjami), tak jak i jakość zarządzania klasztorem tak-

że określały kierunek ekspansji, transformacji lub bu rze-

nia dopiero postawionych budowli opactwa. W oczywisty

sposób skutkowało to przekształceniami w użyt ko waniu

te renu całego zespołu, w tym struktur ogro dowych. Anali-

za historycznych losów opactw ulokowanych na zie miach

Polski

zestawiona z analizą stanu ich zacho wania pot-

wier dza, że w chwili obecnej w posz czególnych grupach

regionalnych mamy podobne „stany posiadania”. Opactwa

o względnie zachowanej strukturze przestrzennej (naj-

mniej przekształcone) należą do grupy mało pols kiej

, na -

to miast zasoby najbardziej zniszczone (na skutek refor-

macji i utraty pierwotnych funkcji około XVI/XVII w.)

obejmuje grupa pomorska. Grupa wielkopolska w częś c i

za chodniej podzieliła losy grupy pomors kiej, a w części

wschodniej, gdzie nie nastąpiły tak silne ruchy religijne

zwią zane z falą reformacji, zachowała zasoby we względ-

nie dobrej kondycji. Grupa śląska to swoiste odejś cie od

tradycyjnej estetyki zakonu – silna barokizacja zespołów

klasztornych najprawdopodobniej związana z pro gra mo-

wym akcentowaniem rangi Kościoła, jako istotnego znaku

w krajobrazie.

Poza dostosowywaniem się do warunków narzuconych

z zewnątrz, życie klasztorne samo w sobie ewoluowało

– pobożność, polityka i pragmatyzm nigdy nie przestały

oddziaływać na siebie – i między innymi z takich powo-

Wynik tych analiz w postaci katalogu przedstawiono w anek-

sach w [15].

Na szczególną uwagę pod względem struktury przestrzennej

i zaj mowanego miejsca w krajobrazie zasługuje Sulejów (wpisany na

listę Pomników Historii) – zob. [22].

54 Małgorzata Milecka

namely, strong Baroque influences of monastery com-

plexes were most probably connected with emphasizing

the position of the Church as a significant landmark.

Apart from the adaptation to external conditions, the

monastic life itself evolved – piousness, politics and prag-

matism always impinged one another – and it was for these

reasons that the buildings had to perform newer and newer

functions, while the accompanying areas which were func-

tionally connected with them had to take into account

these changes, therefore gardens as inextricably linked

with architecture did not belong to permanent structures. It

is sometimes quite impossible to discover the original

usage of a given building and even more difficult to deter-

mine duration of its particular functions and how many

times they changed; therefore, we cannot expect to find out

the original garden structures because new arrangements

replaced the former ones that were located in completely

different parts of the complex development which in fact

was basically all the time extended and transformed

. An

abbey is a living structure on which every transformation

leaves its stamp as time goes by. Many connections of the

evolutionary chain of the particular spatial structures are

no longer to be discovered [21, p. 130]

. This fact must be

strongly emphasized in the context of classifying garden

arrangements with regard to their chronological order.

Nowadays, in the structure of all the preserved Cis-

tercian gardens in Poland, the most durable component

seems to be the cloister – an internal part formed as a green

courtyard and surrounded by buildings in the form of

a quadrangle which was the most difficult to be trans-

formed. However, when the monastic community decided

to reconstruct the monastery, this most important garden

also underwent changes and sometimes it was even liqui-

dated (e.g. in Krzeszów).

In Poland the final period of Cistercian abbeys liquida-

tion took place in the 19

century and apart from two

exceptions, i.e. Mogiła and Szczyrzyc, in all cases it con-

stituted the end of the first and natural period of spatial

monastery complexes development. Their further trans-

formations were determined by historical events, conse-

quently among the Polish Cistercian layouts there are

places no longer existing as over-ground structures (pro-

tected as archaeological sites only), complexes that are

damaged and awaiting further development as well as

monasteries which are newly reactivated. It should be

emphasised that apart from materially non-existing com-

plexes there are also those whose merits and good condi-

A good example here is an analysis of transformations of

Sulejów Abbey [23].

According to Kinder, most probably there was no rule that deter-

mined the shape and appearance of industrial or farm buildings belonging

to the Cistercian Order – the interpretation of this kind of activity of the

Order causes difficulties. The buildings that are preserved until today still

exist now because since the 12

and 13

centuries they have been used

and thus adapted to the contemporary needs. This means, however, that

they have been evolving in accordance with changes in technologies and

market demands. If we wish to fully understand functions of these build-

ings in the particular periods, we need to know the principles of economy,

soil conditions as well as water and raw materials availability [21, p. 129].

dów budynki musiały spełniać coraz to nowsze funkcje,

a przestrzenie im towarzyszące i funkcjonalnie powiązane

musiały uwzględniać te zmiany, zatem ogrody jako ściśle

powiązane z architekturą nie należały do struktur stałych.

Często niemożliwe jest poznanie oryginalnego zastoso-

wania budynku, a jeszcze trudniej określić, jak długo

poszczególne funkcje trwały lub ile razy się zmieniały,

dla tego też nie można oczekiwać, że uda się odnaleźć

pier wotne struktury ogrodów – nowe kompozycje zas tę-

po wały te wcześniejsze, lokowane często w zupełnie in -

nych częściach zespołu zabudowy, która zresztą roz wijała

się i przekształcała w zasadzie w sposób ciągły

. Opac two

jest żywą całością, na której opisana transformacja wy -

ciska swoje piętno wraz z upływem czasu. Wiele po

wią -

zań ewolucyjnego łańcucha istnienia określonych struk

tur

przestrzennych jest już nieczytelnych [21, s. 130]

. To

fakt wymagający silnego akcentowania w kon tekście kla-

syfikowania kompozycji ogrodowych pod względem

chronologicznym.

Współcześnie w strukturze wszystkich zachowanych

ogrodów cysterskich na terenie Polski najtrwalszy wydaje

się wirydarz – wnętrze uformowane jako zielony dzie-

dziniec, zamknięte w czworoboku budynków najtrudniej

podlegało przekształceniom, jednak gdy wspólnota

zakonna podejmowała decyzję o przebudowie klasztoru

i ten najważniejszy ogród się zmieniał, a niekiedy nawet

był likwidowany (np. w Krzeszowie).

W Polsce okres finalny kasat opactw cysterskich przy-

padł na XIX w. i poza dwoma wyjątkami, Mogiłą i Szczy-

rzycem, we wszystkich przypadkach stanowi zakończenie

pierwszego, naturalnego okresu rozwoju klasztornych

zespołów przestrzennych. Dalsze ich przekształcenia

zostały zdeterminowane przez wypadki dziejowe, w cze-

go konsekwencji wśród polskich założeń cysterskich

mamy dziś zarówno nieistniejące już w warstwie nadziem-

nej (chronione już tylko jako stanowiska archeologiczne),

zespoły zniszczone i oczekujące na zagospodarowanie,

jak i klasztory ponownie reaktywowane. Trzeba zauważyć,

że obok już nieistniejących pod względem materialnym

zespoł

ów istnieją i te, których walory i dobry stan zacho-

wania spowodowały, iż zostały docenione i wpisane na

prestiżową listę Pomników Historii (Krzeszów – il. 5,

Ląd, Sulejów, w niedługim czasie także i Wąchock – il. 6).

Badania prowadzone przez autorkę sukcesyw nie od

2006 r. na te renach zespołów cysterskich i pocysterskich

pozwoliły na stwierdzenie, że najlepiej zachowana struk-

tura przestrzenna istnieje w tych założeniach, które po

Jako przykład może posłużyć analiza przekształceń opactwa

sulejowskiego [23].

Według Kinder najprawdopodobniej nie istniała żadna zasada

okreś lająca, jak mają wyglądać budynki przemysłowe czy rolnicze nale-

żące do zakonu cystersów – interpretacja tej części działalności zakonu

nas tręcza trudności. Zabudowania, które stoją do dziś, zachowały się

dla tego, że od XII czy XIII stulecia przez cały czas pozostają użyt-

kowane i co oczywiste dostosowywane do nowych potrzeb. Oznacza to

jednak, że od tego czasu ewoluowały, zgodnie ze zmianą technologii

i wymaganiami rynku. Trzeba zgłębić zasady ekonomii, warunków gle-

bowych, dostępności wody i surowców w celu poprawnego zrozumie nia

funkcji tych budowli w określonych okresach [21, s. 129].

Ogrody cysterskie – mit a rzeczywistość /Cistercian gardens – myth and reality 55

tion in which they are preserved contributed to the fact that

they have been appreciated and included in the prestigious

list of Objects of Cultural Heritage in Poland (Krzeszów

– Fig. 5, Ląd, Sulejów and soon also Wąchock – Fig. 6).

According to the field research conducted by the author

successively since 2006 in the areas of Cistercian and post-

-Cistercian complexes, it can be concluded that the best

preserved spatial structure exists in these layouts which

after liquidation maintained their original former functions

and usage. The issue of preserving the garden heritage is

much more difficult to define because gardens constitute

very delicate and relatively short-lived spatial forms (with

kasacie zachowały dawne funkcje i użytkowanie zgod ne

z pierwotnym. Kwestia zachowania dziedzictwa ogro-

dowego jest zdecydowanie trudniejsza do zdefiniowania,

albowiem ogrody jako bardzo delikatne i stosun kowo

krót kotrwałe formy przestrzenne (ze względu na czas

życia roślin jako głównych elementów tworzących układy

komponowane) w przypadku harmonijnie przebiegającej

ewolucji zazwyczaj zastępowane są przez no we na sa dze-

nia, często przyjmując nowe formy kompo nowane, co

zwią zane jest z potrzebami funkcjonalno-przes trzennymi

użytkowników oraz panującymi trendami ar tys tycznymi.

W przypadku harmonijnej ewolucji zmiany te następują

Il. 6. Opactwo w Wąchocku – zespół planowany do objęcia ochroną w postaci Pomnika Historii w 2013 r. (fot. M. Milecka, 2008)

Fig. 6. Abbey in Wąchock – the complex planned to be included under protection as Object of Cultural Heritage in 2013 (photo by M. Milecka,

2008)

Il. 5. Krzeszów – zespół dawnego opactwa cystersów został uznany

za Pomnik Historii rozporządzeniem Prezydenta RP z 14 kwietnia 2004 r.

– Dz.U. 2004 nr 102 poz. 1057 (fot. M. Milecka, 2007)

Fig. 5. Krzeszów – a complex of the former Cistercian Abbey was recognized as Object of Cultural Heritage by virtue of Ordinance

of the President of Poland dated 14 April 2004 – Diary Acts 2004 No 102 item 1057 (photo by M. Milecka, 2007)

56 Małgorzata Milecka

regard to the lifetime of plants as main components of plan-

ned arrangements) and in the case of a harmonious evo -

lution they are usually replaced by new plants frequently

as suming new compositional forms which is connected

with functional and spatial needs of users and the existing

artistic trends. In the case of a harmonious evolution these

changes seem quite natural and the garden arrangement

sumes a more mature artistic form which is consistent

with architecture and reflects users’ needs, i.e. a monastic

community. However, it is not always the case since Cister-

cian monasteries are first of all great farms whose time of

prosperity is usually characterised by the development of

de corative and representative elements, while a time

of crisis contributes to the increase of spaces used in an

utilita rian way, and this also, or first of all, refers to gar-

dens as forms that easily undergo changes and are poten-

tially the most attractive to all kinds of new investments.

Research problems of

mediaeval arrangement of the Cistercian garden

It is commonly known that the concept of a mediaeval

garden is inspired by the Book of Genesis with the whole

arrangement of the garden aimed at giving a paradise

character to it. Starting from the 14

century representa-

tions of gardens were presented in pictorial and illumi-

nated texts and on their basis it is possible to imagine an

arrangement of the monastery garden. However, these

illustrations ought to be treated with caution as they are

full of symbols and references to the Biblical culture and

do not reflect the material truth [15]. The only certain

sources within the scope of reconstruction of the contents

of the old monastery gardens are planning documents,

prints, descriptions and preserved relics of the equipment,

including the items discovered in reality or those whose

existence was confirmed as a result of archeological re -

search. Saint Benedict of Nursia in his rules recommen-

ded building monasteries in such a way that everything

necessary for life should be within their area

. The pro-

vision of this rule guaranteed self-sufficiency as regards

sup plies of comestible, healing and useful plants. Since

those times we can observe the explicit formation of

a spe cific spatial structure of monastery gardens which

com prised a cloister discussed above, herb garden, garden

or spatially arranged vegetable gardens, cemetery and

later on abbot gardens, green courtyards and large planta-

tions surrounding an abbey [15].

Nevertheless, we ought to realize that this structure of

gardens accompanied a specifically formed spatial unit,

i.e. a monastery whose process of construction in the form

of a closed quadrangle could last even two or more centu-

ries. It is thus a mistake to perceive the first Cistercian

If possible the location of the monastery ought to include all the

elements necessary for life such as a mill, water, a garden and provide

possibilities to practice indispensable professions within the monastery

walls. This is supposed to create a situation in which monks do not have

to go outside as this is not advantageous for their health and souls –

chapter 66 of the Benedictine Rules [15, 232, footnote 13].

jakoby naturalnie i kompozycja ogrodowa zyskuje bar-

dziej dojrzałą formę artystyczną, spój ną z ar chitekturą

i odzwierciedlającą potrzeby użyt kownika, w tym przy-

padku wspólnoty klasztornej. Nie jest to jednak zasada,

gdyż klasztory cysterskie to przede wszystkim wielkie

gospodarstwa, w których czas prospe rity zazwyczaj ce -

chu je rozrost elementów dekoracyjnych i reprezentacyj-

nych, a czas kryzysu zwiększa w przestrzeni powierz-

chnie użytkowane utylitarnie. Dotyczy to także, a może

przede wszystkim, ogrodów jako form dość łatwo pod-

legających przemianom i potencjalnie najbardziej atrak-

cyjnych na wszelkiego rodzaju nowe inwestycje.

Problemy badawcze dotyczące

średniowiecznej kompozycji ogrodu cysterskiego

Wiadomo, że koncepcja średniowiecznego ogrodu jest

inspirowana Księgą Rodzaju, a całe jego wyposażenie

na dawać ma mu rajski charakter. Począwszy od XIV w.,

w ob razowych i iluminowanych tekstach pojawiają się

przedstawienia ogrodów, na ich podstawie można sobie

wyobrażać kompozycję ogrodu klasztornego. Ilustracje te

winny być jednak traktowane ostrożnie, są bowiem pełne

symboli i odwołań do kultury biblijnej, które nie od zwier-

ciedlają materialnej prawdy [15]. Jedynymi pewnymi

źród łami w zakresie rekonstrukcji wyposażenia dawnych

ogro dów klasztornych są dokumenty planistyczne, ryci-

ny, opisy oraz zachowane relikty wyposażenia, również,

a mo że przede wszystkim, te odkryte bądź takie, których

ist nienie zostało potwierdzone w wyniku badań archeolo-

gicznych. Święty Benedykt z Nursji zalecał w swoich re -

gu łach tak budować klasztory, aby wszystko, co jest nie-

zbędne do życia, znajdowało się w ich obrębie

. Zapis tej

re guły gwarantował samowystarczalność w zakresie za -

opatrzenia w rośliny spożywcze, lecznicze i użytkowe.

Od tego czasu wyraźnie zaczyna się kształtować szczegól-

na struktura przestrzenna ogrodów klasztornych, obej-

mujących wcześniej scharakteryzowany już wirydarz, og -

ród ziołowy, ogród lub rozczłonkowane przes trzennie

ogrody kuchenne, cmentarz, a z czasem ogrody opackie,

zie lo ne dziedzińce i rozległe plantacje uprawowe ota cza-

jące opac two [15].

Należy jednak zdać sobie sprawę z tego, że taka struk-

tura ogrodów towarzyszyła odpowiednio ukształtowanej

jednostce przestrzennej, jaką był klasztor, a wiadomo, że

jego tworzenie w formie zamkniętego czworoboku trwało

niekiedy kilka wieków. Błędne jest zatem postrzeganie

pierwszych ogrodów cysterskich jako założeń o tak wyk-

ształ conej strukturze przestrzennej, albowiem współ cześ-

ni badacze są pewni

, że w Polsce proces bu do wy opactw

był długotrwały – po pierwszym okresie zazwy czaj prowi-

zorycznych rozwiązań następował okres wznoszenia koś-

W miarę możliwości klasztor powinien być tak usytuowany, aby

pomieścić w sobie niezbędne do życia elementy, takie jak młyn, woda,

ogród i dać możliwość wykonywania wewnątrz murów klasztor-

nych niezbędnych zawodów. Ma to sprawić, aby mnisi nie musieli

wychodzić na zewnątrz, albowiem nie jest to korzystne dla zdrowia

i duszy – rozdział 66 Reguł Benedyktyńskich [15, 232, przyp. 13].

Wśród nich: [5, s. 514–524], [6], [7], [24, s. 27–53], [25, s. 7–29].

Ogrody cysterskie – mit a rzeczywistość /Cistercian gardens – myth and reality 57

gardens as complexes whose spatial structure was shaped

in this way because contemporary researchers are sure

that in Poland the process of building abbeys was long-

lasting and it included the first phase of usually makeshift

solutions followed by a period of erecting the church and

then constructing subsequent wings of the monastery. For

example, four oldest Lesser Poland monasteries directly

subordinated to Morimond Monastery (Jędrzejów,

Sulejów, Wąchock and Koprzywnica) reached their final

form in the 16

and 17

centuries, while the monasteries

of Lubiąż line achieved the form of a full quadrangle in

the 14

and 15

centuries [24], [25].

Hence, we should ask about gardens and their appear-

ance in this ‘transitory’ period. It is impossible to discuss

a cloister if we do not close it in a quadrangle of develop-

ment… In this context, it is worth recalling the drawings

of Le Petit Clairvaux made by Milley in 1708 which docu-

mented the wooden buildings of the then abbey. In these

drawings we can see enclosed (probably by means of

poles) places where plants were grown situated between

various monastery buildings (Fig. 7, 8). On these in fact

ran domly situated mini plantations longitudinal plant beds

were arranged similar to those which were situated on the

plan from Sankt Gallen. We can guess that at that time the

mo nastery space was rather disordered, so it is difficult to

See for example: [5, pp. 514–524], [6], [7], [24, pp. 27–53], [25,

pp. 7–29].

cioła, a dopiero potem kolejnych skrzydeł klasztoru. I tak

cztery najstarsze klasztory małopolskie bezpośredniej filia-

cji morimondzkiej (Jędrzejów, Sule jów, Wąchock i Kop-

rzyw nica) osiągnęły swą ostateczną formę w wieku XVI–

XVII, a klasztory linii lubiąskiej formę peł nego czwo ro-

boku uzyskały w XIV–XV stule ciu [24], [25].

Należy zadać więc pytanie, jak w tym „przejściowym”

okresie wyglądały ogrody. Nie można przecież mówić

o wi rydarzu, jeśli nie zamkniemy go w czworoboku zabu-

do wy... Na pomoc przychodzą tu wykonane przez Milleya

w 1708 r. szkice Le Petit Clairvaux, dokumentujące drew-

niane jeszcze budynki opactwa. Widać na nich ogrodzone

(prawdopodobnie żerdziami) miejsca uprawy roślin, ulo-

kowane pomiędzy różnymi zabudowaniami klasztornymi

(il. 7, 8). Na tych w zasadzie przypadkowo usytuowanych

miniplantacjach zarysowano podłużne grządki, podobne

do tych, jakie umieszczono na planie z Sankt Gallen.

Moż na się domyślać, że w tym czasie przestrzeń klasztor-

na była mało uporządkowana, trudno też pisać o bar dziej

konsekwentnej kompozycji ogrodowej. Lokalizacja tych

wczes nych cysterskich ogrodów z pewnością musiała uwz-

ględniać

uwarunkowania związane z topografią te renu.

Dopiero wybudowanie klasztornego czworoboku (co praw-

Il. 8. Szkic lokalizacji i powiązań funkcjonalno-przestrzennych

pomiędzy pierwszymi zabudowaniami Le Petit Clairvaux,

na podstawie wcześniej przedstawionego planu

(w zasobach Muzeum w Clairvaux, odrys M. Milecka)

Fig. 8. Sketch of the location and functional-spatial relations

between the first buildings of Le Petit Clairvaux,

on the basis of a plan presented earlier

(the resources of the Museum in Clairvaux, sketch by M. Milecka)

1. Stary klasztor /Old monastery

2. Dom bramny południowy /South gate-house

3. Dom bramny zachodni /West gate-house

4. Piec do dachówki /Roofing-tile furnace

5. Cegielnia /Brick-kiln

6. Obora zachodnia /West cow-shed

7. Obora południowo-zachodnia /South-west cow-shed

8. Obora południowa /South cow-shed

9. Stajnia /Stable

10. Magazyn /Warehouse

11. Dom konwersów /Converts’ house

12. Stodoła /Barn

13. 14. 15. Budynek służby /Servants’ building

17. Audytorium /Auditorium

Il. 7. Plan Clairvaux z XVIII w. Pierwsza część zabudowań obwie dzio-

nych ogrodzeniem powyżej skupiny lasu to wspomniane w tekście

zabudowania Le Petit Clairvaux, jakie wykonał Milley w 1708 r.

(kopia w zasobach Muzeum w Clairvaux, fot. M. Milecka, 2008)

Fig. 7. Plan of Clairvaux from the 18

century. The first part of

the development surrounded by a fence above the forest constitutes the

development of Le Petit Clairvaux made by Milley in 1708 (a copy in

the resources of the Museum in Clairvaux, photo by M. Milecka, 2008)

58 Małgorzata Milecka

dopodobnie w wielu opactwach nastąpiło pod ko niec śred -

niowiecza,

a niekiedy nawet później) dawało podsta wy do

zakładania ogrodów o strukturze funkcjonal nej i kompo-

zycji, jaką powszechnie (i co trzeba podkreślić – błędnie),

uważa się za charakterystyczną dla średnio wiecza.

Mit o istnieniu na polskich ziemiach w średniowieczu

„dojrzałego” zespołu ogrodów klasztornych, jak chociaż-

by te teoretyczne, przedstawione na planie Sankt Gallen,

należy odrzucić do czasu, gdy nie zostaną odkryte ich ar -

che ologiczne relikty lub inne miarodajne dowody. Opie-

ranie się jedynie na informacjach pisanych, uzasad nia-

jących istnienie takich kompozycji w Polsce na zasadzie

prawdopodobieństwa i analogii do tego co działo się na

terenie zachodniej Europy, bez stosownych podstaw nau-

kowych, wydaje się dziś niedojrzałe i nienaukowe. Tu

na leży odnieść się do ilustracji przedstawionych przez

Ciołka [1] w monumentalnym dziele Ogrody polskie,

w roz dziale poświęconym ogrodom średniowiecznym,

ukazujących między innymi wirydarz Oliwy (w rzeczy-

wistości prawdopodnie XVIII-wieczny), ogrody Pelpli-

na (o kompozycji w rzeczywistości zgodnej ze stanem

z XVIII w.) czy też plan Mogiły datowany przez samego

autora na 1838 r. i w sposób oczywisty prezentujący kom-

pozycję ogrodów włoskich (podobno zachowanych w tym

zespole aż do 2. poł. XX w.). Prawdopodobnie podą żając

za myślą swego wielkiego poprzednika, także i prof. Maj-

decki [2] nie ustrzegł się błędów, zamieszczając wśród

przykładów ogrodów średniowiecznych, poza już przed-

stawionymi, odrys idealnego wprost planu XIII-wiecznego

wirydarza klasztoru cysterskiego w Royamont (nie po -

dając jednak źródła, które w świetle obecnych ba dań wy -

daje się mocno wątpliwe) oraz plan Clairvaux z 1708 r.,

a więc już XVIII-wieczny, gdzie podobnie jak na planie

wcześniej przy wołanej Mogiły widać kompo zycję rozleg-

łego zespołu użytkowych ogrodów kwate rowych i sadów

okalających zespół zabudowy klasztornej, jednak że już

z czytelnymi kompozycjami barokowymi w obrębie wiry-

darzy i og rodów dziedzińcowych.

W tym kontekście niezwykle wartościowe okazują si

od najdywane w archiwach źródła już nowożytne, w szcze-

gólności kartograficzne, dokumentujące poza planami

za budowy między innymi rozliczne kompozycje ogro-

dowe, także cysterskie. Źródła te są tym cenniejsze, im

bar dziej potwierdzone wynikami badań archeologicznych

i współczesnymi odkryciami ich reliktów. To one właśnie

dają nam tak poszukiwaną prawdę historyczną i pojęcie

o tym, jak kształtowano przestrzeń klasztorną, w tym

ogrodową. Interesujące, że zakon cysterski w XII i XIII w.

nie zostawił po sobie śladów piśmiennych na temat ogrod-

nictwa – żadnych tekstów dotyczących hodowli roślin,

receptur medycznych, danych o szczególnych metodach

uprawy, zapisków o uprawach winorośli czy drzew owo-

cowych, ani też wzmianek o metodach ujarzmiania wody.

Jako zakon kontemplacyjny bez zainteresowań czysto

naukowych na początku swego istnienia nie tworzył

na wet szkół klasztornych, co więcej – sami zakonnicy

rów nież nie studiowali. Studia medyczne zostały im zab-

ro nione, pomimo że klasztory cysterskie prowadziły szpi-

tale. Można zatem domniemywać, że wiedza botaniczna

i umiejętności ogrodnicze cystersów musiały być natury

write about a more consequent arrangement of the garden.

Cer tainly, the location of these early Cistercian gardens

was supposed to take into account the conditions connect-

ed with the local topography. Only after a monastery qua-

drangle was completed (which probably in many abbeys

took place at the end of the Middle Ages or sometimes

even later) could we talk about the basis for establishing

gardens with a functional structure and the arran gement

that is commonly (and which should be emphasized – wrong-

) considered to be characteristic of the Middle Ages.

The myth about the existence of a ‘mature’ monastery

gar den complex in the Middle Ages in Poland, like the

theo retical examples presented on the plan of Sankt Gallen,

must be rejected until we discover their archeolo gi cal re lics

or other reliable pieces of evidence in this re gard. Rely ing

only on the written records, which justify the existence of

such arrangements in Poland on the basis of probability and

analogies to the events that took place in Western Europe

without having the appropriate scientific proof, seems to be

immature and non-scientific today. In this place we ought

to refer to the illustrations presented by Ciołek [1] in his

mo numental work Polish Gardens (Ogro dy Polskie), in the

chap ter on mediaeval gardens presenting inter alia the

clois ter of Oliwa (in fact probably the 18

-century one),

the gar dens of Pelplin (in reality with the arrangement

being in accordance with the 18

-century state) or the

plan of Mo giła dated at 1838 by the author him self and in

b vious way presenting the arrangement of Italian gar-

dens (allegedly preserved in this complex until the second

half of the 20

century). Most probably while following the

ideas of his great predecessor, also Pro fessor Majdecki [2]

made some errors when he included among the examples

of the mediaeval gardens, apart from the aforementioned

ones, a drawing of an almost ideal plan of the 13

-century

Cis tercian monastery cloister in Roya mont (however, with-

out giving a source which in the light of the current re -

search seems strongly dubious) and the plan of Clairvaux

from 1708, belonging already to the 18

century where si -

milarly to the plan of Mogiła mentioned above we can see

an arrangement of an extensive complex of usable quarter

gardens and orchards surrounding a mo nastery develop-

ment complex, however, with explicit Ba roque elements

within the area of cloisters and courtyard gardens.

In this context, extremely valuable sources are encoun-

tered in our times in archives, in particular pertaining to

cartographical materials which, apart from development

plans, also document many other garden arrangements,

including the Cistercian ones. These sources are truly

priceless as they are confirmed by the results of archeo-

logical research and contemporary discoveries of their rel-

ics. It is due to them that we can arrive at historical truth

that we search for so much and get the notion of how the

monastery space was managed, especially the garden

space. Interestingly enough, the Cistercian Order in the

and 13

centuries did not leave any traces of written

records referring to gardening – there are no texts on plant

growing, medicinal recipes, information on special meth-

ods of cultivation, wine or fruit tree growing or any men-

tions about methods of water control. As a contemplative

order without any scientific interests since the beginning

Ogrody cysterskie – mit a rzeczywistość /Cistercian gardens – myth and reality 59

czysto praktycznej. Swoją wiedzę najprawdopodobniej

zdobywali jako czynni rolnicy i ogrodnicy poza murami

i wewnątrz klasztoru, poprzez znój codziennej pracy, ale

także poprzez ustny przekaz nabytych doświadczeń

i umiejętności. Wiedzę teoretyczną w tej kwestii i włą-

czenie jej do kanonu lektur czasów im współczesnych

pozostawili innym [15], [26].

Zamiast podsumowania kilka słów

o związku cysterskiego opactwa z krajobrazem

Klasztory stanowiły w średniowiecznym świecie oazy

porządku, zasobności i piękna. Leżały zazwyczaj w miejs-

cach szczególnie malowniczych, na których tle harmo-

nijna, imponująca architektura nie stanowiła dysonansu.

Zastrzeżenia cystersów co do piękna zmysłowego wyraź-

nie milkły wobec piękna przyrody. Ich opactwa bardziej

niż benedyktyńskie były związane z miejscem, z którego

wyrastały. Były bardziej zintegrowane z otaczającą przy-

rodą. Program przestrzenny opactwa, jako swoisty wyraz

reguły zakonnej, mnisi każdorazowo realizowali, wybie-

rając miejsce nad rzeką, otoczone lasami, wolne od zagro-

żenia przed powodzią, ale o potencjalnie dobrych warun-

kach wodnych. Konsekwentnie wkomponowywali w nie

swoją zabudowę, którą w miarę potrzeb rozbudowywali,

a otaczające ją środowisko przekształcali (il. 9) [27].

W kontekście zapisów reguły cysterskiej i przestrzen-

nego jej wyrazu, co we wstępie artykułu nazwano „ogo-

o ceniem”, dolinne usytuowanie opactw powinno być

rozu miane nie tylko w kontekście potencjalnej atrakcyj-

of its existence it did not establish any schools, even mon-

astery schools, what is more, the monks themselves were

not involved in studying either. They were forbidden to

study medicine, although Cistercians ran hospitals. Thus,

it can be presumed that the Cistercian knowledge of bota-

ny and their gardening skills must have been strictly prac-

tical. Most probably they gained their knowledge as active

farmers and gardeners beyond and within the monastery

walls, through the toil of everyday work and also by

means of oral transfer of knowledge and the acquired

experiences and skills. So we can say that they left the

theory and ways of including it into the canon of required

reading of their times to others [15], [26].

A few words about the connection of a Cistercian

Abbey with the landscape instead of the final word

In the mediaeval world monasteries constituted oases

of order, afﬂ uence and beauty. They were usually situated

in particularly picturesque places against the background

of which their harmonious and impressive architecture did

not constitute a dissonance. Objections of Cistercians as to

sensual beauty disappeared in the presence of the beauty

nature. Their abbeys were connected with the place they

grew from in a more explicit way than Benedictine abbeys.

They were more integrated with surrounding nature. Each

time the monks carried out a spatial programme of their

abbey as a speciﬁ c expression of the Rule of the Order by

choosing a place situated by a river, surrounded by forests,

free from ﬂ ood dangers but with potentially good water

conditions. They consequently built their develop

ment

into nature, which they extended as necessary and thus

transformed the surrounding environment [27] (Fig. 9).

In the context of provisions of the Cistercian Rule and

its spatial expression, which in the introduction was re-

ferred to as ‘deprivation’, the fact that abbeys were located

in valleys ought to be understood not only in the aspect of

a fertile and potentially attractive area for development but

also with regard to the meaning. We cannot forget that the

ﬁ rst Cistercian churches were deprived of towers

, which

signiﬁ cantly hindered the exposition of their presence in

the landscape. Similarly, the dominance of the complex as

a centre of producing goods (and this was a function that

the monastery performed throughout centuries, apart from

religious ones) was by no means desirable. We must bear

in mind that the silhouettes of Cistercian abbeys are some-

how hidden in the landscape even today and they reveal

their presence only when we are in the close vicinity of

them. In spite of enormous transformations of the land-

scape, its general urbanization and the associated changes

in natural conditions, which are manifested by signiﬁ cant

reduction or even disappearance of forest complexes origi-

nally surrounding abbeys and thus efﬁ ciently hiding them,

The obligation not to erect towers and recommendations to use

artistic decorations sparingly had an especially impairing influence on

the formation of the western façade in Cistercian churches. They are

impoverished because it was impossible to use a more diverse structural

arrangement; hence the monotony of bare wall surfaces [13, pp. 11–12].

Il. 9. Sytuacja przestrzenna Clairvaux na tle uwarunkowań środowiska

oraz sieci dróg, niedat. (plansza w zasobach Muzeum w Clairvaux,

fot. M. Milecka, 2008)

Fig. 9. Spatial situation of Clairvaux seen against the background

of the existing environmental conditions and a network of roads.

No date (a board in the resources of the Museum in Clairvaux,

photo by M. Milecka, 2008)

60 Małgorzata Milecka

noś ci tych terenów (np. żyzności), ale także w kontekście

symbolicznym. Nie można zapomnieć, że pierwsze ko-

ścioły cysters kie były programowo pozbawione wież

co w znaczny sposób utrudniało podkreślenie w krajo-

brazie ich obecności. Podobnie dominacja zespołu jako

ośrodka dóbr (a takie funkcje poza religijnymi przecież

przez wieki pełnił klasztor) również nie była pożądana.

Warto podkreś lić, że sylwety opactw cysterskich do dziś

często są skryte w krajobrazie, ujawniając swą obecność

dopiero, gdy znajdzie się w bliskim ich sąsiedztwie. Po-

mimo ogromnych przekształceń krajobrazu, jego gene-

ralnej urbanizacji i związanych z nią zmian warunków

przyrodniczych, objawiających się między innymi znacz-

nym uszczupleniem, a niekiedy całkowitym zniknięciem

kompleksów leśnych pierwotnie otaczających klasztory,

a przez to skutecznie je maskujących, ta cecha cysterskiej

lokacji nadal jest charakterystyczna i czytelna w wielu

opac twach. Wyjaśnienia opisanego stanu rzeczy należy

szukać w charyzmacie zakonu. Zalesiona dolina dawała

doskonałe możliwości do ukrycia się przed światem. His-

toria pokazała jednak, że to, co św. Bernard tak kryty-

kował u benedyktynów, dotknęło i jego zgromadzenie –

pułapka zarządu majątkiem, prowadzenia interesów ze

światem, powiększania dóbr i ich rozrostu de facto znisz-

czyła czyste reguły cysterskie, tak symbolicznie czytelne

w najstarszych programach przestrzennych.

Co do ogrodów, to pierwsze, z pewnością „skromne”

kompozycje użytkowe, możliwe, że mocno niedoskonałe

pod względem kompozycyjnym, z czasem przekształcono

w coraz bar dziej bogate dekoracjami zespoły, których nie

powstydzi łyby się najznamienitsze pałace. Kres ewolu-

cji tych układów i związanego z nimi krajobrazu przynio-

sły kasaty. Dziś ogrody cysterskie można oglądać głównie

na nowożytnych rycinach, odnajdując niekiedy ich realne

relikty w przestrzeni. Tym większa ranga ich dokumen-

towania, a jednocześnie świadome działania w procesie

rewaloryzacji opisanych zasobów, co ważne – niepowo-

dujące zatar

ć historycznych reliktów cysterskiego dzie-

dzictwa (il. 10).

Nakaz bezwieżowości i zalecenie oszczędnego używania

dekoracji plastycznych wpłynęły szczególnie upośledzająco na

ukształtowanie elewacji zachodniej w kościołach cysterskich. Są one

ubogie przez niemożność stosowania bardziej urozmaiconej kompozycji

brył i monotonię nagich powierzchni ściennych [13, s. 11–12].

this feature of the Cistercian location is still clearly vis-

ible in cases of many abbeys. This phenomenon could be

explained by the charisma of the Order. A forested valley

provided excellent possibilities of hiding from the world.

However, history shows that the things that Saint Bernard

criticized in Benedictines also became the fate of his Or-

der – the trap of managing property, conducting business

with the world, augmenting and enlarging possessions in

fact destroyed clear Cistercian rules, which were so sym-

bolically explicit in the oldest spatial arrangements. As far

as the gardens are concerned, we have to admit that the

ﬁ rst ‘simple’ usable arrangements which could have been

highly imperfect in their character, in the course of time

were transformed into more decorative complexes that

could form a part of even the most remarkable palaces.

Liquidation of orders brought an end to the evolution of

these systems and landscape transformations. Today, we

can admire Cistercian gardens mainly in modern draw-

ings, sometimes ﬁ nding their real relics in the space. It is

extremely important to document them and introduce con-

scious activities in the process of revalorization of these

described resources and at the same time not to blur the

historical relics of the Cistercian heritage (Fig. 10).

Translated by

Bogusław Setkowicz

Il. 10. Współczesna aranżacja wirydarza w Wągrowcu

(fot. M. Milecka, 2007)

Fig. 10. Modern arrangement of the cloister in Wągrowiec

(photo by M. Milecka, 2007)

Bibliografia /References

[1] Ciołek G., Ogrody polskie, Wydawnictwa Budownictwo i Ar chi-

tektura, Warszawa 1954.

[2] Majdecki L., Historia ogrodów. Przemiany formy i konserwacja,

PWN, Warszawa 1981.

[3] Leroux-Dhuys J.F., Les abbayes cisterciennes en France et en

Europe, Editions Place des Victoires, Paris 1998.

[4] Łużyniecka E., Architektura średniowiecznych klasztorów cysters-

kich filiacji lubiąskiej, Oficyna Wydawnicza PWr, Wrocław 1995.

[5] Łużyniecka E., Okresy rozkwitu architektury cysterskiej na Śląsku,

[w:] A.M. Wyrwa, J. Dobosz (red.), Cystersi w społeczeństwie

Eu ropy Środkowej, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2000,

514–524.

[6] Łużyniecka E., Architektura klasztorów cysterskich. Filie lubiąskie

i inne cenobia śląskie, Oficyna Wydawnicza PWr, Wrocław 2002.

[7] Łużyniecka E., Świechowski Z., Kunkel R., Architektura opactw

cysterskich. Małopolskie filie Morimond, Oficyna Wydawnicza

PWr, Wrocław 2008.

[8] Augustyniak J., Z badań nad obwodem obronnym cysterskiego

opactwa w Sulejowie, [w:] J. Olczak (red.), Archaeologia Historica

Polona, t. 5, Wydawnictwo UMK, Toruń 1997, 83–95.

Ogrody cysterskie – mit a rzeczywistość /Cistercian gardens – myth and reality 61

Streszczenie

Program użytkowy cysterskiego klasztoru jest swoistym, przestrzennym wyrazem reguły zakonu. Biali, czy też jak nazywano ich szarzy mnisi,

realizowali go, wybierając na budowę swego opactwa miejsce nad rzeką, w otoczeniu lasów i mokradeł, ale o korzystnych warunkach środowisko-

wych i potencjalnych możliwościach rozwoju gospodarczego. W sposób konsekwentny wkomponowywali w nie swoją zabudowę, którą z czasem

w miarę potrzeb rozbudowywali, a otaczające ją środowisko przekształcali. Istotnym elementem cysterskiego zespołu zabudowy klasztornej były

dopełniające ją programowo, a pod względem przestrzennym przenikające struktury budowlane – ogrody. Struktura przestrzeni ogrodowych

była wynikiem realizacji reguły i choć funkcje podstawowych typów ogrodów aż do czasów kasat utrzymały się, to ich kompozycje, jak też i lokali-

zacje w obrębie zespołów klasztornych ulegały zmianom, co ściśle wiązało się z wykorzystaniem przestrzeni całego zespołu i poszczegól nych

obiektów budowlanych, a te niekiedy zmieniały swoje funkcje i formy. W niniejszym artykule przestawiono podstawowe zasady kompozycji

ogrodowych, prezentując pokrótce typy ogrodów, jakie istniały w klasztorach cysterskich. Odniesiono się tak

że do obowiązującej nadal literatury

dotyczącej średniowiecznego dziedzictwa ogrodowego w cysterskich klasztorach i poruszono problem ochrony autentyku związanego z działalnością

stricte cysterską. Nie można zapominać, że ewolucja opisywanych zespołów trwa, a istniejące domy klasztorne cystersów i innych zgromadzeń

w miarę swoich potrzeb tworzą na bazie dawnych zespołów ogrody współczesne, które to często nie mają wiele wspólnego z dawnymi kompozy-

cjami. Dziś przeważnie są to po prostu tereny wypoczynku, nierzadko z wkomponowanymi w układy zieleni obiektami sportu i rekreacji, ale także

elementami dekoracyjnymi całkowicie obcymi cysterskiej tradycji. Niezwykle ważne jest, aby przy całej atrakcyjności tych „nowości” założenia

klasztorne, w których obrębie istnieją relikty ogrodów, przenosiły do przyszłości dawną tradycję ogrodu klasztornego, który co prawda pod względem

funkcjonalno-kompozycyjnym wciąż ewoluował, ale przez wieki był ważnym nośnikiem treści symbolicznych i przekazu religijnego, a ponadto

istotnym dokumentem poziomu życia, wiedzy, a przede wszystkim stosunku człowieka do przyrody.

Słowa kluczowe: opactwo, cystersi, ogrody klasztorne, krajobraz

Abstract

A usable plan of the Cistercian monastery constitutes a specific spatial expression of the Rule of the Order. The White or the so called grey monks

carried out this plan by choosing a place to build their abbeys by a river, surrounded by forests and wetlands, but characterised by good environmen-

tal conditions and potential possibilities of economic development. They consequently built their development into nature, which they extended

as necessary and thus transformed the surrounding environment. A significant element of a Cistercian monastery development complex was consti-

tuted by gardens – building structures that complemented the development as regards its program and simultaneously permeated its space. The

structure of garden spaces was an effect of implementing the Rule and although functions of the basic types of gardens were maintained until the times

of dissolution of orders, their arrangements and locations within the monastery complexes underwent changes which was strictly connected with the

usage of the entire complex space and its particular buildings and these, in turn, at times changed their functions and forms. This article was aimed at

presenting the basic principles of garden arrangements and specifying briefly types of gardens that existed in Cistercian monasteries. It also included

references to the still vital literature of the mediaeval garden heritage of Cistercian monasteries and a discussion of the problem of protecting

the original connected with strictly Cistercian activities. We must bear in mind the fact that the evolution of the discussed complexes takes places

all the time and the existing Cistercian and other orders monastery houses create modern gardens on the base of the former complexes, in accordance

with their present needs, which frequently have little in common with the old arrangements. Today these places are quite often simply relaxation areas

with numerous sport and recreation facilities built into green arrangements and other decorative components that are totally alien to the Cistercian

tradition. With all the attractiveness of these ‘novelties’, it is extremely important that the monastery complexes within which the garden relics

are preserved could transfer into the future the old traditions of the monastery garden that underwent a constant evolution as regards its functions

and arrangement, but nonetheless throughout centuries was an important medium of symbolic content and religious aspects of life and moreover

it constituted a significant record documenting the level of life, knowledge and first of all an attitude of man towards nature.

Key words: abbey, Cistercians, monastery gardens, landscape

[9] Augustyniak J., Rozwój przestrzenny cysterskiego założenia klasz-

tornego w Sulejowie do końca XVI wieku w świetle badań archeo-

logicznych, [w:] A.M. Wyrwa, J. Dobosz (red.), Cystersi w spo łe-

czeństwie Europy Środkowej, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań

2000, 436–464.

[10] Augustyniak J., Cysterskie opactwo w Sulejowie. Rozwój przes-

trzen ny do końca XVI wieku w świetle badań archeologiczno-archi-

tektonicznych w latach 1989–2003, Muzeum Archeologiczne

i Et no graficzne w Łodzi, Łódź 2005.

[11] Kajzer L., Kogo deptali Cystersi w Rudach koło Raciborza?, [w:]

J. Olczak (red.), Archaeologia Historica Polona, t. 5, Wydawnictwo

UMK, Toruń 1997, 97–107.

[12] Piwek A.,

Architektura kościoła pocysterskiego w Oliwie od XII

do XX wieku. Świątynia zakonna białych mnichów, Wydawnictwo

Bernardinum, Pelplin 2006.

[13] Świechowski Z., Opactwo cysterskie w Sulejowie, PWN, Poznań 1954.

[14] Wyrwa A.M., Strzelczyk J., Kaczmarek K. (red.), Monasticon Cis ter-

ciense Poloniae, Dzieje i kultura męskich klasztorów cys terskich na

ziemiach polskich i dawnej Rzeczypospolitej od śred nio wiecza do cza-

sów współczesnych, t. 1 i 2, Wydawnictwo Poznańs kie, Poznań 1999.

[15] Milecka M., Ogrody cystersów w krajobrazie małopolskich opactw

filii Morimondu, Wydawnictwo KUL, Lublin 2009.

[16] Milecka M., Średniowieczne dziedzictwo sztuki ogrodowej klasz-

torów europejskich, „Hereditas Monasteriorum” 2012, vol. 1, 31–56.

[17] Opsomer-Halleux C., The medieval garden and Its Role in Medi-

cine, [w:] E.B. Macdougall (red.), Medieval gardens, Dumbarton

Oaks Research Library and Collection Trustees for Harvard Uni-

versity, Washington 1986, 93–113.

[18] Milecka M., Zarządzanie wodą w opactwach cysterskich, [w:]

K. Gerlic (red.), Architektura i technika a zdrowie, Zakład Graficz-

ny Politechniki Śląskiej, Gliwice 2008, 143–154.

[19] Milecka M., Doliny cysterskie – historia i współczesność, [w:]

D. Chylińska, J. Łach (red.), Studia krajobrazowe a ginące krajobrazy,

Zakład Geografii Regionalnej i Turystyki, UWr, Wrocław 2010, 63–72.

[20] Stoffler H.D., Kräuter aus dem Klostergarten, Jan Thorbecke

Verlag, Stuttgart 2005.

[21] Kinder T.N., Cistercian Europe. Architecture of Contemplation,

Grand Rapids, Michigan/Cambridge 2002.

[22] Milecka M., Krajobraz opactwa sulejowskiego – historia prze-

kształceń, [w:] J. Janecki, Z. Borkowski (red.), Krajobraz i ogród

wiejski. Zmienność krajobrazów otwartych, t. 5, Wydawnictwo

KUL, Lublin 2008, 187–206.

[23] Kłoczowski J., Cystersi w Europie Środkowowschodniej wieków śred-

nich, [w:] A.M. Wyrwa, J. Dobosz (red.), Cystersi w społe czeństwie

Europy Środkowej, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2000, 27–53.

[24] Kłoczowski J., Dzieje chrześcijaństwa polskiego, Świat Książki,

Warszawa 2007.

[25] Machowski M., Architektura kluniacka i cysterska, [w:] J. Mrozek

i in. (red.), Sztuka świata, t. 4, Arkady, Warszawa 2004, 7–29.

[26] Haushild S., Das Paradies auf Erden. Die Gärten der Zisterzienser,

Thorbecke, Stuttgart 2007.

[27] Holeczko A., Dyskusja, [w:] E. Chojecka (red.), Sztuka a natura.

Materiały XXXVIII Sesji Naukowej Stowarzyszenia Historyków

Sztuki prowadzonej 23–25 listopada 1989 roku w Katowicach,

Oddział Górnośląski Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Katowice

1991, 448–466.

62 Małgorzata Milecka

Opactwo cystersów w Wąchocku,

głowica kolumny w kapitularzu (fot. E. Łużyniecka)

Cistercian Abbey in Wąchock, the column head

in the chapterhouse (photo by E. Łużyniecka)