Ogrody dawnego opactwa cysterskiego Najświętszej Marii Panny i św. Mikołaja w Lądzie

Janusz Nowiński SDB

doi:10.5277/arc130305

Streszczenie

Przed kasatą w 1819 r. cysterskie opactwo w Lądzie posiadało trzy zespoły ogrodowe: ogród klasztorny (konwentualny) – zlokalizowany po południowej stronie klasztoru nad kanałem rzeki Warty oraz na wyspie pomiędzy kanałem a korytem rzeki, ogród opacki – założony przy pałacu opackim w 2. poł. XVI w. na stoku po wschodniej stronie klasztoru i kościoła oraz wirydarz z fontanną w środku klasztoru. Po kasacie ogrody te uległy dewastacji, a większa część ogrodu opackiego została przyłączona do powstałego na początku XIX w. folwarku. W 1850 r. kościół i klasztor w Lądzie objęli kapucyni, którzy przeprowadzili renowację całości założenia wraz z rewitalizacją jego ogrodów. Na placu przed kościołem powstał wówczas park. Plan kościoła i klasztoru w Lądzie z około 1865 r. dokumentuje lokalizację ogrodów i parku po zamknięciu klasztoru kapucynów przez rząd carski. Na przełomie XIX i XX w. został rozebrany pałac opata oraz większość zabudowań gospodarczych klasztoru. Salezjanie, którzy przybyli do Lądu w 1921 r., przywrócili części dawnych ogrodów ich pierwotną funkcję. W 2008 r. na zlecenie Salezjańskiej Prowincji św. Wojciecha powstał projekt koncepcyjny rewaloryzacji i zagospodarowania parku i ogrodów przy pocysterskim opactwie w Lądzie nad Wartą. Autorami projektu są Anetta Jarosińska-Krokowska i Janusz Nowiński. Przewiduje on nowe zagospodarowanie oraz rekonstrukcję dawnych i obecnych ogrodów przy klasztorze w Lądzie z przeznaczeniem ich na cele rekreacyjne, edukacyjne i gospodarcze.

Podgląd pełnego artykułu jest możliwy wyłącznie na większych ekranach.

The Virgin Mary and Saint Nicholas Abbey in Ląd was

founded in the last quarter of the 12

century on the right

bank of the Warta River – in a place that was isolated and

rich in water. It is one of the model and most beautifully

situated Cistercian monasteries on our lands (Fig. 1).

Some remarkable works of architecture and fine arts

which are preserved in it until today constitute its unique

monumental values. Monastery gardens also present

a high level of architecture [1]. We ought to bear in mind

that in the modern times Ląd was considered to be the

oldest Cistercian abbey in the Polish Cistercian Province

that was established in 1580 and as the mother-abbey of

Po lish monasteries it aspired to perform the role of

a model for other cenobia (according to the monastic tra-

di tion dating back to the 13

century, the foundation of

Ląd abbey was supposed to take place in 1145)

. Mikołaj

Antoni Łu komski (1672–1750) – the greatest Ląd abbot

of modern times, a patron of science and arts who gover-

ned the abbey in the years 1697–1750 was a promoter of

this idea. According to this ambitious abbot and patron,

the external confirmation of Ląd primacy should be ex -

pressed by means of its magnificent form, dignity and

splen dour of architecture, interior design, furnishings of

the church and monastery

. There is no doubt that he took

More on the history of the Polish Cistercian Province see: [2,

p. 76 and further].

More information about Mikołaj A. Łukomski and his patron

initiatives see: [3, pp. 385–406].

2013

3(35)

DOI: 10.5277/arc130305

Janusz Nowiński SDB*

Ogrody dawnego opactwa cysterskiego Najświętszej Marii Panny

i św. Mikołaja w Lądzie

Gardens of the former Cistercian Abbey of the Virgin Mary

and Saint Nicholas in Ląd

Opactwo pw. Najświętszej Maryi Panny i św. Mikołaja

w Lądzie zostało założone w ostatniej ćwierci XII w. na

prawym brzegu Warty – w miejscu odosobnionym i za -

sobnym w wodę. Jest jednym z modelowych i naj piękniej

położonych cysterskich klasztorów na naszych ziemiach

(il. 1). O jego wyjątkowych wartościach zabytkowych

świadczą do dziś m.in. wybitne dzieła architektury i sztuk

plastycznych w nim zachowane. Wysoki poziom pre -

zentowały również klasztorne ogrody [1]. Należy w tym

mo mencie przypomnieć, że w okresie nowożytnym Ląd

był uważany powszechnie za najstarsze opactwo cysters-

kie w us tanowionej w 1580 r. Polskiej Prowincji Cyster-

sów i jako opactwo-matka polskich klasztorów aspirował

do roli wzorca dla pozostałych cenobiów (według klasz-

tor nej tradycji, sięgającej XIII w., fundacja lądzkiego opac-

twa miała mieć miejsce w 1145 r.)

. Propagatorem tej idei

był największy opat Lądu doby nowożytnej, mecenas

na uki i sztuki, Mikołaj Antoni Łukomski (1672–1750), rzą-

d z ą c y

opactwem w latach 1697–1750. W za myś le ambit-

nego opata-mecenasa zewnętrznym potwierdzeniem pry-

matu Lądu powinna być okazała forma, dostojność oraz

splendor architektury, wystroju, wypo sa żenia tutejszego

kościoła i klasztoru

. Nie ulega wątpli wości, że jego sta-

* Instytut Nauk Historycznych UKSW w Warszawie / Institute of

History Science, Cardinal Stefan Wyszyński University in Warsaw.

Na temat historii Polskiej Prowincji Cystersów zob. [2, s. 76 i n.

Więcej na temat osoby Mikołaja A. Łukomskiego i jego mecena-

sowskich inicjatyw zob. [3, s. 385–406].

64 Janusz Nowiński SDB

great care not only of the beauty and majesty of the mon-

astery and church buildings as well as of a newly erected

abbot palace, but was also dedicated to the beauty of their

surroundings.

The dissolution of the Cistercian abbey in Ląd in 1819

put an end to its almost 700-year-old history. As a con-

sequen ce, inter alia, a rich collection of Ląd library was

liqui dated and the abbey archive was lost. Due to the de vas-

ta tion of the surroundings of the old abbey after its dis so lu-

tion and a lack of any archival data, it is difficult to recon-

struct precisely the original character and arrangement of

the monastery gardens. Certain information as re gards the

gardens can be found in the reports and iconogra phic mes-

sages from the 19

century, in particular in The Chronicle

of Capuchin Fathers who took over the im po verished

church and the remaining post-Cistercian facilities

The oldest information about Ląd gardens dates back

to 1827 when – shortly after the liquidation of the Cis-

tercian abbey – the bishop of Kalisz and Kujawy Józef Se -

bastian Koźmian intended to move his residence and

a part of Włocławek Seminary from Kalisz to Ląd. In the

report that was submitted to him concerning the condition

of the buildings and surroundings of the old Cistercian

monastery there is a mention of, inter alia, two gardens

kept in good condition [6, p. 89], [7, pp. 295, 297]. Un -

doubtedly, the aforementioned layouts consisted of a con-

vent garden – situated by the Warta River canal and on the

island and an abbot garden which originally surrounded

the abbot palace from the south and north. The new hosts

of the monastery in Ląd, i.e. Capuchins, undertook exten-

See: [4]; on the history of Capuchins in Ląd see: [5, pp. 210–

271]. The Chronicle which was kept by anonymous members of the

Capuchin convent in Ląd comprises the period from 1850 when the

monks arrived in Ląd until 1 April 1864 (the last entry). On the 5

April the Ląd Capuchins were arrested by the Russian army. The church

and the monastery were closed.

raniom o piękno i dostojność gmachów klasztoru, kościoła

i nowo wzniesionego pałacu opackiego towarzyszyła

rów na troska o piękno ich otoczenia.

Kasata cysterskiego opactwa w Lądzie w 1819 r. poło-

żyła kres jego blisko 700-letniej historii. Konsekwencją

kasaty stała się m.in. likwidacja bogatych zbiorów lądz-

kiej biblioteki, archiwum opactwa zaginęło. Z powodu

de wastacji po kasacie otoczenia dawnego opactwa oraz

braku danych archiwalnych trudno jest dzisiaj precy zyj-

nie odtworzyć pierwotny charakter i aranżację klasz tor -

nych ogrodów. Pewne informacje na ich temat odnaj du je-

my w relacjach i przekazach ikonograficznych z XIX w.,

a zwłaszcza w Kronice oo. kapucynów, którzy w 1850 r.

objęli chylący się ku upadkowi kościół i pocysterskie

zabudowania

Najstarsza informacja o ogrodach lądzkich pochodzi

z 1827 r., kiedy to – krótko po kasacie opactwa cystersów

– biskup kalisko-kujawski Józef Sebastian Koźmian

za mierzał przenieść z Kalisza do Lądu swoją rezydencję

oraz część seminarium włocławskiego. W przedstawio-

nym mu sprawozdaniu na temat stanu zabudowań i oto-

cze nia dawnego klasztoru cystersów wymienione są m.in.

dwa ogrody utrzymane w dobrym stanie [6, s. 89], [7,

s. 295, 297]. Wzmiankowane założenia to niewątpliwie

og ród konwentualny – położony przy kanale rzeki Warty

i na wyspie, oraz ogród opacki – otaczający pierwotnie od

po łudnia i północy pałac opata. Nowi gospodarze klasz-

toru w Lądzie, kapucyni, podjęli szeroko zakrojoną akcję

restauracji i odbudowy zdewastowanych zabudowań oraz

ich otoczenia, czyli łąki i 12 mórg ogrodu, stanowiących

Zob. [4]; na temat historii kapucynów w Lądzie zob. [5, s. 210–

271]. Kronika, prowadzona przez anonimowych członków kapu

cyń-

skiego konwentu w Lądzie, obejmuje okres od przybycia zakonników

do Lądu w 1850 r. do 1 kwietnia 1864 r. (ostatni zapis). 5 kwietnia

1864 r. kapucyni z Lądu zostali aresztowani przez wojsko rosyjskie.

Koś ciół i klasztor zamknięto.

Il. 1. Dawne opactwo cysterskie

w Lądzie nad Wartą, widok

od strony północno-wschodniej,

u dołu teren dawnego ogrodu

opackiego, w głębi ogród

na wyspie, po prawej park

przykościelny (fot. Z. Tomczak)

Fig. 1. Former Cistercian Abbey

in Ląd upon Warta, view from

the north-east side, below:

former abbot garden area,

in the background: the garden

on the island, on the right:

the church park

(photo by Z. Tomczak)

Ogrody dawnego opactwa cysterskiego w Lądzie /Gardens of the former Cistercian Abbey in Ląd 65

sive efforts aimed at the restoration and reconstruction of

the devastated buildings as well as their surroundings,

namely, meadows and a 12-acre garden, which constitu-

ted the remains of the former estates that were left to Cis-

tercians by the invaders

. In the years 1851–1853, due to

a national collection of funds organised in the entire

Kingdom of Poland and the help of artists and craftsmen

from Warsaw, an extensive renovation of the church and

monastery along with their furnishings was carried out [5,

pp. 233–236].

The Capuchins successively renovated the

old gardens and set in order the square in front of the

church on their own. The result of their efforts along with

the dis position of the monastic gardens is documented in

the afo rementioned monastery Chronicle as well as in the

oldest preserved plan of buildings and land development

around the old Ląd abbey – it is a Lo cation plan of the

monastery, church, monastic buildings and gardens in the

village of Lend. Konin County. War saw Governorate.

This document, which was signed by A. Nowak and B.P.

Ka miński, was prepared about 1865 after the liquidation

of the Capuchin monastery by the Tsarist Government in

April 1864 and presents a projection of buildings of the

former Cistercian layout with the terrains around it, also

including monastic gardens (Fig. 2) [9]. The 65 × 45 cm

plan is drawn with a feather on a yellow carton and

painted with aquarelle. At the bottom of the plan there is

a scale counted in Russian fathoms. On the reverse of the

This was the area that the Prussian government left for the mon-

astery use in 1796 as well as an annual allowance for costs of living of

the abbot and supporting the monastery, see also [8, p. 21].

resztówkę dawnych posiadłości ziemskich pozostawioną

cystersom przez zaborców

. W latach 1851–1853, dzięki

środkom zebranym na kweście w całym Królestwie Pols-

kim oraz pomocy artystów i rzemieślników z Warszawy,

zos tała przeprowadzona kompleksowa renowacja koś-

cioła i klasztoru wraz z ich wyposażeniem [5, s. 233–236].

Odnowę dawnych ogrodów klasztornych oraz uporząd-

kowanie placu przed kościołem kapucyni przeprowadzili

sukcesywnie własnymi siłami. Efekt ich starań wraz z dys

pozycją klasztornych ogrodów dokumentuje – wspom-

niana już – klasztorna Kronika oraz najstarszy za cho wany

plan zabudowań i zagospodarowania terenu wokół daw-

nego lądzkiego opactwa – jest to Plan sytuacyjny klaszto-

ru kościoła zabudowań i ogrodów klasztornych we wsi Len-

dzie

. Powiat koniński. Gubernia warszawska. Doku ment

ten, sygnowany przez A. Nowaka i B.P. Kamińskiego,

został sporządzony około 1865 r. po likwidacji kapucyń-

skiego klasztoru przez rząd carski w kwietniu 1864 r.

i prezentuje rzut budowli dawnego założenia cysterskiego

z naniesionymi terenami wokół niego, w tym również

ogro dami klasztornymi (il. 2) [9]. Plan o wymiarach

65 × 45 cm jest wykreślony na kremowym kartonie piór-

kiem i podmalowany akwarelą. U dołu planu zamiesz czo-

na jest skala liczona w sążniach rosyjskich. Na rewersie

arkusza widnieje inskrypcja ołówkiem w języku rosyjs-

kim: Liend pokapucynskij. Plan powstał około 1865 r. po

kasacie klasztoru kapucynów w 1864 r., a przed powięk-

szeniem liczby guberni w Królestwie Polskim w 1867 r.,

kiedy to Ląd znalazł się ponownie na terenie guberni ka -

lis kiej. Z analizy archiwalnego planu wynika, że w bez-

poś

rednim otoczeniu klasztoru i kościoła znajdowały się

obszary zagospodarowane jako ogrody.

Ogrody klasztorne około 1865 r.

Prezentację dawnych ogrodów cysterskiego klasztoru

w Lądzie pragnę przedstawić w oparciu o dyspozycje

powyższego planu, na którym naniosłem oznaczenia lite-

rowe (A, B, C, D, E) poszczególnych obszarów funkcjo-

nujących przy dawnym klasztorze cystersów jako ogrody.

Zgodnie z tradycją cysterskich cenobiów wirydarz

(hor tus conclusus/paradisus claustralis, na planie No wa-

ka i Kamińskiego opisany jako Klaustrum) (il. 2 – A) peł-

n i ł funkcję wewnętrznego ogrodu w obrębie claustrum,

zwyk le połączonego z obecnością wody

. Lądzki wi ry-

darz powstał około połowy XIV w. podczas przep ro wa-

dzonej wówczas rozbudowy klasztoru (il. 3). Z czte rech

stron otaczały go trakty sklepionych krzyżowo krużgan-

ków otwierających się ostrołukowymi oknami do jego

wnęt rza. Podczas barokizacji klasztoru w 1. tercji XVIII w.

pracami kierował Pompeo Ferrari. Nadbudowano wtedy

piętro klasztoru, lokując na tym poziomie w jedno trak-

towym skrzydle północnym bibliotekę. Okna kruż ganków

Tyle na użytek klasztoru pozostawił w 1796 r. rząd pruski, przy-

dzielając roczną pensję na utrzymanie opata i klasztoru, zob. [8, s. 21].

Zob. [10, s. 43], [11, s. 82]; monograficzne ujęcie problemu cys-

terskich ogrodów w małopolskich opactwach prezentuje publikacja [12;

charakterystyka przestrzeni wirydarza s. 155 i n].

Il. 2. Plan sytuacyjny klasztoru, kościoła, zabudowań i ogrodów

klasztor nych we wsi Lendzie, około 1865 r. [9]:

A – wirydarz, B – ogród klasztorny nad kanałem Warty,

C – ogród na wyspie, D – ogród opacki,

E – plac przed kościołem i park przykościelny

Fig. 2. Location plan of the monastery, church, monastic buildings and

gardens in the village of Lend (Ląd), circa 1865 [9]:

A – cloister, B – monastery garden on the Warta canal,

C – garden on the island, D – abbot garden,

E – square opposite the church and church park

66 Janusz Nowiński SDB

otrzymały wówczas półkoliste wykroje, a ściany wiryda-

rza, podobnie jak zewnętrzne elewacje klasztoru, zostały

otynkowane w kolorze różu pompejań skiego z białymi

pa sami znaczącymi granicę kondygnacji i pionowe przęs-

ła ścian.

Pierwszą informację na temat nowożytnej aranżacji

wirydarza w Lądzie podaje – cytowana już – kapucyńska

Kronika z 1850 r. [4, s. 19]. Opis kronikarza przywołuje

barokowy wystrój wirydarza, w którego centrum stała

fontanna, zasilana – podobnie jak i cały klasztor – wodą

ze źródła bijącego na północno-zachodnim stoku na placu

przed kościołem

. Wodę z fontanny odprowadzał do

ka nału Warty wymurowany pod klasztorem kanał odpły-

wowy

. Kapucyni uprzątnęli teren Klaustrum, przywra-

cając mu zapewne pierwotny wygląd z zachowaną cen-

tralnie fontanną, co dokumentuje Inwentarz z 1853 r.:

Klau strum, częścią brukowane, częścią kwiatami zasa-

dzone, w środku wznosi się ciosowy filar, na nim płytwa

w kształ cie muszli, z której niegdyś uderzał wodotrysk

[14, s. 24]. Obecność fontanny w centrum wirydarza do -

ku mentuje również plan Nowaka i Kamińskiego.

Po usunięciu z Lądu kapucynów w 1864 r. przez carski

rząd klasztor ponownie zaczął popadać w ruinę. W 1892 r.

zawaliło się północne skrzydło klasztoru wraz z gotyckim

krużgankiem, dewastacji uległ wówczas również wiry-

darz i fontanna, której ozdobny filar został przewrócony,

ocalała jedynie stylizowana na muszlę misa.

Na planie Nowaka i Kamińskiego Ogród klasztorny

(il. 2 – B) wypełniał przestrzeń pomiędzy południo wym

skrzydłem klasztoru a kanałem Warty, od wschodu są -

siadował on z pałacem i ogrodem opackim. Ogród ten

prze dzielała droga prowadząca po stronie zachodniej

Dziś w tym miejscu są zamontowane dwie ręczne pompy, z któ-

rych mieszkańcy okolicznych domów pobierali wodę przed zamontow-

aniem wiejskiego wodociągu w latach 90. XX w.

Wspomniany kanał odpływowy został ujawniony w południowo-

-wschodnim narożu wirydarza podczas sondażowych prac wykopalis-

kowych we wrześniu 2006 r., zob. [13, s. 51, 54, 56–57].

sheet there is a pencil inscription in the Russian language,

i.e. Liend pokapucynskij. The plan was made in circa

1865 after the Capuchin monastery was dissolved in

1864, however, before increasing the number of gover-

norates in the Kingdom of Poland in 1867 when Ląd was

incorporated again into the territory of Kalisz Governorate.

An analysis of the archival plan shows that there were

developed areas in the form of gardens in the immediate

surroundings of the monastery and church.

Monastery gardens in circa 1865

The old gardens of the Cistercian monastery in Ląd

shall be presented on the basis of dispositions of the

aforementioned plan, on which letter symbols (A, B, C,

D, E) refer to the particular areas functioning as gardens

near the former Cistercian monastery.

According to the Cistercian cenobium tradition, a cloi s -

ter (hortus conclusus/paradisus claustralis, in the plan by

Nowak and Kamiński described as Klaustrum), (Fig. 2

–

performed the function of an internal garden within the

claustrum that was usually connected with the presence of

water

. The cloister in Ląd was built in around the middle

of the 14

century during the extension of the monastery

(Fig. 3). It was surrounded by passages of cross-vault gal-

leries with ogival windows opened to its interior on all four

sides. While the monastery underwent Baroque style chan-

ges at the beginning of the 18

century, the works were su -

pervised

by Pompeo Ferrari. One more storey was added to

the first floor of the monastery where a library was located

in its one-passage northern wing. The gallery windows

were given semi-circle shapes, while the walls of the clois-

ter, si mil arly to the external facades of the monastery, were

plastered in Pompeian rouge colour with white strips des-

ignating borders of a storey and vertical spans of the walls.

The first information as regards the modern arrange-

ment of the cloister in Ląd is provided by the aforementio-

ned Capuchin Chronicle from 1850 [4, p. 19]. The chro -

nicler presents in his description the Baroque design of

the cloister in the centre of which there was a fountain

that was supplied – as well as the whole monastery – with

water from a source which sprang on the north-west slope

of the square opposite the church

. Water from the foun-

tain was drained to the Warta River canal by the drainage

canal which was built under the monastery

. The Capu-

chins cleaned the area of Klaustrum and in this way they

probably restored its original appearance with the pre-

served fountain placed centrally, which is documented in

the Inventory from 1853: Klaustrum, partly paved, partly

planted with flowers, in the middle there is an ashlar pil-

See: [10, p. 43], [11, p. 82]; a monograph approach to the issue

of Cistercian gardens in Lesser Poland abbeys is presented in [12] with

a characteristic of the cloister space on pp. 155 and further.

Today at this place there are two manual pumps that delivered

water for the people who lived in the surrounding houses before a mu -

nicipal water supply system was installed in the 1990

This drainage canal system was revealed in the south-east corner

of the cloister during archeological exploratory works in September

2006, see: [13, pp. 51, 54, 56–57].

Il. 3. Wirydarz klasztoru w Lądzie, stan z 2005 r.

(fot. A. Jabłońska)

Fig. 3. Monastic cloister in Ląd, condition from 2005

(photo by A. Jabłońska)

Ogrody dawnego opactwa cysterskiego w Lądzie /Gardens of the former Cistercian Abbey in Ląd 67

lar with a plate in the form of a shell on it from which

water used to spurt [14, p. 24]. The presence of the foun-

tain in the middle of the cloister is also documented in the

plan elaborated by Nowak and Kamiński.

When Capuchins were removed from Ląd by the Tsar-

ist

government in 1864,

the monastery began to fall int

ruin again. In 1892

the northern wing of the monastery

along with the Gothic gallery collapsed, the cloister and the

fountain whose decorative pillar was upset were de vas-

tated as well and only a bowl stylised as a shell survived

On the plan prepared by Nowak and Kamiński entitled

Monastery Garden (Fig. 2

–

B), the garden filled the space

between the southern wing of the monastery and the Warta

canal neighbouring on the palace and abbot garden from

the east. This garden was divided by a path on the western

side which ran from the monastery yard to the bridge over

the canal and it continued further to the garden island.

Beyond the path, a stretch of the monastery garden situ-

ated along the canal continued to the wall which separated

the monastery buildings from the village in the west. In

this part the garden was adjacent to the monastery farm

yard and facilities of the old Cistercian brewery in the

north which was later transformed by Capuchins into

a stable and a coach house; the garden also neighboured

on the latrine building which constituted a continuation of

the internal gate that enclosed the yard on the western side

of the monastery from the south. The entrance to the

latrine building was located on the first floor in the south-

-west part of the monastery from where a small corridor

over the gate led ad locum secretum. The canal, which ran

under the garden and was probably supplied by water from

the spring situated in the square in front of the church,

discharged sewage from the latrine to the Warta canal.

Even in the Cistercian times this sunny area abounding

with water was very attractive as a place where fruits and

vegetables were grown. The existence of the garden in that

place is confirmed by a certain report of a correspondent

of ‘Przyjaciel Ludu’ (‘Friend of People’), who during his

stay in Ląd in 1845 visited the cell of the last Cistercian

monk living in the monastery, i.e. Prior Tadeusz Maciej

Wysocki – and from its window he could see the western

part of the garden situated between the monastic brewery

building and the Warta canal embankment. The view of

z pod wórza klasztornego na most nad kanałem i dalej na

ogrodową wyspę. Za drogą pasmo klasztornego ogrodu

wzdłuż kanału było kontynuowane aż do muru oddzie la-

jącego od zachodu zabudowania klasztorne od terenów

wsi. W tej części ogród sąsiadował od północy z ówczes-

nym klasztornym podwórzem gospodarczym i zabudo -

waniami dawnego cysterskiego browaru, zamienionego

przez kapucynów na stajnię i wozownię, oraz budynkiem

latryny, stanowiącym kontynuację wewnętrznej bramy

zamykającej od południa podwórze po zachodniej stronie

klasztoru. Wejście do budynku latryn znajdowało się na

piętrze w południowo-zachodniej części klasztoru, skąd

ko rytarzykiem nad bramą dochodziło się ad locum secre-

tum. Kanał poprowadzony pod ogrodem, zasilany za -

pewne wodą ze źródła na placu przed kościołem, odpro-

wa dzał ścieki z latryny do kanału Warty. Już w czasach

cys terskich ten nasłoneczniony i obfitujący w wodę teren

był atrakcyjny jako miejsce ogrodowych upraw. Istnienie

og rodu w tym miejscu potwierdza relacja korespondenta

„Przyjaciela Ludu”, który goszcząc w 1845 r. w Lądzie,

od wiedził celę ostatniego żyjącego w klasztorze cystersa

– przeora Tadeusza Macieja Wysockiego – i widział

z okna zachodnią część ogrodu ulokowaną między budyn-

kiem klasztornego browaru a brzegiem kanału Warty.

Widok ogrodu musiał być na tyle atrakcyjny, że autor

re lacji postanowił go uwiecznić na rysunku zreproduko-

wanym na łamach pisma (il. 4): Oglądawszy co było moż-

na, powróciliśmy do celi Cystersa [T.M. Wysockiego –

przyp. autora], i tam jeszcze załączony tu widok z okien

celi na prędce zdjąłem. Widać pod oknami ogródek mu -

rem opasany, z jednej strony gmachem klasztornym

z dwóch innych ogrodzony, a czwartą stroną przypierający

do rzeki [15, s. 340].

Zabudowania dawnego klasztornego podwórza gos-

podarczego, w tym budynek browaru, brama z budyn-

kiem latryn oraz mur przy kanale zostały rozebrane naj-

prawdopodobniej w tym samym okresie co pałac opacki,

czyli na przełomie XIX i XX w., a tereny ogrodów przy

ka nale War ty – zrewitalizowane przez kapucynów – ule-

gły dewastacji.

Do klasztornych ogrodów należał teren wyspy

za ka -

nałem rzeki Warty, połączony z lądem mostem zlokali zo-

wanym na osi drogi biegnącej od północnej bramy wzdłuż

zachodniego skrzydła klasztoru; na planie No waka i Ka -

mińskiego opisany jako Ogród klasztorny

(il. 2 – C).

Teren wyspy to właściwy ogród konwentualny lądzkiego

klasztoru, wykorzystywany przez cystersów do celów

gospodarczych i rekreacyjnych. Uprawy były rozdzielone

duktami spacerowych alei obsadzonych owocowymi

drzewami. Ogród ten w 1850 r. kapucyni zastali zdewa-

stowany. Plan Nowaka i Kamińskiego rejestruje jedynie

północną część ogrodu na wyspie, gdzie widzimy główną

aleję ogrodu, biegnącą od mostu na osi północ–południe

i odchodzącą od niej prostopadle u nasady mostu aleję,

której zachodnia część prowadzi do klasztornej pasieki,

wschodnia natomiast biegnie po obwodzie wyspy. Od alei

tej odchodzi druga, równoległa do głównej, aleja w kie-

runku południowym.

W 1860 r. kapucyni obsadzili lipami obrzeża ogrodu na

wyspie, umacniając w ten sposób zapewne spacerową

Il. 4. „Widok z celi klasztoru Cysterskiego w Lendzie nad Wartą”,

ilustracja z 1848 r. [15]

Fig. 4. “View from a Cistercian monastery cell in Lend upon Warta”,

drawing from 1848 [15]

68 Janusz Nowiński SDB

the garden must have been so attractive that the author of

the report decided to immortalise it in his drawing repro-

duced in the magazine he worked for (Fig. 4): Having

seen everything that we could, we came back to the Cis -

tercian’s cell [T.M. Wysocki’s cell – author’s note] and

still being there I quickly drew the view from the cell’s

win dow, which is attached here. Under the window we

can see a small garden surrounded by a wall, on one side

by the monastery building and fenced on two other sides,

while on the fourth side it adjoins the river [15, p. 340].

The buildings of the old monastic farm yard, including

the brewery building, the gate with the latrine building

and the wall by the canal were all pulled down most prob-

ably at the same period of time as the abbot palace, i.e. at

the turn of the 20

century, while the areas of gardens

near the Warta canal – revitalised by Capuchins – were

unfortunately devastated.

The monastic gardens also comprised the area of the

island behind the Warta canal, which was connected with

the land by means of a bridge located on the axis of the

road running from the northern gate along the western

wing of the monastery; on the plan by Nowak and Ka -

miński it was described as Monastery Garden (Fig. 2 – C).

The area of the island constituted the actual convent gar-

den of Ląd monastery, which was used by Cistercians for

farm and recreation purposes. The cultivated areas were

separated by walking alleys lined with fruit trees. In 1850

Capuchins found this garden devastated. The Nowak and

Kamiński plan shows only the northern part of the garden

on the island where we can see its main path running from

the bridge along the north-south axis and another path

running vertically to the main one and situated at the

bridge base whose western part leads to the monastery

apiary, whereas the eastern one runs around the perimeter

of the island. There is yet another alley which is parallel

to the main one and it runs towards the south.

In 1860 Capuchins planted lime trees along the edges

of the garden with the purpose of reinforcing a walking

alley that ran around the island

. Another valuable docu-

ment that registers the appearance of the Ląd church, mo -

nastery and the surrounding area including Abbot Łukom-

ski’s palace in the Cistercian times is an oil painting by

Marcin Zaleski from about 1860 (Fig. 5). This painting

(74.5 × 46.5 cm) is included in the collections of the

Higher Seminar of the Salesian Society in Ląd. The attri-

bution of this painting as an unknown work of art by

a War saw painter Marcin Zaleski came up during its res-

toration works in 2008

. This landscape of Ląd was not

painted on location. While in Ląd, Zaleski used a Da -

guerre camera and afterwards he made use of a daguer-

reotype in his studio when painting the landscape. It was

due to this technique that he was able to register architec-

tural details of the buildings of the monastery, church and

abbot palace with great precision. The painting shows

[1860 April] The garden by the river was lined with Lime Trees

[4, p. 175].

More on the painting of Marcin Zaleski with the view of Ląd

Abbey see in [16].

aleję biegnącą wokół wyspy

. Cennym dokumentem re -

jestrującym w czasach kapucyńskich wygląd lądzkiego

kościoła, klasztoru i ich otoczenia, wraz z pałacem opata

Łu komskiego, jest olejny pejzaż Marcina Zaleskiego

z ok oło 1860 r. (il. 5). Obraz ten, o wymiarach 74,5 × 46,5 cm,

znajduje się w zbiorach Wyższego Seminarium Duchow-

nego Towarzystwa Salezjańskiego w Lądzie. Atrybucja

obrazu jako nieznanego dzieła warszawskiego malarza

Marcina Zaleskiego pojawiła się podczas jego konserwa-

cji w 2008 r.

Pejzaż lądzki nie powstał w plenerze. Będąc

w Lądzie, Zaleski posłużył się aparatem fotograficznym

Daguerre’a i następnie wykorzystał dagerotyp w pracow-

ni przy malowaniu pejzażu. Tylko dzięki tej technice

mógł zarejestrować tak dokładnie detale architektoniczne

budynków klasztoru, kościoła i pałacu opackiego. Obraz

ukazuje lądzkie opactwo od strony południowej, z lewe-

go brzegu Warty. Z prawej strony, zza łęgowych zarośli

nadwarciańskich widać górną kondygnację i dach pałacu

opackiego, z lewej – ogrodową wyspę graniczącą od

południa z korytem Warty. W głębi wyspy, na tle klaszto-

ru, dostrzec można korony drzew owocowych.

Od XVI w. przy wznoszonych wówczas obok cyster-

skich klasztorów pałacach opackich powstają osobne

założenia o charakterze reprezentacyjnym i użytkowym,

określane jako ogród opacki. Ogrody takie istniały m.in.

przy pałacach opatów Sulejowa, Wąchocka, Oliwy, Pel-

plina, Mogiły i Paradyża [12, s. 169–170], [17, s. 186].

Początkek ogrodu opackiego w Lądzie jest niewątpliwie

związany z fundacją pierwszego pałacu opackiego.

Wzniósł go po 1551 r. ks. Jan Wysocki (†1560) – pierw-

szy polski opat Lądu, kanonik gnieźnieński, dyplomata

i sekretarz króla Zygmunta Augusta. Według relacji Win-

centego Hipolita Gawareckiego pałac ów stanął wedle

ogro du, a raczej sadu opackiego, czyli na terenie istnie-

jącej jeszcze w latach 40. XIX w. części ogrodu opac-

[1860 kwiecień] Ogród przy rzecze [sic!] został wkoło obsadzony

Lipami [4, s. 175].

Na temat obrazu Marcina Zaleskiego z widokiem lądzkiego

opactwa [16].

Il. 5. Marcin Zaleski, „Opactwo w Lądzie widok od strony Warty”,

ok. 1860 r., olej na płótnie, w zbiorach WSD w Lądzie [16]

Fig. 5. Marcin Zaleski, “Ląd Abbey, view from the Warta River side”,

circa 1860, oil on canvas, collection of WSD in Ląd [16]

Ogrody dawnego opactwa cysterskiego w Lądzie /Gardens of the former Cistercian Abbey in Ląd 69

Ląd abbey from the south, as seen from the left bank of

the Warta River. On the right from behind riparian Warta

scrubs we can make out the upper storey and the roof of

the abbot palace, on the left – a garden island neighbour-

ing on the Warta canal from the south. Further in the

background of the island, against the monastery, we can

notice some fruit tree crowns.

Starting from the 16

century, Cistercian monasteries

were accompanied by abbot palaces which were built next

to them and around these palaces new mostly representa-

tive layouts began to appear referred to as abbot gardens.

Such gardens existed, inter alia, near palaces of abbots of

monasteries in Sulejów, Wąchock, Oliwa, Pelplin, Mogiła

and Paradyż [12, pp. 169–170], [17, p. 186].

The origins of the abbot garden in Ląd are undoubtedly

con nected with the foundation of the first abbot palace. It was

erected after the year 1551 by Father Jan Wysocki (†1560) –

the first Polish abbot of Ląd, a Gniez no canon, a di plo mat

and secretary of Sigismund Augustus King of Po land.

Ac cor ding to an account by Wincenty Hipolit Ga warecki,

this pa la ce was located beside an abbot garden or rather

orchard, i.e. in the area of this part of the abbot gar den situ-

ated on a gen tle slope in the north-east part of the layout,

the part which still existed in the 1840

[18, pp. 523–524].

The western border of the abbot garden (Fig. 2

–

D) was

the main access road to the monastery. Most probably, its

boun dary in the north was a road leading from Lądek to

Pyz dry. From the south the garden was closed by meadows

upon the Warta and its old river bed. The palace of Abbot

Wy socki could have been located on a small hill at the slope

base opposite the church – most likely today in this place

there stands the official seat of the Water Supervision of

Re gional Water Management Bureau in Poznań (Fig. 1, 6).

In the vicinity of the monastery on the southern edge

of the abbot garden in the 1730

Abbot Mikołaj Antoni

Łukomski built a new residence which was designed by

Pom peo Ferrari. The location of this palace is document-

ed by a plan by Nowak and Kamiński as well as by the

view of the monastery in Ląd painted by Marcin Zaleski

(Fig. 5). The Capuchin chronicler in 1850 described the pa -

lace along with the garden [4, p. 32]. What should be noted

is the peculiar location of Abbot Mikołaj Antoni Łukomski’s

palace – it was erected on the southern edge of the abbot

garden in the immediate vicinity of the Warta old river bed.

The Capuchin chronicler noted the presence of a merely

small ‘little garden’ from the water side, na mely between

the southern wall of the palace and the old river bed. It is

hard to imagine that it could constitute an appropriate set-

ting for the southern side of the abbot residence. The land-

scape painted by Zaleski is an explicit proof that the view-

ing perspective for the southern chambers piano nobile of

the palace was constituted by a natural garden – a vast pro-

glacial valley of the Warta River covered with endless

green meadows and marshy bushes with a meandering river

in the midst of them. We cannot resist the impression that

this positioning of the palace was a de liberate concept that

located the abbot’s seat between vir gin nature and the

culture of the abbot orchard crops. The view of Ląd

Abbey from the east along with the road that divided the

entire original garden layout accompanied by an enclosed

kiego ulokowanej na łagodnym stoku w północno-

-wschodniej części założenia [18, s. 523–524].

Zachodnią granicę ogrodu opackiego

(il. 2 – D) sta no-

wiła główna droga dojazdowa do klasztoru. Na północy

gra nicą była zapewne droga prowadząca z Lądka do Pyzdr.

Od południa ogród zamykały nadwarciańskie łąki i kory-

to starorzecza Warty. Pałac opata Wysockiego mógł być

zlokalizowany na niewielkim wzniesieniu u nasady stoku

naprzeciw kościoła, najprawdopodobniej na tym miejscu

stoi dziś siedziba Nadzoru Wodnego Regionalnego Zarzą-

du Gospodarki Wodnej w Poznaniu (il. 1, 6).

W latach 30. XVIII w. opat Mikołaj Antoni Łukomski

wzniósł w pobliżu klasztoru, na południowym krańcu

ogrodu opackiego, nową rezydencję, której projektantem

był Pompeo Ferrari. Lokalizację tego pałacu dokumentuje

plan Nowaka i Kamińskiego oraz widok klasztoru

w Lą dzie pędzla Marcina Zaleskiego (il. 5). Kapucyński

kronikarz w 1850 r. opisał pałac wraz z ogrodem [4, s. 32].

Należy zwrócić uwagę na osobliwą lokalizację pałacu

opata Łukomskiego – stanął na południowym skraju

opackiego ogrodu, w bezpośrednim sąsiedztwie koryta

starorzecza Warty. Kronikarz kapucyński odnotował

obecność niewielkiego zaledwie „ogródka” od strony wo -

dy, czyli pomiędzy południową ścianą pałacu a starorze-

czem. Trudno przypuszczać, aby stanowił on odpowiednią

oprawę dla południowej strony opackiej rezydencji.

Pejzaż Zaleskiego dokumentuje jednoznacznie, że per-

spe ktywę widokową południowych komnat piano nobile

pałacu stanowił ogród natury – rozległa pradolina Warty

pokryta zielenią bezkresnych łąk i łęgowych zarośli,

z me andrującą pośród nich rzeką. Trudno się oprzeć

wrażeniu, że takie posadowienie pałacu było zamierzo-

nym konceptem, lokalizującym siedzibę opata pomiędzy

dziewiczą naturą a kulturą upraw opackiego sadu. Widok

lądzkiego opactwa od strony wschodniej wraz z drogą

roz dzielającą ca

łość pierwotnego założenia ogrodowego

oraz ogrodzony parkanem ogród przy pałacu opackim

uka zuje litografia Napoleona Ordy Ląd nad Wartą (Pols-

ka) Gubernia Kaliska z około 1878 r. [19].

Pałac opacki wzniesiony przez Łukomskiego został

rozebrany na przełomie XIX i XX w., zachowano jedynie

dolną kondygnację bocznego skrzydła oficyny, przyle-

gającą do klasztornego muru z bramą głównego wejścia

od wschodu. Teren, na którym stał pałac, został wraz z og -

o dem splantowany.

Wspomniane przez kronikarza podzielenie ogrodu

opac kiego nastąpiło już w 1796 r., kiedy to rząd pruski

prze jął dobra ziemskie lądzkich cystersów, pozostawiając

opa towi rezydencję z niewielkim fragmentem ogrodu.

Z re lacji Witolda Hipolita Gawareckiego wynika, że włą-

czo ny do folwarku ogród opacki w części południowej,

są siadującej z pałacem opata Łukomskiego, był zagospoda-

rowany jako sad [18]. O położonej wyżej północnej części

ogrodu nie mamy żadnych informacji. W 1. po łowie XIX w.

tanął tam eklektyczny pałac, istniejący do dziś, przy

którym zachował się – obecnie zdewastowany – park,

będący być może kontynuacją dawnego parku opac kiego.

Lokalizację parku i położonego niżej tarasowego sadu

dokumentuje mapa wykonana przed 1939 r. (il. 6) i zak-

tualizowana podczas niemieckiej okupacji w 1942 r. [20].

70 Janusz Nowiński SDB

garden near the abbot palace is shown in the lithograph

by Napoleon Orda entitled Ląd upon Warta (Poland) in

Kalisz Governorate dated from circa 1878 [19].

The abbot palace built by Łukomski was demolished

towards the end of the 19

century; the only preserved

part was a lower storey of the side wing of an annex that

adjoined the monastery wall with the main entrance gate

from the east. The area where the palace was situated was

surfaced along with the garden.

The aforementioned act of dividing the abbot garden

took place already in 1796 when the Prussian government

took over the lands of the Cistercians in Ląd only leaving

the abbot’s residence with just a small fragment of its gar-

den. According to Wincenty Hipolit Gawarecki’s ac count,

the abbot garden was incorporated into a folwark (great

farmstead) in its southern part adjacent to Abbot Łu kom -

ski’s palace and was later developed as an orchard [18].

There is no information on the northern part of the garden

located a bit higher. In the first half of the 19

century an

eclectic palace was built there which still exists until today

with a surrounding park (now devastated) that seems

to be

a continuation of the old abbot park. The location of this

park and a terraced garden situated below is documented

by a map that was made before the year 1939 (Fig. 6) and

updated during the German occupation in 1942 [20].

We have no information whether during the Cistercian

times the area to the north of the church and monastery was

used for garden cultivation. The plan by Nowak and

Kamiński specifies this terrain as Plantacye (Fig. 2

–

E).

The only historical information on this matter is an ac count

by the Capuchin chronicler who describes the devastation

of the church surroundings in 1850 [4, p. 23]. According to

the chronicler, the area around the church was surrounded

by a wall and set in order by a system of paths. We can only

assume that the hill slope directly adjacent to the church

and monastery buildings was developed probably in the

form of single-storey garden quarters. The level of destruc-

tion of this terrain in the mid-19

century was considerable

enough to be associated with a devastated garden.

Shortly before the chronicler’s account was written

(circa 1846) the northern part of the area opposite the

church was depicted in an aquarelle by Adam Lerue (?)

Post-Cistercian Church in Ląd in the so called Stron-

czyński’s Atlases [21]. Stronczyński’s Atlases constitute

an illustrative part of a list of the Kingdom of Poland

historical objects elaborated by the delegation appointed

by Ivan Paskevich – Viceroy of the Kingdom of Poland

[22, p. 51]. The Lerue’s watercolour shows a road in the

middle of the hill leading from the village to the church.

Behind the hill on the right three Italian poplars (?) prob-

ably mark the place where a source sprang on the hill

slope. There are no other trees or bushes to be seen. There

are no traces of the walls which used to surround the

church and this part of the layout – according to the chro-

nicler they were pulled down. We do not know whether

this road existed in the Cistercian times as the entry road

to the church and monastery farm buildings was situated

on the northern side. Perhaps it was marked out after

demolishing the walls surrounding this part of the layout

as the shortest route from the village to the church.

Nie dysponujemy informacjami, czy w czasach cysters-

kich teren na północ od kościoła i klasztoru był obszarem

upraw ogrodowych. Na planie Nowaka i Kamińskiego

jest on określony jako Plantacye (il. 2 – E). Jedynym prze-

ka zem na jego temat jest relacja kapucyńskiego kroni -

karza, opi sującego stan dewastacji otoczenia kościoła

w 1850 r. [4, s. 23]. Ze słów kronikarza wynika, że teren

wo kół świą tyni był w czasach cysterskich otoczony mu rem

i upo rząd kowany duktami ścieżek. Możemy dziś jedy nie

przy puszczać, że stok wzgórza bezpośrednio przy legający

do koś cioła i zabudowań klasztoru był zagospodarowany,

nie wykluczone, iż w formie parterowych kwater ogrodo-

wych. Stopień zniszczenia tego terenu w po łowie XIX w.

musiał być na tyle znaczny, że nie sko jarzył się piszącemu

kronikę ze zdewastowanym ogrodem.

Krótko przed relacją kronikarza (ok. 1846 r.) północna

część terenu przed kościołem została przedstawiona

w akwareli Adama Lerue (?) Kościół po Cysterski

w Lą dzie w tzw. Atlasach Stronczyńskiego [21]. Atlasy

Stron czyńskiego stanowią ilustracyjną część wykazu znaj-

dujących się na terenie Królestwa Polskiego zabytków,

opracowanego przez delegację

powołaną na polecenie

księcia namiestnika, Iwana Paskiewicza [22, s. 51]. Na

akwareli Lerue widać drogę pośrodku pagórka, prowa-

dzącą do kościoła od strony wsi. Za pagórkiem z prawej

trzy włoskie topole (?) znaczą najprawdopodobniej miejs-

ce bijącego na stoku źródła. Innych drzew ani krzewów

nie dostrzegamy. Nie ma również śladu otaczających

niegdyś kościół i tę część założenia murów, które – zgod-

nie z relacją kronikarza – zostały rozebrane. Nie wiemy,

czy droga ukazana na akwareli istniała za czasów cyster-

skich, jako że wjazd na plac przed kościołem i na pod-

wórze gospodarcze klasztoru znajdował się po stronie

za chodniej. Być może została wyznaczona po rozebraniu

Il. 6. Mapa Lądu sprzed 1939 r. z widocznym parkiem i ogrodem

dworskim – dawnym ogrodem opackim [20]

Fig. 6. Map of Ląd made before the year 1939 with a visible park

and manorial garden – former abbot garden [20]

Ogrody dawnego opactwa cysterskiego w Lądzie /Gardens of the former Cistercian Abbey in Ląd 71

According to Nowak and Kamiński’s plan, in front of

the church, near the northern gate leading to the farm yard

there was a house of the monastic servants and a statue.

The Capuchin chronicler informs us that it was the statue

of St. John of Nepomuk. Its presence in this place is jus-

tifiable due to a nearby ford and crossing through the

Warta River (Fig. 1, 2) that constituted a road to Zagórów

running across the western side of the abbey buildings

(the statue of St. John of Nepomuk was destroyed during

the Second World War by the Hitler-

Jugend members who

lived in the monastery at that time).

In the years 1850–1853 Capuchins rebuilt the area in

front of the church by leveling its surface in order to arrange

a park layout with new deciduous tree plantings. We have no

information on the fate of the church park after the liquida-

tion of the Capuchin monastery in 1864. In 1890 after estab-

lishing a diocese parish at the church in Ląd, the park was

incorporated into the parish church. In the years 1906–1910

the main parish priest of Ląd, Father Teodor Fibich arranged

for the church park to be fenced from the north and west

with the use of concrete foundations and bricked posts as

well as metal spans in between [23]. This fencing underwent

repairs in the 1980

and has survived till our times.

Concept of revalorization and development

of park and gardens

In 2008 as ordered by the Administration of the Sa -

lesian Society Facilities of St. Adalbert Inspectorate,

a con cept was elaborated as to the revalorization and

development of old and modern gardens and the church

park situated by the former abbey in Ląd [24]. According

to the development plans of the area around the church

and monastery, apart from new designing proposals, the

former abbey gardens are to be maintained and revalo-

rized with attempts to return partly to their Baroque cha-

rac ter. As the project assumes, the particular parts of the

garden shall perform various functions such as recrea tio-

nal, educational and economical ones (Fig. 7).

The plans include setting in order the systems of paths

and placing benches in the park, established by Capuchins

in the 19

century, facing the church. A monument com-

memorating the resting place of Ląd Cistercians remains

shall be built in the park (the remains were placed in the

ground after the crypt devastated in the 1930

was cleaned

up). Another monument dedicated to the memory of the

priests who were imprisoned in Ląd by Nazis during the

Second World War is also to be put up in the park. The

works within the area of the park shall also comprise the

church square which is to be widened and its concrete

slabs will be replaced by granite paving. The pillars of the

church square entrance gate from the asphalt road side

shall be reconstructed in the Baroque form. A statue of

Saint John Bosco is to be situated near the church. Also,

beside the monastery entrance gate a building shall be

erected performing the function of the reception and

a tourist information point along with lavatories.

There are plans to set up a monastery garden of the paradi-

sus type – characteristic of Cistercian garden layouts – which

is to be located on the premises of the former Cistercian farm-

murów okalających tę część założenia jako najkrótsze

dojś cie z wioski do kościoła.

Według planu Nowaka i Kamińskiego, przed koś-

ciołem, w pobliżu północnej bramy prowadzącej na pod-

wórze gospodarcze stał dom mieszkalny klasztornej służ-

by oraz figura. Z opisu kapucyńskiego kronikarza wiemy,

że była to figura św. Jana Nepomucena. Jej obecność

w tym miejscu jest szczególnie zasadna z racji poblis-

kiego brodu i przeprawy przez Wartę (il. 1, 2), przez które

prowadziła droga do miasteczka Zagórów, biegnąca po

zachodniej stronie zabudowań opactwa (figura św. Jana

Nepomucena została zniszczona podczas drugiej wojny

światowej przez mieszkających w klasztorze członków

organizacji Hitlerjugend).

Kapucyni w latach 1850–1853 przebudowali teren

przed kościołem, plantując jego powierzchnię pod zało-

żenie parkowe z nowymi nasadzeniami drzew liściastych.

Nie posiadamy informacji o losie przykościelnego parku

po kasacie konwentu kapucynów w 1864 r. W 1890 r., po

erygowaniu przy kościele w Lądzie diecezjalnej parafii,

park został przyłączony do parafialnego kościoła. W la -

tach

1906–1910

proboszcz parafii Ląd, ks. Teodor Fibich,

ogrodził teren przykościelnego parku od północy i zachodu

parkanem z podmurówką i murowanymi słupkami, między

którymi rozpięte zostały metalowe przęsła [23]. Ogrodzenie

to, remontowane w latach 80. XX w., prze trwało do dziś.

Koncepcja rewaloryzacji i zagospodarowania

parku i ogrodów

W 2008 r., na zlecenie Administracji Obiektami To -

warzystwa Salezjańskiego Inspektorii pw. Św. Wojcie cha,

powstała koncepcja rewaloryzacji i zagospodarowa nia

daw nych i obecnych ogrodów oraz przykościelnego parku

przy dawnym opactwie w Lądzie [24]. Planowane za gos-

podarowanie terenu wokół klasztoru i kościoła prze wi-

duje, obok nowych propozycji projektowych, utrzyma nie

oraz rewitalizację dawnych ogrodów opactwa wraz z pró-

bą przywrócenia barokowego charakteru części ich obsza-

ru. W założeniu projektu poszczególne partie ogrodowe

pełnić będą zróżnicowane funkcje: rekreacyjne, edukacyj-

ne oraz gospodarcze (il. 7).

W założonym przez oo. kapucynów w XIX w. parku

przed kościołem planowane jest uporządkowanie ciągów

alejek oraz ustawienie ławek. Na terenie parku znajdzie

się pomnik upamiętniający miejsce spoczynku szczątków

lądzkich cystersów (złożono je w ziemi po uprzątnięciu

zdewastowanej krypty w latach 30. XX w.). W parku jest

również przewidziany pomnik dedykowany pamięci

kapłanów więzionych w Lądzie przez hitlerowców pod-

czas drugiej wojny światowej. Prace na terenie parku

obejmą również plac przed kościołem, który będzie

poszerzony, a betonowe płyty zostaną zamienione na

kostkę granitową. Filary obecnej bramy wjazdowej na

plac przykościelny od strony asfaltowej szosy zostaną

zrekonstruowane w barokowej formie. Przy kościele pla-

nowane jest usytuowanie figury św. Jana Bosko. Przy bra-

mie wjazdowej na teren klasztoru powstanie budynek peł-

niący funkcję recepcji i informacji turystycznej wraz z sa -

nitariatami.

72 Janusz Nowiński SDB

yard on the western side of the monastery. This type of garden

which was modelled on symmetric single-storey Italian gar-

dens was divided into quarters with plants and flowers of

a sym bolic character deriving its meaning from monastic mys-

ticism. Such gardens provided a chance to relax and meditate.

Their flowerbeds were given symbolic shapes too, assuming

the forms connected with Christological, Trinitarian and

Marian mysticism. The formal models of the quarters planned

in the Ląd garden have their origins in the Cistercian icono-

graphic tradition (17

-century embroidered monograms from

Oliwa, a diagram of the Trinity from the speculative theology

tradition by a Cistercian theologian Alan de Lille [1128–

1202], the author of, inter alia, a geometric definition of God).

After carrying out archaeological research the present

cloister of the monastery shall be lowered to its original

level. Depending on the archeological data obtained, the

ori ginal well-fountain

(?) shall be

reconstructed there

. The

whole complex shall assume the form of a single-storey lay-

out with four quarters and floral arrangements on the edges.

A trapezoidal square formed between the monastery

and the seminar building shall be arranged along with the

present plantings of coniferous shrubs so that it could

assume the form of traditional cloisters. A metal fence

with a gate is scheduled between the western gable of the

seminar building and the eastern monastery wall – this

shall make it possible to separate the area used by the

seminar from the generally accessible part of the complex.

The area facing the southern wing of the monastery

adjacent to the Warta canal will be turned into a recrea-

tional garden. Due to demolishing of the farm buildings,

a view of the Warta canal and the garden island was re -

vealed. A green belt will be created along the shoreline

Na terenie dawnego cysterskiego dziedzińca gospodar-

czego, po stronie zachodniej klasztoru, planowane jest

założenie klasztornego ogrodu w typie paradisus – cha-

rakterystycznym dla cysterskich założeń ogrodowych.

Ogród taki, wzorowany na symetrycznych, parterowych

ogrodach włoskich, dzielony był na kwatery obsadzo-

ne roślinami i kwiatami o symbolicznym charakterze,

czer piącym swe znaczenie z klasztornej mistyki. Ogrody

tego typu dawały okazję do wypoczynku i medytacji.

Symboliczny kształt otrzymywały w nich również rabaty,

przyjmując formy związane z mistyką chrystologiczną,

try nitarną i maryjną. Wzorce formalne planowanych

w lądz kim ogrodzie kwater pochodzą z cysterskiej trady-

cji ikonograficznej (XVII-wieczne haftowane mono-

gramy z Oli wy, diagram Trójcy Świętej z tradycji speku-

latywnej teologii cystersa Alana z Lille [1128–1202],

twórcy m.in. geometrycznej definicji Boga).

Obecny wirydarz klasztoru, po przeprowadzeniu badań

archeologicznych, zostanie obniżony do pierwotnego po -

ziomu. Jeśli znajdą się ku temu dane archeologiczne, bę -

dzie w nim zrekonstruowana pierwotna studnia-fontan-

na (?). Całość otrzyma charakter parterowego założenia

z 4 kwaterami i obsadami kwiatowymi na obrzeżach.

Trapezoidowy plac powstały pomiędzy klasztorem

a budynkiem seminaryjnym będzie uporządkowany, wraz

z obecnymi nasadzeniami iglastymi krzewami, tak aby

ot rzy mał charakter zbliżony do tradycji wirydarzy. Po -

między zachodnim szczytem budynku seminaryjnego

a wschod nią ścianą klasztoru przewidziane jest ustawie-

nie me talowego parkanu z bramą, co pozwoli oddzielić

teren użytkowany przez seminarium duchowne od ogól-

nie dos tępnej części otoczenia.

Il. 7. Koncepcja rewaloryzacji i zagospodarowania parku i ogrodów z 2008 r. [24]

Fig. 7. Concept of revalorization and development of the park and gardens from 2008 [24]

Ogrody dawnego opactwa cysterskiego w Lądzie /Gardens of the former Cistercian Abbey in Ląd 73

along with benches and a fountain situated on the axis of

the southern wing of the monastery. The spaces between

the monastery buttresses will be planted out with bushes.

The concrete slabs will be removed throughout the area

and, where necessary, the terrain will be reinforced by

means of granite paving. Along the monastery a road will

be marked out connecting the entrance gate from the

north-west side with garages and a car park located on the

south-east edge, in the place where a barn is today. The

car park exit gate will be a reconstruction of the 18

-cen-

tury monastery eastern entrance gate which was pulled

down with the approval of the monument restoration

office in 1984.

The planned garden layout around the Ląd monastery is

intended to serve some educational purposes as well. The

northern part of the garden island along the canal embank-

ment will be used as a site for educational classes in biology

and environment protection for lower secon dary school

students. The designed plantings will be com bined with

platforms-podiums enabling direct contact of stu dents with

plants. A separate road will lead to this part of the garden

– this road will start as a maze (a symbolic representation

of the human life route and a state of mo dern man confused

and lost in a chaos), then it will move on to a bridge over

the canal where finally the educational part of the garden

will be located. An integral part of the educational section

will constitute neighbouring expanses of a flowery meadow

– the image of nature un spoilt by human interference. The

meadow’s central part will be occupied by an open ‘book of

nature’ formed from turf containing the Biblical message

about the beauty of the world as intended by God the

Creator. One of the gar den axes shall lead from the maze,

through the bridge over the canal and the meadow with the

‘book of nature’ and finally it will end in a small square

with an oak of the abbot Mikołaj Antoni Łukomski.

In the middle of the garden island, between the meadow

and the designed pond, there will be an orchard and a fruit

rees nursery with old, today almost extinct, fruit trees

which used to be commonly cultivated in Polish orchards.

The orchard and the nursery will refer to the former place

and tradition of the monastic orchard in Ląd.

The prepared project assumes that a new axis will be for-

med by, inter alia, moving the present bridge to the north

and marking out a new axis of the main garden alley along

the north-south line from the western entrance gate. A rec re-

ational part o

f the layout is planned to be located to the

west

of the main garden alley; it will consist of a per gola with

benches

along the canal embankment, a maze for walks

with the use

of the present plantings of conifers, a play -

groun

with a well and a place for a barbecue or bonfire.

Another bonfire place is planned on the southern edge

of the garden island by the river, where a pier enabling

small boats and canoes to moor will be situated. A pond

– which used to exist in this place – will be made anew on

the garden and monastery axis; it will contain water plants

and a waterside platform from which a magnificent view

of the abbey from the Warta river side will open up.

Translated by

Bogusław Setkowicz

Teren przed południowym skrzydłem klasztoru, sąsia-

dujący z kanałem Warty, otrzyma charakter ogrodu rekre-

acyjnego. Wyburzenie budynków gospodarczych odsłoni-

ło od strony klasztoru widok na kanał Warty i wyspę

ogrodową. Wzdłuż linii brzegowej planowane jest odtwo-

rzenie pasa zieleni wraz z ławkami i fontanną usytuowa-

ną na osi południowego skrzydła klasztoru. Przestrzenie

pomiędzy przyporami klasztoru będą obsadzone zielenią.

Betonowe płyty zostaną usunięte na całym obszarze, tam

gdzie zaistnieje potrzeba, teren będzie umocniony grani-

tową kostką. Wzdłuż klasztoru poprowadzona będzie

dro ga łącząca bramę wjazdową od północnego zachodu

z garażami i parkingiem usytuowanym na południowo-

-wschodnim krańcu, na miejscu dzisiejszej stodoły. Brama

wyjazdowa z parkingu będzie odtworzeniem XVIII-

-wiecznej wschodniej bramy wjazdowej do opactwa, ro -

zeb ranej za zgodą urzędu konserwatorskiego w 1984 r.

Planowane założenie ogrodowe wokół klasztoru ma

słu żyć również edukacyjno-wychowawczym walorom

lądz kiego zabytku. Północna część wyspy ogrodowej,

wzdłuż nabrzeża kanału, planowana jest jako miejsce

zajęć z biologii i ochrony środowiska dla młodzieży gim-

nazjalnej. Projektowane nasadzenia roślin będą połą czone

z platformami-podestami umożliwiającymi bezpośredni

kontakt grup uczniów z roślinami. Do tej części ogrodu

poprowadzi osobna droga, której początkiem będzie

przejście labiryntu (symboliczny obraz drogi ludzkiego

życia oraz zagubienia współczesnego człowieka w chao-

sie), a następnie mostu rozpiętego nad kanałem, za któ-

rym zlokalizowana będzie część edukacyjna ogrodu. Integ-

ralną częścią partii edukacyjnej będzie, sąsiadująca z nią,

połać kwietnej łąki – obraz natury nieskażonej ingerencją

człowieka. Centrum łąki zajmie otwarta „księga natury”

uformowana z darni z biblijnym przesłaniem o pięknie

świata w zamyśle Boga-Stwórcy. Od labiryntu, przez

mostek nad kanałem i łąkę z „księgą natury” prowadzić

będzie jedna z osi ogrodu, zakończona placykiem z dębem

opata Mikołaja Antoniego Łukomskiego.

W centrum ogrodowej wyspy, pomiędzy łąką i projek-

towanym stawem, planowany jest sad oraz szkółka drzew

owocowych, w której będą hodowane ginące dziś, dawne

gatunki drzew owocowych, rosnące niegdyś powszechnie

w polskich sadach. Obecność sadu i szkółki będzie na -

wią zaniem do dawnego miejsca i tradycji klasztornego

sadu w Lądzie.

Przygotowywany projekt przewiduje utworzenie osi,

m.in. przez przesunięcie na zachód obecnego mostu i no we

wytyczenie osi głównej alei ogrodu na linii północ–połud-

nie, od zachodniej bramy wjazdowej. Na zachód od głów-

nej alei ogrodu planowana jest lokalizacja części rek rea-

cyjnej założenia, w której skład będzie wcho dzić: pergo-

la z ławkami wzdłuż nabrzeża kanału, spa cerowy labirynt

wykorzystujący obecne nasadzenia iglaków, plac zabaw

ze studnią i miejscem na grilla lub ognisko.

Na południowym krańcu ogrodowej wyspy, nad rzeką,

planowane jest miejsce na ognisko oraz przystań umożli-

wiająca cumowanie niewielkich łodzi i kajaków. Na osi

ogrodu i klasztoru będzie wykopany – istniejący tu kiedyś

– staw z roślinami wodnymi i nabrzeżną platformą, z któ-

rej otwierać się będzie widok na opactwo od strony Warty.

74 Janusz Nowiński SDB

Bibliografia /References

[1] Nowiński J., Genius horti w cysterskim opactwie, „Czasopismo

Techniczne. Architektura” 2010, z. 13/5-A, 69–84.

[2] Wyrwa A.M., Polska Kongregacja Cystersów i jej opaci prezesi,

[w:] A.M. Wyrwa (red.), Ingenio et Humilitate. Studia z dziejów

zakonu cystersów i Kościoła na ziemiach polskich [...], Biblioteka

Śląska, Poznań–Katowice–Wąchock, 2007, 72–104.

[3] Nowiński J., Nagrobek opata-mecenasa Mikołaja Antoniego Łu-

komskiego w pocysterskim kościele w Lądzie nad Wartą, „Biuletyn

Historii Sztuki” 2008, nr 3–4, 385–406.

[4] Historia Conventus Landensis Patrum Capucinorum Tomus Pri-

mus [1850–1864], rkpis, Archiwum Diecezjalne we Włocławku.

[5]

Dziuba M., Kapucyni w Lądzie nad Wartą (1850–1864), [w:] J. Kło -

czowski (red.), Zakony franciszkańskie w Polsce, t. 4: Pol s ka

Prowincja Kapucynów (część 1: Polska Prowincja Kapucy nów

w XIX w.), Prowincjałat OO. Franciszkanów Konwentualnych Pro-

wincji św. Antoniego i bł. Jakuba Strepy, Lublin 1987, 215–270.

[6] Kamiński M., Dawne opactwo zakonu cysterskiego w Lądzie nad

Wartą. Zarys dziejów i zabytki sztuki, Nakładem Małego Semina-

rium Salezjańskiego, Ląd 1936.

[7] Chodyński S., Seminarium Włocławskie. Szkic historyczny, Druk

H. Neuman, Włocławek 1904.

[8] Domasłowski Z., Kościół i klasztor w Lądzie, PWN, Warszawa–

Poznań 1981.

[9] Plan sytuacyjny klasztoru kościoła zabudowań i ogrodów klasztor-

nych we wsi Lendzie. Powiat koniński. Gubernia warszawska, syg-

nowany przez A. Nowaka i B.P. Kamińskiego, Archiwum Główne

Akt Dawnych, sygn. AD17-21.

[10] Łużyniecka E., Architektura klasztorów cysterskich. Filie lubiąskie

i inne cenobia śląskie, Oﬁ cyna Wydawnicza PWr, Wrocław 2002.

[11] Milecka M., Ogrody klasztorne OO. Cystersów – historia i współ-

czesność, [w:] R. Kozakiewicz-Opałka (red.), Ogród sakralny

– idea i rzeczywistość, VII Międzynarodowa Konferencja o Archi-

tekturze i Sztuce Sakralnej „Kościoły naszych czasów”, Stowarzy-

szenie Architektów Polskich, Kielce 2008.

[12] Milecka M., Ogrody cystersów w krajobrazie małopolskich opactw

ﬁ lii Morimondu, Wydawnictwo KUL, Lublin 2009.

[13] Wyrwa A.M., Kasprowicz T., Sprawozdanie z sondażowo weryﬁ -

kacyjnych badań archeologicznych na sta. L9 w Lądzie nad Wartą

w 2006 roku, Poznań 2006, mpis, Biblioteka WSD w Lądzie.

[14] Inwentarz sprzętów Kościelnych i Klasztornych Xięży Kapucynów

Lądz kich [...] spisany [...] dnia 13 lipca 1853 roku, rkpis, Bibliote-

ka WSD w Lądzie.

[15] Wycieczka nad Wartę (ciąg dalszy), „Przyjaciel Ludu” 1848, nr 43,

339–340, 341.

[16] Nowiński J., „Opactwo w Lądzie, widok od strony Warty” – nie-

znany pejzaż Marcina Zaleskiego, „Biuletyn Historii Sztuki” 2009,

nr 1–2, 205–212.

[17] Majdecki L., Historia ogrodów, PWN, Warszawa 1978.

[18] Gawarecki W.H., Początek i wzrost benedyktyńsko-cystercyeńskie-

go zakonu, łącznie i klasztoru lendzkiego, tegoż Instytutu w Guber-

ni b. Kaliskiej, powiecie Konińskim położonego, „Pamiętnik Reli-

gijno-Moralny” 1846, t. 10.

[19] Orda N., Ląd nad Wartą (Polska) Gubernia Kaliska, [w:] Album

widoków historycznych Polski, Seria 8, Nr 225.

[20] Rataj H., Ląd, park i ogrody kościelne (ewidencja), Konin 1982,

mpis, Wo je wódzki Urząd Ochrony Zabytków w Poznaniu Delega-

tura w Koninie.

[21] Widoki Zabytków Starożytności w Królestwie Polskim służące do

objaśnienia opisu tychże Starożytności sporządzonego przez De-

legacyą wysłaną z polecenia Rady Administracyjnej Królestwa

w latach 1844 i 1846 zebrane, Atlas IV. Gubernia Warszawska,

Powiaty: kaliski, koniński, sieradzki, piotrkowski i wieluński, 1851,

tabl. 20, Gabinet Rycin Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego.

[22] Walicki M., Sprawa inwentaryzacji zabytków w dobie Królestwa

Pols kiego (1827–1862), Zakład Architektury Polskiej, Warszawa

1931.

[23] Wykaz prac i inwestycji ks. Teodora Fibicha w kościele w Lądzie:

Rok 1905 pozycje 43, 44, Rok 1909 i 1910 pozycje 9, 10, [w:] Księ-

ga Wizyt Biskupich kościoła paraﬁ alnego w Kowalewie założone-

go przez Antoniego Ostrowskiego Arcy-Biskupa Gnieźnieńskiego

w roku 1784, rkpis, Archiwum Biblioteki WSD w Lądzie.

[24] Jarosińska-Krokowska A., Nowiński J., Koncepcja rewaloryzacji

i zagospodarowania parku i ogrodów przy pocysterskim opactwie

w Lądzie nad Wartą, Warszawa 2008, mpis, Archiwum Admini-

stracji Obiektami Towarzystwa Salezjańskiego Inspektorii pw. św.

Wojciecha w Pile [oraz w posiadaniu autora].

Streszczenie

Przed kasatą w 1819 r. cysterskie opactwo w Lądzie posiadało trzy zespoły ogrodowe: ogród klasztorny (konwentualny) – zlokalizowany po

południowej stronie klasztoru nad kanałem rzeki Warty oraz na wyspie pomiędzy kanałem a korytem rzeki, ogród opacki – założony przy pałacu

opackim w 2. poł. XVI w. na stoku po wschodniej stronie klasztoru i kościoła oraz wirydarz z fontanną w środku klasztoru. Po kasacie ogrody te

uległy dewastacji, a większa część ogrodu opackiego została przyłączona do powstałego na początku XIX w. folwarku. W 1850 r. kościół i klasztor

w Lądzie objęli kapucyni, którzy przeprowadzili renowację całości założenia wraz z rewitalizacją jego ogrodów. Na placu przed kościołem powstał

wówczas park. Plan kościoła i klasztoru w Lądzie z około 1865 r. dokumentuje lokalizację ogrodów i parku po zamknięciu klasztoru kapucynów

przez rząd carski. Na przełomie XIX i XX w. został rozebrany pałac opata oraz większość zabudowań gospodarczych klasztoru. Salezjanie, którzy

przybyli do Lądu w 1921 r., przywrócili części dawnych ogrodów ich pierwotną funkcję. W 2008 r. na zlecenie Salezjańskiej Prowincji św. Woj-

ciecha powstał projekt koncepcyjny rewaloryzacji i zagospodarowania parku i ogrodów przy pocysterskim opactwie w Lądzie nad Wartą. Autorami

projektu są Anetta Jarosińska-Krokowska i Janusz Nowiński. Przewiduje on nowe zagospodarowanie oraz rekonstrukcję dawnych i obecnych

ogrodów przy klasztorze w Lądzie z przeznaczeniem ich na cele rekreacyjne, edukacyjne i gospodarcze.

Słowa kluczowe: Ląd nad Wartą, historia ogrodów, ogrody cysterskie, cystersi

Abstract

Before the abolition in 1819 the Cistercian abbey in Ląd had three garden complexes: the monastic garden (conventual) – located on the south side of the

monastery by the Warta River canal and on as island between the canal and the river-bed, the abbot’s garden – founded by the abbot’s palace in the second

half of the 16

century, on the slope on the east side of monastery and the church, as well as a viridarium with a fountain in the monastic interior. After

the abolition these gardens became devastated, while the biggest part of the abbot’s garden was incorporated into a grange which came into being at the

beggining of the 19

century. In 1850, the church and the monastery in Ląd were taken over by the Capuchins who carried out a renovation of the whole

complex and also a revival of its gardens. In the square in front of the church a park was founded at the time. A plan of the church and monastery in Ląd

from about 1865 documents the location of the gardens and park after the abolition of the Capuchines’s monastery by the Tsarist government. At the turn

of the 19

and 20

centuries, the abbot’s palace was pulled down as well as most of the monastic farm buildings. The Salesians, who came to Ląd in 1921,

restored parts of the old gardens to their primary function. In 2008, due to the commission of the Administration of the Salesian Society Facilities of

St. Adal bert Inspectorate there came into existence a conceptional project of revalorization and management of the park and gardens by the post-Cisterican

abbey in Ląd by the Warta River. The authors of the project are Anetta Jarosińska-Krokowska and Janusz Nowiński. The project anticipates a new manage-

ment and reconstruction of the old and present gardens by the monastery in Ląd assigning them for purposes of recreation, education and economic ones.

Key words: Ląd by the Warta Ri ver, gardens’ history, Cistercian gardens, Cistercians