Ogrody klasztoru sióstr niepokalanek w Nowym Sączu

Miłosława Sieradzka, Małgorzata Milecka

doi:10.5277/arc150402

Streszczenie

Zgromadzenie Sióstr Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny zawiązało się w Rzymie w roku 1859 pod przewodnictwem Matki Józefy Karskiej oraz Matki Marceliny Darowskiej. Celem powstania zgromadzenia oprócz służby dla Boga była praca dla Polski, dla jej przyszłości, dla jej odrodzenia poprzez chrześcijańskie wychowanie kobiety do odpowiedzialności, wzmocnienia duchowego rodziny – w czasach zaborów i prześladowań polskości. W roku 1863 domem macierzystym zgromadzenia stał się Jazłowiec w Galicji Wschodniej, gdzie wypracowano model funkcjonowania tej wspólnoty i przygotowano ją do dzieła wychowawczego, które siostry rozpoczęły już we wrześniu tego roku. Z czasem, ze zwiększającą się liczbą powołań, ale też uczennic, tworzono kolejne fundacje. Fundacja nowosądecka nazywana Białym Klasztorem powstała w latach 1894–1897 jako czwarta fundacja galicyjska tego zgromadzenia. W niniejszym artykule zaprezentowano zespół ogrodów towarzyszących klasztorowi sióstr niepokalanek w Nowym Sączu. Powstał on pod koniec XIX w. na dawnej posiadłości ojców franciszkanów, osadzonych tu jeszcze przez św. Kingę (1234–1292), a wyrugowanych przez cesarza Józefa II (1785). Przedstawiono krótką historię zespołu z uwypukleniem historii kształtowania kompozycji ogrodowej, następnie omówiono główne problemy konserwatorskie, badania szaty roślinnej i kompozycji ogrodowej, a w konsekwencji propozycję kierunku rewaloryzacji ogrodów.

Słowa kluczowe:
siostry-niepokalanki
nowy-sącz
ogrody-klasztorne

Podgląd pełnego artykułu jest możliwy wyłącznie na większych ekranach.

2015

4(44)

DOI: 10.5277/arc150402

Miłosława Sieradzka, Małgorzata Milecka*

Ogrody klasztoru sióstr niepokalanek w Nowym Sączu

Convent gardens of the Sisters of the Immaculate Conception

of the Blessed Virgin Mary in Nowy Sącz

Klasztorne założenia ogrodowe stanowią liczną grupę

obiektów spójnych zarówno pod względem użytkowa nia

terenu, jak i kompozycji. Charakteryzują się najtrwal szą

tradycją miejsca i najdłużej utrzymującymi się funkcja mi,

co czyni je niezwykle cennymi obiektami dokumentują-

cymi historię i rozkwit sztuki ogrodowej [1].

Rola klasztorów w rozwoju wszystkich dziedzin życia

od kultury, po rolnictwo i ogrodnictwo w Polsce i w całej

Europie jest ogromna. A. Brückner, opisując znaczenie,

jakie w kształtowaniu się kultury na ziemiach polskich

odeg rały zakony, podkreśla: […] byli znakomitymi gospo-

darzami, kultura krajowa wiele im zawdzięczała, szcze-

gólnie wyszła z ogrodów klasztornych uprawa wszelkich

kwiatów, drzew owocowych szlachetniejszych i wa rzyw

[za: 2, s. 142]. Najstarsze ślady ogrodów ozdobnych w Pols

zachowały się przy klasztorach. Tam właśnie już od

czasów średniowiecza grupowały się elity intelektualne

i re ligijne. Zgromadzenia zakonne niosły także pomoc

społeczeństwu po przez opiekę medyczną i edukację. Dzię

ki zakonnikom powstało wiele ksiąg poświęconych doku

mentowaniu gatunków roślin, popularyzacji rolnictwa,

og rodnictwa, a nawet sztuki ogrodowej. Im także za w-

dzięczamy do nios łe odkrycia naukowe w tej materii.

Wszystkie założone w przeszłości zespoły klasztorne

ewoluowały z biegiem czasu, odpowiadając na zmienia-

jące się potrzeby wspólnoty. Pod względem przestrzen-

nym każdy z nich był rezultatem przekształceń uczynio-

Convent garden layouts constitute a large group of

objects which are consistent, both in terms of function

and composition. They are characterized by the most last-

ing tradition of the place and the most durable functions,

which makes them highly valuable objects documenting

history and development of garden art [1].

The role of religious orders in the development of all

spheres of life such as culture, agriculture and horticulture

in Poland and all over Europe is not to be underestimated.

A. Brückner, referring to the role of convents and monas-

teries in the development of culture in the Polish lands,

stresses that: […] they were excellent hosts, national cul-

ture owes them a lot, it was in convent and monastery

gardens that cultivation of all flowers, noble fruit trees

and vegetables originated [from: 2, p. 142]. The oldest

traces of ornamental gardens in Poland are preserved at

monasteries and convents. Since mediaeval times, in 

tellec tual and religious elites found their place there. Re 

ligious communities also helped the society by providing

healthcare and education. Monks and nuns created many

books documenting species of plants, popularization of

agriculture, horticulture or even garden art. Some momen-

tous scientific discoveries in this matter were made by

monks too.

All the convent and monastery layouts founded in the

past evolved in the process of time, in response to chang-

ing community needs. In terms of space, each convent

was a result of transformations that were made in order to

adjust the whole structure to a given situation and require-

ments of the particular times. Nowadays, it is extremely

important for these complexes to retain their authentic

* Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie/University of Life Scien

ces in Lublin.

22 Miłosława Sieradzka, Małgorzata Milecka

nych w celu dostosowania całej struktury do określonej

sytuacji i wymogów chwili. W dzisiejszych czasach nie-

zwykle ważne jest, aby zespoły te zachowały autentyzm

– także pod względem wpisania w krajobraz – dawnych

kompozycji przestrzennych, ale również czytelności daw-

nych funkcji terenu. I tak w miejscach, gdzie niegdyś

uprawiane były ogrody, winniśmy dążyć, by obszar przez

nie zajmowany nie zatracił swego dawnego znacze nia

(funkcjonalnego i symbolicznego) – by względnie wier-

nie przeniosły w teraźniejszość i przyszłość tradycję,

z której się wywodzą [3].

Ranga ogrodu w kulturze od wieków była doniosła.

Niestety współcześnie jakby zapominamy o przesłaniu,

jakie niesie ogród jako idea mikroświata, w którym czło-

wiek może dokonywać kreacji – porządkować, urządzać,

powoływać do życia lub też życie zamykać [por. 4,

s. 146]. Już w średniowieczu ogród był ważnym symbo-

lem – odwzorowaniem uporządkowanego przez Stwórcę

świata – ponieważ ci, którzy go zakładali i zajmowali się

nim, inspirowali się wierzeniami i wartościami chrześci-

jańskimi. W wiekach późniejszych postawa ta się utrzy-

mała, choć stosownie do środków wyrazu właściwych dla

kolejnych prądów sztuki była wyrażana poprzez coraz to

inne narracje uwypuklające znaczenie ogrodu jako miej-

sca szczególnego, stanowiącego swoiste sacrum. Piękno

jest sposobem, w jakim chrześcijanie oddają chwałę Bo 

gu, tak więc tworzenie i utrzymanie ogrodu było uważane

za akt modlitwy i wiary [5].

W takim właśnie kontekście należy postrzegać ogrody

klasztorne, jakie od średniowiecza powstawały i ewolu-

owały na terenie całej Europy – niekiedy bezpowrotnie

ginęły lub też w całkiem nowych formach się odradzały.

Każdy ogród jest bowiem zjawiskiem efemerycznym,

może być ważnym środkiem artystycznego wyrazu i swo-

istym symbolem życia. Nie można jednak zapominać, że

character of old spatial compositions with regard to being

blended in with the surrounding landscape and as a re 

minder of their old functions. So the places which used to

be gardens ought to be preserved according to their his-

toric signi ficance (functional and symbolic) so that with

relative fidelity they could transfer the tradition that they

come from to the present and the future [3].

The status of the garden in culture has been of great

significance for ages. Unfortunately, nowadays we seem

to forget the message that is embodied in the garden as an

idea of a microworld in which man is able to create by

organising, arranging, bringing to life or closing life

[cf. 4, p. 146]. As early as in the Middle Ages the garden

was an important symbol – an imitation of the world

ordered by the Creator – because those who set it up and

looked after it were inspired by Christian beliefs and val-

ues. This attitude could also be noticed in subsequent

cen turies, although depending on means of expression

cha racteristic of successive art trends, it was conveyed by

more and more various narrations that emphasised the

meaning of the garden as a special place constituting

a specific sac rum. For Christians, beauty is a means of

glo rifying God, hence garden creation and maintenance

was considered to be an act of prayer and faith [5].

It is in this context that we must look at convent and

monastery gardens – places that were created and evolved

from mediaeval times all over Europe, at times irretriev-

ably destroyed or sometimes reborn in completely new

forms. Each garden is in fact an ephemeral phenomenon,

it can be an important means of artistic expression and

a specific symbol of life. We must bear in mind, however,

that it was always a place where domesticated plants were

cultivated, plants so needed in the life of a monastic or

convent community. Conjunction of the aforementioned

ideas and the purely utilitarian significance of the garden

constitutes a key to understanding its role in the monastic

life and this in turn is a basis for the proper execution of

restoration works carried out on this group of objects.

This article presents a complex of gardens accompa-

nying the convent of the Sisters of the Immaculate Con

ception of the Blessed Virgin Mary in Nowy Sącz which

was set up at the end of the 19

century, in the areas of

the Franciscan Fathers estate which was founded by Saint

Kinga of Poland (1234–1294) and ousted by Em peror

Jo seph II (1785). A short history of the complex is pre-

sented with an emphasis on the history of the formation of

the garden composition followed by the main con ser

vation issues, research on vegetation and garden com po

si tion and as a consequence a suggestion of the direction

of restoration of the gardens so that, as we said in the

be ginning, they could transfer the most beautiful tradi-

tions of convent garden art into the future.

History of the foundation of gardens in Biały Klasztor

The congregation of the Sisters of the Immaculate

Con ception of the Blessed Virgin Mary was established in

Rome in 1859 by Mother Józefa Karska and Mother Mar

celina Darowska. The aim of the congregation – apart

from serving God – was work for Poland, for its future

Il. 1. Biały Klasztor. Na pierwszym planie brama główna

w kamiennym murze otaczającym środkową część założenia

i zasadzone przed nim kasztanowce

(fot. M. Sieradzka)

Fig. 1. Biały Klasztor (White Convent). In the foreground the main

gate in the stone wall surrounding the central part of the layout

and plantings of chestnut trees in front of the wall

(photo by M. Sieradzka)

Ogrody klasztoru sióstr niepokalanek w Nowym Sączu /Convent gardens of Sisters of Immaculate Conception in Nowy Sącz 23

był od zawsze miejscem uprawy roślin użytkowych, tak

potrzebnych w życiu wspólnoty zakonnej. Połączenie wy 

żej przytoczonych idei i czysto utylitarnego znaczenia

ogrodu jest kluczem do zrozumienia jego roli w życiu

zgromadzenia, co z kolei stanowi podstawę do prawidło-

wego prowadzenia prac rewaloryzacyjnych tej grupy

obiektów.

Niniejszy artykuł jest prezentacją zespołu ogrodów

towarzyszących klasztorowi sióstr niepokalanek, który

powstał pod koniec XIX w. w Nowym Sączu, na terenach

dawnej posiadłości ojców franciszkanów, osadzonych w tym

miejscu jeszcze przez św. Kingę (1234–1292), a wy ru go

wa nych przez cesarza Józefa II (1785). Przed sta wio no

tu krótko dzieje zespołu z ukierunkowaniem na hi storię

kształtowania kompozycji ogrodowej, następnie omówio-

no główne problemy konserwatorskie, badania szaty roś

linnej i kompozycji ogrodowej, a w konsekwencji pro

pozycję kierunku rewaloryzacji ogrodów, by zgodnie ze

sło wami zawartymi we wprowadzeniu, przenosiły one

w przy szłość najpiękniejsze tradycje klasztornej sztuki

ogrodowej.

Historia założenia ogrodów w Białym Klasztorze

Zgromadzenie Sióstr Niepokalanego Poczęcia Naj

świętszej Marii Panny zawiązało się w Rzymie w roku

1859 pod przewodnictwem Matki Józefy Karskiej oraz

Matki Marceliny Darowskiej. Celem powstania zgroma-

dzenia – oprócz służby Bogu – była praca dla Polski, dla

jej przyszłości, dla jej odrodzenia poprzez chrześcijańskie

wychowanie kobiety do odpowiedzialności, wzmocnie nia

duchowego rodziny – w czasach zaborów i prześlado wań

polskości. W roku 1863 domem macierzystym za konu

stał się Jazłowiec w Galicji Wschodniej, gdzie wy pra

cowany został model funkcjonowania wspólnoty i przy 

gotowano ją do dzieła wychowawczego, które siostry

roz po częły już we wrześniu tego samego roku. Z czasem,

wraz ze zwiększającą się liczbą powołań, ale też uczen-

nic, two rzono kolejne fundacje. Nowosądecka, nazywa na

Bia łym Klasztorem, powstała w latach 1894–1897 jako

czwar ta fundacja galicyjska tego zgromadzenia.

W roku 1894 Matka Marcelina, przełożona, zakupiła

od władz Nowego Sącza posiadłość obejmującą: […] rolę

kamienicę [żwirowisko nad rzeką Kamienicą], pastwisko,

las, olszynę i wikliny, potok, realność zwaną Browarem,

parcelę budowlaną, łąkę i drogi polne, staw, ogród z częś

cią Młynówki miejskiej przepływającą przez realność, bez

ogrodu strzeleckiego. W sumie 17 morgów ziemi za

15 000 zł austriackich [6].

Założenie klasztorne ulokowa-

ło się wtedy właściwie pod miastem, pośród otwartego

krajobrazu pól uprawnych, przez który prowadziła droga

polna na stację kolejową oraz druga droga do miasta.

Obecnie obszar klasztoru położony jest w części wschod-

niej śródmieścia Nowego Sącza, otoczony przestrzenią

zurbanizowaną, osiedlami jedno i wielorodzinnymi, dro

gą szybkiego ruchu, całości dopełnia gmach nowego

kościoła i jaskrawy budynek Mc’Donalda (il. 2).

Matka Marcelina Darowska przeznaczyła Biały Kla

sztor na miejsce pracy wychowawczodydaktycznej zgro-

madzenia. Obok szkoły średniej z internatem aż do roku

and for its rebirth by educating women to be responsible

Christian mothers and by providing spiritual support for

families – at the time of the partitions and persecution of

Polishness. In 1863 Jazłowiec in Eastern Galicia became

the motherhouse of the order, where a model of the com-

munity functioning was prepared along with its educa-

tional tasks, which were commenced by the Sisters in

September the same year. In the course of time successive

foundations were set up along with the increasing number

of vocations as well as students. The Nowy Sącz founda-

tion, also called Biały Klasztor (White Convent) was

established in the years 1894–1897 as the fourth Galician

foundation of this congregation.

Il. 2. Teren klasztoru na tle współczesnego zagospodarowania.

Linia o największym zakresie jest granicą założenia pierwotnego,

które swoim terytorium sięgało aż do rzeki Kamienicy. Linia o średnim

zakresie pokazuje granicę współczesnego założenia, linia o najmniej

szym zakresie to granica ścisłej ochrony konserwatorskiej; 1) budynek

klasztoru, 2) zespół zabudowań gospodarczych, 3) budynek kapelanii,

4) grobowiec sióstr, 5) park otaczający klasztor w granicach kamien

nego muru, 6) szklarnie, 7) łąka, 8) fragment niecki po zasypanym

stawie, 9) kościół, 10) figura Matki Bożej stojąca w swoim pierwot-

nym miejscu (dawnym ogrodzie strzeleckim nabytym przez siostry),

11) McDonald’s, 12) hotel, 13) budynek dawnego młyna pracującego

nad Młynówką (na podstawie mapy pozyskanej z portalu MapsGoogle,

https://maps.google.pl/, data dostępu: styczeń 2012)

Fig. 2. The convent grounds against the background of the current

development. The line with the greatest range is the border of the ori

ginal layout, which reached as far as to the Kamienica river. The me

dium range line shows the border of the contemporary layout while the

smallest range line is the border of the strict conservation protection;

1) convent building, 2) farmhouses complex, 3) chaplain building,

4) sisters’ tomb, 5) park around the convent within the stone wall

borders, 6) glasshouses, 7) meadow, 8) fragment of the old pond basin,

9) church, 10) statue of Virgin Mary standing in its original place

(in the former shooting garden that was purchased by the Sisters),

11) McDonald’s, 12) hotel, 13) former mill building situated

upon the Młynówka river (based on the map from the portal

MapsGoogle, https://maps.google.pl/, accessed: January 2012)

24 Miłosława Sieradzka, Małgorzata Milecka

1933 istniała tu bardzo popularna, bezpłatna szkółka lu 

do wopodstawowa dla dzieci z okolicy, szczególnie

z pob liskiej Kolonii Kolejarzy. W roku szkolnym 1897/

1898 w szkole średniej było zaledwie 16 uczennic (licz 

ba ta jednak w miarę lat szybko wzrastała), natomiast

w szkół ce już w pierwszym roku jej funkcjonowania było

aż 120 dzieci.

Od czasu powstania i poświęcenia domu praca apos

tols ka zgromadzenia w Białym Klasztorze trwa nie przer

wanie. Siostry obecnie prowadzą w nim technikum ga stro

nomicznohotelarskie, zasadniczą szkołę gastro nomicz ną,

internat, przedszkole oraz ciastkarnię z małą ka wiarenką

w piwnicach.

Budynek klasztoru (il. 3) projektował Karol Knaus

(1846–1904), znany architekt krakowski, konserwator

i budowniczy wielu obiektów w Krakowie i Galicji (m.in.

ratusza nowosądeckiego) [7]. Na prośbę Matki Marceliny

stworzył również dwa plany ogrodu (pierwszy – o charak-

terze swobodnym nie został widocznie zaakceptowany,

skoro powstał drugi plan – zrealizowany przynajmniej

częś ciowo – il. 4) i w dotychczasowych opracowaniach

kon serwatorskich uznawany jest za twórcę założenia og 

ro dowego otaczającego klasztor.

Jednak podczas przeprowadzonej kwerendy archiwa-

liów okazało się, że Matka Marcelina zerwała współpracę

z Karolem Knausem i zamówiła jeszcze jeden projekt,

który wykonywał Pan Klus

. W liście do Władysława Ha 

lickiego (budowniczego klasztoru) z 20 sierpnia 1895 r.

Matka Marcelina napisała, iż otrzymała nowy plan ogro

du wraz z kosztorysem: […] P. Klus przysłał mi plan

i kosztorys ogrodu. Plan ładny – kosztorys wysoki: bo na

W dokumentach archiwalnych zgromadzenia ani razu nie wymie-

niono imienia Pana Klusa. Być może był to Ignacy Klus. Znaleziono

wzmiankę o nim w książce Wspomnienia ogrodnika Edmunda Jan kow

skiego [8]. Autor opisuje go jako ogrodnika krakowskiego, instrukto

ra praktycznych kursów ogrodnictwa, wykładowcę na Kursach Wie

czorowych Ogrodnictwa prowadzonych przez Towarzystwo Ogrodni cze

w Krakowie. W roku 1903 był członkiem zespołu ekspertów, któ ry

uło żył dobór owoców dla kilku stref Galicji.

In 1894 Mother Marcelina, the Superior, from Nowy

Sącz city authorities bought an estate that comprised […]

a gravel pit on the Kamienica river, a pasture, a forest, an

alder forest with osier beds, a stream, a property called Bro

war, a construction plot, meadows and dirt roads, a pond,

a garden with a part of city millrace (Młynówka) flo wing

through the estate, without a shooting garden. In total 17

morgas of land for 15 thousand Austrian zlotys [6]. In

those times the convent layout was in fact located beyond

the town, among the open landscape of farmlands, inter-

sected by a dirt road leading to the railway station and

another road to leading to town. At present the convent is

situated in the eastern part of Nowy Sącz downtown and

it is surrounded by urban areas, one and multifa mily

estates, a dual carriageway, all topped by a new church

building and a bright McDonald’s building (Fig. 2).

Mother Marcelina Darowska designated Biały Klasztor

to be a place for educational work of the congregation.

Apart from the boarding high school, there was another

school here which existed until 1933, namely a free folk

primary school for local children, especially from the

Il. 3. Klasztor w czasie budowy (1897)

(w zbiorach zgromadzenia w Nowym Sączu)

Fig. 3. Convent during construction works (1897)

(in congregation collections in Nowy Sącz)

Il. 4. Plan ogrodu z 6 sierpnia 1894 r., wykonany przez architekta

Karola Knausa (załącznik do Ewidencji ogrodu z roku 1980/1982,

w zbiorach zgromadzenia w Nowym Sączu)

Fig. 4. Garden plan dated 6 August 1894, made by architect

Karol Knaus (annex to Garden Registry of 1980/1982,

in congregation collections in Nowy Sącz)

Ogrody klasztoru sióstr niepokalanek w Nowym Sączu /Convent gardens of Sisters of Immaculate Conception in Nowy Sącz 25

6000 fl. [9]. Rzeczywiście w archiwum sióstr w Nowym

Sączu odnaleziono jeszcze jeden plan ogrodu, niestety

nie podpisany (il. 5). Ponieważ jednak podziałka skali zo 

stała podana w sążniach (jednostce miary używanej

w tym czasie w zaborze austriackim), wskazuje to na po 

dobny czas powstania co powstanie planu Karola Knausa.

Sama Matka Marcelina przywiązywała dużą wagę do

zagospodarowania ogrodów dla zgromadzenia i miała wi 

zję jego kompozycji. W jednym z listów pisała: […]

Niech Pan będzie łaskaw uprzedzi go [Klusa], że ja nie

chcę nowożytnego, modnego ogrodu, pociętego w kwa-

draciki małemi uliczkami; nie chcę nawet dywanów róż-

nobarwnych kwiatków. Pragnę mieć dużo pięknych drzew,

dających cień (jak wyrosną). Szerokie chodniki, abyśmy

miały gdzie chodzić a dzieci biegać, parę wyszutrowanych

dla tych placów, na gry; dużo róż, trochę lilji, dużo krze-

wów, bzów, jaśminu itd. Pragnę aby był sad złożony z naj

lepszych gatunków owocowych drzew – uważam za ko 

nieczny ogród warzywny, aby dom miał pod dostatkiem

jarzyn, inspekta, szparagarnię. Drzewa mi najmilsze są:

świerki, lipy, kasztany, akacyje. Oto co główne wedle

myśli mojej. Teren nasz pod ogród, wydaje mi niełatwy do

urządzenia, gatunek ziemi nie najlepszy. Stawek potrzebu-

je koniecznie oczyszczenia, wyszlamowania. Okropnie mi

nie dogodził P. Knaus, posuwając na jedną stronę w bok

budynek klasztorny, na jedną moją uwagę, że cały ogró-

dek wokoło niego szufladkowato wygląda, bez porozumie-

nia ze mną. Ztąd wynikła konieczność dokupienia grun 

nearby railway workers’ estate Kolonia Kolejarzy. In the

school year 1897/1898 the high school had only 16 stu-

dents (in time this number increased fast), whereas the

primary school already in the first year of its functioning

had as many as 120 children.

Since the moment the Sisters’ house was established

and consecrated, the educational activity of the congrega-

tion in Biały Klasztor has continued incessantly. At pres-

ent the Sisters run there a catering and hotel technical

high school, a catering vocational school, a boarding

house and a confectioner’s with a small café in the cellars.

The convent building (Fig. 3) was designed by Karol

Knaus (1846–1904), a wellknown architect from Cracow

who was also a restorer and builder of numerous objects

in Cracow and Galicia (such as the town hall in Nowy

Sącz) [7]. When requested by Mother Marcelina, he worked

out two plans of the garden (the first one was rather free

and it must have been rejected since the other one was

created – at least partly implemented, see Fig. 4) and in

the previous conservatory studies he is considered to be

the author of the garden layout that surrounds the convent.

However, as the query of the archival records proved,

it turned out that Mother Marcelina decided to stop coop-

eration with Karol Knaus and commissioned one more

project which was executed by Mr. Klus

. In her letter to

Władysław Halicki (a builder of the convent) dated

20 Au gust 1895 Mother Marcelina wrote that she re 

ceived a new garden plan along with an estimate: […] Mr.

Klus sent me a garden plan with an estimate. The plan is

nice, the estimate high, it amounts to 6000 fl. [9]. In fact,

one more garden plan was found in the congregation

archives in Nowy Sącz, unfortunately unsigned (Fig. 5).

Taking into account the fact that the measuring scale was

given in fathoms (the unit of measure used at that time in

the Austrian partition), we can assume that its time of

origin was not far from the Karol Knaus’ plan.

Mother Marcelina herself placed great emphasis on

development of gardens for the congregation and she had

her vision of the garden arrangement. In one of her letters

she wrote: […] Could you be so kind as to forewarn him

[Klus] that I do not want a modern fashionable garden cut

into squares by tiny streets; I don’t even want multico

lored carpets of flowers. I would like to have a lot of

beautiful trees giving shade (when they grow up). Wide

foot paths where we could tread and where children could

run, some gravel squares for play; many roses, some lil-

ies, plenty of bushes, lilac, jasmine etc. I wish to have

a garden of the best species of fruit trees, a vegetable

garden is a must so that we could have plenty of vegeta-

bles, a hotbed and asparagus fields. The dearest to me are

trees: spruces, lindens, chestnuts, acacias. This is what

In the congregation archival documents, there is no mention of

Mr. Klus’ first name. Perhaps it was Ignacy Klus. A mention of him can

be found in book Wspomnienia ogrodnika (Gardener’s Memoirs) by

Edmund Jankowski [8]. The author describes him as a Cracow gardener,

an instructor of prac tical gardening courses, a lecturer at Horticulture

Evening Courses conducted by the Horticulture Association in Cracow.

In 1903 he was a member of a team of experts who prepared a selection

of fruits for a few Galicia zones.

Il. 5. Domniemany plan ogrodu Klusa z sierpnia 1895 r.

(w zbiorach zgromadzenia w Nowym Sączu)

Fig. 5. Alleged plan of Klus’ garden from August 1895

(in congregation collections in Nowy Sącz)

26 Miłosława Sieradzka, Małgorzata Milecka

tu od strony wschodniej. Niech Pan łaskawie dotknie tej

kwestyi z właścicielką owego gruntu, a także kwestyi na 

bycia dla nas ogrodu strzeleckiego

Badania ogrodu klasztornego

Badania ogrodów należących do Białego Klasztoru

zostały poprzedzone szczegółową inwentaryzacją zaso bu

przyrodniczokrajobrazowego oraz studium histo ryczno

kompozycyjnym całego zespołu. W badaniach wy ko

rzystano metody bezpośrednie i pośrednie [10]. Me tody

bezpośrednie polegały na przeprowadzeniu szczegóło

wej inwentaryzacji dendrologicznej oraz terenowej i spo

rządzeniu dokumentacji fotograficznej. Pozwoliło to na

rozpoznanie stanu zachowania obiektów budowlanych

i przy rodniczych znajdujących się na obszarze założe

nia. Na podstawie zebranych danych określona została

w przy bliżeniu struktura wiekowa drzew

. Pozwoliło to

ok reślić najstarszy drzewostan, najprawdopodobniej po 

chodzący z okresu budowy założenia, i porównać jego

stan zachowania z układem pierwotnym, na podsta 

wie analiz, posiłkując się dostępnymi materiałami źródło

wymi.

Metody pośrednie polegały przede wszystkim na ze 

braniu i przeanalizowaniu dość bogatych (jak się szczęś

liwie okazało) źródeł historycznych. Udało się bowiem

dotrzeć do bardzo interesującej korespondencji Matki

Przełożonej z architektem i budowniczym klasztoru

z cza sów jego powstawania, zachowała się umowa wstęp-

na z ar chitektem, inne umowy i rachunki za wykonane

pra ce. Do naszych czasów przetrwało wiele planów budo-

wy, w tym plany ogrodu, a także mapy ewidencyjne i ka 

tastralne. Zachowały się też liczne zdjęcia z różnych ok 

resów istnienia założenia.

Źródła archiwalne do dziejów ogrodów klasztornych, na

jakie natrafiono w zbiorach sióstr, są bardzo bogate i in 

teresujące. Warto wymienić najważniejsze spośród nich.

Korespondencja:

– Listy Matki Marceliny do osób świeckich – przedru-

kowane w Pismach, tom 82; Archiwum Główne Sióstr

Niepokalanek w Szymanowie;

– Korespondencja Karola Knausa (z lat 1894–1896);

Archiwum Główne Sióstr Niepokalanek w Szymanowie,

sygn. teczka H1/2;

– Korespondencja Władysława Halickiego (z lat 1895–

1898) dotycząca budowy klasztoru; Archiwum Głów ne

Sióstr Niepokalanek w Szymanowie, sygn. teczka H1/4;

– Korespondencja Matki Marceliny i Siostry Pauli

z ar chitektami i dostawcami (z lat 1895–1896); Archiwum

Główne Sióstr Niepokalanek w Szymanowie, sygn. Pud.

16.3 VI.

Plany i mapy:

– Plan ogrodu z 15 lipca 1894 r., wykonany przez ar 

chitekta Karola Knausa; Archiwum Główne Sióstr Nie

pokalanek w Szymanowie, sygn. teczka H1/5;

List do W. Halickiego z 17 V 1895 r., Listy M. Marceliny do osób

świeckich, tom 82 (przedrukowane), s. 104; oryginał: Pud 16.3.IV 8.11.

Na podstawie [11].

I cherish most. The terrain for the garden is not easy to

arrange, the soil is far from the best. The pond needs

thorough cleaning, silt removing. The design by Mr. Klus is

totally unsuitable as it shifted a convent building to the side,

at my remark that the whole surrounding garden looks too

“drawerlike”, without consulting me. Therefore, we have

to buy more grounds on the eastern side. Could you please

discuss this issue with the owner of these grounds as well

as the issue of purchasing a shooting garden for us

Research on the convent garden

Research on the convent gardens belonging to Biały

Klasztor was preceded by a detailed naturelandscape re 

source inventory and a historical and compositional study

of the whole complex. Direct and indirect methods were

used for the research purposes [10]. Direct methods in 

volved a detailed dendrological and field inventory as

well as preparing photographic documentation. As a re 

sult, the state of preservation of buildings and natural

ob jects situated within the layout was recognized. On the

basis of the collected data, it was possible to determine

roughly the age structure of the trees

. This made it possi

ble to specify the oldest stand of trees originating most

probably from the times of the layout construction and

compare the state of preservation with the original system

on the basis of comparative analyses with the use of avail-

able source materials.

Indirect methods consisted mainly in collecting and

analysing quite rich (as it turned out) historical sources.

We luckily managed to reach the very interesting corre-

spondence of Mother Superior with the architect and

builder of the convent from the time of its construction,

a preliminary contract with the architect as well as other

contracts and bills for the performed works. Many build-

ing plans survived until our times, including garden plans

along with registration and cadastral maps. There are also

numerous photographs of the layout coming from various

periods.

The archival sources referring to the history of convent

gardens, which were found in the Sisters’ collections, are

very rich and interesting. It is worth mentioning the most

important among them.

Correspondence:

– Letters to laypersons by Mother Marcelina; reprin

ted in Pisma, vol. 82, Main Archives of the Sisters of the

Immaculate Conception of the Blessed Virgin Mary in

Szymanów;

– Correspondence by Karol Knaus (from the years

1894–1896); Main Archives of the Sisters of the Imma

culate Conception of the Blessed Virgin Mary in Szy

manów, register number H1/2;

– Correspondence by Władysław Halicki (from the

years 1895–1898) regarding the convent construction;

Main Archives of the Sisters of the Immaculate Conception

Letter to W. Halicki from 17 V 1895, Letters to laypersons by

M. Marcelina, volume 82 (reprinted), p. 104; original: Pud 16.3.IV 8.11.

On the basis of [11].

Ogrody klasztoru sióstr niepokalanek w Nowym Sączu /Convent gardens of Sisters of Immaculate Conception in Nowy Sącz 27

– Rysunek domku furtowego i galerii arkadowej

z 18 lip ca 1894 r., podpisany przez Karola Knausa; Ar 

chiwum Główne Sióstr Niepokalanek w Szymanowie,

sygn. teczka H1/5;

– Szkic ogrodu z 6 sierpnia 1894 r., wykonany przez

architekta Karola Knausa (załącznik do Ewidencji ogro

du z roku 1980/1982); Zbiory Sióstr Niepokalanek

w No wym Sączu;

– Sytuacja parcel przed kupnem w 1894 r.; Archiwum

Główne Sióstr Niepokalanek w Szymanowie, sygn. tecz

ka H1/5;

– Sytuacja projektowanej budowy klasztoru w No wym

Sączu, sierpień 1894 r.; Archiwum Główne Sióstr Nie

pokalanek w Szymanowie, sygn. teczka H1/5;

– Plan całego obszaru, który siostry nabyć chciały,

praw dopodobnie rok 1894; Archiwum Główne Sióstr

Nie pokalanek w Szymanowie, sygn. teczka H1/5;

– Plany klasztoru z 1894 i 1895 r. wykonane przez ar 

chitekta Karola Knausa; Zbiory Sióstr w Nowym Sączu;

– Rysunki elewacji budynku klasztoru, 4 sztuki; Zbio

ry Sióstr w Nowym Sączu;

– Szkic projektu ogrodzenia i bramy z 1895 r. – podpi-

sane przez Karola Knausa; Archiwum Główne Sióstr

Niepokalanek w Szymanowie, sygn. teczka H1/5;

– Szkic planu grobowca – autorstwa budowniczego

klasztoru – Władysława Halickiego; Zbiory Sióstr w No 

wym Sączu;

– Szkic ogrodu, brak daty i autora, prawdopodobnie

rok 1895, autor: wykonawca ogrodu – Pan Klus; Zbiory

Sióstr w Nowym Sączu;

– Sytuacja parcel w kwietniu 1907 r.; Archiwum

Głów ne Sióstr Niepokalanek w Szymanowie, sygn.

teczka H1/5;

– Plan sytuacyjny zabudowań i ogrodu – prawdopo-

dobnie okres po II wojnie światowej; Archiwum Główne

Sióstr Niepokalanek w Szymanowie, sygn. teczka H1/5.

Ważnym uzupełnieniem tych materiałów były publika-

cje dotyczące historii zgromadzenia [6], historii Białego

Klasztoru [12] oraz rozmowy z siostrami w Nowym Są 

czu i Szymanowie, gdzie mieści się obecnie ich główny

dom zakonny.

Analiza obu pierwotnych planów kompozycji ogro-

dów, a także analiza porównawcza założenia znanego ze

zdjęć i planów archiwalnych oraz współcześnie istnieją-

cego, jak również wspomnienia sióstr wskazują na to, iż

żaden z tych planów nie został w pełni zrealizowany.

Nie które rozwiązania jeszcze inaczej ukierunkowały wa 

runki życia zgromadzenia.

Przeprowadzone badania i analizy wykazały, że:

– założenie klasztorne nie zachowało się w historycz-

nych granicach;

–

dużej zmianie uległy obszary otaczające zespół klasz

torny,

a stopień tych przekształceń jest nieodwracalny

;

– stan zachowania historycznego układu, w granicach

pozostających obecnie we władaniu sióstr, jest dość dobry

– część centralna i południowa zachowały się w prawie

niezmienionych granicach i wymagają tylko oczyszcze-

nia z narosłych elementów zagospodarowania, uczytel-

nienia historycznej kompozycji, w niektórych miejscach

przywrócenia jej elementów;

of the Blessed Virgin Mary in Szymanów, register number

H1/4;

– Correspondence by Mother Marcelina and Sister

Paula with architects and suppliers (from the years 1895–

1896); Main Archives of the Sisters of the Immaculate

Conception of the Blessed Virgin Mary in Szymanów,

Plans and maps:

– Plan of the garden dated July 15, 1894, made by

architect Karol Knaus; Main Archives of the Sisters of the

Immaculate Conception of the Blessed Virgin Mary in

Szymanów, register number H1/5;

– Drawing of the gate house and arcade gallery from

July 18, 1894, signed by Karol Knaus; Main Archives of

the Sisters of the Immaculate Conception of the Blessed

Virgin Mary in Szymanów, register number H1/5;

– Sketch of the garden from August 6, 1894; made by

architect Karol Knaus (annex to Garden Registry of

1980/1982); Sisters’ Collections in Nowy Sącz;

– Location of plots of land before the purchase in

1894; Main Archives of the Sisters of the Immaculate

Conception of the Blessed Virgin Mary in Szymanów,

– Location of the designed construction of the convent

in Nowy Sącz, August 1894; Main Archives of the Sisters

of the Immaculate Conception of the Blessed Virgin Mary

in Szymanów, register number H1/5;

– Plan of the whole area, which sisters wanted to pur-

chase, probably 1894; Main Archives of the Sisters of the

Immaculate Conception of the Blessed Virgin Mary in

Szymanów, register number H1/5;

– Plans of the convent from 1894 and 1895 made by

architect Karol Knaus; Sisters’ Collections in Nowy Sącz;

– Drawings of the convent building facades, 4 pieces;

Sisters’ Collections in Nowy Sącz;

– Sketch of the fence and garden design from 1895 –

signed by Karol Knaus; Main Archives of the Sisters of

the Immaculate Conception of the Blessed Virgin Mary in

Szymanów, register number H1/5;

– Sketch of the tomb plan – by the convent’s builder

– Władysław Halicki; Sisters’ Collections in Nowy Sącz;

– Sketch of the garden, no date or author, probably

1895, author: the garden’s executor – Mr. Klus; Sisters’

Collections in Nowy Sącz;

– Location of plots of land In April 1907; Main Ar 

chives of the Sisters of the Immaculate Conception of the

Blessed Virgin Mary in Szymanów, register number H1/5;

– Plan of the buildings and gardens – probably the

period after World War II; Main Archives of the Sisters of

the Immaculate Conception of the Blessed Virgin Mary in

Szymanów, register number H1/5.

Publications on the history of the order [6], the history

of the White Convent [12] and conversations with sisters

in Nowy Sącz and Szymanów, where their main con 

vent house is situated at present, constituted an important

complementation to these materials.

The analysis of both original plans of the gardens’

arrangements and the comparative analysis of the layout

known from photographs and archival plans and of the

present layout as well as memories of sisters indicate that

28 Miłosława Sieradzka, Małgorzata Milecka

– największym i nieodwracalnym zmianom uległa

część północna założenia;

– zachowały się wszystkie budynki i elementy małej

ar chitektury z czasów powstania założenia (obecne bu 

dynki klasztoru i kapelanii znajdują się w dobrym sta nie

technicznym, pozostałe obiekty należy poddawać w mia

rę potrzeb i możliwości finansowych zakonu pracom

konserwacyjnym oraz renowacyjnym; należy przy tym

zauważyć, że najwięcej starań potrzebują budynki w ze 

spole gospodarczym);

– na przestrzeni lat narosła warstwa obiektów gospo-

darczych i wewnętrznych przegrodzeń stanowiących

dysonans wewnętrznej kompozycji;

– starodrzew zachował się w niewielkim stopniu, ale

prowadzone były przez siostry nasadzenia, szczególnie

w ramach alei parkowych;

– na terenie parku znajduje się jeden pomnik przyrody

i kilka drzew okazowych, wśród których najsłynniejszy

jest tulipanowiec amerykański posadzony jeszcze przez

Matkę Marcelinę;

– istniejące ubytki w nasadzeniach komponowanych

oraz nieskończona pielęgnacja drzewostanu z roku 2010

predestynują do jej zakończenia zgodnie z projektem gos

podarki drzewostanem oraz projektem rewaloryzacji.

Próba rewaloryzacji ogrodu

Na podstawie zarysowanych powyżej badań i analiz

zostały wypracowane główne kierunki proponowanych

działań rewaloryzacyjnych (il. 6). Rewaloryzacja powin-

na objąć cały zespół w zachowanych do czasów współ-

czesnych granicach, pokrywających się z terenem po 

zosta jącym we władaniu sióstr niepokalanek w Nowym

Są czu. Jest to jednocześnie teren wpisany do rejestru za byt-

ków. Proponowane działania w głównych wytycznych:

– nawiązują do kompozycji pierwotnej z czasów po w-

stania klasztoru w latach 1894–1898 oraz początkowego

jego istnienia – do I wojny światowej;

– nawiązują do tradycji ogrodu klasztornego [13]

z po działem funkcjonalnym na strefy przeniknięte symbo

liką chrześcijańską – ogrody służące celom wspólnoto-

wym, prywatnym, naukowym, kontemplacyjnym, wypo-

czynkowym, a także użytkowym;

– uwzględniają współczesne uwarunkowania oraz po 

trzeby zakonu.

W części środkowej założenia klasztornego (zawartej

w ramach kamiennego muru otaczającego budynek klasz-

toru) zaplanowana została rekonstrukcja układu na pod-

stawie historycznych planów, w szczególności następu

jące działania:

–

oczyszczenie kompozycji z obiektów i elementów

dys harmonizujących, takich jak obiekty gospodarcze i prze

grodzenia wewnętrzne;

– podkreślenie punktów węzłowych kompozycji w po 

staci placyków oraz renowacji nawierzchni alejek (pow

rót do alejek żwirowych) i uzupełnienia ubytków w na 

sadzeniach alejowych;

– w części wschodniej parku, w miejscu po wyburzo-

nych szklarniach odtworzenie ogrodu ozdobnokontem-

placyjnego; na swoje historyczne miejsce, na osi wschod-

none of these plans was fully realized. Some solutions

influenced life conditions of the order in completely diffe

rent ways.

The research and analysis which were carried out

showed the following aspects:

– the convent layout is not preserved in its historical

borders;

– the areas surrounding the convent complex under-

went significant changes and the degree of these transfor-

mations is irreversible;

– the condition of the layout historical preservation,

within the limits owned at present by sisters, is quite good

– the central and southern part were preserved in almost

unchanged limits and require only a removal of accu

mulated management elements, making the historical

arran gement more understandable and restoration of its

components in some places;

– the northern part of the layout underwent the largest

and irreversible changes;

– all buildings and elements of street furniture from

the period of the layout’s foundation were preserved

(present buildings of the convent and the chaplaincy are

in good technical condition, whereas other objects must

be subjected to restoration and renovation works accord-

ing to the needs and financial capabilities of the order;

however, it should be noted that buildings in the farm

complex require the greatest care;

– over the years the layer of farm facilities and inter-

nal divisions, which introduced dissonance of the internal

arrangement, became much bigger;

– old trees were preserved to a small degree but trees

were planted by sisters, particularly within the frames of

park alleys;

– in the territory of the park there is one natural monu-

ment and several show trees among which American tulip

tree is most famous – it was planted by Mother Marcelina;

– the existing losses in the designed plantings and

unfinished maintenance of the 2010 stand of trees prede-

termine its completion in accordance with the stand man-

agement project and the restoration project.

Attempt at restoring the garden

On the basis of the above presented research and

analyses, the main directions of the suggested restoration

works were prepared (Fig. 6). Restoration works ought to

include the whole complex in the preserved current bor-

ders which are the same as the area owned by the Sisters

of the Immaculate Conception of the Blessed Virgin Mary

in Nowy Sącz. At the same time this area is entered in the

main guidelines:

– refer to the original layout from the times of the

convent construction in the years 1894–1898 and its

beginnings until World War I;

– refer to the convent garden tradition [13] function-

ally divided into zones with deep Christian symbolism –

the gardens used for various community purposes as

well as private, scientific, contemplation, relaxation and

others;

Ogrody klasztoru sióstr niepokalanek w Nowym Sączu /Convent gardens of Sisters of Immaculate Conception in Nowy Sącz 29

– take into consideration current conditions and needs

of the order.

In the central part of the convent layout (within the

boundaries of the stone wall that surrounds the convent

building), the system reconstruction is planned on the

basis of historic plans, particularly the following actions:

– removal of the elements that cause disharmony such

as farm buildings and internal divisions;

– in the eastern part of the park, in the places of the

demolished greenhouses, renovation of the ornamental

niej elewacji klasztoru, przewidziany jest powrót posą 

gu Serca Pana Jezusa; wokół niego odtworzona zostanie

ra bata różana;

– powstanie ogrodu warzywnego (przeniesionego

z og rodu dolnego) na północ od ogrodu ozdobnego, wo 

kół pozostawionego budynku kotłowni z małą szklarnią

na piętrze; jest to element nowy w stosunku do pierwotne

go zagospodarowania, ale nawiązuje do funkcjonujących

tutaj od lat 70. XX w. upraw szklarniowych, ogród ten

będzie oddzielony od otoczenia wysokim żywopłotem;

Il. 6. Projekt rewaloryzacji założenia ogrodowego Białego Klasztoru w Nowym Sączu: 1) wirydarz – zagospodarowanie, 2) aleje kasztanowcowe

– uzupełnienie, 3) aleje grabowe – uzupełnienie, 4) figura Serca Pana Jezusa – przeniesienie na pierwotne miejsce z odtworzeniem rabaty różanej,

5) studnia ogrodowa – adaptacja, 6) ogród warzywny ze szklarenką – dekompozycja, 7) kojec dla psa – restauracja, 8) dziedziniec

gos podarczy z zaadaptowaną studnią, gazonem oraz letnim ogródkiem dla ciastkarni, 9) parking na 16 miejsc postojowych,

10) zespół gospodarczy zaadaptowany na obiekt hotelowogastronomiczny, 11) dziedziniec z tulipanowcem, zaadaptowaną studnią i letnim

ogródkiem, 12) parking na 12 miejsc, 13) ogród kwiatowoziołowy – restauracja, 14) sad klasztorny – częściowe odtworzenie,

15) aleja w ogrodzie dolnym ze szpalerami krzewów owocowych – odtworzenie, 16) łąka niezapominajkowa w niecce dawnego stawu

– adaptacja, 17) ścieżka zdrowia, 18) zieleń wysoka osłaniająca, 19) zieleń uzupełniająca otoczenie grobowca, 20) aleja główna – uzupełnienie,

21) aleja jesionowa jako zakończenie głównej osi widokowej i akcent powiązania z otoczeniem, 22) tulipanowiec jako zakończenie osi

widokowej i akcent powiązania z otoczeniem

Fig. 6. Project of restoration of the White Convent garden layout in Nowy Sącz: 1) viridarium (patio) – development, 2) chestnut avenues

– supplementation, 3) hornbeam avenues – supplementation, 4) statue of the Heart of Jesus – transferring to the original place and restoring

the rose flowerbed, 5) garden well – adaptation, 6) vegetable garden with a small greenhouse – decomposition, 7) dog play pen – restoration,

8) courtyard with an adapted well, a lawn and a summer garden for patisseries, 9) car park with 16 spaces for vehicles, 10) farm complex

adapted as a hotel and restaurant facility, 11) courtyard with an American tulip tree, an adapted well and a summer garden, 12) car park with

12 spaces, 13) flower and herb garden – restoration, 14) convent orchard – partial reconstruction, 15) alley in the lower garden with rows

of fruit shrubs – reconstruction, 16) forgetmenot meadow in the old pond basin – adaptation, 17) fitness trail, 18) surrounding high green,

19) green supplementing the tomb area, 20) main avenue – supplementing, 21) ash avenue as the end of the main viewing axis and a link

with surroundings, 22) american tulip tree as the end of the viewing axis and a link with the surroundings

30 Miłosława Sieradzka, Małgorzata Milecka

– utworzenie parkingu w części północnozachodniej

parku, w miejscu zlikwidowanych kurników i ogrodu wa 

rzywnego, blisko wjazdu gospodarczego na teren klasz

toru;

– zagospodarowanie dziedzińca gospodarczego, z za 

adaptowaną na element ozdobny istniejącą studnią oraz

aranżacją niskiej zieleni;

– zagospodarowanie wirydarza.

Część południowa założenia klasztornego obejmująca

tereny towarzyszące kapelanii i grobowca nie była objęta

opracowaniem na żadnym historycznym planie. Nie za 

chowały się właściwie zdjęcia tych obszarów, choć wia-

domo, że dość długo były wykorzystywane jako grunty

orne. Przez ich środek, położona na osi całego założenia,

przebiega aleja prowadząca do głównej bramy. Zaplano wa

ne zostały zabiegi renowacyjne w obrębie jej na wierzch 

ni, uzupełnienie ubytków w nasadzeniach drzewo sta nu oraz

przy wrócenie klombu na podjeździe przed bramą.

Poza tym zaproponowano ogólne uporządkowanie za 

stanego układu, czyli:

– pielęgnację istniejącej zieleni;

– przesadzenie w miejsca bardziej przestronne dość

młodych szpalerów platanów i surmii posadzonych kilka

lat temu przez siostry;

– dosadzenia drzew i krzewów o charakterze osłono-

wym od ulicy Królowej Jadwigi oraz osiedla Milenium;

– na kwartale z grobowcem, w celu zachowania rów-

nowagi kompozycyjnej – dosadzenie swobodnie ułożo-

nych drzew i krzewów wzdłuż granic założenia oraz wo 

kół murów grobowca.

W części północnej założenia klasztornego, stanowią-

cej pozostałość dawnego ogrodu dolnego, ze względu na

zbyt duże uszczuplenie tego obszaru i nieodwracalne

przekształcenia, niemożliwe jest przywrócenie stanu pier-

wotnego zagospodarowania. Nawiązując jednak do za 

chowanego planu z 1895 r. oraz zdjęć archiwalnych,

prze widziano zaakcentowanie głównej osi całego założe 

nia po przez odtworzenie podwójnej alejki z zielonym

ga zo nem w środku i podkreślonej po obu stronach żywo

płotem. Po lewej stronie alejki przewidziano adaptację

istniejącego tu i mało wykorzystanego zespołu gos po

darczego na obiekt o funkcji hotelowogastronomicznej.

Może on być źródłem dodatkowych dochodów dla sióstr,

jak również stanowić miejsce edukacji i praktyk dla

uczennic z technikum gastronomicznohotelarskiego oraz

zawodowej szkoły gastronomicznej. Ze względu na są 

siedztwo z ruchliwą arterią planuje się likwidację ogrodu

warzywnego położonego na północ od zabudowy ze 

społu. W tym miejscu proponuje się posadzenie sadu

(ozdobnego) oraz lokalizację parkingu obsługującego

planowany zajazd. Po prawej stronie alejki, na terenie

sięgającym do obecnego przedeptu, który dawniej był

jedną z alejek okalających staw, planuje się odtworzenie

sadu klasztornego (użytkowego), ze starymi odmianami

drzew owocowych. Ostatnie wnętrze ogrodowe stanowi

pozostała część niecki zasypanego stawu wraz z terenami

ją otaczającymi. Ponieważ zlikwidowane zostało boisko

szkolne w sadzie, a siostry prosiły o uwzględnienie po 

trzeby wygospodarowania terenów sportowych dla swo-

ich uczennic, zaplanowana została tutaj ścieżka zdro wia.

contemplation garden; Statue of the Heart of Jesus is to

come back to its historical location, i.e. on the axis of the

convent eastern facade, along with a rose flowerbed re 

stored around it;

– setting up a vegetable garden (transferred from the

lower garden) north of the ornamental garden, around

the aban doned boiler house with a small glasshouse on the

first floor; this is a new element in relation to the ori ginal

de ve lopment, but it refers to the greenhouses existing

here since the 1970

; this garden will be separated from

the surroundings by means of a high hedge;

– building a car park in the northwest part of the park,

at the place of liquidated chicken houses and a vegetable

garden, near the back entrance to the convent premises;

– development of the farm courtyard, with adapting

the existing well as an ornamental element and arrange-

ment of low green;

– development of the viridarium (patio).

The southern part of convent layout comprising the

area around the chaplaincy and the tomb was not included

in any studies on the historical plans. No photographs of

these areas survived until our times, although we do know

that they were used as arable land for quite a long time.

An alley leading to the main gate located on the main axis

of the entire layout runs in their central part. There are

plans to renovate its surface, to supplement defects in

plantings of trees and reconstruct the flower bed in the

driveway in front of the main gate.

Additionally, the general ordering of the existing sys-

tem was proposed as follows:

– taking care of the existing green;

– replanting rows of young plane trees and catalpas

that were planted by the sisters a few years ago to more

spacious areas;

– planting more trees and bushes as a means of pro

tection from the side of Królowej Jadwigi Street and Mi 

le nnium estate’;

– additional plantings of freely arranged trees and

bushes along the layout’s boundaries and around the

tomb’s walls in the tomb quarter in order to maintain

com positional balance.

In the nothern part of the convent layout that consti-

tutes the remnant of the former lower garden, due to

depletion of the area and irreversible transformations, it is

im possible to reconstruct the state of the original deve

lopment. However, referring to a preserved plan dating

from 1895 and archival photographs, there are plans to em 

phasize

the main axis of the entire layout by reconstru

cting a double alley with a green lawn in the middle

surrou nded by a hedge on both sides. On the left side of

the alley there is a rarely used farm building which is

to be adapted into a hotel and restaurant facility. This may

be a source of additional revenue for the sisters and it

can be a good place for education and professional prac-

tice for students of the local catering and hotel technical

high school and the catering vocational school. Due to the

pro ximity of a busy thoroughfare, a vegetable garden situ-

ated north of the complex development is to be liqui dated.

In its place an ornamental orchard is proposed to be

planted along with a car park to service the planned inn.

Ogrody klasztoru sióstr niepokalanek w Nowym Sączu /Convent gardens of Sisters of Immaculate Conception in Nowy Sącz 31

Bę dzie ona miała charakter krajobrazowy, swobodny, sprzy

jający kontemplacji. Żwirowe, wijące się ścieżki bę dą

rozszerzać się płynnie w kilku miejscach, tworząc placy-

ki, na których mają być ustawione urzą dzenia do ćwiczeń.

Aby nawiązać do istniejącego tu kiedyś stawu, nieckę po

nim planuje się obsadzić łąką kwietną o niebieskiej bar-

wie kwiatów.

Na koniec, aby uwypuklić znaczenie centralnie poło-

żonego ogrodu, jakim w każdym założeniu klasztornym

jest wirydarz, opracowany został projekt jego zagospoda-

rowania (il. 7) oraz doboru gatunkowego nasadzeń roślin-

nych dla tego miejsca. W oparciu o historyczną ideę wi 

rydarza [14] zaproponowany został:

– podział przestrzeni na cztery kwatery ogrodowe,

przecięte alejkami na planie krzyża;

– basen z fontanną przed figurą Matki Bożej z Dzie

ciątkiem (zamiast obecnego kwietnika) – w punkcie cen-

tralnym, na przecięciu alejek, wpisujący się w „symbol

wody żywej”;

– niski żywopłot z bukszpanu otaczający wnętrza kwa

ter w postaci trawnika z akcentami roślinnymi;

– dobór roślin inspirowany symboliką roślin biblij-

nych oraz symboliką maryjną.

Ideą projektową wirydarza było takie dopełnienie wnę

trza roślinnością, aby stworzyć klimat intymności i wy ci-

szenia sprzyjającego kontemplacji. Kolorystyka kwia tów

nawiązywać ma do kolorystyki wykorzystanej przez sio-

stry w swoich szatach zakonnych i symbolizującej czy-

On the right side of the alley, in the area reaching the

existing shortcut footpath which used to be one of the

alleys surrounding the pond, there are proposals to recon-

struct the convent orchard with old varieties of fruit trees.

The last garden interior is a remaining part of the old pond

basin that was covered up along with its surroundings.

Due to the fact that a school playground in the garden was

liquidated, and the sisters signalled a necessity for some

sport facilities for their female students, a fitness trail is

planned in this place. Its free landscaped character shall

facilitate contemplation. Gravel winding paths will broad-

en smoothly in several locations, thus creating small

squares where some exercise equipment shall be placed.

In order to make a reference to the pond which used to be

there, its basin shall be planted with a flower meadow of

bluecoloured flowers.

Finally, to emphasize the importance of a centrally

located garden which in every convent layout is a viri-

darium (patio), a project of its development was prepared

too (Fig. 7) along with the selection of various plant spe-

cies for this place. Based on the historical idea of a viri-

darium [14], the following proposals were made:

– division of the space into four garden quarters, inter-

sected by alleys on a cruciform plan;

– pool with a fountain in front of the Statue of Holy

Mary with Child (instead of the existing flowerbed), situ-

ated centrally, at the intersection of alleys, referring to the

“symbol of living water”;

– low boxwood hedge surrounding the interiors of the

quarters in the form of a lawn with plant accents;

– selection of plants inspired by symbols of Biblical

plants and Marian symbolism.

The design idea of the viridarium was to supplement

the interior with plants in such a way so as to create the

climate of intimacy and silence facilitating contempla-

tion. The colours of flowers were to refer to the colours

used by the sisters in their robes symbolising chastity and

immaculate Mother of God, so they are white, blue and

sapphire, at times broken by pink or pastel yellow, just to

revive them.

In conclusion, we should add that the project outlined

above was prepared taking into account remarks and sug-

gestions of the sisters so that it would meet their expecta-

tions. After the project works were finalised, it was pre-

sented to the Sisters of the Immaculate Conception of the

Blessed Virgin Mary in Nowy Sącz, and they accepted it

with satisfaction and welcomed the declaration of imple-

menting the vision of a new convent garden, but taking into

consideration its long tradition. Let us hope that this garden

shall be not only a place of meeting the needs of the com-

munity but also a specific witness to the old tradition,

although now in a considerably changed modern landscape.

Translated by

Bogusław Setkowicz

Il. 7. Projekt zagospodarowania wirydarza: 1) basen z posągiem

Najświętszej Marii Panny i fontannami – renowacja i przywrócenie

funkcji, 2) schody główne i krata kuta z metalu – renowacja,

3) schody boczne – renowacja, 4) alejki żwirowe – renowacja,

5) rabaty roślinne, 6) obwódki żywopłotu z bukszpanu,

7) trawnik gazonowy, 8) drzewo jabłoni ozdobnej Red Sentinel,

9) krzewy cisu pośredniego Hicksii, 10) krzewy żywotnika

zachodniego Ellwangeriana, 11) donice z roślinami,

12) ławki

Fig. 7. Project of viridarium development: 1) pool with the statue

of Blessed Virgin Mary and fountains – renovation and reconstruction

of functions, 2) main stairs and forged metal grille – renovation,

3) side stairs – renovation, 4) gravel alleys – renovation,

5) plant flowerbeds, 6) boxwood hedge rims, 7) grass lawn,

8) Red Sentinel decorative apple tree, 9) Hicksii Anglojap yew bushes,

10) Ellwangeriana white cedar bushes, 11) pots with plants,

12) benches

32 Miłosława Sieradzka, Małgorzata Milecka

stość oraz niepokalanie Matki Bożej, a więc bieli, błękitu

i szafiru, przełamanych czasem dla ożywienia – różem

oraz pastelową żółcią.

W podsumowaniu należy dodać, że powyżej zaryso-

wany projekt opracowywany był z uwzględnieniem uwag

i sugestii sióstr, po to by spełniał ich oczekiwania. Po

finalizacji prac projektowych został przedstawiony sio-

strom niepokalankom z Nowego Sącza, które przyjęły go

z zadowoleniem i deklaracją realizowania wizji nowego,

ale uwarunkowanego wieloletnią tradycją, ogrodu klasz-

tornego. Miejmy nadzieję, że ogród ten będzie nie tylko

miejscem realizowania potrzeb wspólnoty, ale swoistym

świadkiem dawnej tradycji, choć we współczesnym, znacz

nie zmienionym już krajobrazie.

Bibliografia /References

[1] Milecka M., Woda – źródło życia i jej znaczenie w ogrodach klasz-

tornych, „Ekonatura” 2011, Nr 11, 21–23.

[2] Stępniewska B., Kompozycja zieleni. Część II. Średniowiecze,

Politechnika Wrocławska, Wrocław 1993.

[3] Milecka M., Ogrody klasztorne w kulturze europejskiej, „Ekonatu-

ra” 2012, Nr 3, 23–26.

[4] Kobielus S., Człowiek i ogród rajski w kulturze religijnej średnio-

wiecza, Instytut Wydawniczy Pax, Warszawa 1997.

[5] Beswick F., Shoots out of Eden. Christian Monastic Gardening in

the British Isles, Arima Publishing, 2007.

[6] KosyraCieślak H., Szymczak R., Poszłam siać do Polski…

i wzeszło. 150 lat pracy Zgromadzenia Sióstr Niepokalanek, Wyd.

Siostry Niepokalanki, Szymanów 2004.

[7] Gryglaszewski P., Karol Knaus (1846–1904) – kazimierski archi

tekt, Portal Krakowski Kazimierz.pl, www.krakowski kazimierz.

pl/karol_knaus 18461904_kazimierski architekt.html [accessed:

January 2011].

[8] Jankowski E., Wspomnienia ogrodnika, Państwowy Instytut Wy 

dawniczy, Warszawa 1972.

[9] Litewiak W., Dawne jednostki miar, http://wojciechlitewiak.w.

interiowo.pl /jedmiar/dawne.htm [accessed: May 2010].

[10] Majdecki L., Ochrona i konserwacja zabytkowych założeń ogro

dowych, PWN, Warszawa 1993.

[11] Majdecki L., Tabele wiekowe, [mpis], 1993.

[12] Domaszewska E., Guźda E., Pintscher M., 100 lat dziejów i pracy

apostolskiej Białego Klasztoru Sióstr Niepokalanek w Nowym Są 

czu: 1897–1997, Wyd. Siostry Niepokalanki, Nowy Sącz 1997.

[13] Majdecki L., Historia ogrodów, PWN, Warszawa 2007.

[14] Krenz M., Średniowieczna symbolika wirydarzy klasztornych, Za 

kład Wydawniczy Nomos, Kraków 2005.

Streszczenie

Zgromadzenie Sióstr Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny zawiązało się w Rzymie w roku 1859 pod przewodnictwem Matki Józefy

Karskiej oraz Matki Marceliny Darowskiej. Celem powstania zgromadzenia oprócz służby dla Boga była praca dla Polski, dla jej przyszłości, dla

jej odrodzenia poprzez chrześcijańskie wychowanie kobiety do odpowiedzialności, wzmocnienia duchowego rodziny – w czasach zaborów

i prześladowań polskości. W roku 1863 domem macierzystym zgromadzenia stał się Jazłowiec w Galicji Wschodniej, gdzie wypracowano model

funk cjonowania tej wspólnoty i przygotowano ją do dzieła wychowawczego, które siostry rozpoczęły już we wrześniu tego roku. Z czasem, ze

zwiększającą się liczbą powołań, ale też uczennic, tworzono kolejne fundacje. Fundacja nowosądecka nazywana Białym Klasztorem powstała

w latach 1894–1897 jako czwarta fundacja galicyjska tego zgromadzenia.

W niniejszym artykule zaprezentowano zespół ogrodów towarzyszących klasztorowi sióstr niepokalanek w Nowym Sączu. Powstał on pod koniec

XIX w. na dawnej posiadłości ojców franciszkanów, osadzonych tu jeszcze przez św. Kingę (1234–1292), a wyrugowanych przez cesarza Józefa II

(1785). Przedstawiono krótką historię zespołu z uwypukleniem historii kształtowania kompozycji ogrodowej, następnie omówiono główne proble-

my konserwatorskie, badania szaty roślinnej i kompozycji ogrodowej, a w konsekwencji propozycję kierunku rewaloryzacji ogrodów.

Słowa kluczowe: siostry niepokalanki, Nowy Sącz, ogrody klasztorne

Abstract

The Congregation of the Sisters of the Immaculate Conception of the Blessed Virgin Mary was established in Rome in 1859 under the leadership

of Mother Józefa Karska and Mother Marcelina Darowska. The purpose of the congregation creation was to serve God as well as work for

Poland, its future and its revival through the Christian education of women and preparing them for their responsibility in raising a family – in times

of partition and persecution of Polishness. So, in 1863 Jazłowiec in Eastern Galicia became the motherhouse of the congregation, where a model

of the congregation was created and the basis for educational work was prepared, which the sisters began in September of that year. In the course

of time the increasing number of vocations and also the number of pupils, caused the creation of further foundations. The monastery in Nowy Sącz,

the socalled “White Monastery”, was built between 1894–1897, as the fourth “settlement” of the Galician Congregation of the Sisters of the

Immaculate Conception.

This article presents the sets of gardens which surrounded the monastery of the Sisters of the Immaculate Conception in Nowy Sącz, created in the

late 19

century in the former estate of the Franciscans. They were established here by St Kinga (1234–1292), and expulsed by Emperor Joseph II

(1785). This is a brief history of the order, focusing on the history of shaping the garden composition, then revealing the main problems of its

conservation, vegetation and garden composition research, and in consequence the restoration ideas for the gardens.

Key words: Sisters of the Immaculate, Nowy Sącz, monastery gardens