Okna maswerkowe na Śląsku z XV do połowy XVI w.

Hanna Golasz-Szołomicka

doi:10.5277/arc150401

Streszczenie

W artykule przedstawiono śląskie maswerki, które zachowały się w 10 kościołach wzniesionych od początku XV w. do około połowy XVI w. oraz w kaplicach kościołów wcześniej ukończonych. Pod względem kompozycji można je podzielić na centralne i kilkupoziomowe. Wykorzystano w nich formy kół, ostrołuków, łęków półkolistych, wieloliści i rybich pęcherzy stosowane w poprzednich okresach. Z elementów tych powstały nowe kompozycje, często stanowiące zwielokrotnienie układów wcześniejszych, ponieważ tworzono je dla szerokich okien cztero-, sześcio-, a nawet ośmiodzielnych. Nowy układ pojawił się w centralnej kompozycji okna w kościele św. Piotra i Pawła w Legnicy, wzorowany na północnej rozecie katedry w Chartres. Rzadko występowały wirujące rybie pęcherze, ponieważ tworzono z nich nowe kompozycje. W kilku oknach całe podłucza zapełnione zostały jednakowymi, drobnymi motywami. Pojawiły się formy i kompozycje krzywolinijne. Angielskie pochodzenie mają maswerki, w których gęste laskowanie łączą w górze pojedyncze ostrołuki, oraz z laskowaniami przecinającymi się w podłuczu. Budowniczowie śląscy znali maswerki stosowane na Zachodzie i z podobnych elementów tworzyli własne, nowe kompozycje.

Słowa kluczowe:
article
śląsk
kościoły-xv–xvi-w.
maswerki

Podgląd pełnego artykułu jest możliwy wyłącznie na większych ekranach.

2015

4(44)

DOI: 10.5277/arc150401

Hanna Golasz-Szołomicka*

Okna maswerkowe na Śląsku z XV do połowy XVI w.

Window tracery in Silesia from the 15

to the half of the 16

century

Wstęp

Maswerki zachowały się w 10 kościołach wzniesionych

od początku XV do około połowy XVI w.

oraz w ka-

pli cach kościołów wcześniej ukończonych. Znaczna ich

część została odnowiona w XIX w., ale nie widać już

śla dów po tych pracach [1]–[3]. Poczynione zmiany są

dziś często trudne do stwierdzenia. Można mieć tylko

nadzieję, że większość przedstawionych niżej okien po 

siada oryginalny lub odtworzony według oryginału uk

ład maswerków. Najwięcej wątpliwości budzą maswer ki

kościołów wrocławskich.

Okna w elewacjach kościołów

Elewacje kościołów w większości rozczłonkowane są

wysokimi przyporami o kilku uskokach, między którymi

znajdują się wysokie i szerokie okna. Schodzą one nisko

i często opierają się na gzymsie kapnikowym wieńczą 

cym cokołową część budowli (Jelenia Góra, Kłodzko,

Lwó wek, Nysa, Żary) (il. 1). Okna bazylik mają mniejszą

wysokość niż w kościołach halowych, ale podobną sze

rokość. W kilku budowlach ściany pozbawione są przypór,

a okna umieszczone na tle gładkich murów wydają

się mniejsze, gdyż przestrzeń między nimi jest szersza

(Wrocław – nawa boczna korpusu kościoła bernardynów,

kaplice kościoła św. Marii Magdaleny) (il. 2). Ściany kap

lic dobudowanych do naw bocznych kościoła paraal

* Wydział Architektury Politechniki Wrocławskiej/Faculty of

Architecture, Wrocław University of Technology.

Datowanie przyjęto za [1].

Introduction

Tracery is preserved in ten churches which were erected

from the beginning of the 15

century until circa the half

of the 16

century

as well as in chapels of churches which

were completed earlier. Most of them were renovated in

the 19

century, however, there are no traces of these re

novation works anymore [1]–[3]. Unfortunately, today

all those introduced changes are often difcult to notice.

One can only hope that the majority of the windows

presented below have an original arrangement or it has

been reconstructed according to their original tracery. It

is the window tracery in Wrocław churches that gives rise

to most doubts.

Windows in the facades of churches

The facades of churches are in most cases segmented

by means of high buttresses with several stages among

which there are high and wide windows. They go down

low and are often based on the eaves cornice which

crowns the plinth part of the building (Jelenia Góra,

Kłodzko, Lwówek, Nysa, Żary) (Fig. 1). Windows of ba

silicas are lower than those in hall churches but they have

a similar width. In some structures the walls are devoid of

buttresses and the windows which are placed against the

smooth walls appear smaller because the space between

them is wider (Wrocław – the aisle in the body of the

Bernardine Church, the chapels of St Mary Magdalene

Church) (Fig. 2). The walls of the chapels that were

The dating was taken from [1].

4 Hanna GolaszSzołomicka

ne go św. Marii Magdaleny we Wrocławiu także tworzą

gładkie lico bez przypór, ale wykonano w nich bardzo

szerokie okna, pozostawiając odległości między nimi

wynoszące nieco ponad połowę ich szerokości. Okna

kaplic są szersze od XIVwiecznych okien w nawie

głównej, trójdzielnych, rozdzielonych przyporami.

Najbardziej zróżnicowany układ okien występuje w ka

tedrze w Opolu, która była budowana etapami, z wy

ko rzystaniem wcześniejszych murów [4]. W korpusie

nawowym z 1. poł. XV w. przypory rozstawione są

sze roko, a trójdzielne okna zajmują niespełna 1/3 prze

strzeni między nimi. W dobudowanym w 2. poł. XV w.

prezbiterium w jego zachodnim przęśle, o szerokości

po dobnej jak w korpusie, umieszczono dwa okna trój

dziel ne, a w pozostałej części zmniejszono odległości

mię dzy przyporami i okna podobne do poprzednich wy

pełniają przestrzenie między nimi. W kilku kościołach

added to the aisles of St Mary Magdalene Parish Church

in Wrocław also create a smooth face without buttresses,

however, very wide windows were made in them leaving

the spaces between them which are a bit over half of their

width. The windows of the chapels are broader than the

century tripartite windows in the nave which are

separated by buttresses.

The most diverse arrangement of windows occurs in

the cathedral in Opole which was built in stages with the

use of old walls [4]. In the nave body dating from the

half of the 15

century buttresses are widely spaced

and tripartite windows occupy less than 1/3 of the space

between them. In the presbytery which was added in the

half of the 15

century, in its western bay with a width

similar to that of the body, two tripartite windows were

built, whereas in the remaining part of the presbytery the

distance between windows was shortened and windows

Il. 1. Okna w elewacjach kościoła bazylikowego i halowego: a) elewacja południowa korpusu nawowego kościoła parafialnego w Kłodzku;

b) widok od południowego wschodu kościoła parafialnego w Lwówku Śląskim (fot. H. GolaszSzołomicka)

Fig. 1. Windows in the facades of the basilica and hall church: a) southern facade of the aisle body of the parish church in Kłodzko;

b) view from the southeast of the parish church in Lwówek Śląski (photo by H. GolaszSzołomicka)

Il. 2. Elewacje bez przypór: a) elewacja północna nawy bocznej kościoła bernardynów we Wrocławiu;

b) elewacja południowa kościoła św. Marii Magdaleny we Wrocławiu (fot. H. GolaszSzołomicka)

Fig. 2. Facades without buttresses: a) northern facade of the aisle of Bernardine Church in Wrocław;

b) southern facade of St Mary Magdalene Church in Wrocław (photo by H. GolaszSzołomicka)

Okna maswerkowe na Śląsku z XV do połowy XVI w. /Window tracery in Silesia from the 15

to the half of the 16

century 5

okna są od cztero do ośmiodzielnych. Czterodzielne

okna rozdzielone przyporami występują w prezbiterium

kościoła paraalnego w Nysie (1424–1430), w kaplicach

kościoła św. Marii Magdaleny we Wrocławiu (k. XIV–

poł. XV w.), w kościele paraalnym w Lwówku (2. poł.

XV w.–1521 r.), a szerokie od pięcio do ośmiodzielnych

znajdują się w kaplicach i kruchtach kościoła św. Piotra

i Pawła w Legnicy.

Okna w elewacjach wewnętrznych

W kościołach bazylikowych elewacja ścian we wnętrz

nych nawy głównej składała się z arkad między na wo

wych i ściany z oknami umieszczonymi w jej gór nej

częś ci. W większości ściana podzielona została li ze nami,

które w górze wnikają w sklepienia, a niżej scho dzą na

lary międzynawowe. W nawach bocznych koś cio łów

bazylikowych najczęściej ściany są gładkie, ze wspor ni

kami podtrzymującymi sklepienia. Okna wcho dzą w stre

fę sklepień, a w dole schodzą dość nisko.

W większości kościołów halowych ściany są roz

członkowane lizenami, z oknami rozpoczynającymi się

tuż pod sklepieniami i nisko schodzącymi. W kilku obiek

tach ściany pozostawiono gładkie, z rytmicznie roz miesz 

czonymi oknami. W górnej stree ścian między okna

wnikają elementy sklepień – wsporniki i żebra.

Kompozycje maswerków

Najstarsze maswerki pochodzą z przełomu XIV i XV w.

oraz z początku XV w. Występują one w kaplicach koś

cioła św. Marii Magdaleny we Wrocławiu i w kościele

paraalnym w Namysłowie.

Kaplice kościoła św. Marii Magdaleny we Wrocławiu

według L. Burgemeistra [5] wzniesiono około 1400 r., na

tomiast zdaniem M. Niemczyk budowano je od 1370 r.

do 2. poł. XV w. [6]. Okna sąsiadujących ze sobą kaplic

tworzą zespoły kompozycyjne i wskazują na podobny

czas powstania (il. 3). Są one trój i czterodzielne o bogatej

kom pozycji maswerków, z wyjątkiem dwudzielnych okien

ka plic zachodnich po stronie północnej. Z trzech okien

po łud niowych w części wschodniej dwa są jed na kowe,

a środ ko we odmienne. W dwóch oknach lasko wa nie za

my kają cztery małe ostrołuki z trójliściem, nad którymi są

dwa czteroliście ujęte w dwa ostrołuki. Między te ostrołuki

wchodzi wypukły trójkąt z trzema otwartymi trój liśćmi.

Po zo stałe przestrzenie uzupełniają dwa rybie pę che rze

po bokach i kółko na górze. W oknie środkowym czte ry

os trołuki wieńczą dwa koła z wpisanym trójliściem uję

te w dwa ostrołuki, niższe niż w oknach sąsiednich. Pod

łucze wypełnia wypukły kwadrat z czterema trójliśćmi

ot wartymi.

Piętro nad kruchtą południową z romańskim portalem

zajęła kaplica Tostów, która otrzymała smukłe okno trój

dzielne. Laskowanie zamykają trzy ostrołuki z trójliściem,

z których środkowy jest nieco wyższy. Podłucze skom

po nowano z wypukłego trójkąta z trójliściem, do któ re go

przylegają trzy półkola z szerokimi otwartymi trój liść mi

kolistymi. Okna pięciu kolejnych kaplic ku za chodowi

są czterodzielne o kompozycji zbliżonej do tych wystę

similar to the previous ones lled the spaces between

them. In several churches there are windows divided into

four up to eight parts. Quadripartite windows separated

by buttresses appear in the presbytery of the parish church

in Nysa (1424–1430), in the chapels of St Mary Mag

dalene in Wrocław (end of the 14

century–the half of the

century), in the parish church in Lwówek (2

half

of the 15

century–1521) and wide quadripartite up to

octopartite windows occur in the chapels and vestibules

of St Peter and Paul Church in Legnica.

Windows in the interior facades

In basilica churches the facade of interior walls of the

nave consisted of internave arcades and the wall with

windows in its upper part. The wall was predominantly

divided by lesenes which entered the vaults in its upper

part and went down onto internave pillars. In basilica

churches the walls of aisles are mostly smooth with

cantilevers supporting vaults. Windows are included in

the area of vaults and they go down quite low.

In most hall churches walls are segmented by lesenes

and have windows that start just under the vaults and go

down low. In upper parts of the walls elements of vaults

appear between windows – cantilevers and ribs.

Designs of tracery

The oldest tracery dates back to the turn of the 15

century and the beginnings thereof. It occurs in the

chapels of St Mary Magdalene Church in Wrocław and in

the parish church in Namysłów.

According to Burgemeister [5], the chapels of St Ma ry

Magdalene Church in Wrocław were built in about

1400, whereas in M. Niemczyk’s opinion they were built

from 1370 until the 2

half of the 15

century [6]. Win 

dows of the adjacent chapels form compositional com

plexes and indicate a similar time of origin (Fig. 3).

These are tripartite and quadripartite windows with a rich

tracery design with the exception of bipartite windows of

the western chapels on the northern side. Among three

southern windows in the eastern part two of them are

identical but the middle one is different. In two windows

the tracery design is closed by four small pointed arches

with a trefoil above which there are two quatrefoils in

two pointed arches. Between these pointed arches there is

a convex triangle with three open trefoils. The remaining

parts are complemented by two mouchettes on the sides

and a circle at the top. In the middle window four pointed

arches are crowned with two circles with a trefoil included

in two pointed arches and lower than in the neighboring

windows. The windowhead is lled with a convex square

with four open trefoils.

The storey above the southern vestibule with a Ro ma

nesque portal housed the Toast Chapel which received

a slender tripartite window. Tracery is closed by three

pointed arches with a trefoil, the middle of which is

a bit

higher. The

windowhead

has a convex triangle with

a trefoil which is adjacent to three semicircles with wide

open round trefoils. The windows of the next ve chapels

6 Hanna GolaszSzołomicka

pujących w oknach wschodnich, z tą różnicą, że w pod

łuczu umieszczono koła z wpisanymi trzema lub cztere

ma trójliśćmi na zmianę.

Po stronie północnej kaplice wschodnie mają dwa

okna z maswerkiem identycznym jak środkowe okno

po stronie południowej. Nad portalem północnym okno

jest trójdzielne z centralnie umieszczonym wypukłym

trójkątem z wpisanymi trójliśćmi, któremu po bokach

to warzyszą rybie pęcherze. Kaplice w zachodniej częś

ci mają okna dwudzielne, umieszczone gęsto, po dwa

w kaplicy. Na zmianę występują dwa maswerki z czte ro

liściem lub trójliściem wpisanym w koło.

W Namysłowie na początku XV w. do wcześniejszego

korpusu kościoła paraalnego dobudowano prezbiterium

oraz kaplice boczne przy korpusie [6], [7]. Cały koś

ciół ma układ halowy, okna są wysokie, trójdzielne,

roz dzielone przyporami. W elewacji południowej prez

biterium w czterech oknach występują na zmianę dwa

uk łady maswerków nad trzema ostrołukami – trzy koła

z czteroliśćmi kolistymi i wypukły trójkąt z wpisanymi

trzema trójliśćmi otwartymi. Okna wschodnie otrzymały

maswerki o delikatniejszych przekrojach laskowania

i osz czędniejszych wzorach, niektóre nie są dopasowane

do wykroju ościeży okien, może pochodzą z XIX w. Okna

we wschodnich kaplicach od południa oraz w kaplicach

północnych są niewysokie, ale szerokie, czterodzielne ze

to the west are quadripartite with designs similar to those in

the eastern windows, except the fact that in

windowhead

there are circles with three or four trefoils in a cycle.

On the northern side the eastern chapels have two

windows with the tracery identical to the middle window

on the southern side. Above the northern portal there is

a tripartite window with a centrally situated convex tri

angle with trefoils, which is accompanied by mouchette

on its sides. The chapels in the western part have wide

bipartite windows which are situated closely together in

pairs in each chapel. Two windows with tracery designs

with a quatrefoil or trefoil placed in a circle.

At the beginning of the 15

century in Namysłów

a presbytery and side chapels next to the body were added

to the previous body of the parish church [6], [7]. The

whole church has a hall arrangement with high tripartite

windows separated by buttresses. In the southern facade

of the presbytery two tracery designs above three pointed

arches appear in four windows in a cycle – three circles

with round quatrefoils and a convex triangle with three

open trefoils. The eastern windows received tracery with

more delicate crosssections of mullions and more eco

nomical patterns, but some of them were not suited to the

shapes of window jambs and perhaps they date back to the

century. Windows in the eastern chapels on the south

side as well as in the northern chapels are not high but wide

Il. 3. Wrocław

– kościół św. Marii Magdaleny,

okna kaplic

(fot. H. GolaszSzołomicka)

Fig. 3. Wrocław

– St Mary Magdalene Church,

chapel windows

(photo by H. GolaszSzołomicka)

Okna maswerkowe na Śląsku z XV do połowy XVI w. /Window tracery in Silesia from the 15

to the half of the 16

century 7

złożonymi kompozycjami maswerków. W oknie wschod

nim kaplicy południowej ostrołuki wieńczące laskowanie

połączono miękką linią tworzącą ośli grzbiet. Tylko

dwie połączone wysokie kaplice po stronie południowej

otrzymały odmienne układy maswerków – na laskowanie

przedłużone aż do linii górnego ostrołuku nałożono

prole tworzące trójkąt zwieńczony kwiatonem, a od spo

du z wycięciami w otwarty trójkąt na środku i połówki

trójkątów po bokach.

Bogaty zestaw maswerków występuje w halowym

koś ciele paraalnym w Nysie, którego prezbiterium pow

stało

w latach 1424–1430

. Ogromne okna czte ro dziel ne

w elewacjach podłużnych posiadają las ko wa nie za koń 

czo ne ostrołukami z wpisanymi trój liśćmi, nad któ ry mi

znajdują się kompozycje w kole lub kwadra cie wy pu

kłym. Tworzą je wieloliście i rybie pę cherze o róż nych

proporcjach i kompozycjach. Okna wie lo bocz nego zam

knięcia wschodniego są trójdzielne. Ich de koracje w pod 

łu czu są różne: cztery rybie pęcherze, czte roliść, pięcio

liść, trzy serca w wypukłym trójkącie, dwie prze ci na jące

się

soczewki w kole. W dwóch oknach ostro łu ki połą czono,

tworząc łęki półkoliste. Trójdzielne ok na po sia da ją także

kaplice południowe, z których we wschod niej w stree

pod łucza występują cztery wygięte miękką liną prole,

tworzące w środku kształt soczewki.

Kościół paraalny w Kłodzku rozpoczęty w 1390 r.

od prezbiterium ukończono częścią zachodnią w 1432 r.

W latach 1500–1503 dobudowano od południa kaplicę

św. Jakuba. W zachodnich przęsłach nawy oraz w ka plicy

zachowały się cztery okna trójdzielne i jedno czterodzielne

o ciekawych kompozycjach maswerków, a w oknie pół

nocnym i w kaplicy prole ostrołuków ościeży zostały

przedłużone i przecinają się. Wszystkie okna mają pro

lowane ościeża. W oknach trójdzielnych po stronie po

łudniowej strefa podłucza wypełniona została rybimi

pę cherzami ułożonymi piętrowo, wachlarzowo oraz pio

nowo. Okno północne posiada maswerk z laskowaniem

zakończonym czterema ostrołukami, a właściwie łukami

wygiętymi lekko w ośli grzbiet. Nad nimi znajdują się dwa

poziomy kół z wpisanymi trójliśćmi kolistymi. W dolnej

części koła nie są zamknięte, lecz łączą się z elementami

dolnych ostrołuków lub kół.

Z 1. poł. XV w. pochodzą okna korpusu katedry w Opo -

lu. W elewacji południowej występują na zmia nę dwa

typy maswerków w trójdzielnych oknach o kom pozy cji

koncentrycznej z trójliśćmi i czteroliśćmi oraz o układzie

promienistym z trzema rybimi pęche rza mi. Takie same

układy maswerków występują w do bu dowanym w 2. poł.

XV w. prezbiterium. Tylko we wschod nich wielobocz nych

zakończeniach naw bocznych znaj dują się okna dwu

dzielne, które w podłuczu wypełnia wie loliść w kole.

Halowy kościół paraalny w Żarach z korpusem

roz poczętym w XIV w. (do linii poszurów okiennych)

ukończony został w 1430 r. Wszystkie okna są wysokie,

trójdzielne, ostrołukowe. W stree podłucza laskowanie

M. Niemczyk [6, s. 43–45] przyjęła wcześniejsze datowanie prez

biterium, do którego dobudowano korpus nawowy. Kaplice przy prez bi

te rium datowała na koniec XIV w., a przy korpusie na lata 1424–1430.

and quadripartite with complex designs of tracery. In the

eastern window of the southern chapel the pointed arches

crowning the tracery were connected by means of a soft

line forming an ogee. Only two connected high chapels on

the southern side were given different designs of tracery

– proles forming a triangle crowned with a nial was put

on the extended tracery up to the line of the upper pointed

arch and at the bottom – with cutouts in the open triangle

in the middle and halves of triangle on the sides.

A rich set of tracery occurs in a hall parish church in

Nysa, whose presbytery was built in the years 1424–

1430

. Huge quadripartite windows in the longitudinal

facades have tracery lined with pointed arches with

trefoils above which there are compositions in a circle or

in a convex square. They are formed by multifoils and

mouchettes of various proportions and compositions. The

eastern polygonal closure has tripartite windows. Their

decorations in the area under arches are different, i.e.

four mouchettes, a quatrefoil, a pentafoil, three hearts in

a convex triangle, two intersecting lenses in a circle. In

two windows pointed arches were connected forming se 

micircle arches. Southern chapels also have tripartite win 

dows and in the eastern part of the area below their arches

there are four soft line proles forming the shape of a lens

in the middle.

The parish church in Kłodzko whose construction

started with a presbytery in 1390 was completed by ere

c ting its western part in 1432. In the years 1500–1503

St James Chapel was built on the southern side. In the

western bays of the nave and in the chapel, four tripartite

windows are preserved as well as one quadripartite win

dow with interesting designs of tracery, whereas in the

northern window and in the chapel the proles of arch

jambs were extended and they intersected. All the win

dows have proled jambs. In the tripartite windows on

the southern side, the area below the arch is lled with

mouchette arranged in tiers, vertically and fanshaped.

The northern window has tracery with a pattern ended

with four pointed arches and actually the arches which are

slightly curved in the form of an ogee. Above them there

are two levels of circles with circular trefoils inside. In the

lower part the circles are not closed but they are combined

with the elements of the lower pointed arches or circles.

The windows of the cathedral body in Opole date back

to the 1

half of the 15

century. Two types of tracery

in tripartite windows with a concentric composition with

trefoils and quatrefoils as well as with a radial arran

gement with three mouchettes appear in a cycle in the

southern facade. The same designs of tracery are found

in a presbytery which was added in the 2

half of the

century. Only in the eastern polygon ends of the aisles

there are bipartite windows with a multifoil in a circle in

the area below the arch.

The hall parish church in Żary whose body was started

in the 14

century (up to the line of the downstream

M. Niemczyk [6, pp. 43–45] assumed the earlier dating of the

presbytery to which a nave body was added. She dated the presbytery

chapels to the end of the 14

century, while the body ones for the years

1424–1430.

8 Hanna GolaszSzołomicka

dzieli się na dwie części i łukowatymi liniami dochodzi

do ościeży, tworząc trzy ostrołuki dolne, wyżej dwa os

trołuki przecinające się wydzielają dwa romby i trzeci

romb zamknięty dużym ostrołukiem. Niektóre maswerki

kończą się poniżej ostrołuku ościeży.

Do kościoła paraalnego pw. Panny Marii w Legnicy

w latach 1417–1438 dobudowano kaplicę Sukienników

[6]. Jej dwa okna są czterodzielne z rybimi pęcherzami

różnie ułożonymi. Okna prostokątnego prezbiterium,

dobudowanego w latach 1450–1468, są ogromne, sześ

ciodzielne, z kompozycją z wydłużonych rybich pęcherzy

w podłuczu. Dodatkowo w 1/3 wysokości występuje pas

złożony z ostrołuków z wpisanymi trójliśćmi.

W XV w. powstały kaplice i kruchty przy nawach bocz 

nych kościoła paraalnego św. Piotra i Pawła w Leg -

nicy [6]. Większość kaplic pochodzi z około 1420 r., tyl 

ko północne kaplice wschodnie z połowy i końca XV w.

(il. 4). Trzy okna południowe kaplicy nad zakrys tią są

pięciodzielne z laskowaniem dochodzącym w większości

do górnego ostrołuku, połączonym de li katnymi ostro łu 

kami i wieloliśćmi. Dwa boczne okna otrzymały na osi

ostrołuk z wpisanym trójliściem, a mię dzy bocz ny mi

las ko waniami – łęk w ośli grzbiet z wpi sanym trój liś 

ciem zwieńczony asymetrycznym, roz ciąg niętym trój

liś ciem. W oknie środkowym skrajne części maswerku

wy kończono jak w poprzednich oknach, trzy środkowe

ele menty zamknięto na jednym pozio mie łękami w ośli

grzbiet z wpisanym trójliściem, a nad nimi umieszczono

wydłużone czteroliście w soczewkach.

Dwie kaplice południowe przy korpusie nawowym

otrzymały okna pięciodzielne z podłuczem wypełnionym

powtarzającym się motywem. W niższej kaplicy jest to

czteroliść ujęty w obrys soczewki zakończonej oślim

grzbietem. Motyw powtórzono w dwóch poziomach. Ok

no to jako jedyne ma kamienne prolowane ościeża od

strony zewnętrznej. Podobny maswerk otrzymało okno

w ka plicy zachodniej po stronie północnej. Okno w wyż

apron) was completed in 1430. All the windows are

high, tripartite and they have pointed arches. In window

head the tracery arrangement is divided into two parts

and goes down to the jambs in the form of arched lines

forming three lower pointed arches, then higher two in

tersecting pointed arches form two rhombuses and the

third rhombus is closed with a large pointed arch. Some

arrangements of tracery end below the pointed arch jamb.

Sukienników (Clothiers) Chapel was added to The

Vir gin Mary Parish Church in Legnica in the years

1417–1438 [6]. It has two quadripartite windows with

mouchettes arranged differently. The sexpartite windows

of the rectangular presbytery, which was added in the

years 1450–1468, are huge with the arrangement of elon

gated mouchettes with trefoils inside. Additionally, there

is a belt consisting of pointed arches with trefoils inside.

Chapels and vestibules at the aisles of St Peter and

Paul Parish Church in Legnica were built in the 15

cen tury [6]. Most of the chapels date back to circa 1420

and only northern chapels date from the middle and end

of the 15

century (Fig. 4). Three southern pentapartite

win dows of the chapel situated above the sacristy have

tracery reaching mostly the upper pointed arch, which is

connected by means of delicate pointed arches and multi

foils. Two side windows have on their axis a pointed arch

with a trefoil inside, whereas between side tracery designs

– an arch in the form of the ogee with a trefoil crowned

with asymmetric and extended trefoil. In the middle win

dow the extreme parts of the tracery were nished simi

lar ly to the previous windows, i.e. three central elements

were closed with arches in the shape of the ogee at the same

level with a trefoil inside and four elongated quatrefoils in

lenses were situated above them.

Two chapels at the nave body have pentapartite win

dows and the windowhead if lled with a repeating

motive. In the lower chapel it is a quatrefoil inside a len

ses outline ended with the ogee. The motive was repeated

Il. 4. Legnica – kościół pw. św. Piotra i Pawła: a) okno kaplicy południowej korpusu, b) okno kruchty północnej (fot. H. GolaszSzołomicka)

Fig. 4. Legnica – St Peter and Paul Church: a) window of the south chapel of the church body, b) window of the north vestibule

(photo by H. GolaszSzołomicka)

Okna maswerkowe na Śląsku z XV do połowy XVI w. /Window tracery in Silesia from the 15

to the half of the 16

century 9

szej kaplicy południowej korpusu posiada cztery poziomy

soczewek wypełnionych dwoma rybimi pęcherzami, po

łączonych skośną linią falującą.

Kaplica nad kruchtą znajdująca się między kaplicami

południowymi otrzymała duże okno sześciodzielne

z kom pozycją w kole w stree ostrołuku. Składa się na nią

środ kowe kółko, z którego wychodzi osiem wydłużonych

rombów, między ich wierzchołkami wpisano kwadraty,

a części między nimi a kołem wypełniono półkolami

z wpisanym trójliściem.

Kaplica nad kruchtą między kaplicami północnymi

ma największe okno ośmiodzielne, w którym środkowy

larek o zdecydowanie większym przekroju dzieli się

w stree podłucza, tworząc dwa ostrołuki. Każdy z nich

otrzymał trzy koła z czteroliściem otaczające centralną

łezkę z trójliściem i lilijką. Dopełnieniem są boczne

rybie pęcherze. „Trójkąt” między ostrołukami posiada na

osi trójliść w soczewce zakończonej na dole lilijką, a po

bokach rozciągnięte wzdłuż trójliście.

Trzy kaplice północne mają po bokach okna sześ cio

dzielne i w środku pięciodzielne o różnych kompozycjach.

W szerszych oknach środkowy prol dzieli się na dwa,

tworząc boczne ostrołuki. Wypełniono je czteroliśćmi

wpisanymi w trzy koła. W podłuczu jest także czteroliść

w kole ujęty przez dwa rybie pęcherze. W węższym oknie

środkowy ostrołuk kończący laskowanie jest wyższy

i łączy się z dwoma rybimi pęcherzami leżącymi oraz

dwoma ustawionymi ku górze.

W oknie zachodnim ze środkowego larka wychodzą

dwa prole tworzące dwa ostrołuki wypełnione cztero

liśćmi wpisanymi w koło. Nad tymi ostrołukami znajdu

je się kolejny czteroliść w kole ujęty w górnej połowie

przez dwa rybie pęcherze.

Do kościoła paraalnego (obecnie katedry) w Świdnicy

w połowie XV w. dobudowano dwie kaplice po stronie

północnej i jedną po stronie południowej, a później jesz

cze trzy kolejne [6]. Wszystkie otrzymały okna mas wer

kowe. Północnowschodnia kaplica Łaziebników ma trzy

okna trójdzielne. Okno wschodnie w podłuczu wypeł

nia czteroliść z trójliśćmi otwartymi, pod którym po

bokach umieszczono rybie pęcherze. Okna północne mają

laskowania zakończone ostrołukami, które połączono po

dwa odcinkiem koła, tworząc dwa prawie półkola prze

cinające się. Nad nimi znajduje się czteroliść kolisty

w kole. Maswerki są podobne, ale różnią się grubością

przekrojów oraz kształtem łęków zbliżonych do półkoli.

Następna północna kaplica Krawców z połowy XV w.

otrzymała duże okno sześciodzielne. Nad ostrołukami

kończącymi laskowanie środkowy prol podzielono na

dwa tworzące szerokie ostrołuki. Wypełniają je po trzy

rybie pęcherze ustawione pionowo. Dwa wydłużone rybie

pęcherze wypełniają część środkową między ostrołukami.

Taki sam maswerk występuje w północnozachodniej

kaplicy Sukienników datowanej na 1470 r.

Południowowschodnia dwukondygnacyjna kaplica

Brac twa Mariackiego z około 1450 r.

ma na piętrze du

że sześciodzielne okno. Środkowa laska u podstawy łęku

Lub z 1463 r. według D. Hanulanki [8].

on two levels. The window is the only one to have stone

proled jambs from the outside. The window in the

western chapel on the northern side received similar tra

cery. The window in the upper southern chapel of the

body has four levels of lenses lled with two mouchettes

connected by an oblique wavy line.

The chapel above the vestibule which is located bet

ween the southern chapels received a large sexpartite

window with a design in a circle in the pointed arch zone.

It consists of a central circle from which eight elongated

rhombuses come out; among their vertices there are

squares and the parts between them and the circle are

lled with semicircles with a trefoil inside.

The chapel above the vestibule between the northern

chapels has the largest octopartite window in which a cen 

tral small pillar with a denitely bigger crosssec tion is

divided in the windowhead forming two pointed arches.

Each of them received three circles with a quatrefoil,

which surround a central tear with a trefoil and a lily.

Side mouchettes complement the whole com position.

A “triangle” between pointed arches has on its axis a tre 

foil in the lenses ended with a lily at the bottom and tre

foils elongated along the sides.

Three northern chapels have sexpartite windows on

the sides and pentapartite windows inside with different

designs. In wider windows the central prole is divided

into two and forms side pointed arches. They were lled

with quatrefoils placed in three circles. In the area of

windowhead there is also a quatrefoil in a circle enclosed

with two mouchettes. In the narrower window the central

pointed arch which ends in a tracery design is higher and

it is connected with two lying mouchettes and two other

which are set upright.

In the western window two proles forming two pointed

arches lled with quatrefoils enclosed with a circle come

out from the central small pillar. Above these pointed

arches there is another quatrefoil in a circle enclosed with

two mouchettes in its upper half.

Two chapels on the northern side and one on the

southern side and later next three chapels were added to

the parish church (the cathedral at present) in Świd ni ca

in the middle of the 15

century [6]. They all had tra

cery in their windows. The northeastern Łaziebników

(Bathkeepers) Cha pel has three tripartite windows. The

eastern window in the area of windowhead is lled with

a quatrefoil with open trefoils under which mouchettes

were placed on the sides. The northern windows have

tracery ended with pointed arches which were connected

in pairs by a segment of the circle forming two almost

semicircles which intersect. Above them there is a circular

quatrefoil in a circle. Tra cery designs are similar but they

are different in the cross section thickness and the shape

of arches similar to semi circles.

The next northern Krawców (Taylors) Chapel from

the middle of the 15

century received a large sexpartite

window. Above the pointed arches which end the tracery

design the central prole was divided into two wide

pointed arches. They are lled with mouchettes in threes

which are set upright. Two elongated mouchettes ll the

central part between pointed arches.

10 Hanna GolaszSzołomicka

dzieli się i wyznacza dwa ostrołuki, które wypełniły wi

rujące w kole rybie pęcherze. W podłuczu nad nimi dwa

rybie pęcherze obejmują czteroliść.

Kaplica Kupców z 1487 r. ma okno trójdzielne. Trzy

ostrołuki z wpisanymi trójliśćmi otrzymały różną wyso

kość, środkowy jest wyższy. Otaczają go trzy czteroliście

wpisane w koło.

Kaplica Löwe z 3. ćw. XIII w., przebudowana w XVI w.

posiada trójdzielne okno z trzema ostrołukami, czteroliś 

ciem w kole i drobnymi elementami uzupełniającymi.

W połowie XV w. w kościele paraalnym w Grodko-

wie nadbudowano prezbiterium. Po stronie południowej

znajdują się trzy okna maswerkowe, z których dwa są

trój dzielne, a trzecie – zachodnie – dwudzielne. W ostat

nim oknie laskowanie kończą ostrołuki z wpisanymi trój

liśćmi, a nad nimi znajduje się koło wypełnione kolistym

trójliściem. W oknie środkowym dwa skrajne laskowania

kończą się ostrołukami z trójliśćmi, a środkowe zamyka

łęk półkolisty, niżej osadzony od bocznych. Koło z czte

roliściem dopełniają w podłuczu dwa rybie pęcherze.

Okno wschodnie otrzymało trzy ostrołuki połączone prze

cinającymi się półkolami oraz czteroliść w kole.

Kościół paraalny w Lubinie około 1460–1465 r.

uzys kał nawę północną i został przebudowany na ba zy

li kę. Nawa południowa

ma trzy okna trójdzielne. Dwa

skraj ne po siadają jednakowe maswerki, w podłuczu wy 

peł nione sze rokimi rybimi pęcherzami ustawionymi lek 

ko skoś nie. Okno środkowe otrzymało wydłużone ry bie

pęcherze ułożone przy obrzeżach ostrołuku, a śro dek

uzu pełniło koło. W kaplicy dobudowanej po stro nie pół

noc nej znaj du je się czterodzielne okno o łęku prawie

pół ko listym, w któ rego stree występują trzy koła z czte

roliśćmi ko lis ty mi. W kruchcie północnej umiesz czono

okno o odnowionym maswerku podobnym do dwóch po

łudniowych.

W kościele bernardynów we Wrocławiu prezbiterium

wzniesiono w latach 1463–1466, a korpus nawowy w la

tach 1466–1502. W prezbiterium po stronie północnej

i południowej znajdują się okna trójdzielne, z wyjątkiem

przęsła zachodniego i okna wschodniego, które są okna

mi czterodzielnymi. Wszystkie okna mają łęk obniżony

w sto sunku do pierwotnego. Maswerki odnowiono po

znisz czeniach wojennych. W oknach trójdzielnych nad

trze ma ostrołukami z trójliściem, kończącymi laskowanie,

umiesz czono dwa podobne ostrołuki z trójliśćmi. W ok

nach czterodzielnych podłucze wypełniają trzy koła z ko

listymi czteroliśćmi.

W elewacji zachodniej wrocławskiego kościoła ber

nar dynów występują trzy okna. Środkowe wysokie, nad

portalem, jest czterodzielne. Laskowanie kończy się os

tro łukami z trójliśćmi. Nad nimi znajdują się czte ry so

czewki. Powstały one z dwóch odwróconych ostro łuków

i łączą się z następnym poziomem ostrołuków wnikają cych

w podłucze. Równocześnie ostrołuki tworzą przecina ją ce

się faliste linie. Okna naw bocznych są trójdzielne z las

kowaniem podzielonym u podstawy ostrołuku i tworzą

dwa poziomy ostrołuków.

Datowana przez B.G. Steinborn także na lata 1460–1465 [9, s. 83].

The same tracery appears in the northwestern Su

kienników (Clothiers) Chapel which dates from 1470.

The southeastern twostorey St Mary’s Brotherhood

Chapel from about 1450

has a large sexpartite window on

the rst oor. The central stonework at the base of the arch

was divided and separated two pointed arches which lled

mouchettes swirling in a circle. In the area of window

head above them two mouchettes enclose a quatrefoil.

Kupców (Merchants) Chapel from 1487 has a tripartite

window. Three pointed arches with enclosed trefoils re

ceived different heights and the middle one is higher. It

is surrounded by three quatrefoils enclosed with a circle.

Löwe Chapel from the third quarter of the 13

century,

which was rebuilt in the 16

century, has a tripartite

window with three pointed arches, a quatrefoil in a circle

and small complementing elements.

In the middle of the 15

century a presbytery was added

to the parish church in Grodków. On the southern side

there are three windows with tracery, the two of which

are tripartite and the third one – western – is bi partite. In

the last window the stonework ends with pointed arches

with trefoils and above them there is a circle lled with

a circu lar trefoil. In the middle window two extreme tra 

ce ry designs end with pointed arches with trefoils and the

middle one closes a semicircular arch which is si tu ated

below the side ones. A circle with a quatrefoil is com ple

mented by two mouchettes in the area of windowhead. The

eastern window received three pointed arches connected

with intersecting semicircles and a quatrefoil in a circle.

The parish church in Lublin got the northern aisle

and was rebuilt into a basilica in about 1460–1465. The

southern aisle

has three tripartite windows. Two extreme

windows have identical tracery which in the window

head are lled with wide mouchettes set slightly oblique

ly. The middle window received elongated mouchettes

arranged at the edges of the pointed arch and the centre

was complemented by a circle. In the chapel, which was

built on the northern side, there is a quadripartite window

with almost a semicircular arch in the zone of which there

are three circles with circular quatrefoils. In the northern

vestibule there is a window with renovated tracery similar

to the southern ones.

In the Bernardine Church in Wrocław the presbytery

was built in the years 1463–1466 and the nave body in

the years 1466–1502. In the presbytery on its northern

and southern sides there are tripartite windows with the

exception of the western bay and the eastern window

which are quadripartite windows. All of the windows

have a lowered arch in relation to the original one. The

tracery was renovated after the war damages. Two si mi

lar pointed arches with trefoils were situated. In the tri

partite windows above three pointed arches with a trefoil

which end the stonework two similar pointed arches

with trifoils were placed. In the quadripartite windows

the windowhead is lled with three circles with circu 

lar quatrefoils.

Or from 1463 according to D. Hanulanka [8].

Dated by B.G. Steinborn also for the years 1460–1465 [9, p. 83].

Okna maswerkowe na Śląsku z XV do połowy XVI w. /Window tracery in Silesia from the 15

to the half of the 16

century 11

In the western facade of Wrocław Bernardine Church

there are three windows. The central window above the

portal is high and quadripartite. The stonework ends with

pointed arches with trefoils. There are four lenses above

them. They were created from two reversed pointed

arches and are connected with the next level of pointed

arches entering the windowhead. At the same time, the

pointed arches form intersecting wavy lines. The windows

of aisles are tripartite with the stonework divided at the

bottom and form two levels of pointed arches.

In 1468 a presbytery was added to the body of the

parish church in Chojnów, which was completed in 1400

and chapels were added in the 15

–16

centuries. In

the nave of the presbytery and the nave body there are

identical tripartite windows with the tracery layout ending

with trefoils in the windowhead (Fig. 5). Similar tracery

appears in the eastern window of the presbytery, which is

very high and perhaps due to this reason it has a tracery

belt at a height of 1/3 from its upper frame. It consists

of circular trefoils crossed with a tracery design. Ogival

trefoils enclosed with the ogee converge there from the

bottom and from the top of it.

There are quadripartite windows in the aisles. The

tracery layout ends with trefoils enclosed with a pointed

arch and in two windows pointed arches were connected

in pairs by means of a semicircular line. In the left

window of the southern facade above the pointed arches

there are two circles with mouchettes connected with an

oblique wavy line and above them there is a quatrefoil

in a convex square. The right window of this facade as

well as the eastern window of the southern aisle received

a composition with a central circular trefoil in the area

below the arch, to which three arches formed as the ogee

are connected. It is complemented by concave squares

thanks to which the whole design is enclosed with

a hexagon with concave edges in some sections. A motive

of the hexagon was also used in the eastern window of the

northern aisle. It is symmetric and has a trefoil enclosed

in a circle. Lower side areas are complemented by two

mouchettes.

Sukienników (Clothiers) Chapel from 1470 [6] on the

southern side of the presbytery received a wide qua dri

partite win dow with a tracery circle in which there are

two con vex triangles with trefoils. Bożywoj Chapel from

1543, which is connected with the vestibule, has two

qua dri partite windows, the rst of which is high having

the arch with an increased arrow, while the other above

the portal is smaller with a attened arch. In the eastern

window in the area below the arch there are two mou

chettes set upright. In the western window mouchettes lie

and there is a circle with a quatrefoil above them.

The Bernardine Church in Jawor from the years 1485–

1489 has still preserved windows in the northern aisle as

well as in the presbytery from the east and west, whereas

on the southern side there is a monastery. All windows are

bipartite with the exception of the rst eastern window

in the body. The tracery layout ends with a pointed arch

with an ogival or circular trefoil. Above them in the

presbytery there is a vertical prole and mouchette in

a cycle, whereas in the eastern window there are two

W kościele paraalnym w Chojnowie do korpusu

ukończonego w 1400 r. dobudowano do 1468 r. prez bi te

rium, a w XV–XVI w. – kaplice. W nawie głównej prez

biterium i korpusu nawowego występują identyczne okna

trój dzielne z laskowaniem zakończonym w podłuczu trój

liść mi (il. 5). Podobny maswerk ma okno wschodnie pre

zbiterium, które jest bardzo wysokie i być może z tego

powodu na wysokości około 1/3 od góry znajduje się

w nim pas maswerkowy. Składa się on z kolistych trójliści

przeciętych laskowaniem. Od dołu i od góry dochodzą do

niego trójliście ostrołukowe wpisane w ośli grzbiet.

W nawach bocznych występują okna czterodzielne.

Laskowanie kończy się trójliśćmi wpisanymi w ostrołuk,

w dwóch oknach po dwa ostrołuki połączono linią pół

kolistą. W lewym oknie elewacji południowej nad os

tro łukami znajdują się dwa koła z rybimi pęcherza mi

połączonymi skośną linią falistą, a nad nimi cztero liść

w wypukłym kwadracie. Prawe okno tej elewacji oraz

okno wschodnie nawy południowej otrzymały w podłuczu

kompozycję z centralnym trójliściem kolistym, do którego

promieniście dochodzą trzy łęki wygięte w ośli grzbiet.

Dopełnienie tworzą wklęsłe kwadraty, dzięki którym całość

została ujęta w sześciobok o wklęsłych odcinkowo bo

kach. Motyw sześcioboku wykorzystano także we wschod

nim oknie nawy północnej. Jest on symetryczny,

z wpisa-

nym trójliściem i ujęty w koło. Dolne, boczne przestrzenie

uzupełniają dwa rybie pęcherze.

Kaplica Sukienników z 1470 r. [6] po południowej

stro nie prezbiterium otrzymała szerokie czterodzielne

ok no z maswerkowym kołem, w które wpisano dwa wy

pukłe trójkąty z trójliśćmi. Kaplica Bożywojów z 1543 r.,

połączona z kruchtą, ma dwa okna czterodzielne, jedno

wysokie o łęku z podwyższoną strzałką, a drugie nad

portalem mniejsze o łęku przypłaszczonym. We wschod

nim oknie w podłuczu znajdują się dwa rybie pęcherze

ustawione pionowo. W zachodnim rybie pęcherze leżą,

a nad nimi znajduje się koło z czteroliściem.

Il. 5. Chojnów – kościół parafialny (fot. H. GolaszSzołomicka)

Fig. 5. Chojnów – the parish church (photo by H. GolaszSzołomicka)

12 Hanna GolaszSzołomicka

Kościół bernardynów w Jaworze z lat 1485–1489

za chował okna w nawie północnej oraz w prezbiterium

od wschodu i północy, a po stronie południowej wznosi

się klasztor. Wszystkie okna są dwudzielne z wyjątkiem

pierw szego okna wschodniego w korpusie. Laskowanie

kończy się ostrołukiem z wpisanym trójliściem ostro łu

kowym lub kolistym, nad nimi w prezbiterium na zmianę

występują prol pionowy i rybi pęcherz, a w oknie wschod

nim

dwa wijące się rybie pęcherze ustawione pio no wo.

Okno wschodnie korpusu nawowego posiada las ko wa nie

zakończone trzema ostrołukami, które zostały połą czone

linią kolistą. Równocześnie laskowanie prze dłu żono ku

górze do dużego ostrołuku. W środkowej częś ci po wtó rzo 

no w odbiciu zwierciadlanym fragment ostro łu ku prze dłu 

żo ne go do linii kolistych. Drugie okno nawy i czwarte nad

ostrołukami otrzymały koło, a trzecie – pio nowy prol.

Kościół paraalny w Bolesławcu wznoszono od 1482

do 1521 r. W 1583 r. przekuto trzy okna prezbiterium,

które mają prolowane ościeża i podział laskowaniem

na trzy części. Maswerki pozostały w południowych ok

nach prezbiterium, w północnych oknach zakrystii oraz

w zachodnim oknie nawy południowej. Południowe

okno wieloboku wschodniego zamykającego nawę po

łud niową jest dwudzielne, z prolowanym słupkiem do 

chodzącym do szczytu ostrołuku. Nakłada się on na trój

liść obejmujący całą szerokość otworu. Ościeża ok na są

prolowane dwiema dość szerokimi wklęskami. Drugie

okno prezbiterium jest trójdzielne, laskowanie kończy

się po bokach ostrołukiem, a na środku – łękiem w ośli

grzbiet. Nad nimi znajdują się dwa koła przedzielone

skośną falistą linią. Najwyżej umieszczono asymetrycznie

łezkę. Wschodnie i północne okna zakrystii są dwudzielne,

z laskowaniem podzielonym i wydzielającym dwa nie 

symetryczne ostrołuki. Drugie okno zakrystii jest trój

dzielne, z szerokim kołem bez podziałów w podłuczu.

Za chodnie okno nawy południowej jest dwudzielne, z las 

kowaniem zakończonym trójkątem o lekko wklęsłych ra

mionach. Łączą się one z centralnie położonym wypukłym

kwadratem, który na obwodzie uzupełniają trójkąty

i czwo roboki o lekko wygiętych ramionach.

Kościół paraalny w Lwówku Śląskim jest trój na wo 

wą budowlą halową z trójnawowym prezbiterium halo

wym za kończonym trzema wielobokami. Korpus nawo

wy pow stał w 2. poł. XV w., a prezbiterium ukoń czono

w 1. ćw. XVI w. [10]. Okna są wysokie i sze ro kie, czte

ro dzielne w elewacjach podłużnych. W ele wa cji połud

niowej korpusu każde okno otrzymało inny mas werk.

Okno zachodnie posiada laskowanie, któ re w stree pod 

łucza dzieli się i liniami kolistymi two rzy ko lej ne piętra

ostrołuków. W dwóch kolejnych ok nach la sko wa nie koń

czy się ostrołukami z wpisanymi trój liśćmi. Wy żej środ 

kowa laska rozdwaja się i zamyka dwa duże ostro łuki,

które wypełniają we wschodnim oknie po dwie łez ki,

a w środkowym gury o płynnych kształtach. W środ 

ko wym oknie podłucze zajmują dwa „trójkąty” od dzie

lo ne pionową laską, natomiast w oknie wschodnim na

osi występuje forma łezki i owalu nad nią, tworzące zde

formowany rybi pęcherz.

Maswerk wschodniego okna korpusu nawowego zo 

stał powtórzony we wszystkich trzech oknach po łud

writh ing mouchettes set in a vertical position. The eastern

win dow of the aisle body has the tracery arrangement

ending with three pointed arches which were connected

by a circular line. The tracery layout was elongated up

the big pointed arch. In the central part a fragment of the

pointed arch elongated to the circular lines was re peated

in a mirror reection. The second window of the aisle

and the fourth window above the pointed arches re ceived

a circle, whereas the third window – a vertical prole.

The parish church in Bolesławiec was erected in the

years 1482–1521. In 1583 three windows were made in the

presbytery and they had proled jambs as well as a tracery

layout division into three parts. Tracery was preserved

in the southern windows of the presbytery as well as in

the northern windows of the sacristy and in the western

window of the southern aisle. The southern window of

the eastern polygon, which closes the southern aisle, is

bipartite with a proled small pillar reaching the top of

the pointed arch. It overlaps with the trefoil covering the

entire width of the opening. Jambs of windows are pro 

led with two quite wide concavities. The second win

dow of the presbytery is tripartite and the tracery layout

ends with a pointed arch on the sides, whereas in the

middle – with an arch in the form of the ogee. Above

them there are two circles divided by an oblique wavy

line. A tear was situated asymmetrically at the highest

place. The eastern and northern windows of the sacristy

are bipartite with a divided tracery layout and separated

two nonsymmetrical pointed arches. The second window

of the sacristy is tripartite with a wide circle without

any divisions in the windowhead. The western window

of the southern aisle is bipartite with the tracery layout

ending with a triangle with slightly concave arms. They

are connected with a centrally situated convex square

which is complemented by triangles on its perimeter and

quadrangles with slightly bent arms.

The parish church in Lwówek Śląski is a structure with

one nave and two aisles with a threeaisle hall presbytery

ended with three polygons. The nave body was built in

the second half of the 15

century and the presbytery was

completed in the rst quarter of the 16

century [10]. The

windows are high, wide and quadripartite in longitudi 

nal facades. In the southern facade of the body each win

dow has a different tracery. The western window has the

mullions which are divided and forms the next levels of

pointed arches in the windowhead. In the next two win

dows the tracery layout ends with pointed arches with

trefoils. Higher the central stonework splits and closes two

large pointed arches which are lled with tears in pairs in

the eastern window, whereas the central one is lled with

gures with smooth shapes. In the central window the

area below the arch comprises two “triangles” separated

by vertical stonework, whereas in the eastern window on

its axis there is a form of a small tear and an oval above it

which create a deformed mouchette.

The tracery of the eastern window of the aisle body was

repeated in all three southern windows of the presbytery

and in the northern facade. Different designs of tracery

were applied in the eastern polygons. In the central po

lygon the windows are tripartite with the tracery layout

Okna maswerkowe na Śląsku z XV do połowy XVI w. /Window tracery in Silesia from the 15

to the half of the 16

century 13

niowych prezbiterium oraz w elewacji północnej. Od

mienne kompozycje maswerków wprowadzono we

wschodnich wielobokach. W wieloboku środkowym okna

są trójdzielne z laskowaniem zamkniętym ostrołukami

z wpisanym trójliściem, a równocześnie połączono co

drugi ostrołuk linią tworzącą wspólnie dwa przecina ją

ce się łęki pół koliste. Nad nimi umieszczono koło po

dzielone na trzy części. Górna część koła nie wpisuje się

jak dotychczas w ostrołuk podłucza, lecz wtapia w nie go.

Okno wschod nie otrzymało prolowane ościeża z głę 

boką

wklęską. Okna w wielobokach zamykających nawy

boczne są najwęższe, dwudzielne. Laskowanie za my ka

ją łagodne ostrołuki z wpisanymi trójliśćmi ko lis ty mi.

Nad nimi umieszczono koło z podziałem na trzy części.

W tych maswerkach w miejscu dolnej części koła znaj

dują się fragmenty ostrołuków. W oknach wschodnich

wie loboków niektóre prole zostały lekko przedłużone

po za obrys ostrołuku lub laskowań.

W 1559 r. dobudowano kaplice i kruchty przy kościele

paraalnym w Lwówku Śląskim. Występują w nich os 

tatnie gotyckie okna maswerkowe na Śląsku. Okna pięt

rowej kaplicy południowej są niewielkich rozmiarów,

ale trójdzielne. Okna na piętrze otrzymały prolowane

obramienia. Maswerk prawego okna z połączonymi łę

kami kolistymi i górnym półkolem z podziałem na trzy

części przypomina maswerk wieloboku nawy głównej.

Podłucze okna lewego oraz dolnego, nad ostrołukami

z trójliśćmi, wypełniają przecinające się łukowane linie.

Okno kaplicy nad zakrystią ma maswerk identyczny jak

w oknach prezbiterium. Piętro nad kruchtą otrzymało

okno trójdzielne. Laskowanie kończą łęki półkoliste z ko 

listymi trójliśćmi. Z łęków wychodzą krzyżujące się pro

le, wygięte łukowato ku górze.

Podsumowanie

Pod względem kompozycji maswerki powstałe od po

czątku XV do połowy XVI w. można podzielić ogólnie,

podobnie jak w poprzednich okresach, na centralne i kil 

kupozio mo we (il. 6–8). Wykorzystywano w nich for my

kół, os tro łuków, łęków półkolistych i wieloliści wzbo ga

cone o no we elementy. Z różnorodności form wynikają

dalsze klasykacje. Wśród maswerków centralnych wy 

różniono sześć grup od A do F (il. 6). Do grupy A zali

czono kompozycje z wieloliściem wpisanym w koło. Jest

to podstawowy motyw stosowany na Śląsku od połowy

XIII w. i występujący do połowy XV w. Wywodzi się

z pierwszego maswerku w Reims z 1210 r., który roz bu 

dowano do czterodzielnego w korpusie kościoła w Saint

Denis (ok. 1235–1241), sześciodzielnego okna w prezbi te

rium katedry w Amiens (ok. 1245) i oś mio dzielnego okna

wschod niego w katedrze w Lincoln (1256–1280) [11].

W czte rodzielnych oknach w Namysłowie i Nysie las ko

wanie kończy się ostrołukiem z trójliściem. W trójdzielnym

oknie w prezbiterium w Nysie ostrołuki dodatkowo po łą

czono linią półkolistą. W dwóch oknach w Nysie koło z wie

oliściem wypełniają trójliście i rybie pęcherze ułożone pro

mieniście, w identycznym układzie lub naprzemiennym.

W grupie B znalazły się układy nowe, stosowane na

Śląsku od 1. poł. XV w., w których koło wypełniono

closed with pointed arches enclosed with a trefoil and at

the same time every other pointed arch was combined

by a line forming together two intersecting semicircular

arches. Above them a circle divided into three parts was

placed. The upper part of the circle is not enclosed, as it

was so far, in the pointed arch of the windowhead but it

blends in with it. The eastern window received proled

jambs with a deep concavity. Windows in the po lygons

which end the aisles are narrowest and bipartite. The tra 

cery layout is nished with smooth pointed arches en

closed with circular trefoils. Above them there is a cir

cle divided into three parts. In these tracery designs at

the lower part of the circle there are fragments of pointed

arches. In the eastern windows of the polygons some

proles were slightly elongated beyond the layout of the

pointed arch or the tracery arrangement.

In 1559 chapels and vestibules were added to the parish

church in Lwówek Śląski. They have the last Gothic

window tracery in Silesia. The windows of the onestorey

southern chapel are quite small but tripartite. The windows

on the rst oor have proled framing. The tracery of the

right window, which is connected with circular arches and

the upper semicircle divided into three parts, resembles

the tracery of the polygon of the nave. The windowshead

of the left and lower windows are lled with intersecting

arched lines above the pointed arches with trefoils. The

chapel window above the sacristy has an identical tracery

with the windows in the presbytery. The storey above

the vestibule received a tripartite window. The tracery

layout is nished with semicircular arches with circular

trefoils. The arches continue with crossing proles angled

upwards.

Summary

In terms of composition, the tracery which was created

from the beginning of the 15

century to the half of the

century can be generally divided, similarly to the pre

vious periods, into the central and multilevel (Fig. 6–8).

Forms of circles, pointed arches, semicir cu lar arches and

multifoils enriched with new elements were applied in

them. Further classications result from the variety of

forms. Among the tracery designs six groups from A to

F were distinguished (Fig. 6). Designs with a multifoil

enclosed with a circle belong to group A. It is a funda

mental motive used in Silesia since the half of 13

cen

tury, which appeared till the half of the 15

century. It

ori ginates from the rst tracery in Reims from 1210,

which was extended to the quadripartite window in the

church body in SaintDenis (about 1235–1241), to sex

partite window in the presbytery of the cathedral in

Amiens (about 1245) and eastern octopartite window in

the cathedral in Lincoln (1256–1280) [11]. In the qua

dripartite windows in Namysłów and Nysa the tracery

layout ends with a pointed arch with a trefoil. In the

tripartite window in the presbytery in Nysa pointed arches

were additionally connected by a semicircular line. In two

windows in Nysa a circle with a multifoil is lled with

trefoils and mouchettes arranged radially in an identical

sy stem or alternately.

14 Hanna GolaszSzołomicka

różnymi elementami. W kościele św. Piotra i Pawła

w Leg nicy występuje sześciodzielne okno o bogatej i nie

spo tykanej kompozycji składającej się z promieniście

ułożonych wieloliści oraz rombów i kwadratów wokół nich.

Podobne elementy znajdują się w rozecie północnego

ramienia transeptu w katedrze w Chartres (1230/1240)

[11]. W trójdzielnym oknie w Nysie koło wypełniają

dwie przecinające się soczewki z czteroliściem w środ ku.

Z 2. poł. XV w. pochodzą dwa okna w Jaworze i Choj 

nowie. Pierwsze z nich jest niewielkie, dwudzielne,

z kołem przeciętym na pół pionowym prolem sta no

wiącym przedłużenie środkowej laski. Czterodzielne

okno w Chojnowie w podłuczu ma duże koło wypełnione

czterema ostrołukowymi trójliśćmi, które na złączeniu

dają miękko wyginający się kształt litery X. Trzy okna

z Lwówka pochodzące z 1. poł. XVI w. stanowią kolejne

modykacje z kołem podzielonym na trzy części. Już

Group B comprises new arrangements which were

used in Silesia since the rst half of the 15

century

where the circle was lled with various elements. In

St Peter and Paul Church in Legnica there is a sexpartite

window with a rich and unique composition consisting

of radially arranged multifoils as well as rhombuses

and squares around them. Similar elements appear in

the rosette of the northern transept arm in the cathe dral

in Chartres (1230/1240) [11]. In the tripartite window

in Nysa the circle is lled with two intersecting lenses

with a quatrefoil in the centre. Two windows in Ja

wor and Chojnów date back to the second half of the

cen tury. The rst of them is rather small, bipartite

with a circle cut in two by means of the halfvertical pro

le consti tu ting the exten sion of the central stonework.

A qua dri partite window in Chojnów in the area below

the arch has a big circle lled with four ogival trefoils

Il. 6. Maswerki

o kompozycji centralnej

(oprac. H. GolaszSzołomicka)

Fig. 6. Traceries with

a central composition

(by H. GolaszSzołomicka)

1. poł. XV w./1

half of the 15

1. poł. XVI w./1

half of the 16

1. poł. XVI w./1

half of the 16

2. poł. XV w./1. poł. XVI w.

half of the 15

c./1

half of the 16

Okna maswerkowe na Śląsku z XV do połowy XVI w. /Window tracery in Silesia from the 15

to the half of the 16

century 15

w pierwszym oknie górna część koła wtapia się w os

trołuk, a w następnych widać coraz mniej górnej części

– w zasadzie przestają one tworzyć kompozycję centralną.

Nowym motywem są półkoliste łęki łączące co drugie

laskowanie oraz fragmenty proli przechodzące poza koło

i ucięte, podobnie jak uczyniono z żebrami w sklepieniach

kaplic w Lwówku.

Centralne kompozycje tworzono także z wieloliści

wpi sanych w „wypukły kwadrat” (il. 6C) lub „wypukły

trój kąt” (il. 6D). Te formy występowały już w XIV w.

Tylko w jednym oknie w Nysie czteroliść obejmują ry

bie pęcherze (il. 6E), charakterystyczny motyw z XIV w.

W XV w. zaprzestano stosowania wirujących rybich pę

cherzy, występujących w XIV w., ale układano z nich inne

kompozycje.

Do grupy F zaliczono układy promieniste, zbudowane

z trójliści i serc. W Chojnowie ramiona trójliści mają

zakończenie w kształcie oślego grzbietu. Między nimi

znajdują się trzy lub dwa elementy tworzące wspólnie

sześciobok o wklęsłych bokach. Strefę podłucza uzu peł

niają rybie pęcherze.

Znacznie więcej maswerków otrzymało kompozycje

nazwane kilkupoziomowymi, podzielono je na osiem grup

od G do O (il. 7, 8). Wśród nich są układy wy stę pują ce

w XIV w., jak trzy czteroliście w kołach ustawione piętro

wo (il. 7G) oraz wieloliście ułożone koncentrycznie (H),

które stosowano przez cały XV w. W kościele św. Pio t

ra i Pawła znajdują się okna sześcio i ośmiodzielne, ze

zdwojonymi układami czteroliści. W podłuczu uzu peł

niają je rybie pęcherze, a między kołami – lilijki. Jedynym

oknem o układzie niesymetrycznym jest maswerk w Bo

lesławcu z 2. poł. XV w., w którym górne koło zamienio

no na łezkę.

W XV i XVI w. podłucze maswerków wypełniano ry

bimi pęcherzami ułożonymi pionowo, poziomo i skoś nie

(il. 7I). Proporcje rybich pęcherzy są różne – od szero kich

do bardzo wydłużonych. Najwcześniejszym przykła dem

układu pionowego jest maswerk z prezbiterium kolegia ty

głogowskiej (1. poł. XIV w.). Początki takich kompozy

cji sięgają 1230 r., gdy powstały okna nawy północnej

prezbiterium kościoła St. Mary w Beverley [11]. Podobne

maswerki zastosowano w Minster w Be verley w nawie

północnej korpusu (1308–1349). Za najwspanialsze kom

pozycje uważane są: „Bishop’s Eye” – okno w po łud

nio wym ramieniu transeptu katedry w Lincoln z 1320 r.

[11] oraz zachodnie okno w katedrze w Yorku w kształcie

serca z 1338 r. [11]. Maswerki śląskie mają mniej szą

liczbę elementów, dopiero sześciodzielne okna w ka

ted rze w Świdnicy i w kościele Panny Marii w Legni cy

(2. poł. XV w.) otrzymały ich więcej i o smuklej szych

proporcjach. Tylko w kościele w Kłodzku z 1. poł. XVI w.

wystąpiły dwa rybie pęcherze wirujące w kole. Po bokach

towarzyszą im dwa kolejne zwrócone ku dołowi.

W kościele św. Piotra i Pawła w Legnicy (il. 8K) wystę 

pują okna, w których podłucze wypełniają piętrowo iden 

tyczne, drobn

e formy rybich pęcherzy lub czteroliś ci

G. Binding czas powstania okien kaplic legnickich określił na

lata 1327–1379 [11, s. 337].

which give a softly bent shape of letter X at the join.

Three windows from Lwówek dating from the rst half

of the 16

century constitute the next mo di cations

with the circle divided into three parts. Already in

the rst window the upper part of the circle blends in

with the pointed arch and in the next ones we can see

less and less of the upper part – in fact, they cease to

create a central composition. A new motive consists of

semicircular arches connecting every other tracery arran

gement as well as fragments of proles going outside

the circle and cut, similarly with the ribs in the vaults

of the chapels in Lwówek.

Central compositions were also created from multi

foils enclosed with a “convex square” (Fig. 6C) or a “con

vex triangle” (Fig. 6D). These forms were already in use

in the 14

century.

The window in Nysa is the only one in which a qua tre

foil is enclosed with mouchettes (Fig. 6E) – a cha ra cte ristic

motive of the 14

century. In the 15

cen tury spinning mou

chettes, which appeared in the 14

cen tury were no more

used and other compositions were arranged from them.

Radial system arranged from trefoils and hearts belong

to group F. In Chojnów trefoil arms have ends in the shape

of the ogee. Among them there are three or two elements

which together form a hexagon with concave edges. The

area below the arch is complemented by mouchette.

Compositions called multilevel received much more

tracery and they were divided into eight groups from G to

O (Fig. 7, 8). Among these arrangements there are the ones

that appear in the 14

century such as three quatrefoils in

circles set in tiers (Fig. 7G) and concentrically arranged

multifoils (H) which were used during the whole 15

cen tury. In St Peter and Paul Church there are sex and

octopartite with doubled arrangements of quatrefoils. In

the windowhead they are complemented by mouchettes,

whereas between circles – by lilies. The only window of

the asymmetrical arrangement is the tracery in Bolesła

wiec from the second half of the 15

century in which the

upper circle was replaced by a small tear.

In the 15

and 16

century the area below the arches

of tracery was lled with mouchettes set in a vertical,

oblique and horizontal position (Fig. 7l). The proportions

of mouchettes are different – from wide to very elongated.

The earliest example of the vertical arrangement is the

tracery of the presbytery of Głogów Collegiate (1

half

of the 15

century). The beginnings of such compositions

date back to 1230 when windows of the northern nave of

St Mary Church presbytery in Beverley were built [11].

Similar tracery was used in Minster in Beverly in the

northern aisle of the body (1308–1349). Bishop’s Eye –

the window in the southern transept arm of the cathedral

in Lincoln from 1320 [11] and the western window in the

cathedral in York in the shape of a heart from 1338 [11]

are considered to be the most remarkable compositions.

The Silesian tracery has a smaller number of elements,

only the sexpartite windows in the Cathedral in Świdnica

and in Virgin Mary Church in Legnica (2

half of the

century) received more of them and with slimmer

proportions. The church in Kłodzko from the 1

half of

the 16

century was the only one to have two mouchettes

16 Hanna GolaszSzołomicka

W 2. poł. XIV w. w korpusie kościoła w Nysie wykona

no maswerk, w którym piętrowo powtórzono 3+2 trój

liście w kole, podobny znajduje się w kościele w Kłodzku

z 1. poł. XV w. Układy te wywodzą się z maswerków an

gielskich i występują w prezbiterium katedry w Exeter

(1280–1309) oraz w kaplicy mariackiej katedry w Wells

(przed 1326) [11].

Poziomo układane podobne motywy stosowano także

w 2. poł. XV w. (il. 8L). W dwóch oknach są to otwarte

trójliście, a w zachodnim oknie kościoła bernardynów we

Wrocławiu występują ostrołuki tworzące falujące linie.

Płynne linie łączą bardzo rozbudowany maswerk okna

w transepcie katedry w Pradze – wielkie półkola, so

czewka, ośli grzbiet (P. Parler 1380–1390).

Kolejną, dość liczną grupę tworzą maswerki o no

wych kompozycjach i gurach krzywolinijnych (il. 8M).

W kaplicy w Nysie nad trzema ostrołukami poprowadzo

spinning around in a circle. On both sides they are

accompanied by two other ones facing downwards.

In St Peter and Paul Church In Legnica (Fig. 8K)

there are windows in which the windowhead is lled

with identical small forms of mouchettes or quatrefoils

in tiers

. In the 2

half of the 14

century in the church

body in Nysa the tracery was made in which 3+2 arrange

ment of trefoils in a circle was repeated in tiers; similar

tracery can be seen in the church from the 1

half of the

century in Kłodzko. These arrangements originate

from the English tracery and occur in the presbytery of the

Cathedral in Exeter (1280–1309) and in St Mary’s chapel

of the Cathedral in Wells (before 1326) [11].

G. Binding determined the time of making windows of Legnica

chapels for the years 1327–1379 [11, p. 337].

Il. 7. Maswerki o kompozycji

kilkupoziomowej

(oprac. H. GolaszSzołomicka)

Fig. 7. Traceries with

several levels of composition

(by H. GolaszSzołomicka)

1. poł. XV w./1

half of the 15

1. poł. XVI w.

half of the

2. poł. XV w./1. poł. XVI w.

half of the 15

c./1

half of the 16

Okna maswerkowe na Śląsku z XV do połowy XVI w. /Window tracery in Silesia from the 15

to the half of the 16

century 17

no miękką linią dwie przecinające się pętle, tworzące

na środku kształt soczewki. W oknach w kościele ber

nardynów w Jaworze w 2. poł. XV w. poszukiwano no

wych rozwiązań – najprostsze to rezygnacja z górnego

elementu i przedłużenie środkowej laski aż do szczytu

ostrołuku. W oknie trójdzielnym przedłużono dwie laski

do ostrołuku, a równocześnie półkolami połączono co

drugą laskę. Z przedłużonych linii utworzono w górze

od wrócony ostrołuk. Maswerki z płynnie prowadzony

mi liniami występują w kościele św. Piotra i Pawła

w Gör litz (1423–1497) [12] oraz w kościele zamkowym

w Wittemberdze (1490–1509, K. Püger).

W 1. poł. XVI w. w Lwówku czterodzielne okna wy

peł niono maswerkiem krzywolinijnym, tworzącym róż

ne, swobodne kształty (il. 8M). W trójdzielnych ok nach

południowej kaplicy nad ostrołukami łączącymi las

kowanie poprowadzono kilka lekko wygiętych, prze

Similar motives which arranged horizontally were

also used in the 2

half of the 15

century (Fig. 8L).

In the two windows these are open trefoils and in the

western window of the Bernardine Church in Wrocław

there are pointed arches forming wavy lines. Smooth

lines connect very large window tracery in the transept

of the cathedral in Prague – large semicircles, a lens,

a ogee (P. Parler 1380–1390).

Another, quite a numerous group, consists of tracery

with new compositions and curvilinear gures (Fig. 8M).

In the chapel in Nysa above the three pointed arches there

are two intersecting loops in the form of a soft line, which

create the shape of a lens in the middle. In the windows

of the Bernardine Church in Jawor in the 2

half of the

century new solutions were searched – the simplest

one was the resignation from the upper element and the

extension of the central tracery vertical element up to

Il. 8. Maswerki o kompozycji

kilkupoziomowej

(oprac. H. GolaszSzołomicka)

Fig. 8. Traceries with

several levels of composition

(by H. GolaszSzołomicka)

1. poł. XV w./1

half of the 15

1. poł. XVI w.

half of

the 16

1. poł. XVI w.

half

of the 16

2. poł. XV w./1. poł. XVI w.

half of the 15

c./1

half of the 16

18 Hanna GolaszSzołomicka

ci nających się linii. Nie udało się znaleźć przykładów

po dobnych do tych okien. Element środkowy tworzący

kształt 8 oraz przecinające się linie wycięte łukowato

występują w oknach kościoła św. Piotra i Pawła w Görlitz,

ale w innych proporcjach.

W kilku oknach z 1. poł. XV w. występuje gęste las

kowanie połączone w podłuczu trójliśćmi i czteroliśćmi

(il. 8N). Niewątpliwie jest to motyw wywodzący się

z okien angielskich, określanych jako lancetowate.

W tran sepcie kościoła Minster w Wimborne (1240–1360)

znaj duje się pięciodzielne okno ze skromną dekoracją,

a w kaplicy mariackiej przy katedrze w Chichester (1288–

1304) [11] są okna trójdzielne o bardziej rozbudowanym

maswerku. Podobne, ale czterodzielne znajdują się w prez

biterium tej katedry (1280–1300). Okna wzorowane na

an gielskich występują w kościołach niemieckich

: w za

krystii katedry w Kolonii (1277) [13], w kościele Pan ny

Marii w Lubece (prezbiterium rozpoczęte w 1277 r.) [13],

w katedrze w Regensburgu (korpus 1320–1340), w kor

pusie St. Lorenzkirche w Norymberdze (ok. 1350) oraz

w prezbiterium kościoła paraalnego w Bambergu (1392–

1431, P. Parler).

Od XIV w. okna z laskowaniem zakończonym w pod

łuczu pojedynczymi, małymi ostrołukami stosowano

w koś ciołach Pomorza Zachodniego (m.in. w kościołach

w Grycach, Kołbaczu, Kołobrzegu, Pyrzycach, Star gar

dzie Szczecińskim i Trzebiatowie) [14].

W kaplicy w Namysłowie wykonano dwa okna z pio

nowym laskowaniem, które przecinają dwa ramiona

trójkąta z dekoracją od spodu – trójliściem w środku i po

łową trójliści po bokach. Podobnie dekorowany trójkąt

znajduje się w oknie nad portalem Grosse Halle przy

kościele św. Piotra i Pawła w Görlitz. Jest to szerokie okno

czterodzielne o łęku odcinkowym. Grosse Halle wznie

siono na początku XV w. i przebudowano na początku

XVI w. [12].

Ostatnią grupę tworzą okna z laskowaniem, ale bez

elementów kół, ostrołuków, wieloliści, charakterys tycz

nych dla maswerków (il. 8O). W Żarach, Wrocławiu

i Lwówku Śląskim utworzono nowe, linearne maswerki

z laskowaniami, które przedłużone tworzą w podłuczu

sieć lekko wygiętych, przecinających się linii. W Anglii

mo tyw ten stosowano od około połowy XIII w. Przy kła

dem może być trójdzielne okno w St. MaryleWigford

w Lincoln (ok. 1260) oraz okno prezbiterium katedry

w Chichester (1280–1300) [11].

W okresie od XV do połowy XVI w. okna maswerko we

na Śląsku otrzymały wiele różnych kompozycji. Niektó

re z nich znacznie wcześniej pojawiły się w kościołach

zachodnich, zwłaszcza angielskich, jak układy linearne

(il. 8N, O), a na Śląsku zaczęto je stosować od początku

XV w. Prawdopodobnie przyszły za pośrednictwem bu

downiczych pracujących w Niemczech, na Pomorzu

Za chodnim, a także mogły być wzorowane na oknach

koś ciołów Piotra Parlera. Śląscy budowniczowie, zna

jąc różne przykłady maswerków z Zachodu czy Po mo rza

G. Binding nie zwrócił uwagi na ten typ okien w Niemczech

[11].

the top of the pointed arch. In the tripartite window two

vertical elements were extended to the pointed arch, while

every other vertical element was combined by se mi cir

cles. A reversed pointed arch was formed in the upper

part from the extended lines. Tracery with smooth lines

appearin St Peter and Paul Church in Görlitz (1423–1497)

[12] and in the castle church in Wittenberg (1490–1509,

K. Püger).

In the 1

half of the 16

century in Lwówek four qua

dripartite windows were lled with curvilinear tracery

which formed different and free shapes (Fig. 8M). In the

tripartite windows of the southern chapel there are several

slightly bent and intersecting lines above the pointed

arches which ended the tracery design. We were unable

to nd examples similar to those windows. The central

element in number eight shape as well as intersecting

arched lines appear in the windows of St Peter and Paul

Church in Görlitz but in different proportions.

In several windows from the 1

half of the 15

century

we can notice tracery consisting of numerous stone work

elements, which is connected by means of trefoils and

quatrefoils in the windowhead (Fig. 8N). Un doubted 

ly, this is a motive which derives from the En glish win

dows and it is known as a lancet window. In the tran 

sept of Mi nster Church in Wimborne (1240–1360) there

is a pen tapartite window with a simple de co ra tion, whe

reas in St Mary’s Chapel at the Cathedral of Chi chester

(1288–1304) [11] the windows are tripartite with more ex

tensive tracery. Similar but quadripartite windows appear

in the presbytery of this cathedral (1280–1300). The win

dows are modelled on the English patterns and appear

in German churches

, i.e. in the sacristy of the cathedral

in Cologne (1277) [13], in Mary Virgin Church in Lü

beck (presbytery started in 1277) [13], in the cathedral

in Re gensburg (body 1320–1340), in the body of St Lo 

renz Church in Nuremberg (about 1350) and in the pres

by tery of the parish church in Bamberg (1392–1431,

P. Parler).

Since the 14

century the windows with the tracery de

sign ended in the windowhead by means of single pointed

arches were used in the churches of Western Po merania

(for instance in churches in Gryce and Koł bacz, Koło

brzeg, Pyrzyce, Stargard Szczeciński and Trze biatów) [14].

In the chapel in Namysłów two windows with vertical

tracery were made and they crosscut two arms of a triangle

with a decoration from the bottom – a trefoil in the centre

and a half of the trefoils on the sides. A similarly decorated

triangle occurs in the window above the portal Grosse

Halle at St Peter and Paul Church in Görlitz. It is a wide

quadripartite window with a segmental arch. Grosse Halle

was erected at the beginning of the 15

century and it was

rebuilt at the beginning of the 16

century [12].

The last group consists of windows with tracery de

signs, however, without such elements as circles, pointed

arches, multifoils, which are so characteristic of tracery

(Fig. 8O). In Żary, Wrocław and Lwówek Śląski new

G. Binding makes no mention of this window type in Germa

ny [11].

Okna maswerkowe na Śląsku z XV do połowy XVI w. /Window tracery in Silesia from the 15

to the half of the 16

century 19

Zachodniego, tworzyli wiele nowych, własnych kom

pozycji. Wyjątkowe są kościoły, w których powtarzano

kilka motywów, w większości niemal każde okno ma inny

maswerk.

linear tracery with vertical decorations was made; it

was elongated and it formed a net of slightly curved in

tersecting lines in the area below he arch. This motive

was used in England starting from the middle of the 13

century. A tripartite window in St MaryleWigford in

Lincoln (about 1260) can be an example as well as one

of the windows in the cathedral presbytery in Chichester

(1280–1300) [11].

In a period from the 15

century until the mid16

century window tracery in Silesia received a wide variety

of compositions. Some of these compositions, such as

linear arrangements (Fig. 8N, O) appeared much earlier in

the western churches, particularly in the English churches,

whereas in Silesia they were used since the beginning of

the 15

century. Probably they came through builders

working in Germany and Western Pomerania as well as

they could be modelled on the windows of churches by

Peter Parler. Silesian builders who were familiar with

various examples of tracery in the West or Western Po

me rania, created many new compositions of their own.

The churches in which several motives were repeated

are unique and in most of them almost every window has

a different tracery design.

Translated by

Bogusław Setkowicz

Bibliografia /References

[1] Architektura gotycka w Polsce, T. Mroczko i M. Arszyński (red.),

T. 2: Katalog zabytków, A. Włodarek (red.), Instytut Sztuki PAN,

Warszawa 1995.

[2] Pilch J., Leksykon zabytków architektury Dolnego Śląska, Wydaw

nictwo Arkady, Warszawa 2005.

[3] Pilch J., Leksykon zabytków architektury Górnego Śląska, Wydaw

nictwo Arkady, Warszawa 2008.

[4] KozaczewskaGolasz H., Opole – katedra pw. Znalezienia Krzyża

Świętego, „Architectus” 2014, Nr 1(37), 9–18.

[5] Burgemeister L., Grundmann G., Die Kunstdenkmäler der Stadt

Breslau, Kommissionsverlag Von Wilh. Gottl. Korn., Breslau 1933.

[6] Niemczyk M., Kaplice mieszczańskie na Śląsku w okresie późnego

gotyku, „Roczniki Sztuki Śląskiej” 1983, R. 13, 9–65.

[7] Lasota C., Legendziewicz A., Badania gotyckiej architektury

Namysłowa. Kościół paraalny miasta lokacyjnego, „Architectus”

2005, Nr 1–2(17–18), 21–33.

[8] Hanulanka D., Świdnica, seria Śląsk w zabytkach sztuki, Osso

lineum, Wrocław–Warszawa–Kraków 1973.

[9] Steinborn B.G., Lubin, seria Śląsk w zabytkach sztuki, Ossolineum,

Wrocław–Warszawa–Kraków 1969.

[10] KozaczewskaGolasz H., GolaszSzołomicka H., Średniowieczne

kościoły halowe na Śląsku, cz. 3, GRANT, Wrocław 2012.

[11] Bindig G., Masswerk, Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darm

stadt 1989.

[12] Lutsch H., Verzeichnis der Kunstdenkmäler der Provinz Schlesien,

Bd. 3, Verlag Von Wilh. Gottl. Korn., Breslau 1891.

[13] Gotyk. Architektura, rzeźba, malarstwo, R. Toman (red.), Köne

mann, 2004.

[14] Pilch J., Kowalski S., Leksykon zabytków, architektury Pomorza

Za chodniego i ziemi lubuskiej, Wydawnictwo Arkady, Warszawa

2012.

Streszczenie

W artykule przedstawiono śląskie maswerki, które zachowały się w 10 kościołach wzniesionych od początku XV w. do około połowy XVI w. oraz

w kaplicach kościołów wcześniej ukończonych. Pod względem kompozycji można je podzielić na centralne i kilkupoziomowe. Wykorzystano

w nich formy kół, ostrołuków, łęków półkolistych, wieloliści i rybich pęcherzy stosowane w poprzednich okresach. Z elementów tych powstały

nowe kompozycje, często stanowiące zwielokrotnienie układów wcześniejszych, ponieważ tworzono je dla szerokich okien cztero, sześcio, a nawet

ośmiodzielnych. Nowy układ pojawił się w centralnej kompozycji okna w kościele św. Piotra i Pawła w Legnicy, wzorowany na północnej rozecie

katedry w Chartres. Rzadko występowały wirujące rybie pęcherze, ponieważ tworzono z nich nowe kompozycje. W kilku oknach całe podłucza

zapełnione zostały jednakowymi, drobnymi motywami. Pojawiły się formy i kompozycje krzywolinijne. Angielskie pochodzenie mają maswerki,

w których gęste laskowanie łączą w górze pojedyncze ostrołuki, oraz z laskowaniami przecinającymi się w podłuczu. Budowniczowie śląscy znali

maswerki stosowane na Zachodzie i z podobnych elementów tworzyli własne, nowe kompozycje.

Słowa kluczowe: Śląsk, kościoły XV–XVI w., maswerki

20 Hanna GolaszSzołomicka

Abstract

The article presents Silesian traceries which have survived in ten churches created from the beginning of the 15

to mid16

and also in chapels of

churches built earlier. With regard to their composition they may be divided into a central one or several levels. Such forms as circles, pointed

arches, semicircular arches, multifoils and mouchettes were used as in former periods. New compositions were formed from these elements, often

being manifold of earlier ones, because they were created for wide quadripartite, sexpartite, and octopartite windows. The new arrangement appeared

in the central composition of the window in St Peter and Paul Church in Legnica modeled on the north rosette in the Chartres Cathedral. Rotating

mouchettes appeared seldom because they were used in new compositions. In a few windows the whole windowhead were filled with identical,

small motives. There appeared curvilinear forms and compositions. Traceries have an English origin in which dense fluting is connected, in the upper

part, by individual pointed arches and with fluting intersecting in the area below the arch. Silesian builders were familiar with traceries used in the

West and they created their own new compositions with these elements.

Key words: Silesia, churches from the 15

to 16

century, tracery windows