Palimpsest w przekształceniach opactwa cysterskiego w Rudach po II wojnie światowej

Monika Dąbkowska

doi:10.5277/arc160103

Streszczenie

Artykuł ma na celu naświetlenie przekształceń, jakich dokonano w opactwie cysterskim w Rudach Raciborskich po II wojnie światowej. Ten bogaty i rozległy zespół architektoniczny, ukształtowany w ciągu kilku epok artystycznych, po sekularyzacji zamieniono na pałac książęcy. Na skutek zniszczeń w czasie wojny utracona została część zabytkowej materii, tj. m.in. średniowieczne sklepienia, nowożytne tynki, sztukaterie, detale i elementy architektoniczne. Jednocześnie spod barokowego tynku odsłoniły się świetnie zachowane średniowieczne polichromie. Prace konserwatorskie wówczas przeprowadzone miały charakter purystycznej odbudowy bez szacunku dla zabytkowej materii. Bez względu na stan zachowania usunięto wszystkie średniowieczne malowidła, patynę ścian, barokowe stiuki, które mogły pozostać w formie tzw. świadków. Kreując architektoniczny palimpsest, pozbawiono obiekt znacznej części jego historii, albowiem straty poniesione nie są możliwe do odrobienia.

Podgląd pełnego artykułu jest możliwy wyłącznie na większych ekranach.

2016

1(45)

DOI: 10.5277/arc160103

Monika Dąbkowska*

Palimpsest w przekształceniach

opactwa cysterskiego w Rudach

po II wojnie światowej

Palimpsest in the transformations

of the Cistercian abbey in Rudy

after World War II

Opactwo pocysterskie w Rudach na Górnym Śląsku

w ostatnich dniach II wojny światowej zostało podpa lo ne

przez wojsko radzieckie. Skutkiem tego były ogrom ne

zniszczenia niezwykle cennej zabytkowej substan cji,

ukształtowanej przez wiele stuleci i zachowującej w swo-

jej formie spuściznę kilku epok artystycznych. Trud na

po wojenna sytuacja polityczno-gospodarcza i decyzje

kon ser wa torskie przyczyniły się do przeprowadze nia

w koś ciele prac konserwatorskich i budowlanych, które

wy magają krytycznej oceny. Jest to zadanie niełatwe, nie

tyl ko ze względu na lakoniczność lub braki w dokumenta-

cjach administracyjnych, ale przede wszystkim z powodu

zatarcia, w czasie realizacji tych prac, podziałów pomię-

dzy oryginałem a elementami dodanymi wtórnie. Zarówno

przeprowadzone wówczas prace, jak i stan wytworzonej

przy tej okazji dokumentacji, której zadaniem jest prze-

cież kompleksowy opis, można określić symbolicznie

pa lim p sestem, rozumianym jako starcie dokumentu pier-

wot ne go i nadpisanie na nim nowego tekstu, ale też cał-

ko wite przekształcenie jego materii w celu dostosowania

do nowego formatu.

Głównym celem niniejszego artykułu jest naświetlenie

przekształceń, jakich dokonano w architekturze opactwa,

a w szczególności świątyni po II wojnie światowej. Skró -

The post-Cistercian abbey in Rudy in Upper Silesia

was set on re by the Soviet army during the last days

of World War II. This resulted in the massive destruction

of the unusually valuable historical substance shaped

through out the centuries, which preserved the heritage

of several épo ques of art in its form. The difcult post-

war po litical and economic situation as well as restoration

de cisions con tri buted to the restoration and construction

work which was carried out in the church and now it re-

quires some critical evaluation. It is not an easy task, not

only due to the brevity or deciencies in the administrative

documentation, but mainly due to the fact that – while

per forming this work – the divisions between the original

and the elements added secondarily were obliterated.

Both the work carried out at that time and the state of do-

cumentation prepared on that occasion, whose task was

aimed at a comprehensive description, can be described

symbolically as a palimpsest understood as the removal

of the original document and overwriting a new text on it,

but also a complete trans formation of its matter in order to

adapt it to a new format.

The main purpose of this article is to highlight the

transformations which were made as regards the architec-

ture of the abbey and in particular the church after World

War II. A brief outline of the construction history of the

building shall allow us to become aware of the artistic

forms’ richness of the Rudy Church on the eve of the war

and the size of the suffered loss.

* Wydział Architektury Politechniki Wrocławskiej/Faculty of Ar -

chitecture, Wrocław University of Science and Technology.

20 Monika Dąbkowska

towy zarys dziejów budowlanych obiektu pozwoli uś wia-

domić bogactwo form artystycznych kościoła rudzkiego

w przededniu wojny i miarę poniesionej straty.

Rudzkie opactwo ufundowano w latach 1252–1258

Po wstawało ono prawdopodobnie w ciągu pierwszych

40 lat; do około 1303 r. wzniesiono świątynię i do bu -

do wano do niej część wschodniego skrzydła kla sztor ne-

, a zapewne jeszcze w XIV w. – kolejne skrzyd ła

Do dziś oprócz nadwątlonej pożarami i odbudo wa mi

struktury murów nie zachowało się wiele z tej pier wot nej

średniowiecznej materii: dawna fasada ko ścio ła z ostro-

łukowym pia skow cowo-ceglanym porta lem, prze słonięta

w późniejszych czasach kruchtą, ba zy kolumienek w ka -

pi tularzu, relikty przypór wzmac nia ją cych północno-za-

chodnie naroże pierwotnego kościoła czy ostrołukowy

por tal łączący nawę północną ze skrzydłem klasztornym.

Przez stulecia obiekt był kilkakrotnie niszczony

Znacz nym przekształceniom uległ w związku z barokową

prze budową realizowaną od 1671 r. [1, s. 363–364, 366].

Od bu dowano wówczas trzy skrzydła klasztorne: wschod-

nie, za chodnie i północne

, wzniesiono nową zakrystię,

pod niesiono mury

i zrekonstruowano dachy nawy głów-

nej, transeptu oraz chóru

, południową kaplicę przy tran-

sepcie przykryto kopułą z latarnią, przejście z transeptu do

zakrystii oprawiono kamiennym portalem, z pewnością

zamurowano również dolną część okna we wschodniej

ścia nie prezbiterium, jednocześnie zaokrąglając je w gór-

nej partii, wymieniono także posadzkę w kościele (1682)

[6, s. 137–138]. Przekształceniu uległa też fasada kościoła,

do której dostawiono kruchtę (1685), następnie wieżę

(1716–1735) i udekorowano wapienno-piaskowcowymi

sztukateriami i piaskowcowymi rzeźbami (1783–1798)

Pierwotnie opactwo lokowano w Woszczycach na pograniczu

Śląska i Małopolski [1, s. 361–363]. Otrzymało ono w uposażeniu kilka

wsi, ziemie oraz przywileje. Słabe gleby i liczne lasy uniemożliwiały

rozwój upraw zbożowych, więc utrzymywało się ono głównie z go spo-

darki leśno-wodnej [2, s. 18]. Na tle śląskich opactw cysterskich Rudy

nie były bogate, aczkolwiek posiadały wysoką po zy cję, z czym zwią -

zane były funkcje najważniejszych prałatów Górnego Śląska czy uczest-

ników i przewodniczących sejmików księstw: opol skie go i ra ci bor-

skiego [1, s. 361–363].

W części tej znajdowały się zakrystia, armarium, kapitularz, dwie

izby i najprawdopodobniej dormitorium na piętrze [3, s. 530].

Wzniesiono je ze spoinowanej cegły w wątku wendyjskim, a de

tal architektoniczny z piaskowca. Badania architektoniczne dowiodły,

że cały klasztor założono na jednym rzucie, o czym świadczą zachowane

fragmenty pierwotnego założenia we wszystkich skrzydłach. Przy czym

pierwotny poziom posadzki był o około 80 cm niższy od obecnego [4].

W XIV w. zabudowę strawił pożar (1372) o nieznanej skali [5].

Po pożarze nastąpiła odbudowa, datowana na 2. poł. XIV w. [4]. Znacz-

ny upadek gospodarczy opactwa nastąpił w czasie wojny trzy dzie-

stoletniej (1618–1648), na skutek działań wojennych już w 1620 r. za -

bu dowania klasztorne zostały zaniedbane i częściowo zniszczone [5].

Pierwotne mury klasztoru w znacznym stopniu rozebrano, a pół-

noc ne skrzydło usunięto całkowicie. Prace realizowane były przez ar chi -

tekta i mistrza murarskiego Melchiora Wernhera z Nysy [1, s. 363–364].

Podniesienie murów magistralnych kościoła było związane z ko -

niecznością odsunięcia grzbietów sklepiennych od wiązarów [6, s. 137].

Odbudowę realizowali od 1680 r. Karl Rath z Tworoga Małego

i mistrz ciesielski G. Roskosch z Głogówka [6, s. 137]. Prawdopodobnie

wówczas został zmieniony kształt dachu – pierwotnie trójspadowy, po

którym pozostały gniazda po belkach zamurowane cegłami. Dziękuję za

udzielenie tej informacji p. Dariuszowi Makoszowi, który od wielu lat

realizuje w opactwie prace konserwatorskie.

The Rudy Abbey was founded in the years 1252–1258

It was probably built during the rst forty years; appro-

ximately until 1303 the church was erected and a part of

the eastern monastery wing

was added to it and certainly

still in the 14

century the next wings were added

. Until

today, apart from the wall structures weakened by res

and restorations not much of the original medieval matter

was preserved, i.e. the old church facade along with the

ogival portal made of sandstone and brick later covered

with a vestibule, bases of columns in the chapterhouse,

relics of buttresses strengthening the north-western corner

of the original church or the ogival portal connecting the

northern aisle with the monastery wing.

The building was destroyed several times throughout

the centuries

. It underwent signicant transformations

in connec

tion with the Baroque reconstruction pursued

since 1671 [1, pp. 363–364, 366]. Three monastery wings

were reconstructed at that time, namely the eastern one,

west ern and northern

, a new sacristy was built, the walls

were raised

and the roofs of the central nave, transept

and matroneum

were reconstructed; the southern chapel

near the transept was covered by a dome with a lantern,

the gateway from the transept to the sacristy was framed

with a stone portal, also the lower part of the window in

the eastern wall of the presbytery was lled with bricks

and at the same time it was made round in its upper part,

the oor in the church was changed as well (1682) [6,

Originally the abbey was located in Woszczyce on the border of

Silesia and Lesser Poland [1, pp. 361–363]. It received several villages,

lands and privileges as a dowry. Poor soil and a great number of forests

prevented the development of crops, so the abbey depended mainly on

the forestry and water management [2, p. 18]. Against the background

of the Silesian Cistercian abbeys the Rudy one was not a rich abbey, but

it had a high position, which was connected with the functions of the

most important prelates of Upper Silesia or the participants and the chair-

men of councils of Opole and Racibórz Principalities [1, pp. 361–363].

This part housed the following: a sacristy, a smaller monastery

li brary (armarium), a chapterhouse, two rooms and most likely a dor mi-

tory on the first floor [3, p. 530].

It was built of bricks sealed with mortar in the Slavonic brick-

work, whereas the architectural detail was made of sandstone. Architec-

tural research proved that the whole monastery was founded on one

projection, which can be seen in the preserved fragments of the original

foundation in all the wings. The original floor level, however, was

appro ximately 80 cm lower than the present one [4].

In the 14

century the buildings were destroyed by a fire (1372)

on an unknown scale [5]. After the fire the reconstruction began which

took place in the 2

half of the 14

century [4]. A significant eco no mic

decline of the abbey occurred during the Thirty Years’ War (1618–1648);

already in 1620 as a result of military operations the mo na stery

buildings were neglected and partially destroyed [5].

The original walls of the monastery were demolished to a large

extent and the northern wing was completely removed. The works were

carried out by the architect and master mason Melchior Wernher of Nyssa

[1, pp. 363–364].

Raising the main walls of the church was connected with the

need to move away vault ridges from the trusses [6, p. 137].

The reconstruction was carried out since 1680 by Karl Rath of

Two róg Mały and master carpenter G. Roskosch from Głogówek [6,

p. 137]. Probably at that time the shape of the roof was changed – origi-

nally it was a three-slope one after which beam holes were left which

were later filled with bricks. I would like to thank Mr Dariusz Makosz

for providing this information – he has been carrying out restoration

works in the abbey for years.

Palimpsest w przekształceniach opactwa cysterskiego w Rudach/Palimpsest in the transformations of the Cistercian abbey in Rudy 21

[7]. Wzniesiono kaplicę mariacką (1723–1726)

oraz

prze kształcono wnętrze kaplicy św. Jana Nepomucena

(1720, 1785)

. Rozbudowano również pałac opata (1716–

1735)

. Pod koniec XVIII w. dokonano gruntownej mo-

der nizacji wnętrza kościoła – sklepienia i ściany pokryto

stiu kami (1785–1790) [1, s. 364] i odnowiono kościelną

wie żę (1788) [6, s. 140]. Opactwo z tamtego czasu po-

ka zuje ry sunek w Topographia Silesiae Friedricha Bern-

harda Wernhera.

Istotną cezurą w dziejach opactwa była jego seku la ry-

zacja w 1810 r., która dała początek stopniowemu prze -

kształ caniu w świecką rezydencję. Początkowo w kla szto-

rze próbowano zorganizować szpital wojskowy i skład

bro ni (1812–1815), a już w 1820 r. dobra klasztorne

prze jął nowy właściciel – landgraf Wiktor Amadeusz von

Hessen-Rothenburg. Założono wówczas wokół park an -

giel ski (1822) i przebudowano prawdopodobnie bra mę

wja zdową (1827). Od 1834 r. Rudy miały ko lej ne go wła -

ściciela – księcia raciborskiego Wiktora von Hohen lohe-

-Waldenburg-Schillingsfürst. Rozpoczęto wtedy prze bu -

dowę wnętrz klasztoru i pałacu w duchu neo go ty ku. Na

pod stawie projektów Carla Lüdeckego z lat 1859–1863

wschodnia elewacja pałacu zy ska ła neo gotycką formę,

wyburzono większość bu dyn ków go spo dar czych, a po-

zostałe przerobiono na stajnie i wozownie książęce [10,

s. 181].

Datowane na przełom XIX i XX w. przekształcenia

dawnego klasztoru polegały przede wszystkim na odno-

wieniu, restauracji i funkcjonalnej przebudowie wnętrz

[4], [7]. Dość szeroki zakres miały prace przeprowadzone

w latach 1925–1935 (il. 1). Gruntownie został wówczas

odnowiony kościół, a z okazji srebrnego jubileuszu pary

książęcej Wiktora III i Elżbiety (1935) – także kaplica

mariacka

[8]. Elewacje kościoła, doskonale widoczne na

starych widokówkach [11, fot. s. 11], [12], były w tamtym

okresie całkowicie pokryte tynkiem, a otwory okienne

mia ły nadane jeszcze w baroku formy zamkniętych pół-

ok rąg ło kwadratów i prostokątów.

W ostatnich dniach II wojny światowej opactwo na

skutek podpalenia przez Armię Czerwoną uległo znisz-

cze niu w ogromnej skali, a jego odbudowa i konserwacja

trwa ły prawie 60 lat. Pożar spowodował całkowite znisz -

czenie dachów i więźb, wieża kościelna została kil -

kakrotnie przebita przez pociski czołgu. Po pożarze za-

waliło się sklepienie w prezbiterium, częściowo w nawie

Wyposażenie malarskie kaplicy było wykonane dwukrotnie,

pier wsze składało się z ujętych ramami nisz, malowideł i dekoracji sztu-

katorskich. W 1785 r. nadano wnętrzu nowy wygląd, na który skła da ły

się stiukowa absyda, pilastry, portal oraz rzeźby aniołów [8].

Około 1785 r. zamurowano w kaplicy okno wschodnie, umiesz-

czono w tym miejscu stiukowy ołtarz wykonany prawdopodobnie przez

Jana Schuberta, dobudowano latarnię z kopułą w celu doświetlenia

wnęt rza, kopułę pokryto bogatą dekoracją sztukatorską, dotychczasowe

ma lo widła zamalowano lub nawet skuto [9].

Uzyskał on formę trzech tworzących dziedziniec skrzydeł, przy-

bu dowanych od północy do claustrum. Przy czym skrzydła zachodnie

i pół nocne miały charakter pomocniczy [3, s. 533].

Część zrealizowanych wówczas prac malarskich została wy ko-

nana za pomocą niewłaściwych materiałów i technologii, czego do wo-

dzą dokumentacje prac konserwatorskich z lat 90. XX w., kiedy usunię-

to je, przywracając stan pierwotny.

pp. 137–138]. The church facade, to which a vestibule

(1685) and later a tower (1716–1735) were added, was

also transformed and decorated with lime and sandstone

stucco and sandstone sculptures (1783–1798) [7]. Mary’s

chapel was built (1723–1726)

and the interior of St John

of Nepomuk Chapel was transformed (1720, 1785)

. The

palace of the abbot was expanded as well (1716–1735)

At the end of the 18

century thorough modernization of

the interior of the church was carried out – the vaults and

walls were covered with stucco (1785–1790) [1, p. 364]

and the church tower was restored (1788) [6, p. 140]. The

abbey from that time is shown in the drawing Topographia

Silesiae by Friedrich Bernhard Wernher.

An important turning point in the history of the abbey

was its secularization in 1810 which gave rise to its gra-

dual transformation into a secular residence. Initially, in

the monastery there were attempts to organize a military

hospital and arsenal (1812–1815), and already in 1820

the monastery property was taken over by a new owner –

Land grave Victor Amadeus von Hessen-Rothenburg. At

that time an English park was founded around the property

(1822) and probably the entrance gate was rebuilt (1827).

Since 1834 Rudy had another new owner – the Racibórz

Duke Victor von Hohenlohe-Waldenburg-Schillingsfürst.

Then the reconstruction of the interiors of the monastery

and the palace in the spirit of neo-Gothic started. On the

basis of Carl Lüdecke’s projects from the years 1859–1863

the eastern facade of the palace received a neo-Gothic

form, most of the farm buildings were demolished and the

rest of them were turned into stables and the duke’s coach

houses [10, p. 181].

Transformations of the former monastery which date

back to the turn of the 20

century primarily consisted in

the renewal, restoration and functional reconstruction of

the interiors [4], [7]. The works which were carried out

in years 1925–1935 had quite a wide range (Fig. 1). The

church was then completely reconstructed and on the occa -

sion of the silver jubilee of the princely couple Victor III

and Elizabeth (1935) the Mary’s Chapel as well

[8]. At

that time, the facades of the church, which can be per fectly

seen in old postcards [11, photo p. 11], [12], were completely

covered with plaster and window openings still had the

Baroque forms of semi-circle closed squares and rectangles.

During the last days of World War II the abbey was

destroyed on a massive scale as a result of setting it on re

The chapel’s painting furnishing was made twice; the first con-

sisted of framed niches, paintings and stucco decorations. In 1785 the

interior was given a new appearance which consisted of a stucco apse,

pilasters, a portal and sculptures of angels [8].

In about 1785 the eastern window in the chapel was filled with

bricks, a stucco altar made probably by John Schubert was situated at

that place, a lighthouse with a dome in order to illuminate the interior

was built, the dome was covered with rich stucco decoration, the

existing murals were painted over or even removed [9].

It received the form of three wings making up a courtyard added

to the monastery from the northern side. The northern and western

wings, however, were of an auxiliary character [3, p. 533].

Some of the paintings were made with the use of improper ma -

terials and technologies, which is proved in the documentation of re sto-

ration works from the 1990s when they were removed and the original

state was brought back.

22 Monika Dąbkowska

Il. 2. Elewacja południowa kościoła, średniowieczny fryz i współczesne otwory okienne wprowadzone w czasie odbudowy

realizowanej od 1945 r., stan obecny (fot. M. Dąbkowska)

Fig. 2. Southern facade of the church, medieval frieze and contemporary window openings introduced during the recon struction

conducted since 1945, present condition (photo by M. Dąbkowska)

Il. 1. Rzut kościoła, 1926 r. (fot. Archiwum Państwowe w Opolu),

(Rejencja Opolska, Wydz. II Kościoły i szkoły, ,,Kath. Pfarrkirche in renovation Rauden, Krs. Rybnik”, sygn. 753)

Fig. 1. Projection of the church, 1926 (source: Archiwum Państwowe w Opolu),

(Rejencja Opolska, Wydz. II Kościoły i szkoły, ,,Kath. Pfarrkirche in renovation Rauden, Krs. Rybnik”, sygn. 753)

Palimpsest w przekształceniach opactwa cysterskiego w Rudach/Palimpsest in the transformations of the Cistercian abbey in Rudy 23

głównej i północnej, a w południowej było uszkodzone.

Ru nięcie sklepień spowodowało zmiażdżenie posadzki

w na wie północnej i głównej. Sztukaterie sklepienne i tyn-

ki w nawach w znacznej części spłonęły i odpadły od

skle pień, a pozostałe stiuki i freski zostały okopcone [13,

s. 7–8, 13–14, 43]. Pożar spowodował naruszenie uk ła-

du statycznego budowli i pęknięcie rurociągu w klasz-

torze – woda sączyła się przez wiele miesięcy i w nawie

północnej wymyła grunt pod środkowym larem, w wy-

niku czego dwa lata po pożarze runął lar i sklepienia w są-

siadujących przęsłach [1, s. 364]. Najmniej zniszczoną

częścią była kaplica Najświętszej Marii Panny, w której

sztu katerie i polichromie zostały w czasie pożaru mocno

okop cone [13, s. 7–8, 13–14].

Przy wielu trudnościach, a przede wszystkim braku fa -

chow ców do prac konserwatorskich i środków na re mon-

ty, odgruzowanie kościoła rozpoczęto jeszcze w 1945,

a odbudowę w 1947 r. Pracami kierował z ramie nia ad-

mi nis tracyjnego konserwator wojewódzki dr Jó zef Karol

Kluss (od 1946)

, a realizację powierzono nie wy kwa li-

kowanym miejscowym robotnikom pod nadzorem kon -

struktorów Witolda Świądrowskiego i Tadeusza Ja siń-

skie go. Autorem większości projektów odbudowy, m.in.

okna we wschodniej ścianie prezbiterium, części sklepień,

Dr Józef Karol Kluss – grafik, historyk sztuki, w czasie I wojny

światowej legionista polski, w okresie międzywojennym był konser-

watorem dwóch okręgów obejmujących miasto Warszawę i wo je-

wództwo łódzkie oraz województwo warszawskie i białostockie, a także

ku sto szem Mu zeum w Belwederze. Od 1944 r. pracował w Wydziale

Och ro ny Za byt ków Resortu Kultury i Sztuki PKWN w Lublinie, peł -

nił obo wiąz ki dy re ktora Departamentu Muzeów i Ochrony Zabytków.

Po woj nie zaj mo wał się organizacją rodzącej się administracji pań stwo-

wej, peł nił funk cję konserwatora wojewódzkiego w Rzeszowie (1945),

a na stęp nie kon serwatora tzw. województwa śląsko-dąbrowskie go (1946–

1954), obec nie śląs kie go i opolskiego. Później wykładał także hi storię

gra fiki na Wy dziale Grafiki Propagandowej ASP w Katowicach. Na

wnio sek Mi ni stra Kultury został w 1955 r. odznaczony Meda lem 10-lecia

Pols ki Lu do wej, a także odznaką Zasłużonemu w Rozwoju Wo je wódz twa

Ka to wic kiego [14, s. 1683], [15, s. 56–57], [16, s. 328], [17, s. 62].

by the Red Army and its reconstruction and restoration

lasted almost 60 years. The re caused the total destruction

of roofs and trusses, the church tower was repeatedly

pierced by tank cannons. After the re the vault in the

sanctuary collapsed, partly in the nave and the northern

aisle, whereas in the southern aisle it was damaged. The

collapse of vaults resulted in crushing the oor in the

north aisle and in the central nave. The vault stucco and

plaster in the aisles were burnt to a large extent and fell

off the vaults, whereas the remaining stucco and frescoes

were blackened by smoke [13, pp. 7–8, 13–14, 43]. The

re caused some violation of the static structure of the

building and pipeline rupture in the monastery – water

seeped for many months and washed away the soil under

the central pillar in the northern aisle, which resulted in

the collapse of the pillar and vaults in the neighbouring

bays two years after the re [1, p. 364]. The Blessed Vir-

gin Mary Chapel was the least damaged part, where the

stucco and polychrome were heavily blackened with

smoke in the re [13, pp. 7–8, 13–14].

Dealing with many difculties and, above all, the

lack of restoration specialists and funds for repairs, the

church rubble removal started already in 1945 and its re-

con struction in 1947. The works were supervised by the

district restorer Dr Józef Karol Kluss as the administrator

(since 1946)

, and the work was entrusted to unqualied

local workers under the supervision of designers Witold

Świądrowski and Tadeusz Jasiński. Stanislaw Kramarczyk

was the author of most projects of reconstruction, inter

alia, the windows in the eastern wall of the presbytery,

some of the vaults, pillars, a portal leading to the Mary’s

Chapel and furnishings [13, pp. 15, 26–29].

Restoration authorities decided to re-Gothicize the

church (Figs. 2, 3). It concerned mainly the walls and

vaults: old pla ster and stucco were scraped, the mortar

between bricks was removed, and then the walls were

faced and new mortar was used. The window in the eastern

wall of the presbytery was reconstructed. Workers made

new sand stone tracery and the window framing (Fig. 4),

however, during the work many irregularities occurred,

namely the original elements were not preserved, in

spite of the fact that it was possible, the particular parts

of tracery were connected technically in an inappropriate

way, parts of tra cery were scraped improperly and they

had different thick ness and deviations from the vertical.

Dr Józef Karol Kluss – a graphic designer and an art historian,

a Polish legionary during World War I, in the inter-war period he was

a restorer for two districts, including the city of Warsaw and Łódź Pro-

vince as well as Warsaw and Białystok Provinces and he was a curator

in the Museum in Belweder. Since 1944 he worked at the Department of

Monument Protection of the Ministry of Culture and Art PKWN in

Lublin, he was the director of the Department of Museums and Mo nu-

ment Protection. After the war he organized the first state admi ni stra-

tion, performed the function of the district restorer in Rzeszów (1945)

and then the restorer of the so called Silesian and Dąbrowa District

(1946–1954), Si le sian and Opole at present. Later he lectured in history of

gra phics at the Faculty of Propaganda Graphics at ASP (Academy of Fine

Arts) in Katowice. In 1955 he was awarded the 10

Anniversary of the

Polish People’s Republic Medal by the Minister of Culture and the Award

for the Distinguished in the Development of the Katowice Province [14,

p. 1683], [15, pp. 56–57], [16, p. 328], [17, p. 62].

Il. 3. Elewacja południowa prezbiterium kościoła,

fryz dekoracyjny z nowożytnymi płytkami posadzkowymi,

stan obecny (fot. M. Dąbkowska)

Fig. 3. Southern facade of the church presbytery,

ornamental frieze with modern floor tiles,

present condition (photo by M. Dąbkowska)

24 Monika Dąbkowska

 larów, portalu do kaplicy mariackiej oraz wyposażenia

był Stanisław Kramarczyk [13, s. 15, 26–29].

Władze konserwatorskie podjęły decyzję o rego ty cy-

zacji kościoła (il. 2, 3). Dotyczyła ona przede wszystkim

murów i sklepień: odbito stare tynki i sztukaterie, usu nię to

za pra wę pomiędzy cegłami, a następnie licowano ścia ny

i wsta wiono nową zaprawę. Odtworzono okno we wschod -

niej ścia nie prezbiterium. Robotnicy wykonali z pia skow-

ca no we laskowanie, maswerk i oprawę okna (il. 4), jed-

nak podczas prac doszło do wielu nieprawidłowości: nie

zachowano elementów pierwotnych możliwych do za-

cho wania, niewłaściwie technicznie połączono po szcze-

gól ne części maswerków, laskowania zostały odkute nie -

wpraw nie, miały różne grubości i odchylenia od pio nu.

W rze czywistości, z powodu braku dokumentacji kon ser-

wa tor skiej nie wiadomo nawet, czy rekonstrukcja była

choć trochę oparta na znajomości form oryginalnych.

Przy stą piono także do remontu sklepień nad nawą i tran-

sep tem. Na potrzeby odbudowy rozpoczęto produkcję

ce gły wytwarzanej ręcznie w miejscowej cegielni wed-

ług wzo rów gotyckich. Sporo czasu zajęło robotnikom

opra co wanie odpowiedniej metody produkcji i wypału.

Pra ce sklepienne wraz z tynkowaniem ukończono przed

1950 r. (il. 5). Wykonano także nową posadzkę – nowe

pły ty odlano z betonu zmieszanego z rozkruszonymi ory-

gi nal nymi płytami (il. 6). Granicę pomiędzy nimi wi dać

w części zachodniej nawy południowej, przy wejściu do

ko ścioła. Po zawaleniu lara w nawie głównej pod ję to

de cyzję o jego odbudowie nowymi metodami – z żel-

betu. Zbyt mała ilość środków na pra ce przyczyniła się

do podjęcia decyzji o pokryciu da chu blachą cynkową za-

miast dachówki [13, s. 8, 17–21, 28, 43–45], [18].

Gotycyzacja nie była jedynym działaniem przy od bu -

dowie kościoła. Doszukano się także romańskich cech

obiektu [13, s. 15, 42], być może na podstawie nie miec-

kojęzycznej monograi Augusta Potthasta [6, s. 136],

mimo że przesłanki naukowe i historyczne mó wią o ro -

mań skim pochodzeniu w przypadku tylko jed ne go mo -

ty wu dekoracyjnego na głowicach kolumn w po sta ci pal-

met, oraz co najwyżej o swoistej archaizacji go tyc kiej

architektury kościoła

. W późniejszych cza sach zresz tą

poszukiwania romańskiej proweniencji świą tyni spot -

kały się z krytyką badaczy. „Romanizacja” ko ścio ła po -

legała na znacznym zwężeniu barokowych otwo rów

okiennych (1949). Niestety i tu nie ustrzeżono się błę dów

konserwatorskich, albowiem rozglienia nowych ot wo-

rów okiennych wcinają się prawie do połowy ory gi nal-

ne go gotyckiego fryzu, zachowanego pod barokowym

tyn kiem, niszcząc go. Fryz został zniszczony także przez

wsta wienie nieestetycznych pasów grubo nałożonej po-

mię dzy cegły betonowej zaprawy (il. 2, 3, 7, 8).

Ze względu na zniszczenia sztukaterii i polichromii

wewnątrz kościoła podjęto decyzję o pozostawieniu tyl ko

tych barokowych elementów, które zachowały się w ca -

łości, nienaruszone podczas pożaru, czyli kaplic, sto lar ki

sakralnej i fasady kościoła. Jednak fotograe z tego ok re-

su pokazują całkiem spore pozostałości barokowego wy -

Temat ten poruszali w późniejszych czasach m.in. prof. Marian

Kutzner [19, s. 79–80] oraz Stanisław Rybandt [20, s. 167, 171].

In fact, due to the lack of restoration documentation it

is not even sure whether the reconstruction was at least

a little based on the knowledge of the original forms. The

work connected with the reconstruction of vaults above

the nave and the transept also started. For the purposes

of reconstruction the production of bricks made by hand

according to the Gothic patterns in the local brickyard

began. It took much time for the workers to develop an

appropriate method of production and burning. The vault

works along with plastering were completed before 1950

(Fig. 5). A new oor was also made – new plates were cast

of concrete mixed with crushed original plates (Fig. 6).

A boundary between them can be seen in the western part

of the southern aisle at the entrance to the church. After

the pillar collapsed in the central nave it was decided to

reconstruct it with the use of new methods – reinforced

concrete. Insufcient funds for the work contributed

to the decision to cover the roof with zinc coated sheet

instead of tiles [13, pp. 8, 17–21, 28, 43–45], [18].

Il. 4. Okno w elewacji wschodniej kościoła

wtórnie wykonane i zamontowane w czasie prac konserwatorskich

przeprowadzonych po 1945 r., stan obecny

(fot. M. Dąbkowska)

Fig. 4. Window in the eastern facade of the church secondarily

made and installed during restoration works carried out after 1945,

present condition (photo by M. Dąbkowska)

Palimpsest w przekształceniach opactwa cysterskiego w Rudach/Palimpsest in the transformations of the Cistercian abbey in Rudy 25

stroju ścian w dobrym stanie, jak choćby rozbudowane

zdwojone pilastry, które można było pozostawić nawet

w formie tzw. świadków (il. 5).

Znacznie dłużej trwało doprowadzenie do pierwotnego

stanu klasztoru, z którego zachowały się dość dobrze

je dy nie fundamenty i mury obu kondygnacji [21]. Pla-

ny za bez pieczenia obiektu po zniszczeniach wojennych

opra co wano w 1959 r. Miały one na celu częściowe zre-

kon struo wanie ściany zachodniej claustrum (przyległej

do ko ścioła), przekrycie skrzydła zachodniego oraz re-

kon strukcję ściany północnej i wschodniej wi ry darza [4].

Jed nak przez długie lata budynek był nie od gru zo wany,

wnęt rze w stanie ruiny, z zalegającymi hał da mi gruzu [4].

Do piero w latach 70. odgruzowano go, ro ze bra no ele -

menty konstrukcyjne grożące zawaleniem i za bez pie czo-

no sklepienia [22].

W nieco lepszej sytuacji był pałac, który po odgruzo wa-

niu i uporządkowaniu w zasadzie wystarczyło otynkować,

wstawić stolarkę i instalacje. Wstępnie wykonano za bez-

pieczenia i przekryto część budowli dachem, w krótkim

Gothicizing was not the only method used during the

reconstruction of the church. The Romanesque features of

the object were also traced there [13, pp. 15, 42], perhaps

on the basis of the German-language monograph by Au-

gust Potthast [6, p. 136], despite the fact that scientic

and historical evidence mentions the Romanesque origin

in the case of only one decorative motif on the heads of

co lumns in the form of palmettes and peculiar “archa-

isa tion” of the Gothic architecture of the church at the

most

. In the following years, however, the search for

the Romanesque provenance of the church was criticized

by researchers. “Romanization” of the church consisted

in signicant narrowing of the baroque window openings

(1949). Unfortunately, some restoration errors were also

encountered there because the splays of new window

open ings cut into nearly half of the original Gothic frieze,

which was preserved under the Baroque plaster, and de-

stroyed it. The frieze was also destroyed by inserting

un sightly layers of the thickly applied concrete mortar

between the bricks (Figs. 2, 3, 7, 8).

Due to the destruction of the stucco and polychrome

inside the church it was decided to leave only those

Baroque elements which were preserved in their entirety,

intact during the re, i.e. chapels, sacral joinery and the

facade of the church. However, photographs from this

period show quite a lot of remnants of the Baroque orna-

men tation of the walls in good condition such as extended

doubled pilasters that could have been left even in the

form of the so-called witnesses (Fig. 5).

It took much more time to bring back the original state

of the monastery from which only the foundations and

walls of both oors were preserved quite well [21]. The

This topic was also later dealt with by Professor Marian Kutzner

[19, pp. 79–80] and Stanisław Rybandt [20, pp. 167, 171].

Il. 5. Wnętrze kościoła, widok w kierunku prezbiterium, stan obecny

(fot. M. Dąbkowska)

Fig. 5. Church interior, view in the direction of the presbytery,

present condition (photo by M. Dąbkowska)

Il. 6. Posadzka w nawie głównej i południowej,

widoczna różnica pomiędzy oryginalną (przy drzwiach),

a wtórną posadzką (w nawie głównej), stan obecny

(fot. M. Dąbkowska)

Fig. 6. Floor in the central nave and southern aisle,

a visible difference between the original (near the door)

and secondary (in the central nave), present condition

(photo by M. Dąbkowska)

26 Monika Dąbkowska

czasie należało przystąpić do odbudowy [23]. Ponieważ

jednak pierwsze prace przeprowadzono dopiero w la tach

80., stan obiektu po niemal półwieczu uległ znaczne mu

po gor sze niu i konieczne były już rekonstrukcje. Ostatecz-

nie re konstrukcję i odbudowę zrealizowano dopiero po

2007 r.

Nieliczne dokumenty, które powstały przy okazji po-

wo jennych prac przy architekturze opactwa cysterskiego

w Rudach, wskazują na pewną wrażliwość i świadomość

za bytkowej materii wśród osób decydujących o jego dal-

szych losach. W planowanych działaniach podkreślano

pa ra lelność dwóch idei: zachowawczość

i nawiązanie do

śred niowiecznych technik budowlanych, jak w przypadku

formy i sposobu produkcji cegły czy typu wiązania; na to-

miast tam gdzie było konieczne – stosowanie nowych te-

chnologii i materiałów, jak beton żwirowy, wzmocnienia

konstrukcją żelazną [24]. Jednakże realizacje świadczą

o czymś zupełnie innym. Mimo deklaracji popełniono

wiele błędów konserwatorskich, wykonawstwo miało nis-

ki poziom, użyto niewłaściwych materiałów, a decyzja

po zo sta wienia nieodbudowanego klasztoru i pałacu na

kil ka dziesięcioleci przyczyniła się do totalnego zde wa-

sto wa nia budowli i konieczności rekonstrukcji na pod sta-

wie ikonograi, zamiast – możliwej jeszcze w latach 50. –

konserwacji. Przy konieczności podniesienia kraju z gru-

zów, odbudowy przemysłu, elektrykacji wsi, w at mos-

ferze czynu społecznego zapomniano o kruchej ma terii

zabytkowej. Jakże odległa była to realizacja od wy pra -

cowanej przed wojną i w jej czasie przez pruską ad mi ni -

strację konserwatorsko-budowlaną na Śląsku kon ser wa cji

z czasów III Rzeszy, czy też konserwacji w przed wo jen-

nej Rzeczpospolitej, którą podglądali i na któ rej wzo-

ro wali się Niemcy

. Sięgnięto po środki ty po we i cha-

rak terystyczne dla powojennego puryzmu, tak od leg łego

od ukształtowanego w konserwacji euro pej skiej jeszcze

przed wojną stanowiska przeciwnego hi sto ry zu jącym re-

kon strukcjom

Przykładem tego będzie nakaz przechowywania detali archi tek-

tonicznych znalezionych w czasie odgruzowywania klasztoru [22].

Polską konserwację przed II wojną cenił wysoko Dolnośląski

Prowincjonalny Konserwator Zabytków we Wrocławiu G. Grundmann

jako charakteryzującą się dobrymi podstawami prawnymi, szeroką och-

roną prawną, wysokim statusem stanowiska urzędniczego konser-

watora, szeroko zaplanowaną inwentaryzacją zabytków w nowo po -

wsta łym państwie, dobrym wykształceniem konserwatorów w zakresie

hi storii sztuki, bogatymi fototekami i bibliotekami, w przypadku re kon-

strukcji rze czowym, naukowym charakterem, stosowaniem nowo czes-

nych środ ków technicznych przy wzmocnieniach, wysoką jakością

ro bót rze mieśl ni czych, właściwym eksponowaniem wartościowych re -

lik tów, opar ciem na badaniach archeologicznych, stosowaniem w rzad-

kich przy pad kach rekonstrukcji. Syntetyzując te cechy, Günther Grund-

mann stwier dził, że warto wykorzystać je jako wzór w niemieckiej

och ro nie za byt ków. Cyt. za: [25, s. 131–132, 283–286].

Warto w tym miejscu przypomnieć, że jeden z pierwszych gło-

sów przeciw rugowaniu przekształceń XIX- i XX-wiecznych z za byt ko-

wej architektury znajdujemy dopiero w 1950 r. przy okazji konserwa cji

zamku książęcego oraz ratusza w Szczecinie. Zaproponowana odbu do-

wa pierwotnego założenia obiektu i usunięcie naleciałości dotyczyć

mia ły wyjątkowo sytuacji, gdy znaczną większość stanowiła materia

pier wotna. Jeżeli zaś większość stanowiłaby późniejsza przebudowa,

na le żało ją pozostawić i wyeksponować wcześniejsze elementy, co jed-

nak wymagałoby zharmonizowania stylistycznego całości. W przypadku

pu ryzmu wskazywano nawet na niebezpieczeństwo rozbiórek póź niej-

plans of protecting the building after the war destruction

were formulated in 1959. Their purpose was to partially

reconstruct the western wall of the monastery (adjacent

to the church), to cover the western wing as well as to re-

con struct the northern and eastern walls of the patio [4].

However, for many years the rubble was not removed

from the building, the interior was in ruins with abundant

piles of debris [4]. It was not until the 1970s that the

rubble was removed from it, the constructional elements

which could collapse were dismantled and the vaults were

pro tected [22].

The palace was in a slightly better situation since ba-

sically after removing the rubble and ordering works it

was enough to plaster it, install the woodwork and t

installations. Some initial protections were provided and

a part of the building was covered with a roof – it was

necessary to start the reconstruction as soon as possible

[23]. However, since the rst works were not started until

the 1980s, the condition of the whole complex deteriorated

signicantly within forty years and it was already in need

of some reconstructions. The nal reconstruction was

carried out only after 2007.

Some few documents which were prepared when exe -

cuting architectural works in the Cistercian Abbey in

Ru dy after the war indicate a certain awareness and im-

pressio nability of the historical matter among persons

who decided about its future fate. In the planned acti vi-

ties, parallelism of two ideas was emphasised, i.e. con ser -

vatism

along with a reference to mediaeval con struc tion

techniques, namely the form and manner of pro ducing

bricks or the type of bonding; on the other hand, when

necessary – the use of new technologies and ma te rials

such as slag concrete or reinforcements with the iron

construction [24]. However, realizations prove some-

thing completely different. In spite of declarations, many

re storation errors were made, the performance was on

a very low level, inappropriate materials were used and

the decision to leave the unreconstructed palace and mo -

na stery for several decades contributed to the total de va -

station of the buildings and the need to reconstruct them

on the basis of iconography instead of restoration which

was still possible in the 1950s. The fragile historical

matter was forgotten in the atmosphere of rebuilding the

country from the war ruins, reconstructing the industry,

electrication of villages, and in the voluntary working

activities of people called “subbotnik”. This type of re sto-

ration differed signicantly from the restoration methods

that had been worked out before the war and during the

war by the Prussian restoration and construction ad mi-

nistration in Silesia from the times of the Third Reich or

the restoration in pre-war Poland which was spied on and

imitated by the Germans

. That restoration used the means

An example of this is an order to store architectural details found

during the church ruble removal [22].

The Polish restoration technique before World War II was highly

assessed by Lower Silesian Provincial Monument Restorer in Wrocław

G. Grundmann, who perceived it as characterized by a good legal basis,

wide legal protection, a high status of the restorer’s position, an ex ten-

sively planned inventory of monuments in the newly born state, re -

storers’ good education in the scope of art history, a rich photo and book

Palimpsest w przekształceniach opactwa cysterskiego w Rudach/Palimpsest in the transformations of the Cistercian abbey in Rudy 27

which were typical and characteristic of post-war purism

that was so distant from the stance objecting historicizing

reconstructions

, which was well established in the Euro-

pean restoration before the war.

The reconstruction of the church in Rudy was not an

isolated case of a strictly purist approach. In the post-

war restoration practice, it was accepted to reconstruct

architectural elements, to rebuild on the basis of the pre-

served fragments of the original decorations, remains of

walls, negatives in the plaster etc. and the forms were

given similar to examples from the times of originals.

Quite frequently in Gothic buildings modern gables and

pediments were removed and they were replaced by new

ones – pseudo-Gothic. A good example here can be the

century St James’ Church in Racibórz – during the

war it lost vaults, roofs and some of the walls, while after

the war it was cleaned of modern accretions [27, pp. 41–

44], [28, pp. 88–89], [29, pp. 133–134].

library, while in the case of reconstructions factual, scientific character,

usage of modern technologies at reinforcements, a high quality of craft

works, proper exposition of valuable relics, basing on architectural stu-

dies and in rare cases the use of reconstruction. Synthesizing these qua-

lities Günther Grundmann claimed that they were worth following as

a model in German monument protection. Quoted from: [25, pp. 131–

132, 283–286].

It is worth recalling here that one of the first objections against

eliminating 19

- and 20

-century transformations from historic ar chi-

tecture was voiced only in 1950 on the occasion of the restoration of the

Prince Castle and Town Hall in Szczecin. The proposed reconstruction

of the original layout and removal of accretions was supposed to refer

exceptionally to a situation where the vast majority was the original

matter. However, with the majority being the later reconstruction, it

ought to be left and to exhibit earlier elements, which would require the

stylistic harmonization of the whole. In the case of purism, it was even

indicated as dangerous when demolishing later extensions on an almost

massive scale, connected with opening a perspective, removing additions

in other styles or in response to a demand for building material. Still,

attention was drawn to the greatest caution in the case of possibility of

unnecessary losses [26, pp. 163–164].

Odbudowa kościoła w Rudach nie była odosobnio -

nym przypadkiem bezwzględnie purystycznego podej ścia.

W po wojennej konserwacji dopuszczano rekon struk cje

ele men tów architektonicznych, odbudowywano na pod-

sta wie zachowanych fragmentów oryginalnych de ko ra -

cji, re sztek murów, negatywów w tynku itp., a na da wa no

for my zbliżone do przykładów z okresu po cho dze nia ory-

ginału. Nierzadko też usuwano w gotyckich bu dowlach

no wo żytne szczyty i frontony, zastępując je no wymi

– pseu dogotyckimi. Przykładem może być choćby nie-

od leg ły XIV-wieczny raciborski kościół św. Jakuba – na

sku tek woj ny stracił on sklepienia, dachy i część mu rów,

a po wojnie został wyczyszczony z nowożytnych na war-

stwień [27, s. 41–44], [28, s. 88–89], [29, s. 133–134].

szych dobudów, w stopniu niemal masowym, związane z otwieraniem

perspektywy, usuwaniem dodatków w innych stylach, lub w odpowiedzi

na zapotrzebowanie na materiał budowlany. Zwrócono jednak uwagę na

jak największą ostrożność w przypadku możliwości zbytecznych strat

[26, s. 163–164].

Il. 7. Wtórne okno w nawie południowej,

widoczne przemurowania powstałe przy zwężaniu,

stan obecny (fot. M. Dąbkowska)

Fig. 7. Secondary window in the southern aisle,

visible new walls made when narrowing,

present condition (photo by M. Dąbkowska)

Il. 8. Wtórne okno w ścianie północnej nawy głównej,

widoczne przemurowania powstałe przy zwężaniu, stan obecny

(fot. M. Dąbkowska)

Fig. 8. Secondary window in the northern wall of the central nave,

visible new walls made when narrowing, present condition

(photo by M. Dąbkowska)

28 Monika Dąbkowska

Dyskusję nad zagadnieniem puryzmu, a także potrak-

to wa niem oryginalnych fragmentów w konser wo wanych

po II wojnie obiektach, podjął Maciej Kilarski, publikując

na łamach „Ochrony Zabytków” artykuł dotyczący m.in.

rekonstrukcji kościoła w Rudach [30, s. 23–33]. Po po-

żarze w 1945 r. spod barokowego tynku odsłonięta została

średniowieczna polichromia wnętrza. Ze względu na za-

tarcie w późniejszej konserwacji, warto przytoczyć jej

opis. Żebra i gurty zdobione były przemiennymi biało-

-czerwonymi pasami obejmującymi 4–5 warstw cegieł,

pod niebienia gurtów pokryto szaroniebieską mleczną wy -

prawą; służki, głowice i konsole – pierwotnie były ciem-

no brązowe, a później szaroniebieskie; spoiny malowane

czarno-biało, a w nawie głównej biało-czarno-biało, białe

pola gurtów zdobione czerwonymi rozetami. Odmien nie

za akcentowane było zachodnie przęsło nawy głównej

z bia łym gurtem podzielonym czerwono-czarnymi spoi-

na mi i dekoracją rozetami o lancetowatych płatkach oraz

rdza wobrązowymi lub cynobrowymi plamami barwny-

mi przy krawędzi gurtu. Czerwień cegieł w partii portalu

była wzmocniona, spoiny miejscami nie pokrywały się

z rze czywistymi spoinami, barwionymi na kolor ce -

gieł i prolowanymi zależnie od położenia w licu ścia-

ny: poziome prolowane były dwustronnie, dając efekt

światłocienia, pionowe – gładko. Ta polichromia służyła

podkreśleniu organizacji przestrzeni sakralnej i zaak cen-

towaniu nawy głównej, jej przęsła zachodniego oraz prez-

biterium, które w dolnej partii, do wysokości 3 m pokryte

było malowidłem stanowiącym tło dla oł tarza głównego,

przedstawiającym tkaninę na taśmach przewiniętych

przez koła wiszące na hakach wbitych w ścianę, de ko-

ro waną 13 pasami naprzemiennie szaroniebieskimi i cy-

no browymi, ozdobionymi trójkątnymi i punktowymi de-

ko racjami w kolorach: czerwonym, żółtym i czarnym.

Praw dopodobnie polichromowany był także portal, któ-

re go elementy ościeży o przekroju prostokątnym były

po kry te kolorem rdzawobrunatnym, natomiast elementy

o prze kroju okrągłym oraz głowice i gzyms kolorem nie-

bies kawym. Maciej Kilarski przyjął, że w podobny spo-

sób zostało po traktowane okno nad fasadą oraz okno we

wschodniej ścia nie prezbiterium [30, s. 24–26].

Podobnie także zaakcentowaniu nawy głównej, tran -

septu i prezbiterium służył wyeksponowany na ze wnętrz-

nych murach rombowy fryz wieńczący o cofniętym licu

w kolorze białym. W czasie prac powojennych wtórnie

wpro wadzono jasne, zbyt grube spoinowanie w całym

fry zie, które zagubiło jego pierwotną plastykę [30, s. 28].

Ogólna zasada podkreślenia podziału wnętrza i bryły

architektonicznej kościoła akcentowana polichromią zo -

stała w czasie prac rekonstrukcyjnych całkowicie za gu-

bio na. Usu nięto, jak dziś można się przekonać, wszyst kie

po lichromie, patynę ścian, znaczną część de tali i ele men-

tów architektonicznych, bez względu na ich stan za cho-

wa nia. Kreując architektoniczny pa limp sest, po zbawio no

obiekt znacznej części historii. Ki larski zwró cił uwa gę,

że pozostawienie w czasie po wo jen nych prac ory gi n alnej

polichromii, w wielu miejs cach nie usz ko dzo nej, sza cu-

nek do zastanej materii i na warst wień, bez wzglę du na

ich niejednorodność stylową, wska zał by no wy kierunek

w powojennej kon ser wacji. W dzi siej szych cza sach oczy -

The issue of purism as well as the treatment of original

fragments in the monuments restored after World War II

was discussed by Maciej Kilarski in periodical “Ochrona

Zabytków” (“Monument Protection”) in which he pu b-

lished an article where he mentioned the re con struction

of the Rudy church [30, pp. 23–33]. After the 1945 re,

the me dieval interior polychrome was uncovered from

under the Baroque plaster. As it was obliterated in later

re sto ration activities, it is worth quoting its description.

Ribs and vault arches were adorned by alternating red and

white strips comprising 4–5 layers of bricks, palates of

arches were covered with grey-blue milk plaster; maids,

heads and consoles – originally were dark-brown, later

grey-blue; joints were painted black and white, and in

the central nave white-black-white, white elds of vault

arches were ornamented with red rosettes. A different

accent was in the western bay of the central nave with

a white vault arch divided by red and black joints and

lance-leafed rosette ornaments and reddish-brown or

vermilion coloured spots at the edge of the vault arch. In

the portal part the redness of bricks was strengthened, at

places joints did not overlap the real joints, which were

brick-coloured and proled depending on their location at

the face of the wall: the horizontal ones were proled on

both sides, giving the effect of chiaroscuro, vertical ones

– smoothly. This polychrome was aimed at emphasizing

the organization of the sacral space and accenting the

central nave, its western bay and the presbytery which in

the lower part up to the height of 3 m was covered with

a painting that constituted the background of the main

altar, presenting a fabric on belts scrolled on the wheels

hanging on hooks driven into the wall, decorated with

13 belts alternatively grey-blue and vermilion, adorned

by triangle and point de corations in red, yellow and

black. Most probably the por tal was also covered with

polychrome with elements of rectangular section jambs

covered with reddish-brown colour, whereas circular

section elements, heads and a cor nice were bluish. Maciej

Kilarski assumed that the win dow above the facade was

treated similarly as well as the window in the eastern wall

of the presbytery [30, pp. 24–26].

In a similar way, a rhombic crowning frieze of receding

face in the white colour was used to emphasize the central

nave, transept and presbytery. During the post-war works

the bright too thick grouting across the frieze was intro-

duced secondarily and this lost its original plasticity [30,

p. 28].

A general rule of emphasising the division into the

interior and the external architectural form of the church

accented by the polychrome was completely lost during

the reconstruction works. As we can see it today, all the

polychromes, the walls’ patina and a substantial part of

architectural details and elements were removed, re gard-

less of their state of preservation. By creating an ar chi-

tectural palimpsest, the object was deprived of a sub stan-

tial part of its history. Kilarski claimed that leaving the

original polychrome during the post-war works and respect

for the existing matter and accretions regard less of their

style heterogeneity would have pointed a new direction in

the post-war restoration. In our times the obvious opinion,

Palimpsest w przekształceniach opactwa cysterskiego w Rudach/Palimpsest in the transformations of the Cistercian abbey in Rudy 29

Bibliografia /References

[1] Barciak A., Gorzelik J., Woszczyce-Rudy, [w:] A.M. Wyrwa,

J. Strzelczyk, K. Kaczmarek (red.), Monasticon Cister ciense Po-

loniae, t. 2: Katalog męskich klasztorów cysterskich na ziemiach

polskich i da wnej Rzeczypospolitej, Wydawnictwo Poznańskie,

Poznań 1999, 361–369.

[2] Wolnik F., Działalność gospodarcza cystersów z Rud, „Architectus”

2013, Nr 3 (35), 17–25.

[3] Andrzejewski A., Kajzer L., Pietrzak J., Cystersi jędrzejowscy

w Ru dach i Jemielnicy na Górnym Śląsku, [w:] A.M. Wyrwa, J. Do-

bosz, Cystersi w społeczeństwie Europy Środkowej, Wydawnictwo

Po znań skie, Poznań 2000, 525–542.

[4] Stanisz L., Badania architektoniczne, Opole 1974, 22–31, Archi-

wum Śląskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Ka to-

wicach, Nr inw. 11314.

[5] Projekt osuszenia i izolacji budynków Pocysterskiego Zespołu

Klasz torno-Pałacowego w Rudach, opr. Biuro Projektowe Archi-

kwant, By tom 2007, Archiwum Śląskiego Wojewódzkiego Kon-

serwatora Za bytków w Katowicach, Nr inw. 14242.

[6] Potthast A., Historia dawnego klasztoru cystersów w Rudach na

Gór nym Śląsku, Wydawnictwo Pracowni Komputerowej Jacka

Skal mierskiego PKJS, Rudy 2008.

[7] Rzeźby kamienne i sztukaterie z elewacji kościoła paraalnego pw.

Wniebowzięcia NMP w Rudach woj. katowickie, Szczerbińska G.

(oprac.), Toruń 1995, Archiwum Śląskiego Wojewódzkiego Kon-

ser wa tora Zabytków w Katowicach, Nr inw. 13353.

[8] Dokumentacja konserwatorska z przebiegu prac w Kaplicy Ma-

riac kiej w kościele pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny

w Rudach woj. katowickie [malowidła ścienne, sztukaterie i ar chi-

tek toniczne elementy wystroju], Szczerbińska G. (oprac.), Toruń

1992, t. 1, Archiwum Śląskiego Wojewódzkiego Konserwatora Za -

byt ków w Katowicach, Nr inw. 7612.

[9]

Kaplica pw. św. Jana Nepomucena w kościele pw. Wniebowzięcia Naj-

świętszej Marii Panny w Rudach woj. katowickie. Dokumentacja kon -

ser watorska, Szczerbińska G. (oprac.), Toruń 1996, Archiwum Śląs kiego

Wo jewódzkiego Konserwatora Zabytków w Katowicach, Nr inw. 6965.

[10] Łużyniecka E., Architektura klasztorów cysterskich. Filie lubiąskie

i inne cenobia śląskie, Ocyna Wydawnicza PWr, Wrocław 2002.

[11] Wyleżoł R., Wspomnienia o Rudach z rodzinnych fotograi, cz. 1,

se ria Collectanea Raudensis Nr 5, Epigraf Jan Kalnik, Teresa Kal-

nik, Gliwice 2015.

[12] Gessner A., Abtei Rauden in Oberschlesien, Holzner-Verlag, Ki-

tzin gen–Main 1952 [fotograe w suplemencie bez paginacji].

[13] Powojenna odbudowa kościoła w Rudach, Wyleżoł R. (red.), Epi-

graf Jan Kalnik, Teresa Kalnik, Rudy 2014.

[14] Uchwała Rady Państwa z dn. 28.02.1955 r. nr 0/350, Monitor Pols-

ki 1955, nr 103, poz. 1410, 1683.

[15] Płazak I., Wspomnienia pośmiertne. Józef Kluss (1890–1967),

„Och rona Zabytków” 1967, Nr 2 (77), 56–57.

[16] Manikow J., Zasłużony konserwator zabytków (w 20 rocznicę śmier-

ci prof. dr. Józefa Karola Klussa), „Ochrona Zabytków” 1987, Nr 4

(159), 328.

[17] Chmielewska L., Kulturalny Lublin, czyli o działalności Re sor-

tu Kul tury i Sztuki PKWN, „Dzieje Najnowsze” 2003, R. 35,

4, 62.

[18] Skórzyński Z., Odbudowa zabytkowego kościoła po-cysterskiego,

1947, Archiwum Śląskiego Wojewódzkiego Konserwatora Za byt-

ków w Katowicach, Nr inw. 6675.

[19] Kutzner M., Cysterska architektura na Śląsku w latach 1200–1330,

UMK, Toruń 1969.

[20] Rybandt S., Średniowieczne opactwo cystersów w Rudach, Zakład

Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1977.

[21] Kotowski B., Zespół d. klasztoru cystersów. Opinia odnośnie stanu

technicznego i sposobu zabezpieczenia zespołu, Warszawa XII

1972, s. 8, Archiwum Śląskiego Wojewódzkiego Konserwatora

Za byt ków w Katowicach, Nr inw. III/1697.

[22] Martynus E., Zespół klasztorno-pałacowy, Dziennik budowy, 1975,

Archiwum Śląskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków

w Ka towicach, Nr inw. III/1721.

[23] Dokumentacja wstępna dotycząca odbudowy zamku w Rudach

pow. Racibórz, 1967, Archiwum Śląskiego Wojewódzkiego Kon-

ser wa tora Zabytków w Katowicach, Nr inw. III/1666.

[24] Projekt remontu kapitalnego zabytkowego kościoła po-cysterskiego

w Rudach Wielkich (pow. Raciborski), 1948, Archiwum Śląskiego

Wo jewódzkiego Konserwatora Zabytków w Katowicach, Nr inw.

6676.

[25] Grajewski G., Między sztuką, nauką a polityką. Ochrona zabytków

na Dolnym Śląsku w czasach III Rzeszy, praca doktorska, PWr,

Wrocław 2014.

[26] Kronika, „Ochrona Zabytków” 1950, R. 3, Nr 2–3 (10–11), 162–165.

[27] Kronika, „Ochrona Zabytków” 1948, R. 1, Nr 1, 41–47.

[28] Kronika, „Ochrona Zabytków” 1948, R. 1, Nr 2, 88–91.

[29] Kronika, „Ochrona Zabytków” 1949, R. 2, Nr 2, 133–135.

[30] Kilarski M., O właściwą fakturę muru zabytków, „Ochrona Za-

bytków” 1955, R. 7, Nr 1 (28), 23–33.

wista opinia ówcześnie wy da wała się zu peł nie nie do

przy jęcia, o czym świadczy uwa ga re dak cji, nie pod trzy-

mującej w całości poglądów au tora, zwra ca ją cej się do

czytelników o podjęcie nad po ru szo nymi za gad nie niami

dyskusji.

Praca naukowa finansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkol -

nictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Hu ma nis ty -

ki” w latach 2014–2018.

then seemed totally unacceptable, which is exemplied

by the editor’s comment who did not support fully the

author’s views and addressed the readers encouraging

them to start a discussion on the issues raised.

Translated by

Bogusław Setkowicz

This research has been supported by the Ministry of Science and Higher

Education as a research project “National Programme for the De ve-

lopment of Humanities” in the years 2014–2018.

Streszczenie

Artykuł ma na celu naświetlenie przekształceń, jakich dokonano w opactwie cysterskim w Rudach Raciborskich po II wojnie światowej. Ten

bogaty i rozległy zespół architektoniczny, ukształtowany w ciągu kilku epok artystycznych, po sekularyzacji zamieniono na pałac książęcy. Na

skutek zniszczeń w czasie wojny utracona została część zabytkowej materii, tj. m.in. średniowieczne sklepienia, nowożytne tynki, sztukaterie,

detale i elementy architektoniczne. Jednocześnie spod barokowego tynku odsłoniły się świetnie zachowane średniowieczne polichromie. Prace

30 Monika Dąbkowska

konserwatorskie wówczas przeprowadzone miały charakter purystycznej odbudowy bez szacunku dla zabytkowej materii. Bez względu na stan

zachowania usunięto wszystkie średniowieczne malowidła, patynę ścian, barokowe stiuki, które mogły pozostać w formie tzw. świadków. Kreując

architektoniczny palimpsest, pozbawiono obiekt znacznej części jego historii, albowiem straty poniesione nie są możliwe do odrobienia.

Słowa kluczowe: architektura cysterska, Rudy Raciborskie, przekształcenia konserwatorskie, puryzm

Abstract

The article is aimed at describing the transformations of the Cistercian abbey in Rudy Raciborskie after World War II. This architectural complex,

established after the secularization was converted into a ducal palace. During the World War II medieval vaults, stucco works, details and elements

of architecture were destroyed. However, due to that fact, medieval polychromes were revealed. All the conservation works conducted at that time

were of purifying character and resulted in the destruction of all medieval paintings, patina on the walls as well as Baroque stucco works, which could

have been left in the form of the so called “testimony”. This architectural palimpsest deprived the building of a part of its history and the losses are

impossible to recover.

Key words: cistercian architecture, Rudy Raciborskie, restoration transformation, purism