Przekształcenia przestrzenne założenia ogrodowego w Zwierzyńcu na tle kompozycji XVII- i XVIII-wiecznych polskich ogrodów rezydencjonalnych

Kamila Lucyna Boguszewska

doi:10.37190/arc200302

Streszczenie

Założenie ogrodowe Ordynacji Zamoyskiej w Zwierzyńcu, fundacji Jana Zamoyskiego, stanowi przykład ogrodu łowieckiego przekształconego w barokową, jednoosiową kompozycję ogrodową, a później w ogród romantyczny. W artykule przedstawiono analizę wpływów XVIII-wiecznych wzorników sztuki ogrodowej polskich i zagranicznych oraz realizacji, które przyczyniły się do sposobu ukształtowania układu. W artykule opisano poszczególne etapy powstawania założenia willowego Zamoyskich, a także współcześnie podejmowane działania rewaloryzacyjne mające na celu odtworzenie zabytkowego układu wodnego. Praca ma na celu usystematyzowanie dotychczasowej wiedzy dotyczącej przekształceń zwierzynieckiego ogrodu, jego substancji historycznej stanowiącej punkt wyjścia późniejszych interwencji ordynatów, dostosowujących założenie ogrodowe do ówcześnie panujących tendencji w kształtowaniu parków rezydencjonalnych.

Podgląd pełnego artykułu jest możliwy wyłącznie na większych ekranach.

2020

3(63)

DOI: 10.37190/arc200302

Wprowadzenie

Ogrody łowieckie, zwane również zwierzyńcami, od

zawsze były ważną częścią ogrodów królów i magnaterii.

Stanowiły one swego rodzaju potwierdzenie statusu wład-

cy, podkreślając swoją kompozycją, programem funkcjo-

nalnym prestiż rządzącego. Założenia te wpisywały się

w kanon spędzania wolnego czasu przez arystokrację,

pełniąc funkcję siedziby letniej magnata, w której właści-

ciel mógł oddawać się nie tylko polowaniom, ale także

obserwacji świata natury, kontemplacji i sztuce. Najstar-

sze parki łowieckie na ziemiach polskich powstawały już

od wieku XVI. Szczególna popularność tego typu założeń

ogrodowych datowana jest na terenie Rzeczypospolitej

Obojga Narodów na wiek XVIII [1, s. 105]. Była ona wy-

nikiem zamiłowania do polowania króla Augusta II i Au-

gusta III z dynastii Sasów [2, s. 265].

Nie bez znaczenia dla sposobu kształtowania założeń

parków łowieckich był wpływ zastosowanych kompozycji

radialnych (z centralnym placem) i wachlarzowych w Wer-

salu, Karlsruhe, Poczdamie czy Carskim Siole [1, s. 109].

Kluczowa w założeniach ogrodowych tego okresu stała się

Kamila Lucyna Boguszewska*

Przekształcenia przestrzenne założenia ogrodowego w Zwierzyńcu

na tle kompozycji XVII- i XVIII-wiecznych

polskich ogrodów rezydencjonalnych

Spatial transformations of the Zwierzyniec garden complex

in the context of Polish landscapes of the 17

- and 18

-century

residential gardens

* ORCID: 0000-0002-1513-2490. Wydział Budownictwa i Archi-

tektury Politechniki Lubelskiej / Faculty of Civil Engineering and Ar-

chitecture, Lublin University of Technology, e-mail: k.boguszewska@

pollub.pl

Introduction

Hunting parks, also known as wildlife parks, have al-

ways been the domain of kings and magnates. They served

as a status symbol of a ruler building their prestige with

their functionalities and landscape. These complexes were

part of the aristocratic way of spending free time often

being a summer residence of a magnate which was em-

phasised by a rich functional programme based on hunt-

ing, observations of nature, contemplation and art. The

oldest hunting parks in Poland were established as early

as in the 16

century. The garden complexes of this type

were particularly popular in the Kingdom of Poland in the

century [1, p. 105] reecting the love for hunting of

the Saxon dynasty, especially King Augustus II the Strong

and Augustus III of Poland [2, p. 265].

Radial (with a central square) and circular (fan-like)

layouts used in Versailles, Karlsruhe, Potsdam and Tsar-

skoye Selo [1, p. 109] have had a very strong inuence

on the manner of shaping the hunting park complexes.

The idea of layout unity and an attempt to create mul-

ti-element linked systems in which the surrounding land-

scape complemented the park, thus illustrating the idea

of absolute power [3, p. 10], became crucial in the gar-

den complexes of that period. The grandeur and scale of

the garden complexes determining the urban planning in

a very rigorous manner and the unrelenting popularity of

the garden art models signicantly inuenced the transfer

22 Kamila Lucyna Boguszewska

„idea jedności kompozycyjnej” i próba tworzenia wielo-

elementowych układów sprzężonych, w których otacza-

jący krajobraz stanowił dopełnienie parku, ilustrując tym

samym „ideę władzy absolutnej” [3, s. 10]. Rozmach i ska-

la założeń ogrodowych determinująca w sposób bardzo

rygorystyczny urbanistykę zakładanych zespołów oraz nie-

słabnąca popularność wzorników sztuki ogrodowej wpły-

nęły w sposób znaczny na przenoszenie schematów ukła-

dów na ziemie polskie (Różana, Alba, Wolborz, Otwock

Wielki, Ostrów koło Krystynopola, Ujazdów, Natolin) [1,

s. 106–108]. Zasady kształtowania tego typu założeń ogro-

dowych wiązały się ściśle z topograą, roślinnością i wa-

runkami hydrologicznymi obszaru. Za czasów Augusta II

istniały dwa typy kompozycji parków łowieckich: krajo-

brazowe – stanowiące najstarszą formę parków do polowań

(Ujazdów, Królikarnia, Marymont, Na Kępie, Zwierzy-

niec koło Zamościa) i wachlarzowe (Ujazdów i Natolin).

Układ przestrzenny założeń uzależniony był od gatunków

hodowanych zwierząt [2, s. 279–281]. Szczególnie pożą-

dane były tereny, gdzie różnica względnej wysokości po-

zwalała na lokalizację pałacu bądź dworu na wzniesieniu

stanowiącym pierwszy taras zapewniający mieszkańcom

szeroką perspektywę i powiązania widokowe – kluczowe

przy kompozycji barokowych założeń magnackich. Ogród

ze zwierzyńcem i niezbędną infrastrukturą lokalizowany

był poniżej. Przykładem tego typu rozwiązań były zespo-

ły pałacowo-parkowe na Skarpie Warszawskiej [2, s. 266],

która zapewniała powiązania widokowe z Wisłą, a także

stanowiła dobrą ekspozycję pałaców [3, s. 11]. Zwierzyńce

krajobrazowe (wydzielone palisadą) oparte były najczę-

ściej na planie zbliżonym do prostokąta bądź wielokąta.

Umiejscawiano je przeważnie na terenie o zróżnicowanej

topograi i dostępności wody. W ich przestrzeni sytuowa-

no altany, kopce stanowiące punkty widokowe oraz budo-

wano sztuczne kanały wodne, które oprócz funkcji kom-

pozycyjnej i estetycznej pełniły funkcję utylitarną (wody

pitnej dla zwierząt), a także tworzyły rodzaj naturalnej gra-

nicy oddzielającej „dziki inwentarz” od rezydencji i ogrodu

regularnego [2, s. 280, 281]. Do właśnie tego typu założeń

należy ogród łowiecki rodziny Zamoyskich w Zwierzyńcu.

Materiały i metody

Wykorzystując bogaty materiał źródłowy pozyskany

w wyniku przeprowadzonych kwerend archiwalnych (ana-

lizie poddano zachowane materiały kartograczne: począw-

szy od najstarszego planu Zwierzyńca autorstwa Miega z lat

1778–1793, poprzez plany późniejsze z lat 1829–1830

oraz z 1856

znajdujące się w zasobie Archiwum Państwo-

wego w Lublinie, a także plany Zwierzyńca z kolekcji pry -

watnych, między innymi: „Plan osady Zwierzyniec z koń-

ca lat dwudziestych autorstwa Mirosława Rybickiego”

Mappa pomiarowa Zwierzyńca z przyleglemy wioskami w Pań-

stwie Ordynacji Zamoyskiey pomiarem geometrycznym w parku 1829–

30 objętym.

Plan Ogrodów Zwierzynieckich przez Ocjalistów i inne osoby

używane 1856.

Plan osady Zwierzyniec n/Wieprzem powiatu Zamojskiego wo-

jew. Lubelskiego (zbiory M. Sankowskiej).

of the layout schemes to the territory of Poland (Różana,

Alba, Wolborz, Otwock Wielki, Ostrów near Krystyno-

pole, Ujazdów, Natolin) [1, pp. 106–108]. The principles

of shaping such garden complexes were closely related

to topography, vegetation and hydrological conditions of

the area. Under King Augustus II the Strong, in terms of

layout, two types of hunting park complexes had to be

distinguished: landscape parks – the oldest form of hunt-

ing parks (Ujazdów, Królikarnia, Marymont, Na Kępie,

Zwierzyniec near Zamość) and circular parks (Ujazdów

and Natolin). Their spatial arrangement depended on the

species of animals that were bred in the park [2, pp. 279–

281]. The areas where the dierence in relative height

allowed for the location of a palace or manor on a hill

which was the rst platform to oer the residents a wide

perspective and visual connections, which were crucial

for the composition of Baroque magnate complexes,

were particularly desirable. The park with the wildlife

area and the necessary infrastructure was located be-

low. An example of such arrangements were the palace

and park complexes located on the Skarpa Warszawska

[2, p. 266], which provided visual connections with the

Vistula River and good exposition of palaces [3, p. 11].

Landscape wildlife parks (separated by a palisade) were

usually based on a plan similar to a rectangle or a pol-

ygon. They were most often located in areas with var-

ied topography and water supply. They housed gazebos,

mounds as viewing points and articial water channels,

which, apart from their compositional and aesthetic role,

were used for practical purposes (drinking water for an-

imals), as well as a kind of natural boundary separating

the “wild inventory” from the residence and regular gar-

den [2, pp. 280, 281]. This type of complexes included

the establishment of the Zamoyski family garden com-

plex in Zwierzyniec near Zamość.

The materials and methods

Based on rich source material obtained in the course

of archival queries, the preserved cartographic materi-

als were analysed starting from the oldest plan of Zwie-

rzyniec by Friedrich von Mieg from 1778–1793 through

the later plans from 1829–1830

and from 1856

, which

are kept in the State Archive in Lublin. The research also

covered the plans of Zwierzyniec from private collections,

among the others: “Plan of Zwierzyniec settlement from

the late 1920s by Mirosław Rybicki”

The archival and iconographic documentation was sub-

jected to a comparative analysis with other garden com-

plexes of that period that also served as hunting parks.

Measurement map of Zwierzyniec with adjacent villages in the

Zamoyski Entail from 1829–1830 (Mappa pomiarowa Zwierzyńca

z przy leglemy wioskami w Państwie Ordynacji Zamoyskiey pomiarem

geo metrycznym w parku 1829–30 objętym).

Ocial plans of the Zwierzyniec Gardens from 1856 (Plan Ogro-

dów Zwierzynieckich przez Ocjalistów i inne osoby używane 1856).

The plan of Zwierzyniec settlement from the repertory of M. San-

kowska (Plan osady Zwierzyniec n/Wieprzem powiatu Zamojskiego

wojew. Lubelskiego).

Przekształcenia przestrzenne założenia ogrodowego w Zwierzyńcu / Spatial transformations of the Zwierzyniec garden complex 23

podjęto próbę zdefiniowana najważniejszych wpły-

wów kształtujących założenie ogrodowe w Zwierzyń-

cu, w szczególności zaś ewolucji jego układu wodnego

w kontekście ówczesnych realizacji założeń ogrodowych

w Ujazdowie, Nieborowie, Puławach oraz traktatów sztu-

ki ogrodowej stanowiących wzorce oddziałujące na formę

architektoniczną kompozycji ogrodowych wieku XVIII

i XIX.

Stan badań

Założenie ogrodowe w Zwierzyńcu nie doczekało się

całościowego opracowania. Fundamentalnym dziełem,

które pozwala zrozumieć zasady funkcjonowania Ordy-

nacji, jest inwentarz z roku 1815 autorstwa archiwisty

Mikołaja Stworzyńskiego [4]. Znaczny wkład w stan ba-

dań nad rozwojem przestrzennym układu i samej miej-

scowości mieli: Mieczysław Kseniak – opracowujący

dokumentację dla służb konserwatorskich w Zamościu

[5], Jerzy Kowalczyk – wybitny znawca baroku zajmu-

jący się spuścizną rodu Zamoyskich, ich inwestycjami

i mecenatem [6], [7], a także Halina Matławska, Lucyna

Matławska-Patyk, Michał Patyk [8]–[11], którzy poświę-

cili wiele artykułów sposobowi kształtowania założenia

ogrodowego, jak i podjęli próbę rekonstruowania for-

my architektonicznej drewnianego dworu myśliwskiego

Jana Zamoyskiego, co przedstawiono w publikacji Willa

Zamoyskich w Zwierzyńcu. Na uwagę zasługuje działal-

ność Towarzystwa Przyjaciół Zwierzyńca, a także do-

kumentacja ikonograczna wydana ich nakładem [12].

Ponadto o Zwierzyńcu Zamoyskich pisali Euzebiusz Maj

[13], Kamila Boguszewska [14] oraz Mieczysław Kse-

niak, Karolina Pałgan, Piotr Szkołut w kontekście prze-

prowadzonej współcześnie rewaloryzacji [15]. Szerzej

o założeniach i kompozycji parków łowieckich na terenie

Korony pisał Tadeusz Bernatowicz, który koncentrował

się na zwierzyńcach XVIII-wiecznych [1], [2], a także

Marzanna Jagiełło i Wojciech Brzezowski – autorzy waż-

nej publikacji dotyczącej sztuki ogrodowej Ogrody na

Śląsku [16].

Fazy rozwoju założenia ogrodowego

w Zwierzyńcu

W procesie ewolucji założenia ogrodowego w Zwie-

rzyńcu należy wydzielić pięć faz kształtowania się obec-

nego układu:

– najstarszy hetmański park łowiecki pełniący funkcję

letniej rezydencji ordynatów (XVI w.),

– jednoosiowy ogród barokowy, później romantyczny

(XVII i XVIII w.),

– ogród romantyczny (XVII i XVIII w.),

– okres degradacji założenia w wyniku wojen i póź-

niejszego użytkowania,

– kompozycja współczesna – zrewaloryzowana na po-

czątku XXI w.

Powstanie założenia ogrodowego w Zwierzyńcu przy-

pada na koniec wieku XVI. Osada myśliwska miała for-

mę folwarku obronnego, zaś modrzewiowy dwór stano-

wił najważniejszy element całej kompozycji usytuowany

The aim of the article was an attempt to dene the most

important inuences shaping the garden complex in Zwie -

rzyniec, and especially the transformation of the water

system in the context of the garden complexes that were

created at that time, that is the royal complex in Ujazdów,

as well as Nieborów and Puławy, and treaties of garden

art, which were the models inuencing the architectural

form of garden layouts in the 18

and 19

century.

The state of research

The garden complex in Zwierzyniec has not been

subject to a comprehensive study yet. The fundamental

work that allows us to understand the principles of the

Entail is the Inventory from 1815 by archivist Mikołaj St-

worzyński [4]. A signicant contribution to the state of

research on the spatial development of the complex lay-

out and the town itself was made by Mieczysław Kseniak,

who prepared documentation for the Conservation De-

partment in Zamość [5], Jerzy Kowalczyk, an outstanding

Baroque scholar, who worked on the legacy of the Zam-

oyski family, their investments and patronage [6], [7],

as well as Halina Matławska, Lucyna Matławska-Patyk,

Michał Patyk [8]–[11], who devoted a number of articles

to the manner of shaping the garden complex and made

an attempt to reconstruct the architectural form of Jan

Zamoyski’s wooden hunting manor. The activities of the

Society of Friends of Zwierzyniec as well as iconographic

documentation published by them (Zwierzyniec w starej

pocztówce i fotograi [Zwierzyniec in an old postcard and

photography]) [12], are also worth mentioning. Moreover,

Euzebiusz Maj [13], Kamila Boguszewska [14], Miec-

zysław Kseniak, Karolina Pałgan, Piotr Szkołut also wrote

about the Zamoyski Park in Zwierzyniec in the context

of the current revaluation of the complex [15]. Tadeusz

Bernatowicz, who focused on the 18

-century wildlife

parks in the area of the Polish Crown [1], [2], as well as

Marzanna Jagiełło and Wojciech Brzezowski, authors of

an important publication on garden art entitled Ogrody na

Śląsku [Gardens in Silesia] [16], have also written about

the complexes and landscape of hunting parks.

The phases of development

of the garden complex in Zwierzyniec

In the process of transformation of the Zwierzyniec

garden complex, ve phases of development of the pres-

ent layout can be distinguished: starting from the oldest

hetman’s hunting park serving as the summer residence

of the Entailers (the 16

century), through the one-axis

baroque garden, romantic (the 17

and 18

century) to

the contemporary layout, degraded as a result of wars and

later use, which was revalorized at the beginning of the

century.

The garden complex in Zwierzyniec was established at

the end of the 16

century. Initially the garden complex

served as a summer residence and hunting park for the

Zamoyski family. The hunting settlement had the form of

a defensive folwark (grange), while the larch manor house

was the most important element of the whole composition

24 Kamila Lucyna Boguszewska

pomiędzy „zwierzyńczykiem” – wydzielonej parkanem

części ogrodu z łagodnymi zwierzętami – a ogrodem re-

gularnym [15, s. 53].

W połowie wieku XVIII nastąpiły zmiany w ukła-

dzie przestrzennym założenia ogrodowego, zwłaszcza

układu wodnego. Jednoosiowa kompozycja ogrodowa

podkreślona została kanałem wodnym rozciągającym się

od modrzewiowego dworu do kamiennego mostu. Dalej

kanał przechodził w strumień Świerszcz. Podobnie jak

w innych tego typu założeniach przy kanale zlokalizowa-

na została promenada spacerowa w postaci alei lipowej.

Tereny Vivarium rozciągały się za kanałem. Elementy

ozdobne parku stanowiły sztuczne wyspy usytuowane na

stawie w części zachodniej ogrodu. Na jednej z nich funk-

cjonował teatr letni fundacji Marii Kazimiery d’Arquien

[5, s. 12].

Na przełomie XVIII i XIX w. przekształceniu uległa

struktura oraz charakter zabudowy ogrodu Zamoyskich.

Przeprowadzone prace melioracyjne w postaci osusze-

nia nadwieprzańskich mokradeł i regulacji rzeki Wieprz

doprowadziły do powiększenia ogrodu [12, s. 104]. Na

miejscu dawnego ogrodu regularnego wzniesione zostały

wówczas murowane ocyny, między pałacem a Stawem

Kościelnym utworzono zaś reprezentacyjny podjazd. Za

sprawą Aleksandra Zamoyskiego wybudowano nowy pa-

łac zwany Pałacem Plenipotenta, a park pałacowy prze -

komponowano na modłę romantyczną, adaptując jed-

nocześnie istniejący układ wodny. W przestrzeni parku

pojawiły się elementy małej architektury w postaci po-

łamanych kolumn, kamiennych ław oraz sarkofagu na

wyspie. Aż do końca XIX w. wydzielone tereny zwie-

rzyńca zachowały swój naturalny charakter. Wiek XIX

przyniósł zmiany w charakterze osady. W miejscowości

powstał tartak, browar, mechanika oraz gorzelnia, zaś we

wzniesionych wcześniej murowanych ocynach umiesz-

czono Administrację Generalną Dóbr Państwa Ordyna-

cji Zamojskiej z Plenipotentem Generalnym. Drewnia-

ny dwór pamiętający czasy pierwszego ordynata został

rozebrany w latach 1829–1842. Przez całe to stulecie

tereny ogrodu pałacowego ze zwierzyńcem i „zwierzyń-

czykiem” nie uległy jednak znacznym przekształceniom

[5, s. 13–15].

Pierwsza połowa wieku XX to zdecydowanie nieko-

rzystny czas dla omawianego założenia ogrodowego. Ze

względu na koszty związane z utrzymaniem „zwierzyń-

czyka” podjęto decyzję o jego likwidacji (1905), zaś roz-

budowa budynków przemysłowych osady oraz ciągów

komunikacyjnych (budynek browaru, przeprowadzenie

nowego traktu pomiędzy pałacem a stawem kościelnym)

doprowadziła do znacznego uszczuplenia pierwotnych te-

renów ogrodu pałacowego. Tereny „zwierzyńczyka” zo-

stały przeznaczone na ogrody użytkowe i stawy. W latach

1929–1934 na obszarze dawnego ogrodu łowieckiego

zlokalizowano gospodarstwo rybne „Echo” [5, s. 21, 22],

[12, s. 104].

Druga wojna światowa i czas po jej zakończeniu przy-

czyniły się do dalszej degradacji kompleksu. Zatarciu

uległa kompozycja parku pałacowego oraz układ wodny

– kanał został zasypany, a założone na początku XX w.

stawy zarosły. Do głównych czynników destrukcyjnych

located between the “zwierzyńczyk” – a part of the garden

with gentle animals separated by a fence with the regular

garden [15, p. 53].

In the middle of the 18

century, the spatial layout of

the garden layout and, in particular, of the water system,

underwent some changes. The single-axis garden compo-

sition was emphasised by a water canal stretching from

a larch manor to a stone bridge, and then turning into the

Świerszcz stream. Like in other similar establishments,

a promenade in the form of a lime-tree alley was estab-

lished by the canal. The Vivarium grounds were stretch-

ing behind the canal. The decorative elements of the park

were articial islands situated on a pond in the western part

of the garden. There was a summer theatre of the Marie

Casimire d’ Arquien foundation on one of them [5, p. 12].

At the turn of the 18

and 19

century, the structure

and character of the Zamoyski family’s garden under-

went transformation. The drainage works carried out in

the form of drainage of the wetlands and regulation of

the Wieprz river led to the enlargement of the garden [12,

p. 104]. At that time, brick outbuildings were erected on

the site of the former regular garden, and a representative

driveway was created between the palace and the church

pond. Thanks to Aleksander Zamoyski, a new palace

called “Palace of Plenipotentiary” (Pałac Plenipotenta)

was built, and the palace park was rebuilt in a romantic

style while at the same time adaptation of the existing wa-

ter system was carried out. In the park area, elements of

street furniture appeared: broken columns, stone benches,

and a sarcophagus on an island. Until the end of the 19

century, the separated areas of the park retained their nat-

ural character. The 19

century brought changes in the

character of the settlement. A sawmill, a brewery, a me-

chanic and a distillery were built in the village, while the

General Administration of the Zamość Entail with the

General Plenipotentiary was placed in the brick outbuild-

ings that were erected some time earlier. The wooden

manor commemorating the times of the First Entailer was

demolished in 1829–1842. Throughout the 19

century,

however, the grounds of the palace garden with the game

park and “zwierzyńczyk” were not signicantly trans-

formed [5, pp. 13–15].

The 1

half of the 20

century had a negative impact on

the garden complex. Due to the costs associated with the

maintenance of “zwierzyńczyk”, a decision on its liquida-

tion was made (1905), while the expansion of industrial

buildings of the settlement and communication paths (the

brewery building, the construction of a new route between

the palace and the church pond) led to signicant deple-

tion of the original area of the palace garden. The area

of “zwierzyńczyk” was designated for utility gardens and

ponds. In the years 1929–1934, a sh farm called “Echo”

was located in the former hunting garden [5, pp. 21, 22],

[12, p. 104].

The period of World War II and subsequent years con-

tributed to further degradation of the palace park. The

composition of the palace park and the water system

were obliterated – the canal was buried, and the ponds

established at the beginning of the 20

century overgrew.

The main causes of destruction included: war damage,

Przekształcenia przestrzenne założenia ogrodowego w Zwierzyńcu / Spatial transformations of the Zwierzyniec garden complex 25

zaliczyć należy zniszczenia wojenne, wtórną parcelację

oraz dogęszczanie struktury zabudowy nowymi obiek-

tami zaburzającymi pierwotną kompozycję ogrodową,

a także brak konserwacji [5, s. 24].

Momentem zwrotnym dla miasteczka stał się okres

transformacji ustrojowej w latach 90. XX w., rozwój tu-

rystyki oraz możliwość pozyskania środków unijnych –

między innymi na rewaloryzację założenia ogrodowego

Zamoyskich.

Poszczególne obiekty założenia w Zwierzyńcu

i inspiracje

Park łowiecki

i modrzewiowy dwór Jana Zamoyskiego

Powstanie Zwierzyńca fundacji Jana Zamoyskiego

(1589–1605) datowane jest na koniec wieku XVI, kie-

dy to pierwszy ordynat w celu ochrony terenów puszczy

szczebrzeskiej oraz chęci stworzenia dogodnego miejsca

do polowań założył osadę w sąsiedztwie wsi Rudka i Wy-

włoczki. Na potrzeby nowej siedziby za zgodą Radziwił-

łów sprowadził żubry i łosie z Litwy. Teren zwierzyńca

został wygrodzony drewnianą palisadą o długości około

30 km, a w celu utrzymania całego założenia ustanowio-

na została służba leśna. W niedługim czasie na terenie

zwierzyńca wzniesiono drewnianą rezydencję wzorowa-

ną na willi królewskiej w Ujazdowie. Drewnianemu, pię-

trowemu budynkowi opartemu na planie wydłużonego

prostokąta towarzyszyły trzy ogrody włoskie z cieplar-

nią, dwie sadzawki, kanał wodny, zabudowania gospo-

darcze oraz zwierzyniec z altaną myśliwską stanowiącą

punkt centralny tegoż układu [8, s. 202]. Założenie kró-

lewskie w Ujazdowie stanowiło inspirację dla Zamoy-

skiego, który swój pałac myśliwski usytuował w dolinie

rzeki Wieprz i strumienia Świerszcz. O tym, że był to

teren bardzo trudno dostępny, świadczą wojskowe opisy

Zwierzyńca, tzw. Militarische Beschreibung towarzy-

szące józeńskiej mapie topogracznej z lat 1779–1783.

Strumień przepływający przez Zwierzyniec był co praw-

da niewielki, miał szerokość […] 4 kroków, i głębokość

1 stopy przy niskiej wodzie, ale według opisu W samym

zwierzyńcu, rósł gęsty wysokopienny las świerkowy, na

wszystkich zaś górach był on mieszany, dębowo-bukowy,

lasy rosnące na wszystkich górach były bardzo gęste,

tak, że ciężkie wozy nie mogły przejechać nawet drogami

bocznymi czy małymi drogami leśnymi [17, s. 28, 29]. Co

więcej, problematyczne były także ciągnące się wzdłuż

strumienia podmokłe łąki, które nigdy nie wysychały.

W opisie austriackim znajdujemy również wzmiankę do-

tyczącą dworu Zamoyskich, który żołnierze austriaccy

nazwali „zamkiem”, zaś mianem solidniejszej budowli

opisano murowaną kaplicę

wzniesioną znacznie później

niż rezydencja mieszkalna [17, s. 28, 29].

Dogodne warunki hydrograczne umożliwiły ukształ-

towanie całego układu wodnego w system kanałów

i sadzawek pełniących zarówno funkcję utylitarną, jak

Tuż obok zamku kościół wybudowany z kamienia (za: [17, s. 28, 29]).

secondary parcelling and thickening of the building struc-

ture with new buildings disturbing the original garden

composition and lack of conservation [5, p. 24].

A turning point for the town was the period of political

transformation in the 1990s, the development of tourism,

and the possibility of obtaining the EU funds for the reno-

vation of the Zamoyski family garden complex.

Particular objects in the complex of Zwierzyniec

and their inspirations

The Jan Zamoyski’s larch mansion

and hunting park

The establishment of wildlife park founded by Jan

Zamoyski (1589–1605) dates back to the end of the 16

century, when the rst Entailer, in order to protect the

area of the Szczebrzeska primeval forest and to create

a convenient hunting ground, established a settlement in

the vicinity of Rudka and Wywłoczka villages. For the

new function, bison and elks were brought from Lithua-

nia with the consent of the Radziwiłł family. The area of

the wildlife park was fenced o with a wooden palisade

about 30 km long, and for the purpose of maintenance

of the whole complex, a forest service was established.

Soon a wooden residence modelled on the royal villa in

Ujazdów was erected in the area of the wildlife park. The

wooden, multi-storey building, based on the plan of an

elongated rectangle, was accompanied by three Italian

gardens with a greenhouse, two ponds, a water canal,

farm buildings and a game park fenced o with a palisade

with a hunting gazebo, which was the central point of the

layout [8, p. 202]. The royal complex in Ujazdów was

an inspiration for Zamoyski, who located his hunting pal-

ace in the valley of the Wieprz and Świerszcz River. The

military descriptions of Zwierzyniec, the so-called Milita-

rische Beschreibung, accompanying the topographic map

of Friedrich von Mieg from the period of 1779–1783,

prove that the area was very dicult to access. The stream

owing through Zwierzyniec was small and had a width

of […] 4 steps and a depth of 1 foot in low water, but

according to the description: In the park itself there was

a dense highland spruce forest growing, while in all the

mountains it was mixed, oak and beech. The forests grow-

ing in all the mountains were very dense, so that heavy

vehicles could not even drive along side roads or small

forest roads [17, pp. 28, 29]. What is more, the wet mead-

ows stretching along the stream were also problematic as

they were never drying out. In the Austrian description we

can also nd a reference to the Zamoyski manor, which

the Austrian soldiers called the castle and the brick chap-

el, built much later in comparison to the residence, was

described as a more solid building

[17, pp. 28, 29].

Convenient hydrographic conditions made it pos-

sible to shape the entire water system into a system of

canals and ponds which served for both practical and de-

fensive purposes. The only preserved description of the

Right next to the castle a stone church (after: [17, pp. 28, 29]).

26 Kamila Lucyna Boguszewska

i obronną. Jedyny zachowany opis wyglądu drewnianej

rezydencji stanowiącej centrum całego założenia i rozbu-

dowywanej kompozycji datowany jest na rok 1732. Do

założenia ordynackiego prowadziła wówczas drewnia-

na brama kryta gontem. Budynek mieszkalny określany

był mianem „budynku starego” w konstrukcji drewnia-

nej z „drewna tartego”. Dwór o wymiarach 60 × 12 m

oparty był na planie prostokąta z wysuniętym alkierzem

w stosunku do skrzydeł bocznych. Sień znajdowała się

na osi dworu, po obu jej stronach zlokalizowane zaś były

pokoje reprezentacyjne w układzie amladowym [18,

w. 637]. Dwór miał podcień wsparty na ośmiu słupach

– podobnie jak w królewskiej rezydencji w Ujazdowie.

W programie funkcjonalnym budynku znajdowała się też

przestrzeń sacrum – kaplica [4, s. 296].

Modrzewiowy dwór spłonął w 1. połowie XIX w. Bu-

dynku nigdy nie odbudowano. Obecnie możliwość jego

rekonstrukcji budzi wątpliwości ze względu na brak do-

kumentacji architektonicznej i jakiejkolwiek ikonograi

dotyczącej obiektu.

„Kościółek na wodzie”

W XVIII w. właściciele wielu założeń wzorowali się

na popularnych wówczas publikacjach dotyczących sztu-

ki ogrodowej. Ordynatom Zamojskim znane były zarów-

no traktaty zachodnie: W.J. Halfpennego [19], W. Cham-

bersa [20], P. Deckera [21] i T. Whately’ego [22], jak

i polskie rozprawy, w tym prace Augusta Fryderyka Mo-

szyńskiego [23] i Izabeli Czartoryskiej [24]. Jako przy-

kłady ogrodów o kompozycji opartej na propozycjach

zawartych w traktatach będących wzorami dla ówczesnej

magnaterii można wymienić zespoły pałacowo-parkowe,

takie jak Arkadia Heleny Radziwiłłowej, Puławy Iza-

beli Czartoryskiej oraz Zoówka pod Humaniem [24,

s. 44]. Wpływy te były bardzo widoczne w elementach

małej architektury pojawiającej się w „zwierzyńczyku”

Zamoyskich. W tamtym okresie bowiem, za sprawą To-

masza Zamoyskiego VII ordynata (1735–1751), plan

Zwierzyńca został znacznie rozbudowany i przekształ-

cony. Tomasz Zamoyski słynął z zamiłowania do sztu-

ki architektury i ogrodnictwa. Był inicjatorem i mece-

nasem wielu inwestycji (wzniósł pałac w Klemensowie

wraz z barokowym parkiem, rozpoczął budowę gmachu

Akademii Zamoyskiej) oraz wielkim reformatorem ów-

czesnego Państwa Zamoyskiego. W jego Traktacie o og-

rodach oprócz projektów i przerysów barokowych par-

terów ogrodowych oraz zasad pielęgnowania i doboru

roślin znalazł się projekt niewielkiego pałacu – pawilonu

– Lusthausu, inspirowanego włoskim casini i francuskim

maison de plaisance. W baroku pawilony te cieszyły się

szczególną popularnością i to wtedy zyskały najbardziej

reprezentacyjne formy. Główną funkcją pełnioną przez te

obiekty była funkcja rekreacyjna [16, s. 26], [25, s. 147–

154], [26, s. 685], [9, s. 190].

W rozprawie Zamoyskiego wzorcowy pawilon tego

typu miał jednopiętrową bryłę przykrytą mansardowym

dachem. Fasada ozdobiona została ryzalitami i pawilona-

mi usytuowanymi w narożnikach. Pałacyk inspirowany

był francuskimi rozwiązaniami i być może stanowić miał

appearance of the wooden residence, which was the cen-

tre of the whole complex, dates back to 1732. A wooden

shingled gate led to the Entail complex. The residential

building was described as an “old building” in a wooden

construction made of “grated wood”. The manor house,

measuring 60 × 12 m, was based on a rectangular plan

with a protruding alcove in relation to the side wings. The

hallway was located on the axis of the manor and there

were representative rooms built in enlade on both sides

[18, p. 637]. The manor had an arcade based on eight pil-

lars – similarly to the royal residence in Ujazdów, while

the functional program of the building included the sa-

crum space – a chapel [4, p. 296].

The larch manor burnt down in the 1

half of the 19

century. The building was never rebuilt. At present, it is

doubtful whether it can be reconstructed due to the lack of

architectural documentation or iconography of the manor.

“Church on the water”

In the 18

-century, owners of many garden complexes

used to be inspired by publications about garden art. Cer-

tainly, the Entailers were familiar with Western treatises

by W.J. Halfpenny [19], W. Chambers [20] and P. Decker

[21], T. Whately [22], but also with Polish essays, includ-

ing the writings of August Fryderyk Moszyński [23] and

Izabela Czartoryska [24]. Examples of the implementa-

tion of the assumptions contained in the treaties which

were the models for the then aristocracy were palace and

park complexes such as Arkadia of Helena Radziwiłło-

wa, Puławy of Izabela Czartoryska and Zoówka near

Humań [24, p. 44]. These inuences were very visible in

the small architecture elements appearing in Zwierzyniec

of the Zamoyski Family. The 18

century was a turning

point in the history of garden complexes development as it

brought about signicant changes in the layout of the gar-

den landscape. Thanks to the eorts of Tomasz Zamoyski,

the 7

Entailer (1735–1751), it was signicantly extended

and transformed. Tomasz Zamoyski was famous for his

love of the art of architecture and gardening. He was the

initiator and patron of many investments (he erected a pal-

ace in Klemensów with a baroque park and began to put

up the building of the Zamoyski Academy) and a great

reformer of the then Zamoyski State. Traktat o ogrodach

[A treatise on gardens], attributed to him, draws particu-

lar attention to this matter. Apart from the projects and

overdrafts of the Baroque garden parterre, as well as the

principles of cultivating and selecting plants, the treatise

also includes a design of a small palace – the Lustahaus

pavilion – inspired by the Italian casini and the French

maison de plaisance.

During the Baroque period, these pavilions were par-

ticularly popular and gained the most representative

forms. The pavilions were mainly used for recreation [16,

p. 26], [25, pp. 147–154], [26, p. 685] [9, p. 190].

In the Zamoyski’s treatise, the building had a one-storey

body covered with a mansard roof. The façade was deco-

rated with risalits and pavilions located in the corners. The

palace was inspired by French ideas for this type of build-

ings and could have been a reference to the form of Lust-

Przekształcenia przestrzenne założenia ogrodowego w Zwierzyńcu / Spatial transformations of the Zwierzyniec garden complex 27

nawiązanie do formy Lusthausu królowej Marysieńki

który pierwotnie znajdował się na wyspie na stawie zwa-

nym później Kościelnym.

Niewielka liczba przekazów dotyczących architektu-

ry pawilonu wzniesionego z polecenia królowej pozwala

jedynie na schematyczny opis obiektu. Budynek ten sta-

nowić miał swego rodzaju ermitraż – samotnię przyszłej

królowej. Na potrzeby inwestycji umocniono dębowymi

palami wyspę. Mały domek na wodzie [9, s. 14] – jak sama

o nim pisała – wzniesiony został z cegły. Elewację fron-

tową ozdobiono dziesięcioma kolumnami z ażurowym

centrum budynku. Przewidziano w nim też symetrycz-

nie rozplanowane pomieszczenia – niewielką ogrzewaną

piwniczkę oraz letni salon używany w sezonie. Budynek

był obiektem dwukondygnacyjnym z izbą na pierwszym

piętrze, z której rozciągał się widok na okolicę. Całość

zwieńczona została mansardowym dachem pokrytym

gontem [4, s. 298]. Atrakcyjna lokalizacja pawilonu na

wyspie oraz brak przestrzeni sacrum w ordynackim parku

(kaplica w modrzewiowym dworze nie spełniała już swo-

ich wymagań) skłoniła w 1741 r. Tomasza Zamoyskiego

do wzniesienia na miejscu ermitażu królowej Marysieńki

niewielkiej kaplicy. Prawdopodobnie za architekturę ba-

rokowego kościoła odpowiadał sam Zamoyski i architekci

będący wtedy na usługach magnata, tzn. Jan Andrzej Bem

i Jan Columbani [7, s. 214, 216, 217]. Forma architek-

toniczna budynku inspirowana była architekturą kościoła

Il Gesù w Rzymie [9, s. 21], jednak znacznie różniła się

skalą obiektu, nawiązując swą formą do kaplic pałaco-

wych i dworskich często sytuowanych w założeniach re-

zydencjonalnych. Na Lubelszczyźnie do dziś zachowało

się 10 tego typu budynków sakralnych z pierwotnej liczby

33. Dwie z kaplic – w Strzyżowie (1775) i Zawieprzycach

(4. ćwierć XVII w.) – zaliczane są do kaplic barokowych,

jednakże ich forma architektoniczna odbiega znacznie od

bryły kościoła w Zwierzyńcu. Budynki te to świątynie

centralne oparte na planie ośmioboku, przekryte kopułami

z latarniami. Obie są integralnymi elementami poszcze-

gólnych założeń pałacowo-parkowych [27, s. 331, 335–

339], [28, s. 270–287], podobnie jak barokowy kościół

w Zwierzyńcu poświęcony świętemu Janowi Nepomuce-

nowi, domykający kompozycję jednoosiowego założenia

ogrodowego Zamoyskich (il. 1a, b).

Zwierzyniecki kanał

Nieodłącznym elementem każdego parku łowieckiego

były kanały wodne. W Zwierzyńcu powstał on za sprawą

XI ordynata Aleksandra Augusta Zamoyskiego (1792–

1800) lub jego następcy Stanisława Kostki (1800–1835)

– wskazują na to plany osady z lat 1778–1793

(il. 2a) oraz

plan z 1829

r. (il. 3), gdzie po raz pierwszy naniesiono

Maria Kazimiera d’Arquien była żoną Jana Sobiepana Zamoy-

skiego – III ordynata (1638–1655) po jego śmierci poślubiła Jana Sobie-

skiego. Królową Polski została 2 lutego 1767 r. na Wawelu.

Na pierwszym odwzorowaniu kartogracznym osady widoczne

są dwa stawy.

Mappa pomiarowa Zwierzyńca z przyleglemy wioskami w Państwie

Ordynacji Zamoyskiey pomiarem geometrycznym w parku 1829–30 objętym.

haus of Queen Marysieńka

, which was originally located

on an island on a pond later called the Church pond.

A limited number of messages concerning the architec-

ture of the pavilion, which was built from Queen’s Com-

mand, allow only for a schematic description of the building.

The building was intended to be a sort of a hermitage

– a refuge for the future queen. For the purpose of the

investment, the island was strengthened with oak stakes.

A small house on the water [9, p. 14] – as she wrote about

it herself, was built of brick. The front façade was dec-

orated with ten columns with the openwork middle part

of the building. In terms of functionality, symmetrically

arranged rooms were provided – a small heated cellar and

a summer living room used during the warm season. The

house was a two-storey building with a room on the rst

oor with a view of the surrounding area. The whole build-

ing was topped with a mansard roof covered with shingles

[4, p. 298]. In 1741 Tomasz Zamoyski decided to build

a church in this location due to the fact that the chapel in

the larch manor no longer met its requirements. Probably

Zamoyski himself was responsible for the architecture of

the Baroque church, as well as the architects who were at

the service of the magnate, i.e. Jan Andrzej Bem and Jan

Columbani [7, pp. 214, 216, 217]. The architectural form

of the building was inspired by the design of the church

Il Gesù in Rome [9, p. 21], however, it diered signi-

cantly in the scale of the building, referring in its form to

the palace and court chapels often located in the residency

complexes. In the Lublin region, there are still 10 such

sacral buildings out of the original number of 33. Two of

the preserved chapels – in Strzyżów (1775) and Zawie-

przyce (the 4

quarter of the 17

century) are classied

as Baroque chapels, but their architectural form diers

signicantly from the body of the church in Zwierzyniec.

These buildings are classied as central temples, based on

an octagon plan, covered with domes with lanterns. The

common denominator of these structures is the fact that

they are integral elements of individual palace and park

complexes [27, pp. 331, 335–339], [28, pp. 270–287],

as is the Baroque church in Zwierzyniec of St. John of

Nepomuk, which closed the layout of the one-axis garden

complex of the Zamoyski family (Fig. 1a, b).

The Zwierzyniec water canal

Water canals were an inseparable part of every hunting

park. In Zwierzyniec it was created by the 11

Entailer,

Aleksander August Zamoyski (1792–1800) or his suc-

cessor Stanisław Kostka (1800–1835), which is reected

in the plans of the settlement from 1778–1793

(Fig. 2a)

and the plan from 1829

(Fig. 3), in which the rst four

Marie Casimire Louise de La Grange d’Arquien was married

to Jan Sobiepan Zamoyski – the 3

Entailer (1638–1655) and after his

death she married Jan Sobieski. She was crowned the Queen of Poland

on February 2, 1767 on Wawel Hill.

The rst cartographic representation of the settlement contains

two ponds.

Mappa pomiarowa Zwierzyńca z przyleglemy wioskami w Państwie

Ordynacji Zamoyskiey pomiarem geometrycznym w parku 1829–30

objętym,

28 Kamila Lucyna Boguszewska

Il. 1. Obiekty architektoniczne w założeniu parkowym w Zwierzyńcu:

a) „Kościółek na wodzie”,

b) elementy małej architektury towarzyszące założeniu sakralnemu (fot. K. Boguszewska, 2018)

Fig. 1. Architectural objects in the garden complex in Zwierzyniec:

a) “The church on the water”,

b) small architecture elements accompanying the sacral foundation (photo by K. Boguszewska, 2018)

Il. 2. Plan założenia ogrodowego w Zwierzyńcu i Ujazdowie:

a) miejscowość Zwierzyniec,

b) Ujazdów, fragment józefińskiej mapy topograficznej z lat 1779–1783

(źródło: https://mapire.eu/en/map/europe-18century-firstsurvey/?layers=163%2C165&bbox=

2336480.3169320356%2C6838516.302908646%2C2348165.6276311315%2C6841860.422896123, data dostępu: 8.05.2019)

Fig. 2. Zwierzyniec and Ujazdów settlements:

a) Zwierzyniec,

b) Ujazdów, the part of the Friedrich von Mieg map of 1779–1783

(source: https://mapire.eu/en/map/europe-18century-firstsurvey/?layers=163%2C165&bbox=

2336480.3169320356%2C6838516.302908646%2C2348165.6276311315%2C6841860.422896123, accessed: 8.05.2019)

Przekształcenia przestrzenne założenia ogrodowego w Zwierzyńcu / Spatial transformations of the Zwierzyniec garden complex 29

400-metrową oś wodną [15, s. 53, 54]. Kanał oparty był

na planie krzyża i swoją formą nawiązywał do kanału

wodnego w ogrodzie w Ujazdowie, choć było to założenie

mniej spektakularne i w znacznie mniejszej skali. Zwie-

rzyniecki kanał usytuowany został na osi modrzewiowego

dworu, gdzie umieszczono prostokątny basen połączony

systemem kanałów od północy i południa z rzeką Wieprz

i strumieniem Świerszcz (nazwa późniejsza). Układ wod-

ny zakończony został mostkiem, dalej zaś przechodził

w naturalny ciek wodny. Równolegle do niego w prze-

strzeni „zwierzyńczyka” płynął strumień, który za mo-

stem łączył się z kanałem.

Dla porównania Kanał Wielki w Ujazdowie, zwany Kró -

lewskim bądź Piaseczyńskim, powstał w latach 1717–1725,

czyli dużo wcześniej niż ten w Zwierzyńcu. Sytuowany na

osi zamku, zamknięty basenami od wschodu i zachodu miał

organizować kompozycję całego założenia ogrodowego,

stanowiąc swego rodzaju oś łączącą Zamek Ujazdowski

z Wisłą i jej panoramami [1, s. 169–270] (il. 2b).

Z biegiem lat niekonserwowany kanał znikał z krajo-

brazu Zwierzyńca. Dopiero w latach 2007–2013 histo-

ryczny układ wodny został zrekonstruowany w ramach

projektu pt. „Odtworzenie zabytkowego układu wodno-

-pałacowego w Zwierzyńcu wraz z zagospodarowaniem

turystycznym”. Autorami koncepcji projektowej byli:

Mieczysław Kseniak, Piotr Szkołut, Karolina Pałgan, Ka-

tarzyna Zaleska, Wojciech Januszczyk. W wyniku podję-

tej interwencji powrócono do odbudowy układu wodnego

„założenia willowego Zwierzyniec”. Zrekonstruowano

wówczas kanał ogrodowy, który powstał w wyniku po-

łączenia Stawu Pałacowego (Kościelnego) i Długiego

Kanału. Oprócz tego wzniesiono konieczną infrastruk-

turę techniczną obsługującą układ wodny oraz elementy

małej architektury w postaci dwóch kładek o długości

19,6 m i szerokości 3 m usytuowanych na kanale ogrodo-

wym oraz trzeciej zlokalizowanej na przyczółkach grobli

odtworzonego stawu. W ramach projektu wybudowano

również ciąg pieszy na koronie grobli, który wyposażono

w elementy małej architektury w postaci ławek, koszy na

śmieci, oświetlenia wraz z monitoringiem. Teren został

dostosowany do potrzeb wszystkich użytkowników, wpi-

sując się tym samym w tendencje projektowania uniwer-

salnego. Całość została skomunikowana z „Kościółkiem

na wodzie” poprzez utworzenie nowego ciągu pieszego

[29] (il. 4, 5).

Ogród romantyczny

Za sprawą XI ordynata Aleksandra Zamoyskiego

ogród wraz z nową murowaną siedzibą (cztery klasycy-

styczne ocyny projektu Ferdynarda Merksena) prze-

kształcony został w założenie o charakterze romantycz-

nym wpisującym się w ówczesne europejskie nurty sztuki

ogrodowej adaptowane z sukcesem na ziemiach polskich

w parkach Arkadii, w Puławach czy Zoówce. Założe-

nie sentymentalne oparte zostało wówczas na częś ciowo

istniejącej infrastrukturze – starego drewnianego dworu,

poprzedzonego reprezentacyjnym podjazdem, kaplicy

na wyspie oraz kanału. Park został wówczas znacz nie

powiększony poprzez osuszenie terenu oraz włączenie

hundred meters of high water canal was drawn [15,

pp. 53, 54]. The water canal was based on a plan of a cross

and its form referred to the water canal in the garden in

Ujazdów, although it was less spectacular and on a much

smaller scale. The Zwierzyniec water canal was situated

on the axis of the larch manor, where a rectangular swim-

ming pool was placed, connected by a system of canals

from the north and south with the Wieprz and Świerszcz

(later name) rivers. The water system was crowned with

a bridge and further on it was transformed into a natural

water ow. Parallel to it, in the area of the wildlife park

(“zwierzyńczyk”) there was a stream, which was connect-

ed with the canal further behind the bridge.

For comparison, the Great Canal in Ujazdów called

Królewski (Royal) or Piaseczyński canal was established

in the period of 1717–1725, which is several dozen years

earlier in comparison to the one in Zwierzyniec. Situated

on the axis of the castle, closed by swimming pools from

the east and west, it was supposed to organise the compo-

sition of the whole garden complex, constituting a kind of

axis connecting the Ujazdowski Castle with the Vistula

River and its panoramas, as well as being an element in

synergy with the planned game park with the pavilion and

existing bath houses located on the island on the opposite

side of the park [1, pp. 169–270] (Fig. 2b).

Over the years, the unmaintained canal disappeared

from the landscape of Zwierzyniec. It was only in the

APL, AOZ [a map of Zwierzyniec with adjacent villages in the Zamoyski

Family Entail with geometric measurements of the park of 1829–30].

Il. 3. Kompozycja ogrodowa Zwierzyńca w 1. połowie XIX w.:

1 – modrzewiowy dwór, 2 – murowane oficyny,

3 – kościół na wodzie, 4 – kanał wodny.

Fragment Mappy pomiarowej Zwierzyńca

z przyleglemy wioskami w Państwie Ordynacji Zamoyskiey

pomiarem geometrycznym w parku 1829–30 objętym

(oprac. K. Boguszewska, źródło: Archiwum Państwowe w Lublinie,

Archiwum Ordynacji Zamojskiej)

Fig. 3. Zwierzyniec garden composition in the 1

half of the 19

century:

1 – the larch manor, 2 – bricked offices,

3 – water chapel, 4 – water canal, 5 – wildlife park (zwierzyńczyk),

The part of measurement map of Zwierzyniec

entitled Mappa pomiarowa Zwierzyńca

z przyleglemy wioskami w Państwie Ordynacji Zamoyskiey

pomiarem geometrycznym w parku 1829–30 objętym

(source: K. Boguszewska, source: Archiwum Państwowe w Lublinie,

Archiwum Ordynacji Zamojskiej)

30 Kamila Lucyna Boguszewska

dawnego Zwierzyńca w cały układ przestrzenny. Pro-

gram funkcjonalny parku wzbogacono na modlę ogrodów

sentymentalnych o rustykalne obiekty, między innymi

młyn (1771), chatę pustelnika, ale także nowe elementy

małej architektury w postaci licznych altan, „złamanych

kolumn” zlokalizowanych przy mostku nad kanałem czy

sarkofagu umieszczonego na jednej z czterech sztucz-

nych wysp na Stawie Kościelnym [12, s. 15, 16, 104]

(il. 6a, b).

period of 2007–2013 that the historical water system

was reconstructed within the framework of the project

„Odtworzenie zabytkowego układu wodno-pałacowego

w Zwierzyńcu wraz z zagospodarowaniem turystycznym”

(“Reconstruction of the historic water and palace system

in Zwierzyniec and its tourist development”). The authors

of the design concept were Mieczysław Kseniak, Piotr

Szkołut, Karolina Pałgan, Katarzyna Zaleska, Wojciech

Januszczyk. As a result of the intervention, the water

system of the “Zwierzyniec villa complex” was restored.

It was then that the garden canal was rebuilt, created as

a result of the merging of the palace or church pond and

long canal. In addition, the necessary technical infrastruc-

ture was built to support the water system and elements

of street furniture in the form of two footbridges crossing

the garden canal of 19.6 m in length and 3 m in width

and the third one located at the abutments of the dyke of

the restored pond. The project also included the construc-

tion of a pedestrian path on the dyke crown, equipped

with small architectural elements in the form of benches,

waste bins, lighting and monitoring. The area was adapt-

ed to the needs of all users, thus in line with the trends

in universal design. The whole was connected with the

church on the water by creating a new pedestrian path [29]

(Figs. 4, 5).

Romantic garden

Thanks to the 11

Entailer, Aleksander Zamoyski

(1792–1800), the garden with a new brick residence (four

classicist outbuildings designed by Ferdinard Merksen)

Il. 4. Schemat ilustrujący zakres projektu rewaloryzacji układu wodnego w Zwierzyńcu (oprac. K. Boguszewska, na podstawie [29])

Fig. 4. The scheme illustrating the scope of the project of water system revitalization in Zwierzyniec

(elaborated by K. Boguszewska, based on [29])

Il. 5. Zrekonstruowany kanał ogrodowy

(fot. K. Boguszewska, 2018)

Fig. 5. The reconstructed garden canal

(photo by K. Boguszewska, 2018)

Przekształcenia przestrzenne założenia ogrodowego w Zwierzyńcu / Spatial transformations of the Zwierzyniec garden complex 31

„Topolowa wyspa” (Île des Peupliers)

Motywem bardzo często spotykanym w ogrodach sen-

tymentalnych 2. połowy XVIII w. były tzw. topolowe wy-

spy na stawach, najczęściej w pobliżu pałacu – pokłosie

założenia Ermenonville we Francji, gdzie na jednej ze

sztucznych wysp zlokalizowano grobowiec (w formie

rzymskiego sarkofagu) Jana Jakuba Rousseau. Założenie

to obsadzone było topolami włoskimi (Populus italica),

które olbrzymią popularność w założeniach sepulklar-

nych zawdzięczały swojemu pokrojowi podobnemu do

cyprysów – drzew o symbolice żałobnej basenu Morza

Śródziemnego rozpropagowanemu przez modne w Euro-

pie i Polsce wzorniki sztuki ogrodowej, np. Izabeli Czar-

toryskiej (1805) [24] oraz malarstwo romantyczne – Jean-

-Michela Moreau młodszego (1778)

czy Caspara Marii

Friedricha [14, s. 52].

Izabela Czartoryska tak oto pisała o klombie z topoli:

W dobrze wybranem mieyscu, pięknie się wydaie Klómb

z Topoli Włoskich, które w dużey liczbie razem posadzo-

ne przedziwny czynią widok. Takowy Klómb naylepiey się

umieszcza na wzgórku, trochę oddalony od Domu, albo

koło pamiątki iakiey, kamienia lub napisu [24, s. 28]. Za-

uważała też, że […] wystawienia monumentów i pamiątek

rozmaitych […] powinno wynikać z Czułości, z Rozsądku,

Miedzioryt tego autora pod tytułem Monument nagrobny

J.J. Rou sseau

na wyspie topolowej, z widokiem na ogrody d’ Ermenville

znaj dował się w zbiorach gdańskich, obecnie guruje na liście ministe-

rialnej obiektów utraconych w wyniku II wojny światowej.

was transformed into a romantic complex that correspond-

ed with the then European trends in garden art. The sen-

timental complex was then based on the partially existing

infrastructure – the old wooden manor house with a rep-

resentative driveway, the chapel on the island and a ca-

nal. The park was then signicantly enlarged by drainage

of the land and incorporation of the former Zwierzyniec

into the whole spatial arrangement. The functionality of

the park was enriched by the sentimental gardens with

rustic buildings such as a mill (1771), a hermit’s cottage,

but also new street furniture elements in the form of nu-

merous gazebos, “broken columns” located by the bridge

over the canal or a sarcophagus located on one of the four

articial islands on the church pond [12, pp. 15, 16, 104]

(Fig. 6a, b).

“Poplar island” (Île des Peupliers)

A very popular motif which was often repeated in sen-

timental gardens in the 2

half of the 18

century were

the so-called “poplar islands” located at ponds most often

near the palace, being the aftermath of the Ermenonville

complex in France, where the tomb of John James Rous-

seau in the form of a Roman sarcophagus was placed on

one of the articial islands. It was planted with Italian

poplars (Populus italica), which owed their great popu-

larity in the sepulchral complexes to their cut similar to

cypresses – the symbol of the mourning in the Mediter-

ranean basin. It was propagated by the garden art models

popular in Europe and Poland, e.g., Izabela Czartorys-

ka (1805) [24] and romantic paintings by Jean-Michel

Il. 6. Inspiracje ogrodowe Zamoyskich:

a) park w Zofiówce, tzw. złamana kolumna

(źródło: https://polona.pl/item/human-tzw-zlamana-kolumna-w-parku-w-zofiowce,MTQ5NzkyMDc/0/#info:metadata),

b) Humań – Staw Środkowy i tzw. Wyspa Miłości, 1904 r.

(źródło: https://polona.pl/item/human-staw-srodkowy-i-tzw-wyspa-milosci-w-zofiowce,MTQ5NzkyMDM/, data dostępu: 8.05.2019)

Fig. 6. Garden art inspirations:

a) Park in Zofiówka, “broken column in Zofiówka”

(source: https://polona.pl/item/human-tzw-zlamana-kolumna-w-parku-w-zofiowce,MTQ5NzkyMDc/0/#info:metadata),

b) Humań, middle pond and the so-called Island of Love, 1904

(source: https://polona.pl/item/human-staw-srodkowy-i-tzw-wyspa-milosci-w-zofiowce,MTQ5NzkyMDM/, accessed: 8.05.2019)

a b

32 Kamila Lucyna Boguszewska

czasem i z Nauki [24, s. 51]. Ich lokalizacja powinna być

pieczołowicie dobrana, nigdy na odsłonionym całkiem wi-

doku. Drzewami zalecanymi przez arystokratkę były to-

pole włoskie, brzozy spływające, wierzby płaczące, o któ-

rych pisała: […] są drzewa naymilsze, nayprzyzwoitsze do

osłonienia takowych Monumentów, gdzie smutne Wspo-

mnienia wspanialszych, weselszych drzew nie potrzebuią

[24, s. 52]. Autorka traktatu przestrzegała przed jakością

wybranych materiałów, puentując: Kto może mieć mar-

murową Wazę albo kamienną, niech ią stawia w kształcie

nayprostszym, bez żadnych około niey ozdob. Wszelkiego

rodzaju inskrypcje powinny być według niej trafne, krót-

kie i rzadkie [24, s. 54].

Analizując traktat Izabeli Czartoryskiej, należy za-

uważyć, że sposób kształtowania założenia ogrodowego

w Zwierzyńcu był inspirowany jej zaleceniami. „Monu-

menty” w przestrzeni ogrodu Zamoyskich reprezentowa-

ne były przez złamane kolumny, gury czy sarkofag.

Podobne elementy małej architektury o charakterze lapi-

darium zaczęły powstawać w Worlitz, zaś w Polsce wzno-

szone były na Mokotowie, w Wilanowie czy Arkadii [30,

s. 46]. Najczęściej otrzymywały one prosto padłościenną

formę w postaci antycznej urny lub sarko fagu przykry-

tego pokrywą ozdobioną akroterionami wieńczącymi

narożniki. W Arkadii, za sprawą Heleny Radziwiłłowej,

wzniesiony został taki monument projektu Szymona

Bogumiła Zuga, choć poprzedzały go liczne koncepcje

Jana Piotra Norblina (1779) i Henryka Ittara. Grobowiec

wykonany został z szarego marmuru dębnickiego, ozdo-

biła go wnęka z rzeźbą leżącej kobiety z białego mar-

muru, zaś całość nakryta została pokrywą zwieńczoną

akroterionami i wazą wykonaną z marmuru

[31, s. 49].

W Zwierzyńcu na jednej ze sztucznych wysp w pobliżu

kaplicy usytuowano również prostopadłościenny sarko-

fag wykonany z piaskowca – inspirowany najsłynniej-

szymi założeniami krajobrazowymi tamtych czasów.

Monument ozdobiony został maskami sztuk teatralnych

oraz symbolem sztuk pięknych – lirą. Co prawda nie

został obsadzony topolami, jednak wpisywał się w pa-

nujące zasady przyozdabiania parków sentymentalnych.

Prawdopodobnie miał on za zadanie upamiętnienie daw-

nego teatru ogrodowego, jednak brakuje historycznych

przesłanek potwierdzających tę teorię [10, s. 95]. Ele-

ment małej architektury zachował się do dzisiaj, w okre-

sie międzywojennym zaś był bardzo popularnym miej-

scem odwiedzin mieszkańców i gości, stanowiąc swego

rodzaju atrakcję turystyczną dostępną jedynie z łódki

(il. 7a, b).

Podsumowanie

Przekształcenia założenia ogrodowego w Zwierzyńcu

są przykładem twórczego podejścia projektowego Za-

moyskich, którzy w podejmowanych inwestycjach pró-

bowali adaptować substancję istniejącą, wzbogacając ją

elementami sztuki ogrodowej cieszącej się popularnością

Na pomniku znalazła się inskrypcja po łacinie i po francusku „Et

in Arcadia ego” i „J’ai fait L’Arcadie J’y repose”.

Moreau, Moreau le Jeune (1778)

and Caspar Maria Fried

rich [14, p. 52].

Izabela Czartoryska described the poplars as follows:

In a carefully selected place, the Italian poplars look

gorgeous. When planted together in large numbers, they

create a unique view. Such poplars are best when placed

on a hill, somewhat further away from the house, or near

some souvenir, stone or inscription [24, p. 28].

Izabela Czartoryska has noticed that […] the exhibition

of various monuments and souvenirs […] should result

from Tenderness, Reason, and sometimes from Science

[24, p. 51]. Their location should be carefully selected

“never in an uncovered view”. The trees recommended

by the aristocrat were Italian poplars, birches, weeping

willows, which she described in a following way: […]

there are the nest, the most proper trees to cover such

Monuments, cause the sad Memories do not need more

wonderful, cheerful trees [24, p. 52]. The author of the

treatise warned against the quality of the materials say-

ing: If you have a marble or stone Vase, put it in the sim-

plest shape, without any decoration. According to her,

all kinds of inscriptions should be “apt, short and rare”

[24, p. 54].

Analysing Izabela Czartoryska’s treatise, it may be

noted that the way of shaping the garden complex in

Zwierzyniec was inspired by her recommendations. The

“Monuments” in the area of the Zamoyski garden were

represented by broken columns, gures and a sarco phagus.

Similar monuments started to be created in Worlitz. In

Poland, however, they were erected in Mokotów, Wilanów

or Arkadia [30, p. 46]. Most often they received a cuboi-

dal form in the shape of an ancient urn or a sarcophagus

with a cover decorated with acrothelions crowning the

corners. In Arkadia, thanks to Helena Radziwiłłowa, such

a monument was erected by Szymon Bogumił Zug, al-

though it was preceded by numerous concepts of Jan Piotr

Norblin (1779) and Henryk Ittar. The tomb was made of

grey marble from Dębniki and was decorated with a re-

cess with a sculpture of a lying woman from white mar-

ble. The whole tomb was covered with a lid topped with

acrotherions and a marble vase

[31, p. 49]. The garden

complex of Zwierzyniec of Zamoyski Family Entail also

houses a cuboidal sarcophagus made with sandstone in-

spired by the most famous landscape complexes of those

times. It is located on one of the articial islands near the

chapel. The monument was decorated with theatre masks

and a symbol of ne arts – a lyre. Although it was not

planted with poplars, it was in line with the principles of

decorating sentimental parks. Probably it was supposed

to commemorate the former garden theatre, but there is

no historical evidence to support this thesis [10, p. 95].

The street furniture element survived to this day and in the

interwar period it was a very popular place to visit by the

The copperplate of this author under the title Tombstone of

J.J. Rousseau on poplar island, with a view of the gardens d’Ermenon-

ville, was in the Gdańsk collection and is now on the ministerial list of

items that were lost during World War II.

The monument contains an inscription in Latin and French. Re-

spectively: “Et in Arcadia ego” and “J’ai fait L’ Arcadie J’y repose”.

Przekształcenia przestrzenne założenia ogrodowego w Zwierzyńcu / Spatial transformations of the Zwierzyniec garden complex 33

w wieku XVII, XVIII czy XIX. Niemożliwe jest okre-

ślenie jednego źródła inspiracji, jednak wstępna analiza

przeprowadzona w artykule pokazuje, że przekształcenia,

jakim poddawano ogród ordynacki, były przekształcenia-

mi aktualnymi i modnymi pośród magnaterii zarówno na

Zachodzie, jak i na terenie Rzeczypospolitej. Co więcej,

przekształcenia zwierzynieckie nie ustępowały obcym

rozwiązaniom i pod względem funkcjonalnym, i arty-

stycznym.

Bardzo czytelne są tutaj inspiracje architekturą rezy-

dencji królewskich, takich jak siedziba króla w Ujazdowie

(modrzewiowy dwór). Jasne są też analogie funkcjonalne

(rozplanowanie ogrodów łowieckich) oraz kompozycyjne

układu wodnego w postaci kanału – osi, sztucznych zbior-

ników i wysp do rozwiązań parków w Ujazdowie, Arkadii

czy Zoówce.

Analizując elementy małej architektury, należy zauwa-

żyć, że wpisywały się one w ogólnie panujące tendencje

sztuki ogrodowej XVIII i XIX w. Topolowe wyspy, zła-

mane kolumny, sarkofagi to obecne w parku pałacowym

w Zwierzyńcu motywy, które odnaleźć można w kompo-

zycjach sentymentalnych parków takich jak Puławy, Ar-

kadia, Mokotów, Nieborów czy Wilanów.

Traktaty dotyczące sztuki kształtowania przestrzeni

ogrodu, w tym Myśli różne o sposobie zakładania ogro-

dów Izabeli Czartoryskiej były Zamoyskim znane, co

znajduje potwierdzenie w sposobie aranżacji sentymen-

talnego parku. To, że Tomasz Zamoyski podjął się napi-

sania rozprawy dotyczącej sztuki ogrodowej, świadczy

o wielkim zamiłowaniu VII ordynata do ogrodnictwa

podniesionego do rangi sztuki. Co prawda większa część

tej publikacji opiera się na przerysach barokowych parte-

rów z francuskich wzorników, jednak sam fakt powstania

takiego opracowania jest wart odnotowania.

residents and guests, being a tourist attraction available

only from the boat (Fig. 7b).

Summary

The transformations of the garden in Zwierzyniec are

an example of the creative design approach of the Entail-

ers of Zamoyski, who in their investments were trying to

adapt the existing substance enriching it with elements

of garden art popular in the 17

, 18

or 19

centuries.

It is impossible to identify a single source of inspiration,

however, the preliminary analysis carried out in the article

shows that the “zwierzyńczyk” (game park) was trans-

formed in a way that was current and fashionable among

the circles of magnates both in the West and on the territo-

ry of the Republic of Poland. Moreover, these transforma-

tions were not inferior to foreign solutions, both in terms

of functionality and artistry.

Zwierzyniec park follows the patterns used in royal

residences such as Ujazdów, including the architectural

form of the original Zamoyski residence – a larch manor

house, functional analogies – a hunting garden, and the

composition of the water system in the form of a canal –

axes, articial reservoirs and islands.

When analysing the elements of street furniture, it

should be noted that they were in line with the general

trends in garden art of the 18

and 19

century. Poplar

islands, broken columns, sarcophagi are the motifs pres-

ent in the palace park in Zwierzyniec, which can be found

in sentimental park complexes such as Puławy, Arkadia,

Mokotów or Wilanów.

The treatises on the art of shaping gardens, including

one of Izabela Czartoryska Myśli różne o sposobie zakłada-

nia ogrodów were known to Zamoyski, which is conrmed

Il. 7. „Wyspy topolowe”:

a) „Klomb z Topoli” według Izabeli Czartoryskiej [24], b) wyspa z sarkofagiem na stawie kościelnym w Zwierzyńcu (fot. K. Boguszewska, 2018)

Fig. 7. “Poplar islands”:

a) „Klomb z Topoli” by Izabela Czartoryska [24], b) an island with a sarcophagus on the church pond in Zwierzyniec

(photo by K. Boguszewska, 2018)

a b

34 Kamila Lucyna Boguszewska

W wyniku przeprowadzonych w ostatnich latach prac

rewaloryzacyjnych kompozycja założenia ogrodowego

w Zwierzyńcu została ponownie uczytelniona, jednak

obecnie niemożliwa do realizacji wydaje się idea jego

całkowitego odtworzenia. Spójność kompozycji została

bowiem rozbita poprzez wprowadzenie nowych układów

komunikacyjnych, a także brakuje dokumentacji archi-

walnych i ikonogracznych dotyczących formy architek-

tonicznej nieistniejącego modrzewiowego dworu.

by the way the sentimental park was arranged. The very

fact that Tomasz Zamoyski undertook to write a treatise

on the art of gardening proves the great love of the 7

Entailer for gardening which was raised to the rank of art.

Although the majority of this publication is based on over-

drawing of the Baroque parterres from French patterns,

the very fact that such study was written is worth noting.

As a result of the conducted revalorisation works, the

layout of the garden complex has been made clearer. Cur-

rently, the idea of its complete reconstruction seems im-

possible. The cohesion of the landscape was broken down

by the introduction of new communication routes, as well

as the lack of archival and iconographic documentation

concerning the architectural form of the non-existent

larch manor.

Translated by

Joanna Lampka

Bibliografia /References

[1] Bernatowicz T., Entre eventail et etoile. Zwierzyńce w osiemnasto-

wiecznej Polsce i ich europejskie związki, „Barok” 1997, Vol. 4,

nr 1, 105–108.

[2] Bernatowicz T., Ogrody zabaw myśliwskich. Królewskie zwierzyń-

ce czasów saskich wokół Warszawy, [w:] M. Szafrańska (red.),

Królewskie ogrody w Polsce. Materiały sesji naukowej, Warszawa,

10–11 maja 2001, Warszawa 2001, 265–281.

[3] Sikora D., The Baroque connection within city and garden, Selec-

ted Warsaw examples, „Technical Transactions” 2016, Y. 113, Iss.

1A, 10–11, doi: 10.4467/2353737XCT.16.073.5437.

[4] Opisanie statystyczno-historyczne dóbr Ordynacyi Zamoyskiey

przez Mikołaja Stworzyńskiego archiwiste 1834 r., kopia rękopi-

su nr 1815 B.O.Z. Biblioteka Narodowa w Warszawie, [archiwum

WUOZ w Zamościu].

[5] Kseniak M., Opracowanie ewidencyjne zieleni zabytkowej Zwie-

rzyńca w woj. Zamojskim obejmujący: ogród pałacowy wraz z vi-

viarium, rezydencję plenipotenta oraz południową część osady na-

leżącej do dóbr Ordynacji Zamojskich, Zwierzyniec I, 1977, [mpis

w Archiwum WUOZ w Zamościu].

[6] Kowalczyk J., Traktat o ogrodach Tomasza Antoniego Zamoyskie-

go z około 1750 roku, „Biuletyn Historii Sztuki” 2001, t. 63, nr 1–4,

175–192.

[7] Kowalczyk J., Architekci Zamoyskich w XVIII wieku, „Kwartalnik

Architektury i Urbanistyki” 1959, t. 4, z. 1–2, 211–234.

[8] Matławska-Patyk L., Patyk M., Renesansowa willa Jana Zamoy-

skiego nad Wieprzem, „Teka Komisji Urbanistyki i Architektury”

1986, t. 20, 199–212.

[9] Matławska H., Kościół świętego Jana Nepomucena w Zwierzyńcu,

wyd. Halina Matławska, Zwierzyniec 2016.

[10] Matławska H., Matławska-Patyk L., Patyk M., Idea jedności czło-

wieka z przyrodą w Zwierzyńcu „ogrodzie oświeconych i roman-

tycznych”, „Teka Komisji Urbanistyki i Architektury” 1990, t. 24,

93–99.

[11] Matławska H., Zwierzyniec, wyd. Halina Matławska, Zwierzyniec

1991.

[12] Zwierzyniec w starej pocztówce i fotograi, Towarzystwo Miłośni-

ków Zwierzyńca, Zwierzyniec 2017.

[13] Maj E., Mecenat artystyczny ordynatów Zamoyskich w Klemenso-

wie w połowie XIX wieku, [w:] R. Maliszewska (red.), Ziemiaństwo

na Lubelszczyźnie, Materiały II sesji naukowej zorganizowanej

w Muzeum Zamoyskich w Kozłówce, 22–24 maja 2002, Muzeum

Zamoyskich w Kozłówce, Kozłówka 2003, 154–166.

[14] Boguszewska K.L., Zieleń pasów przydrożnych w historycznej

ikonograi Lublina, [w:] E. Trzaskowska (red.), Roślinność pa-

sów przydrożnych Lublina: potencjał i zagrożenia, Urząd Miasta

Lublin, Lublin 2017, 47–58.

[15] Kseniak M., Pałgan K., Szkołut P., Zwierzyniec od hetmańskiego

parku łowieckiego do Parku Narodowego i obywatelskiego miasta

ogrodu, „Barometr Regionalny” 2014, t. 12, nr 4, 53–54.

[16] Brzezowski W., Jagiełło M., Ogrody na Śląsku, t. 2: Barok, Ocyna

Wydawnicza PWr, Wrocław 2017.

[17] Galicja na józeńskiej mapie topogracznej 1779–1783, t. 8, cz. A,

PAN, Instytut Archeologii i Etnologii Stacja Naukowa w Wiedniu,

Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie Instytut Historii, Austriac-

kie Archiwum Państwowe, Warszawa 2015.

[18] Niedzwiedź J., Leksykon historyczny miejscowości dawnego wo-

jewództwa zamojskiego, Ocyna Wydawnicza Kresy, Regionalny

Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków, Lublin 2003.

[19] Halfpenny W.J., Rural architecture in the gothick taste: being

twenty new designs, for temples, garden-seats, summer-houses,

lodges, terminies, piers, &c. on sixteen copper plates. With instruc-

tions to workmen, and hints where with most advantage to be erec-

ted, London 1752.

[20] Chambers W., Desseins des edices, meubles, habits, machines,

et ustenciles des Chinois. Gravés sur les originaux dessinés à la

Chine… Auxquels est ajoutée une description de leurs temples, de

leurs maisons, de leurs jardins, &c.J. Haberkorn, Paris 1757, http://

digicoll.library.wisc.edu/cgi-bin/DLDecArts/DLDecArtsidx?id=

DLDecArts.ChambersDesseins [accessed: 8.05.2019].

[21] Decker P., Ghotic Architecture Decorated, Consisting of a Large

Collection of Temples, Banqueting. Summer and Green Houses, Ga-

zebo’s, Alcoves, Faces, Garden and Umbrello’d Seats, Terminari’s

and Rustic Garden Seats, Rout Houses, and Hermitages for Summer

and Winter, Obelisks, Pyramides, etc.. Many of Which May Be Exe-

cuted with Pollards Rude Branches and Roots of Trees. Being a Taste

Entirely New. Likewise Designs of Ghotic Orders, with Their Proper

Ornaments, and Rules of Drawing Them. The Whole Engraved

on Twelve Copper Plates, H. Parker, E. Bakewell, London 1759.

[22] Whately T., Observations in Modern Gardening, Garland, New

York 1982.

[23] Morawińska A., Augusta Fryderyka Moszyńskiego Rozprawa

o Ogrodnictwie Angielskim 1774, Zakład im. Ossolińskich Wy-

dawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław–Warszawa–Kra-

ków–Gdańsk 1977.

[24] Czartoryska I., Myśli różne o sposobie zakładania ogrodów, Wro-

cław 1805.

[25] Jagiełło-Kołaczyk M., Budynek ogrodowy typu Lusthaus, ewolu-

cja formy i funkcji, [w:] A. Mitkowska, Z. Mirek, K. Hodor (red.),

Przekształcenia przestrzenne założenia ogrodowego w Zwierzyńcu / Spatial transformations of the Zwierzyniec garden complex 35

Streszczenie

Założenie ogrodowe Ordynacji Zamoyskiej w Zwierzyńcu, fundacji Jana Zamoyskiego, stanowi przykład ogrodu łowieckiego przekształconego

w barokową, jednoosiową kompozycję ogrodową, a później w ogród romantyczny. W artykule przedstawiono analizę wpływów XVIII-wiecznych

wzorników sztuki ogrodowej polskich i zagranicznych oraz realizacji, które przyczyniły się do sposobu ukształtowania układu.

W artykule opisano poszczególne etapy powstawania założenia willowego Zamoyskich, a także współcześnie podejmowane działania rewaloryza-

cyjne mające na celu odtworzenie zabytkowego układu wodnego. Praca ma na celu usystematyzowanie dotychczasowej wiedzy dotyczącej prze-

kształceń zwierzynieckiego ogrodu, jego substancji historycznej stanowiącej punkt wyjścia późniejszych interwencji ordynatów, dostosowujących

założenie ogrodowe do ówcześnie panujących tendencji w kształtowaniu parków rezydencjonalnych.

Słowa kluczowe: Zwierzyniec, ogród łowiecki, wzorniki sztuki ogrodowej

Abstract

The garden complex of the Zamoyski Family Entail (Ordynacja Zamoyska) in Zwierzyniec, founded by Jan Zamoyski, is an example of a hunting

garden transformed into a Baroque, one-axis garden layout and later into a romantic garden. The aim of the article is to analyse the inuence of the

-century models of Polish and foreign garden art and their realisations that contributed to the way of shaping the landscape of the garden. The

paper describes the subsequent stages of the creation of the Zamoyski villa complex as well as modern restoration activities aimed at reconstructing

the historical water system. The author made an attempt to systematise the existing knowledge on the transformations of the Zwierzyniec’s garden, its

historical substance being a starting point for later interventions of the Entailers adapting the garden to the newest trends in the shaping of residential

parks at that time.

Key words: Zwierzyniec, hunting garden, garden art models

Architektura ogrodowa: obiekty architektoniczne w kompozycjach

ogrodowych – historia i współczesność: XIV Konferencja Naukowa

z cyklu Sztuki Ogrodowej i Dendrologii Historycznej, 8–9 listopa-

da 2007, Kraków, Instytut Botaniki im. W. Szafera, PAN, Kraków

2007, 147–154.

[26] Słownik geograczny Królestwa Polskiego i innych krajów sło-

wiańskich, B. Chlebowski (red.), t. 14, Warszawa 1895.

[27] Boguszewska K., Private chapels in residentional, historic parks

in Lublin region, state of preservation and problems of protection,

[w:] Z. Grudziński, M. Bevz (eds.), Current issues in research, con-

servation and restoration of historic fortications / Współczesne

problemy badań, konserwacji i restauracji zabytkowych fortyka-

cji, The State School of Higher Education in Chelm, Lviv Polytech-

nic National University, Chełm–Lwów 2017, 330–341.

[28] Petera-Górak J., Kaplice i gury w rezydencjach ziemiańskich

i parkach dworskich na Lubelszczyźnie, [w:] R. Maliszewska (red.),

Ziemiaństwo na Lubelszczyźnie, Materiały II sesji naukowej zorga-

nizowanej w Muzeum Zamoyskich w Kozłówce, 22–24 maja 2002,

Muzeum Zamoyskich w Kozłówce, Kozłówka 2003, 270–273.

[29]

http://www.zwierzyniec.info.pl/index.php?option=com_content&view

=article&id=456&Itemid=107&limitstart= [accessed: 7.09.2019].

[30] Jagiełło M., Brzezowski W., Najwcześniejsze polskie ogrody kra-

jobrazowe w świetle materiałów źródłowych (opisów, traktatów

i poematów), „Architectus” 2018, nr 3(55), 41–52, doi: 10.5277/

arc180304.

[31]

Piwkowski W., Arkadia Heleny Radziwiłłowej: studium historyczne /

Arkadia of Helena Radziwiłł: a historical study, Ośrodek Ochrony Za-

bytkowego Krajobrazu, Narodowa Instytucja Kultury, Warszawa 1998.

Biomorficzna konstrukcja podtrzymująca

dekoracyjny świetlik nad klatką schodową

w Maison et Atelier Horta

(fot. B. Widera)

A biomorfic structure supporting

a decorative skylight above the staircase

in the Maison et Atelier Horta

(photo by B. Widera)