Przyczynek do studiów nad funkcją zamków w średniowiecznych miastach górniczych Europy Środkowej

Paweł Cembrzyński

doi:10.5277/arc190104

Streszczenie

Ze średniowiecznymi miastami górniczymi w Europie Środkowej związane były zamki położone zarówno w ich obrębie, jak i poza murami. Celem artykułu jest wyjaśnienie, jakie były związki tych zamków z górnictwem i czym różniły się od zamków w miastach niezwiązanych z górnictwem. W artykule omówiono położenie, formę i funkcje wybranych zamków z ośrodków górniczych o różnej wielkości. Zamki położone w obrębie murów, jak w Kutnej Horze, Wieliczce czy Bochni, odgrywały rolę siedziby administracji, magazynów i zakładów rzemieślniczych. Podobnie funkcjonował zamek w Kremnicy oraz położony poza centrum zamek w Bańskiej Szczawnicy. Były to obiekty o zróżnicowanej strukturze przestrzennej dostosowanej także do działalności w ramach przedsiębiorstwa górniczego. Związki z górnictwem są trudniejsze do udowodnienia w przypadku zamków położonych w oddaleniu od miasta, przede wszystkim sugeruje je przestrzenna relacja ze złożami. Wydaje się, że takie zamki jak Edelštein w Zlatych Horach, zamki w pobliżu Bańskiej Szczawnicy, Rokitnica koło Złotoryi czy zamek Rabsztyn pod Olkuszem miały na celu ochronę i kontrolę obszarów górniczych. Wszystkie te obiekty pełniły ponadto liczne funkcje niezwiązane bezpośrednio z górnictwem.

Słowa kluczowe:
miasto-górnicze
zamek
średniowiecze

Podgląd pełnego artykułu jest możliwy wyłącznie na większych ekranach.

2019

1(57)

DOI: 10.5277/arc190104

Paweł Cembrzyński*

Przyczynek do studiów nad funkcją zamków

w średniowiecznych miastach górniczych Europy Środkowej

The contribution to studies on functions of castles

in medieval mining towns in Central Europe

Wprowadzenie

Miasta górnicze zaczęły pojawiać się w Europie Środ

kowej od początku XIII w. Były to ośrodki miejskie,

których gospodarka oparta była na wydobyciu surowców

mineralnych. Do tego często miały zestaw specjalnych

przywilejów ułatwiających prowadzenie prac górniczych.

Wśród tych ośrodków były miasta, które wyrosły i rozwi

nęły się tylko dzięki wydobyciu, oraz miasta wielofunk

cyjne, które wśród swych podstaw gospodarczych miały

także zyski z górnictwa [1]. W wielu z nich, w obrębie

mia sta bądź poza nim, funkcjonowały zamki – feudalne

ośrodki władzy.

Celem artykułu jest ustalenie, w jaki sposób zamki

zwią zane były z górnictwem i co w związku z tym odróż

niało je od zamków w miastach, których gospodarka nie

była oparta na wydobyciu. Aby znaleźć odpowiedź na to

pytanie, warto przeanalizować lokalizację zamków wzglę-

dem miast, ich formę oraz pełnione funkcje.

Niniejsze rozważania opierają się na wynikach badań

architektonicznych, archeologicznych i historycznych

wy branych ośrodków z terenów Polski, Czech i Słowacji.

Selektywny dobór przykładów podyktowany jest z jednej

strony przyczynkarskim charakterem niniejszego artyku

łu, a z drugiej stanem badań. Dawne miasta górnicze to

Introduction

Mining towns began to appear in Central Europe from

the beginning of the 13

century. They were urban centres

whose economy was based on the extraction of mineral

resources. Moreover, they often had a set of special privi

leges which facilitated mining work. Among these

centres

there were towns which developed only thanks to the ex

traction as well as multifunctional towns which also had

profits from mining [1]. In many of them, within the town

or outside, there were castles – feudal centres of power.

The purpose of this article is to determine how the

castles were connected with mining and what was it that

differentiated them from castles in towns where economy

was not based on mining. To find the answer to this ques

tion, it is worth analysing the location of castles with re

gard to towns, their forms and functions.

These considerations are based on the results of archi

tectural, archaeological and historical research of selected

centres from the territory of Poland, the Czech Republic

and Slovakia. On the one hand, the selective choice of

examples results from the contributing nature of this arti

cle and on the other hand by the state of research. Former

mining towns are usually provincial centres today. Only

in the largest and most famous of them do the more pow

erful museums and researchers work. Hence, the availa

bility of studies and excavation reports is selective. Ne ver

theless, the examples selected, which come from towns of

various sizes and significance, should to a large extent

outline the

issue of relations between castles and mining

towns. The ca stles in question were founded in the 13

and

* ORCID: 0000000285157669. Ośrodek Historii Kultury Ma te

rial nej Średniowiecza i Czasów Nowożytnych, Instytut Archeologii

i Et no logii PAN w Warszawie/Centre for History of Medieval and

Modern Material Culture, The Institute of Archaeology and Ethnology

PAS, Warsaw.

54 Paweł Cembrzyński

dziś zwykle ośrodki prowincjonalne. Tylko w najwięk

szych i najsławniejszych z nich działają prężniejsze mu

zea i badacze. Stąd też dostępność opracowań i raportów

wykopaliskowych jest wybiórcza. Niemniej wybrane

przykłady, pochodzące z miast o różnej wielkości i zna

czeniu, powinny w znacznej mierze zarysować problema

tykę relacji zamków i miast górniczych. Omawiane zamki

powstały w XIII i XIV w. Był to okres intensywnego

rozwoju górnictwa i związanego z nim osadnictwa. Ta

średniowieczna faza zakończyła się w zależności od miej

sca w ciągu XIV i XV w. poważnym kryzysem wydoby

cia, a co za tym idzie – miast. W kolejnym okresie wzro

stu koniunktury zmieniła się forma organizacji górnictwa

i technika militarna, toteż następnych zamków górni

czych już nie wznoszono. W celu uporządkowania zagad

nienia omawiam zamki, dzieląc je według ich lokalizacji

– w mieście i poza nim.

Struktura organizacyjna średniowiecznego

górnictwa i jej związki z budownictwem obronnym

Aby zrozumieć rolę zamku w górnictwie, należy omó

wić najpierw strukturę organizacyjną samego śred nio

wiecznego górnictwa w Europie Środkowej. Wszelkie

zło ża rud metali (i soli) na tym obszarze objęte były rega

le panującego (króla, księcia bądź kogoś, na kogo to pra

wo scedowano). Z czasem regale stało się prawem do

pobierania określonych świadczeń i wykonywania wła

dzy zwierzchniej [2]. Jako że wydobycie było czynnością

wymagającą skomplikowanej wiedzy, prowadzone było

przez specjalistów obdarzonych wolnością osobistą, któ

rzy wędrowali w poszukiwaniu złóż i okazji do zarobku.

W miejscach gdzie odkryto złoża, grupy specjalistów gór

niczych organizujących produkcję (gwarków), górników

oraz hutników tworzyły gminy górnicze. Na ich czele stał

górmistrz (Bergmeister), który był zarazem przed sta wi

cielem właściciela regale [2]. Kontrola właściciela regale

wyglądała różnorodnie. W przypadku metali kolorowych

urzędnik pobierał często tylko należny podatek (olborę),

zostawiając cały proces produkcji i dystrybucji prywat

nym przedsiębiorcom. W przypadku metali szlachetnych,

istotnych dla dochodu księstwa czy królestwa, kontrola

była o wiele ściślejsza, łącznie z nakazem sprzedaży całe

go metalu do mennicy bądź jak w przypadku złóż soli

w Królestwie Polskim – cały proces produkcji organizo

wany był przez królewskie przedsiębiorstwo [3]. Stąd też

konieczne było powstanie infrastruktury w celu reprezen

tacji i ochrony interesów właściciela regale. Po nie waż

w przy padku większości znacznych złóż w ich sąsiedz

twie powstawały miasta górnicze zapewniające za plecze

admi nistracyjne, zaopatrzeniowe i społeczne dla gór nic

twa, siedziby związane z nadzorem znajdowały się wła

śnie tam i przybierały postać zamków.

Budowle o charakterze obronnym dość często wystę

powały w rejonach wydobycia surowców mineralnych,

a część z nich (tzw. zamki górnicze) była bezpośrednio

związana z produkcją. Heiko Steuer wyszczególnił kry

teria, jakie spełniały zamki, aby uznać je za zamki gór ni

cze: leżały na obszarze gdzie prowadzono prace wydo

bywcze (lub w jego bezpośredniej bliskości), często poza

centuries.

It was a period of intense development of

mining and settlement which was connected with it. This

medieval phase ended, depending on the place in the 14

and 15

centuries, with a serious mining crisis and conse

quently a crisis of towns. In the next period of the eco

nomic growth, the form of mining organization and mili

tary technique changed, so the next mining castles were

not constructed anymore. In order to sort out the issue,

I discuss castles by dividing them according to their loca

tion – inside and outside the town.

Organizational structure of medieval mining

and its connections with defensive construction

To understand the role of the castle in mining, it is first

necessary to discuss the organizational structure of the

medieval mining industry in Central Europe. All deposits

of metal ores (and salt) in this area were covered by rega

lia of the ruler (king, prince or someone who was as

signed the right). With time, regalia became the right to

collect certain benefits and execute the supreme authority

[2]. As mining was an activity requiring complex knowl

edge, it was conducted by specialists endowed with per

sonal freedom who wandered in search of deposits and

opportunities to earn money. In places where deposits

were discovered, groups of mining specialists organizing

production (Gewerke), miners and metallurgists were or

ganised by mining communes. The master miner (Berg-

meister) stood at the head of them, who was also the re

presentative of the owner of regalia [2]. The control of the

owner’s regalia varied in different places. In the case of

nonferrous metals, the official often charged only a due

tax (called olbora in Polish), leaving the entire production

and distribution process to private entrepreneurs. In the

case of noble metals, which were significant for the in

come of the duchy or kingdom, the control was much

stricter, including the order to sell all metal to the mint

facility or, as in the case of salt deposits in the Kingdom

of Poland, the whole production process was organized

by a royal company [3]. Therefore, it was necessary to

develop the infrastructure to represent and protect the in

terests of the owner’s regalia. Since in the case of the

majority of significant deposits, mining towns were

founded in their vicinity to provide administrative, supply

and social support for the mining industry, the supervi

sionrelated offices were located just there and took the

form of castles.

Defensive buildings were quite often found in areas of

mineral extraction and some of them (the socalled min

ing castles) were directly connected with production. Hei

ko Steuer specified the criteria to be met by castles to con 

sider them as mining castles, i.e. they were situated in the

area where the mining works were carried out or in its

immediate vicinity, often outside the settled area, they

were the mining administration seats, served as safe ore/

metal warehouses, protected the infrastructure of mines

and smelting mills, housing estates and people as well as

transport routes and transport of ores or metals, they were

usually small and did not have any representative func

tions typical of noble residences and, as a rule, there are

Zamki w średniowiecznych miastach górniczych /Castles in medieval mining towns 55

terenem zasiedlonym, były siedzibą administracji górni

czej, służyły jako bezpieczne magazyny rudy/metalu,

ochraniały infrastrukturę kopalń i hut, osiedla oraz ludzi,

a także szlaki komunikacyjne i transport rudy lub me talu,

zwykle były małe i nie pełniły reprezentacyjnych funkcji

typowych dla siedzib szlacheckich oraz z reguły zacho

wało się niewiele (albo wcale) źródeł pisanych dotyczą

cych takiego zamku [4]. Steuer skupiał się przede wszyst

kim na zamkach położonych z dala od miast, niemniej

opracowana w ten sposób lista może być dobrym punktem

wyjścia studiów nad zamkami w miastach górniczych.

Zamki w obrębie miast

Jednym z najciekawszych przypadków jest miejski

zamek w Kutnej Horze zwany Włoskim Dworem (cz.

Vlaš ský dvůr). Zamek powstał najprawdopodobniej przed

1300 r. wraz z reformą monetarną Wacława II i od począt

ku pełnił funkcję centralnej mennicy, do której z czasem

przeniesiono mennice z różnych miast królestwa [5]. Był

to okres intensywnego wydobycia rud srebra oraz kształ

towania się Kutnej Hory zarówno w sensie przestrzen

nym, jak i prawnym. Zamek powstał na terasie nad doliną

rzeczki Pach (dziś Vrchlica), na obszarze nieobjętym pra 

cami górniczymi

. W XIV w. zamek włączono w obręb

mu rów (il. 1). Najstarsza faza założenia miała w rzucie

po ziomym plan nieregularnego owalu ograniczonego mu

rem kurtynowym (il. 2). Wjazd na teren zamku znajdował

Większość miasta zbudowano pośród pól górniczych, a miejsca

mi pod obecnym poziomem terenu znajduje się kilka metrów średnio

wiecznych i wczesnonowożytnych odpadów z kopalń.

only few preserved (or not at all) written sources concern

ing such a castle [4]. Steuer focused primarily on castles

which were situated far from towns, however, the list

developed in this way can be a good starting point for

studies on castles within mining towns.

Castles within towns

One of the most interesting cases is the town castle in

Kutná Hora called the Italian Court. The castle was most

probably constructed before 1300 along with the mone

tary reform of Wenceslaus II and from the beginning it

served as the central mint facility to which, over time,

other mints were moved from various towns of the king

dom [5]. It was a period of intensive mining of silver ores

and the formation of Kutná Hora in both spatial and legal

terms. The castle was built on the terrace by the valley of

Il. 1. Kutná Hora – układ urbanistyczny miasta z około 1400:

1 – zamek, 2 – górne miasto (z początku XIV w.),

3 – dolne miasto (przyłączone w XIV w.)

(przerys z uzupełnianiami autora za: [6, mapa č. 49])

Fig. 1. Kutná Hora – urban layout from around 1400:

1 – castle, 2 – upper town (from beginning of the 14

c.),

3 – lower town (extension from the 14

c.)

(redrawn and supplemented by the author after: [6, map č. 49])

Il. 2. Kutná Hora – rzut parteru (stan z 1840 r.):

1 – pomieszczenie mennicy, nad którym zbudowano pałac Wacława IV,

2 – pomieszczenia „kuźni”, 3 – kaplica pałacowa,

4 – dom mincmistrza, 5 – miejski mur obronny,

6 – niezachowana zabudowa między głównym murem a przedmurem,

7 – pomieszczenia gospodarcze i administracyjne,

8 – wieża z dawną bramą wjazdową

(plan za: [5, il. 45])

Fig. 2. Kutná Hora – ground plan of the castle (in 1840):

1 – minthouse with the royal palace of Wenceslaus IV built above,

2 – smithies, 3 – palace chapel, 4 – house of mintmaster,

5 – town’s defensive wall, 6 – not preserved buildings between

the main wall and the outer wall, 7 – storage and administration spaces,

8 – tower with the old gate (plan after: [5, Fig. 45])

szyby górnicze

mining shafts

56 Paweł Cembrzyński

się od wschodu i prowadził przez jednopiętrową wieżę

bramną. Od północy i wschodu zamek częściowo był

otoczony dodatkowym przedmurem oraz położoną przed

nim fosą. W pewnym momencie w XIV w. doszło do prze

budowy wnętrza. Od południa i zachodu do lica muru

dostawiono parterowe przybudówki z 17 wąskimi podłuż

nymi pomieszczeniami oraz duży budynek przy bramie

(gdzie wybijano monety). Wspomniane liczne podłużne

przestrzenie należały pierwotnie do miast, z któ rych do

Kut nej Hory przeniesiono mennice. Przy pusz czalnie to

piono w nich metal na monety. Ponadto w obrębie muru

znajdowały się magazyny na surowiec i węgiel drzewny,

sortownia rudy oraz pracownie metalurgiczne [5], [7], [8].

Kolejne zabudowania związane prawdopodobnie z dzia 

łalnością mennicy powstały po zewnętrznej stronie muru

kurtynowego, od północy. Zostały rozebrane po po żarze

około połowy XIV w. Ich dokładnej funk cji nie uda ło się

ustalić w toku prac archeologicznych [8]. Związ ki z gór

nictwem i działalnością metalurgiczną znalazły jed nak

potwierdzenie w trakcie badań archeologicznych dzie

dzińca, podczas których w warstwach da towanych na

XIV–XV w. znaleziono liczne fragmenty ceramiki tech

nicznej (tygielki, kafle, lampki) i odpady hut nicze (odpad

ki metalowe, żużle) [8].

Do najpoważniejszej przebudowy zamku doszło pod

koniec XIV w. za sprawą Wacława IV. Miasto ze względu

na bogactwo płynące z wydobycia srebra było wówczas

jednym z najważniejszych ośrodków miejskich Królestwa

Czech. Z tego powodu logiczne wydaje się, że stworzono

w nim reprezentacyjną siedzibę panującego. Tę funkcję

zaczął pełnić zamek. Część pałacowa, tzw. Wysoki Dom,

powstała w rejonie bramy wjazdowej. W jej obręb włą

czono duże pomieszczenie mennicy, które nakryto skle

pieniem. Ponad nim wzniesiono piętro, które mieści

ło komnaty królewskie. Po północnej stronie dziedzińca

do pałacu dobudowano królewską kaplicę św. Wacława

i św. Władysława. Zamek nie stracił jednak swojej pier

wotnej funkcji i nadal wybijano w nim monety. Po miesz

czenia komory menniczej znacznie rozbudowano, wzno

sząc piętra oraz dostawiając do zamku od zachodu dom

minc mistrza [5], [7]. Zamek pełnił obie funkcje, mennicy

i rezydencji królewskiej, aż do czasów Ferdynanda I. Zre

formował on działanie komory menniczej i urzędu górni

czego oraz ostatecznie wyprowadził się z zamku, który

przebudowano przed 1585 r. [5].

Podobnie przedstawiała się sytuacja zamku w Wie

liczce. Powstał on niedługo po odkryciu złóż soli kamien

nej w latach 1280–1290 [9]. Obiekt zbudowano na cyplu

terasy nad rzeką Srawą, w miejscu gdzie wcześniej znaj

dowała się przedlokacyjna osada (il. 3A) [11]. Najstarszą

fazę, z końca XIII lub początku XIV w. tworzył prosto

kątny, wolnostojący budynek otoczony owalnym murem

kurtynowym (il. 3B). W 1. połowie XIV w. w wyniku prze



budowy nadano mu charakter wieży mieszkalnej. Nie

długo później dostawiono do niego parterowy budynek,

a przy murze zewnętrznym wzniesiono budynki gospo

darcze. W 2. połowie XIV w. nadbudowano bocz ne

skrzydło. Do kolejnych zmian doszło w 2. połowie XV w.,

kiedy zupełnie przebudowano skrzydło wschodnie i za

dowę gospodarczą. Około połowy XVI w. bu dynko

the River Pach (today Vrchlica) in the area not covered by

mining works

. In the 14

century, the castle was in

cluded in the walls (Fig. 1). In the horizontal projection,

the oldest phase of the layout had a plan of an irregular

oval which was limited by a curtain wall (Fig. 2). The

entrance to the castle area was situated in the east and ran

through a onestorey gate tower. From the north and east

the castle was partly surrounded by an additional rampart

and a moat located in front of it. At one point in the 14

century, the interior was remodelled. From the south and

west onestorey annexes with 17 narrow longitudinal

rooms and a large building at the gate (where coins were

minted) were added. The aforementioned numerous lon

gitudinal spaces belonged originally to the towns from

which mint facilities were moved to Kutná Hora. It was

there that metal could have been melted to mint coins.

Moreover, inside the wall, there were warehouses for the

raw material and charcoal, ore sorting and metallurgical

workshops [5], [7], [8]. Other buildings, which were

probably connected with the mint’s activity, were con

structed on the outside of the curtain wall from the north

side. They were pulled down after a fire around the mid

dle of the 14

century. It was not possible to specify their

precise function in the course of archaeological works [8].

However, connections with mining and metallurgical ac

tivity were confirmed during the archaeological research

of the courtyard, during which in the layers dated back to

the 14

and 15

centuries numerous fragments of techni

cal ceramics (crucibles, tiles, lamps) and metallurgical

waste (metal waste, slags) were found [8].

The most serious remodelling of the castle took place

at the end of the 14

century thanks to Wenceslaus IV.

Due to the richness of silver mining, the town was then

one of the most important urban centres of the Kingdom

of Bohemia. For this reason, it seems logical that a repre

sentative residence of the ruler was constructed in it. The

castle began to perform this function. The palace part, the

socalled High House was built in the area of the entrance

gate. A large mint facility room was included in it, which

was covered with a vault. Above this room, a new storey

was added that housed royal chambers. On the northern

side of the courtyard, the royal St Wenceslaus’ and St

Wla dyslaw’s Chapel was added to the palace. The castle,

however, did not lose its original function and coins were

still minted there. The rooms of the minting chamber were

considerably extended by raising the storeys and adding

the mint master’s house to the castle from the west [5],

[7]. The castle performed both functions, the mint facility

and the royal residence until the times of Ferdinand I. He

reformed the operation of the minting chamber and the

mining office and finally moved out of the castle which

was remodelled before 1585 [5].

The situation of the castle in Wieliczka was similar. It

was constructed shortly after the discovery of the rock salt

deposits in the years 1280–1290 [9]. The object was built

Most of the town were built among mining fields and in some

places under the current level of the area there are several meters of

medieval and earlymodern wastes from mines.

Zamki w średniowiecznych miastach górniczych /Castles in medieval mining towns 57

nadano charakter reprezentacyjny oraz wzniesiono kap

licę ryzalitowo wysuniętą przed lico środkowej części fa 

sady północnej [12]. Cały kompleks otoczony był murem

obronnym z dwoma basztami oraz wejściem od strony

wschodniej. Ponadto przy zamku znajdowało się podzam

cze, które pełniło funkcje gospodarcze [9]. Zamek mie

ścił siedzibę żupy (królewskiego przedsiębiorstwa gór 

niczego), która znajdowała się w centralnym zało żeniu,

a w budynkach gospodarczych magazyny i kuchnię, gdzie

wydawano posiłki dla pracowników żupy. Od czasów

Kazimierza Wielkiego, który wprowadził zwyczaj dorocz

nego wizytowania Wieliczki, zamek stanowił także sie

dzibę królewską [10]. Podobnie funkcjonował niezacho

wany zamek w Bochni, na którego terenie znajdował się

magazyn lin, łoju i narzędzi pracy, a także sień służąca

zebraniom urzędników górniczych, izba do przyjmowa

nia gości i wydawania posiłków dla czeladzi żupnej,

kuchnia i pomieszczenia administracji oraz arsenał. Obok

funkcjonowała łaźnia oraz zaplecze technicznogospodar

cze [13]. Niestety nieznana jest jego forma przestrzenna.

Specyficzna sytuacja wystąpiła w Kremnicy, która od

XIV w. była głównym ośrodkiem wydobycia złota i sie

dzibą centralnej mennicy Królestwa Węgier. Obiekt ten

składał się z kilku elementów i raczej nie przypominał

klasycznego zamku. Znajdował się na wzniesieniu w pół

nocnowschodniej części miasta. Był to obszar otoczo

ny zaopatrzonym w baszty murem o owalnym zarysie

(il. 4). Wjazd na teren zamku mieścił się po północnej

stronie, gdzie przed lokacją w 1327 r. znajdowało się

centrum osadnicze i produkcyjne. W XV w., kiedy bu

dowla była już w pełni rozwinięta, w obrębie muru stał

kościół św. Katarzyny z cmentarzem, ratusz i romańska

on a promontory of the fluvial terrace above the River

Srawa in the place where the precharter settlement was

previously founded (Fig. 3A) [11]. The oldest phase from

the end of the 13

or the beginning of the 14

century,

consisted of a rectangular detached building which was

surrounded by an oval curtain wall (Fig. 3B). In the 1

half of the 14

century as a result of the remodelling, the

castle was of a residential tower character. Shortly after,

a onestorey building was added to it and outbuildings

were erected next to the external wall. In the 2

half of

the 14

century, a side wing was added above. The next

changes took place in the 2

half of the 15

century,

when the eastern wing and surrounding service buildings

de velopment were completely remodelled. Around the

mid16

century, the building was given a representative

character and an Avantcorps chapel which jutted out

from the face of the central part of the northern facade

was erected [12]. The entire complex was surrounded by

a defensive wall with two towers and an entrance from the

eastern side. More over, there were outer baily, which per

formed economic functions [9]. The castle housed the

seat of a mining company (royal mining enterprise),

which was situated in the central edifice, whereas in util

ity buildings there were storage rooms and a kitchen

where meals for employees of the mining company were

handed out. Since the reign of Casimir the Great, who

introduced the custom of annual visit to Wieliczka, the

castle was also a royal residence [10]. The nonpreserved

castle in Bochnia functioned in a similar way. On its ter

ritory there were a storage room for ropes, tallow and

work tools as well as a hall for meetings of mining offi

cials, a room for receiving guests and serving meals to the

Il. 3. Wieliczka. A – schematyczny plan miasta: 1 – zamek żupny, 2 – strefy pozyskiwania solanki,

B – rzut poziomu zamku żupnego: 3 – najstarsza część – siedziba urzędu oraz pałacu królewskiego, 4 – mur zamkowy,

5 – zabudowa żupy na przedzamczu (plan zamku za: [10, rys. 11])

Fig. 3. Wieliczka. A – schematic plan of urban layout: 1 – castle of mining enterprise, 2 – area of brine processing,

B – ground plan of the castle: 3 – the oldest castle building – seat of mining administration and royal palace, 4 – castle wall,

5 – service buildings of mining enterprise in outerbaily (ground plan of the castle after: [10, Fig. 11])

szyby górnicze

mining shafts

58 Paweł Cembrzyński

rotunda św. Michała służąca jako ossuarium, rezydencja

komesa oraz szkoła parafialna. Mury miejskie połączono

z murami zamku [14]. Schemat rozwoju obiektu jest nie

do końca jasny. Prawdopodobnie zamek zaczęto wznosić

razem z rozwojem wydobycia i powstaniem centralnej

mennicy. Niewykluczone, że konieczne było bezpieczne

miejsce do przechowywania złota oraz srebrnych monet

podlegających wymianie właśnie w głównej mennicy.

Budynek późniejszego ratusza najpewniej służył począt

kowo za siedzibę urzędnika stojącego na czele komory

królewskiej, z czasem został jednak przejęty przez mia

sto, którego rada miała kontrolować prawidłowe działanie

mennicy [15]. Zbliżona sytuacja, choć na o wiele mniej

szą skalę, była w Ľubietovej, mieście górniczym położo

nym nie daleko Bańskiej Bystrzycy, gdzie w obrębie

ufortyfiko wanego kościoła mieścił się ratusz i przypusz

czalnie sie dziba komory górniczej wzmiankowanej po raz

pierwszy w 1379 r. [16].

Ze szczególnym przypadkiem mamy do czynienia

w Bań skiej Szczawnicy, gdzie zamek zaczął funkcjono

wać jeszcze przed uformowaniem się miasta. Obiekt ten

położony był na szczycie Glanzenberg (dziś Stare Mesto)

na północ od średniowiecznego miasta (il. 5). Przez szczyt

retinues, a kitchen and administration rooms as well as

an arsenal. Nearby there was a bathhouse as well as tech

nical

and economic facilities [13]. Unfortunately, its spatial

form

remains unknown.

A specific situation occurred in Kremnica which was

the main centre for gold mining and the seat of the central

mint facility of the Kingdom of Hungary from the 14

century. This object consisted of several elements and was

not really similar to a classic castle. It was situated on

a hill in the northeastern part of the town. It was the area

which was surrounded by the oval wall with fortified tow

ers (Fig. 4). The entrance to the castle was situated on the

northern side, where before the location in 1327 there was

a settlement and production centre. In the 15

century,

when the construction was fully developed, within the

walls there were St Catherine’s Church along with a cem

etery, a town hall, the Romanesque St Michel’s Rotunda

performing the role of an ossuary, the komes’ residence

and a parish school. The town walls were connected with

the castle walls [14]. The scheme of the development of

the object is not entirely clear. Probably the castle began

to be constructed together with the development of min

ing and the foundation of the central mint facility. It is

possible that a safe place was necessary to store gold and

silver coins which were exchanged just in the main mint

facility. The building of the later town hall was probably

initially used as the seat of an official at the head of the

royal chamber, however, with time it was taken over by

the town whose council was to control the proper func

tioning of the mint facility [15]. A similar situation, al

though on a much smaller scale, was in Ľubietova, a min

ing town situated near Banská Bystrica where within the

area of the fortified church there was a town hall and

probably the seat of the mining chamber mentioned in

1379 for the first time [16].

We are dealing with a special case in Banská Štiavnica,

where the castle began to function even before the town

was formed. The object was situated on Glanzenberg

Mountain (today Stare Mesto) to the north of the medie

val town (Fig. 5). The most important ore veins run

through the mountain, which in this place due to the ele

vation of the area were quite easily accessible and did not

require so many treatments for drainage. It was probably

there that the extraction started and the oldest mining set

tlement from the 12

century was located. In the 2

half

of the discussed century, a defensive structure was built in

the northern part of the mountain. During the archaeo

logical research, two buildings with square and rec tan

gular outlines with thick walls suggesting their tower

form were discovered. They were connected by means of

a wall, which formed a courtyard between them (Fig. 6)

[18]. In the 13

century, at a distance of about 20 m to the

west, another square object (tower) was erected, which

was connected to the older phase by the curtain wall

forming a courtyard between them. Nearby, in the corner

of the wall, a tanker in the form of a vertical shaft dating

back to the same period was discovered. South of the old

est part, after the 13

century, a small object was identi

fied as a castle chapel. Moreover, the entire central layout

was surrounded by the wall which covered a much larger

Il. 4. Kremnica – rzut poziomy zamku miejskiego

oraz schematyczny plan miasta z lokalizacją zamku.

Szrafurą zaznaczono mury odsłonięte podczas badań archeologicznych

(za: [14, il. 1, s. 75])

Fig. 4. Kremnica – ground plan of town’s castle

and its localization in the urban layout.

Walls discovered during archaeological fieldworks marked

with strippattern

(after: [14, Fig. 1, p. 75])

Brama południowa

Southern gate

Kościół św. Katarzyny

Church of St Kathrin

Ratusz

Town hall

Ossuarium

Ossuary

Brama wjazdowa

Entrance gate

Zamki w średniowiecznych miastach górniczych /Castles in medieval mining towns 59

przebiegają najważniejsze żyły rudne, które w tym miejscu

z racji wypiętrzenia terenu były dość łatwo dostępne i nie

wymagały tylu zabiegów przy odwadnianiu. Praw do po

dobnie tam rozpoczęto wydobycie oraz ulokowano naj

starszą osadę górniczą z XII w. W 2. połowie omawiane

go stulecia w północnej partii szczytu zaczęto wznosić

budowlę obronną. Podczas badań archeologicznych od

kryto dwa budynki o kwadratowym i prostokątnym zary

sie, o grubych murach sugerujących ich wieżową formę.

Połączone były murem, przez co pomiędzy nimi powstał

dzie dziniec (il. 6) [18]. W XIII w. w odległości około 20 m

na zachód wzniesiono kolejny kwadratowy obiekt (wie

żę), który połączono ze starszą fazą murem kurtynowym,

tworząc pomiędzy nimi dziedziniec. Obok w narożniku

muru odkryto datowaną na ten sam okres cysternę w for

mie pionowego szybu. Na południe od najstarszej części

po XIII w. wzniesiono mały obiekt identyfikowany jako

kaplica zamkowa. Ponadto całe centralne założenie oto

czono murem, który obejmował znacznie większy obszar,

gdzie znalazła się zabudowa gospodarcza i być może

mieszkalna [17]. Warstwy związane z destrukcją zamku

datowano na XV w., co koresponduje z informacjami

o zniszczeniach wojennych z roku 1442 [18].

area, where there were service buildings and possibly re

si dential developments [17]. Layers that were connected

with the destruction of the castle were dated to the 15

century, which corresponds to the information about the

war destruction in 1442 [18].

The location and character of the development indi

cate a military function of the object in the first place,

which is also confirmed by the presence of arrowheads

and quarrels. Most probably, the castle was permanently

inhabited, as evidenced by finds of kitchen ceramics, glass

or objects of everyday use. Nevertheless, the most impor

tant function of the castle seems to be the one related to

the extraction and processing of noble metals. In its area

(outside the central building), numerous traces of mining

(shafts, heaps, ore fragments) and ore processing (kilns,

grinders for grinding ores, wastes) were disco vered. One

of the most interesting artefacts was the 14

century iron

gothic door with the sun and moon representations (sym 

bolizing gold and silver). Moreover, a hatchet dating back

to the 14

century was found inside the castle – a symbol

of the mining authority. Most likely, the castle was the re

sidence of the royal chamber managing officer [15], [17].

Presumably, after the castle on Glanzenberg was de

stroyed in the 15

century, another castle was constructed

in the town, i.e. the socalled Old Castle which was situ

ated on a hill just above the city. It was built in connection

with the Turkish threat. In fact, it was the former castel

lated parish church. The windows of the church were

bricked up, the courtyard was arranged in the nave and

the whole area at the turn of the 16

century was sur

rounded by the wall with fortified towers. It might have

served as a place to secure stocks of valuable metals in

case of emergency [16].

Il. 5. Bańska Szczawnica – plan warstwicowy terenu miasta.

A – obszar osady górniczej na Glanzenbergu z zamkiem (kwadrat),

B – orientacyjny obszar średniowiecznego miasta

z zaznaczonym kościołem parafialnym,

który w XV w. przebudowano na zamek

Fig. 5. Banská Štiavnica – contour plan of the town area.

A – mining settlement on the top of Glanzenberg with castle (square),

B – approximate area of medieval town with a parish church

rebuilt in the 15

c. in to a castle

Il. 6. Bańska Szczawnica – rzut poziomy zamku:

1 – wieże pierwszej fazy – XII w., 2 – wieża drugiej fazy – XIII w.,

3 – cysterna – XIII w., 4 – kaplica – po XIII w.

(przerys autora za: [17, il. 6, s. 41])

Fig. 6. Banská Štiavnica – ground plan of the castle:

1 – towers from first phase (12th c.),

2 – tower from the second phase (13

c.), 3 – cistern (13

c.),

4 – chapel (after 13

c.) (redrawn by the author after: [17, Fig. 6, p. 41])

miejsca wydobycia

mining site

60 Paweł Cembrzyński

Położenie i charakter zabudowy wskazują w pierw

szej kolejności na militarną funkcję obiektu, która po

twierdzona jest ponadto przez obecność grotów strzał i beł

tów. Najpewniej zamek był permanentnie zamieszkany,

o czym świadczą znaleziska ceramiki kuchennej, szkła

czy przedmiotów codziennego użytku. Niemniej najważ

niejszą funkcją zamku wydaje się ta związana z wydoby

ciem i przerobem metali szlachetnych. Na jego terenie

(poza centralnym założeniem) odkryto liczne ślady wy

dobycia (szyby, hałdy, fragmenty rudy) i przerobu rudy

(piece, żarna do mie lenia rudy, odpadki). Jednym z cie

kawszych arte faktów były XIVwieczne żelazne gotyckie

drzwi z przedstawieniami słońca i księżyca (symbolizują

ce złoto i srebro). Ponadto na terenie zamku znaleziono

datowany na XIV w. toporek – symbol władzy górniczej.

Naj praw dopodobniej zamek był siedzibą królewskiego

urzędnika zarządzającego komorą [15], [17].

Przypuszczalnie już po zniszczeniu zamku na Glan

zen bergu w XV w., w mieście powstał kolejny zamek tzw.

Stary Zamek, położony na wzniesieniu tuż nad miastem.

Zbudowano go w związku z zagrożeniem tureckim. W rze

czywistości był to inkastelowany dawny kościół para

fialny. Okna kościoła zamurowano, w nawie urządzono

dziedziniec, a całość na przełomie XV i XVI w. otoczono

mu rem z basztami. Mógł on służyć jako miejsce zabez

pie cze nia za pasów cennych metali na wypadek zagro

żenia [16].

Zamki poza miastem

W przypadku niektórych miast górniczych mamy do

czynienia z funkcjonowaniem zamku w bliższym bądź

dalszym otoczeniu miasta. Niekoniecznie był on bezpo

średnio związany z górnictwem, jednak mógł być ele

mentem kontroli sprawowanej przez panującego. Dla

przykładu, niedaleko Olkusza – centrum wydobycia oło

wiu na złożach śląskokrakowskich lokowanego przed

1299 r. – około 3 km na wschód od lokacyjnego mia

sta znajduje się zamek Rabsztyn (il. 7). Jego powstanie

Castles outside the town

In the case of some mining towns, we are dealing with

the functioning of the castle in the immediate or further

vicinity of the town. It was not necessarily directly con

nected with mining, however, it could have been part of

the control executed by the ruler. For example, not far

from Olkusz – the centre of lead extraction on the Sile

sian and Cracow deposits chartered before 1299 – about

3 km to the east of the chartered town there is castle Rab

sztyn (Fig. 7). Its construction was connected with the

activities of Casimir the Great. The castle first appeared

in the sources at the end of the 14

century, when the

Cracow Voivode Spytek from Melsztyn kept it in lien.

Then, until the 17

century, it belonged to the magnate

fa milies. The oldest part of the castle was on top of the

rock. The main element was a high cylindrical tower

which was situated inside the irregular defensive perime

ter [20]. The second defensive structure in Olkusz was

situated to the west of the town in the area of Old Olkusz.

It was a gord surrounded by a double woodandearth

embankment with an outline of an ellipse and dimensions

of 80 × 60 m. It was built near the area covered by the

oldest extraction. During the survey archaeological re

search, layers with ceramic material dating back to the

and 13

centuries up to the 14

century, arrowheads

and quarrels as well as elements of the horse tack were

discovered [21].

In Zlaté Hory, a mining centre which is situated to the

south of Głuchołazy, there were two castles (Fig. 8). The

first of them, Edelštein, was constructed southwest of the

town, on Zámecki Vrch, in the area of ore mining. It

might have been founded by Ottokar II of Bohemia, how

ever, the first mention of the castle comes from 1281,

when Mikulaš I Opavski gave the castle to the bishop of

Wro cław. The castle, one of the largest in Silesia, proba

bly can be included in the bergfried type. The ceramic

material from the 14

and 15

centuries was found in the

castle [22]. The other castle, Leuchtenstein, was con

structed on the northern slope of Biskupia Kopa, directly

above the city. It might have been built in the 13

century

and probably was to serve to stabilize the border near Zlaté

Hory. It was erected by the Czech king or one of the Sile

sian princes. Along with Edelštein it was supposed to pro

tect the Jeseníky route. Both castles, however, could have

been used to protect mining works. Leuchtenstein was small

in size and also belonged to the bergfried type. The found

ceramics date back to the 14

century (perhaps the end of

the 13

century) and the beginning of the 15

century [22].

In the Złotoryja region, which was the 13

century

gold mining centre, the castle belonging to the prince

Henry the Bearded was situated in Rokitnica, about 4 km

to the east of the town (Fig. 9). The year 1211 can be con

sidered as the date when the castle first appeared in

sources when the prince issued documents in the village of

Rokitnica. During the 14

century, the castle lost its sig

nificance and in its context, mainly princely officials ap

pear. In the 14

century, it housed a customs chamber. In

the 15

century, it became the place of knightsrobbers,

which led to its demolition by the burghers of Wrocław

Il. 7. Olkusz – schematyczny plan okolic Olkusza

z siecią drożną i hydrograficzną

(szkic autora na podstawie [19, il. 31, s. 156])

Fig. 7. Olkusz – schematic plan of Olkusz’s surroundings

with roads and hydrographic network

(sketch based on [19, Fig. 31, p. 156])

miasto/town

gródek w Starym Olkuszu

grod in Stary Olkusz

Zamek Rabsztyn

Rabsztyn Castle

strefa wydobycia

mining zone

Zamki w średniowiecznych miastach górniczych /Castles in medieval mining towns 61

wiązano z działalnością Kazimierza Wielkiego. Zamek

pierw szy raz w źródłach pojawił się pod koniec XIV w.,

kiedy to znajdował się w zastawie u wojewody krakow

skiego Spytka z Mel sztyna. Następnie, aż do XVII w.,

należał do rodów magnackich. Najstarsza część zamku

znajdowała się na szczycie skały. Głównym elementem

była wysoka cy lin dryczna wieża usytuowana wewnątrz

nieregularnego obwodu obronnego [20]. Drugi obiekt

obronny w Olku szu znajdował się na zachód od miasta

w rejonie Starego Olkusza. Był to gródek otoczony po

dwójnym wałem drew nianoziemnym o zarysie elipsy

i całkowitych wymiarach 80 × 60 m. Zbudowano go nie

daleko obszaru objętego najstarszym wydobyciem. Pod

czas sondażowych badań archeologicznych natrafiono na

warstwy z materiałem ceramicznym datowanym na XII/

XIII aż do XIV w., groty strzał i bełtów oraz elementy

rzędu końskiego [21].

W Zlatych Horach, ośrodku górniczym położonym na

południe od Głuchołaz, funkcjonowały dwa zamki (il. 8).

Pierwszy z nich, Edelštein, zbudowano na południowy

zachód od miasta, na Zámeckim Vrchu, w rejonie wydo

bycia rud. Został być może założony przez Przemysła

Ottokara II, najstarsza wzmianka o nim pochodzi jednak

z 1281 r., gdy Mikulaš I Opavski odstąpił zamek bisku

powi wrocławskiemu. Zamek, jeden z większych na Śląs

ku, prawdopodobnie zaliczyć można do typu bergfriedo

wego. Na zamku znaleziono materiał ceramiczny z XIV

i XV w. [22]. Drugi z zamków, Leuchtenstein, zbudowa

no na północnym stoku Biskupiej Kopy, bezpośrednio

nad miastem. Powstał być może w XIII w. i zapewne miał

służyć stabilizacji granicy koło Zlatych Hor. Wzniósł go

czeski król bądź któryś z książąt śląskich. Wraz z Edel

štej nem miał w założeniu chronić jesenicki szlak. Oba

zamki mogły jednak służyć ochronie prac górniczych.

Leuchtenstein miał niewielkie rozmiary i także należał do

typu bergfriedowego. Znaleziona ceramika pozwala da 

tować zamek na XIV w. (być może koniec XIII) oraz po 

czątek XV w. [22].

W rejonie Złotoryi, XIIIwiecznym centrum wydoby

cia złota, zamek należący do księcia Henryka Brodatego

znajdował się w Rokitnicy, położonej około 4 km na

wschód od miasta (il. 9). Za pierwsze pojawienie się zam

ku w źródłach można uznać rok 1211, kiedy to książę wy 

stawiał dokumenty w miejscowości Rokitnica. W ciągu

XIV w. zamek stracił na znaczeniu, a w jego kontekście

pojawiają się głównie urzędnicy książęcy. W XIV w. mie

ściła się w nim komora celna. W XV w. stał się siedzibą

rycerzyrabusiów, co doprowadziło do jego zburzenia

przez mieszczan Wrocławia i Świdnicy. Zamek znajdował

się na skraju stromej terasy rzeki Kaczawy. Otoczony był

dwoma liniami obronnymi, jedna – wał z fosą – otaczała

podzamcze, a druga – szeroka fosa i mur – otaczała we

wnętrzną część obiektu. We wnętrzu znajdował się m.in.

budynek pałacowy. Ceramika odkryta w trakcie wielu

badań archeologicznych datowana była głównie na XII–

XIV i częściowo XV w. Autorzy badań uznali, że za mek

największe znacznie miał w 1. połowie XIII w. Słu żyć

mógł księciu do nadzorowania prac górniczych w rejonie

Złotoryi oraz akcji kolonizacyjnej na terenie Po górza

Kaczawskiego [23].

and Świdnica. The castle was situated on the edge of the

steep terrace of the River Kaczawa. It was surrounded

by two defensive lines, one with a moat – surrounded

outer baily and the other with a wide moat and a wall

– surrounded the inner part of the object. Inside, there

was, among other things, a palace building. The ceramics

which was discovered during many archaeological stud

ies was dated mainly to the 12

–14

and 15

centuries.

The authors of the research found that the castle was of

the greatest importance in the 1

half of the 13

century.

It might have served the prince to supervise mining works

in the area of Złotoryja and colonization action in the area

of The Kaczawskie Foothills [23].

In Gelnica, a mining town in eastern Slovakia, the

castle was situated on the western side of the town on the

hill known today as Zámčisko. It was founded probably in

the 13

century during the reign of Bela IV. The archaeo

logical research revealed the existence of a residential

tower. Probably it was the place of residence of a royal

official or a tenant who collected mining tax due to the

ruler and road toll. With time, the castle was taken over

by noblemen [16], [24].

In Banská Štiavnica, apart from the castle on Glan

zenberg, there were also a few defensive objects in the

Il. 8. Zlaté Hory – lokalizacja zamku Edelštein i Leuchtenstein

względem stref wydobycia i miasta

(podkład: Geoportal ČÚZK https://geoportal.cuzk.cz/geoprohlizec/;

data dostępu: 16.03.2019)

Fig. 8. Zlaté Hory – localization of Edelštein and Leuchtenstein castles

in relation to mining areas and town

(base map: Geoportal ČÚZK https://geoportal.cuzk.cz/geoprohlizec/

access: 16.03.2019)

zamek/castle

obszar wydobycia/mining zone

62 Paweł Cembrzyński

area that could be associated with the protection of min

ing territories. About 5 km to the south of the town, in the

settlement of Ilia, there was a castle on Mount Sitno,

which was probably constructed in the middle of the 13

century [25]. Another castle, Žakýlsky hrad, was situated

in Podhorie, about six kilometres to the north of the town.

This royal castle could protect the mining region from the

north. After the mint facility was founded in Kremnica, it

secured the ore transport route [25].

Summary

As regards the connection between castles and mining,

we deal with two phenomena, i.e. castles which are situ

ated within towns and castles outside of them. The first

group includes objects which were constructed mainly

in connection with mining works. In the case of large

centres such as Banská Štiavnica

, Kutná Hora, Boch

nia and Wieliczka, these were defensive structures that

housed the seat of the mining office and various laborato

ries connected with extraction and processing. Their loca

tion in the immediate vicinity of mines and at the same

time within the town, i.e. in the area of direct handicraft

and trade facilities, is logical. Their forms served the

daily activities of many people, hence their defensive

character is attached less importance than the issue of the

development of infrastructure. This is best seen in the

castle in Kutná Hora, which was extended both from the

inside and outside of the main wall. An interesting situa

tion appeared in northernHungarian towns (at present

Slovakia), where the term “town castle” is used in fact for

Although the castle in Banská Štiavnica was outside the town

development zone, it should be treated as an urban facility. Moreover, it

was incorporated within the town fortifications in the 16

century.

W Gelnicy, mieście górniczym we wschodniej Sło wa

cji, zamek znajdował się po zachodniej stronie miasta na

wzgórzu zwanym dziś Zámčisko. Powstał prawdopodob

nie w XIII w. za panowania Beli IV. Badania archeolo

giczne ujawniły istnienie wieży mieszkalnej. Zapewne

był miejscem rezydowania królewskiego urzędnika lub

też dzierżawcy, który pobierał podatek górniczy należny

panującemu oraz myto drogowe. Z czasem zamek prze

szedł w ręce możnych [16], [24].

W Bańskiej Szczawnicy poza zamkiem na Glan

zenbergu w okolicy znajdowało się jeszcze kilka punktów

obronnych, które można by wiązać z ochroną terytoriów

górniczych. Około 5 km na południe od miasta, w miej

scowości Ilia, znajdował się zamek na górze Sitno, po

wstały przypuszczalnie w połowie XIII w. [25]. Kolejny

zamek, Žakýlsky hrad, znajdował się w miejscowości

Podhorie, około 6 km na północ od miasta. Ten zamek

królewski mógł ochraniać region górniczy od północy. Po

powstaniu mennicy w Kremnicy zabezpieczał szlak trans

portu rudy [25].

Zakończenie

W kwestii związku zamków z górnictwem mamy do

czynienia z dwoma zjawiskami – zamkami położonymi

w obrębie miast oraz zamkami poza nimi. Do pierwszej

grupy należą obiekty powstałe głównie w związku z pra

cami górniczymi. W przypadku dużych ośrodków, jak

Bańska Szczawnica

, Kutná Hora czy Bochnia i Wieliczka,

były to budowle o charakterze obronnym, które mieściły

siedzibę urzędu górniczego i różnorodnych pracowni

Mimo że zamek w Bańskiej Szczawnicy leżał poza strefą zabu

dowy miejskiej, należy traktować go jako obiekt miejski. Ponadto został

on włączony w XVI w. w obręb miejskich fortyfikacji.

Il. 9. Złotoryja

– lokalizacja zamku Rokitnicy

(kwadrat) względem miasta

i obszarów górniczych

(podkład: Geoportal.gov.pl,

mapa topograficzna 1:100 000)

Fig. 9. Złotoryja

– localization of Rokitnica castle

(square) in relations to the town

and mining areas

(base map: Geoportal.gov.pl,

topographic map 1:100 000)

Zamki w średniowiecznych miastach górniczych /Castles in medieval mining towns 63

fortified churches. Town archives and town halls were

located there because these were the safest places [16].

Hence the presence of the chamber development and per

haps a mint facility in the town castle in Kremnica.

Although the relation of castles within towns or di

rectly next to them (such as Banská Štiavnica) with the

mining industry leaves no doubt, the function of castles

which were situated at a greater distance from towns is

more ambiguous. First of all, their location near the min

ing town and areas of extraction suggests their connec

tions with mining. The object in Stary Olkusz can be

considered, due to its chronology, form and location di

rectly by the mines, to be a mining castle in Steuer’s un

derstanding. Perhaps, it was also similar with Edelštein

castle which due to its location just in the place of extrac

tion might have performed the role of a warehouse or

ad ministration centre. In the case of facilities which were

situated far from mines such as the castles in the area of

Banská Štiavnica, Złotoryja or Rabsztyn near Olkusz, their

role could have been much more limited in order to em

phasise dominance, provide protection or control routes.

In their case, the functions of the mining administration

were performed rather by towns and the control of regalia

holder was neither too strict, nor necessary, or the level

of extraction was not high enough to establish a central

point of administration. Their existence depended on per

forming other functions such as the administration centre,

the centre of the land estate or the toll station. It can be

also assumed that especially castles which were con

structed during the colonization period might have been

connected more with the development of settlement than

with mining.

In terms of architecture, we cannot speak of the devel

opment of a particular form of the castle connected with

mining or a mining town and the examples presented

above illustrate the variety of solutions used. However,

some trends can be noticed, i.e. in the case of castles

which were situated in mining towns, their administrative

and residency functions dominate over the defensive

one (because urban fortifications take them over), whereas

the defensive function of castles which were not con

nected with towns is dominant, which affects the archi

tectural form of these structures. A direct connection be

tween the castle and the mining industry is more often

documented by written and archaeological sources and

only in a few cases it was manifested in the architecture

of the object.

Castles in mining towns are multifunctional objects

with a defensive character. First of all, they were the

domiciles of the mining authorities and the mint facility.

They housed workshops related to metallurgy and craft

activities as well as warehouses. Moreover – due to an

important role of mining in economy – they could serve as

domiciles of the ruler from time to time. Besides, they had

sacral objects inside (like a church in Kremnica or chapels

as in other castles). The castles which were situated out

side towns seem to be closer to the definition by Steuer

quoted at the beginning of the article. They were built in

or near the extraction site and sometimes they could per

form the function of a seat of the mining administration.

związanych z wydobyciem i przerobem. Ich lokalizacja

w bezpośredniej bliskości kopalń i zarazem w obrębie

miasta, czyli bezpośredniego zaplecza rzemieślniczego

i handlowego, jest logiczna. Ich forma służyła codzien

nej działalności wielu osób, stąd też ich obronny charak

ter tracił na znaczeniu na rzecz rozbudowy infrastruktury.

Naj lepiej widać to po zamku w Kutnej Horze, który roz

bu dowywany był zarówno od wewnętrznej, jak i zewnętrz

nej strony głównego muru. Ciekawa sytuacja wytworzyła

się w miastach północnowęgierskich (dzisiejsza Sło wa

cja), gdzie terminem „zamek miejski” określane są de facto

ufortyfikowane kościoły. Ponieważ były to miejsca naj

bezpieczniejsze, lokowano tam miejskie archiwa i ratusz

[16]. Stąd też obecność zabudowań komory i być może

mennicy w zamku miejskim w Kremnicy.

O ile związek omówionych zamków w miastach lub

bezpośrednio przy nich (jak Bańska Szczawnica) z gór

nictwem nie pozostawia wątpliwości, o tyle funkcja zam

ków położonych w większej odległości jest bardziej nie

jednoznaczna. Ich powiązania z górnictwem sugeruje

przede wszystkim ich lokalizacja w pobliżu miasta gór

niczego i terenów wydobycia. Obiekt w Starym Olku szu

może być uznany – z racji swojej chronologii, formy i po

łożenia bezpośrednio przy kopalniach – za zamek gór ni

czy w rozumieniu Steuera. Podobnie było być mo że

z zamkiem Edelštein, który ze względu na położenie do 

kładnie w

miejscu wydobycia mógł pełnić także funkcję

magazynu czy centrum administracji. W przypadku obiek

tów

od dalonych od kopalń, jak zamki w rejonie Bań

skiej Szczawnicy, Złotoryi czy Rabsztyn koło Olkusza, ich

rola mogła sprowadzać się zdecydowanie bardziej do za 

znaczenia dominacji, zapewnienia ochrony czy kontroli

szlaków. W ich przypadku funkcje administracji górniczej

pełniły raczej miasta, a kontrola posiadacza regale nie

była albo zbyt ścisła, albo konieczna, bądź poziom wydo

bycia nie

był na tyle wysoki, by tworzyć centralny punkt

ad ministracji. Ich istnienie zależało od pełnienia innych

funk

cji, jak centrum administracji, centrum klucza dóbr

czy punkt po boru myta. Można też przypuszczać, że zwłasz

cza

zam ki powstałe w okresie kolonizacji mogły być zwią

za ne bardziej z rozwojem osadnictwa niż górnictwem.

Pod względem architektonicznym nie można mówić

o wykształceniu się konkretnej formy zamku związanego

z górnictwem lub miastem górniczym, a przytoczone po

wyżej przykłady obrazują różnorodność stosowanych

roz wiązań. Można jednak zauważyć pewne tendencje:

w przypadku zamków położonych w miastach górniczych

ich funkcja administracyjnorezydencjonalna dominuje

nad obronną (gdyż przejmują ją mury miejskie), podczas

gdy funkcja obronna zamków niezwiązanych z miastem

jest dominująca, co wpływa na architek to nicz ną formę

tych obiektów. Bezpośredni związek zamku z górnic

twem dokumentują częściej źródła pisa ne i archeologicz

ne, a tylko w nielicznych przypadkach przekładał się on

na architekturę obiektu.

Zamki w miastach górniczych to obiekty wielofunkcyj

ne o charakterze obronnym. Przede wszystkim były sie 

dzibami władz gór niczych i mennicy. Mieściły się w nich

pracow nie związane z metalurgią i działalnością rze

mieślniczą oraz magazyny. Ponadto – z racji ważnej roli,

64 Paweł Cembrzyński

jaką w gospodarce odgrywało górnictwo – mogły stać się

sezonowo siedzibą władcy. Poza tym posiadały w swoim

wnętrzu obiekty sakralne (czy to kościół jak w Krem ni

cy, czy kaplice jak w innych zamkach). Zamki położo ne

poza miastami wydają się bliższe przytoczonej na począt

ku definicji Steuera. Leżały w miejscu wydobycia lub

obok niego, czasem mogły pełnić funkcję siedziby ad 

ministracji górniczej, lokalizacja niektórych sugeruje, że

mogły służyć jako bezpieczny magazyn, i co istotne –

wydają się pełnić funkcję ochronną względem rejonów

górniczych.

Poza wymienionymi ośrodkami istniało wiele miast

górniczych, w których zamki miejskie nie były siedzibą

urzędów, pracowni czy magazynów. Dla przykładu,

w mia stach węgierskich obiekty podobne do kremnic 

kiego znajdowały się w Bańskiej Bystrzycy [26], [27] czy

Pu kancu [28], mieściły jedynie kościoły i miejską admi

ni strację. We Freibergu, jednym z najważniejszych miast

górniczych w Europie Środkowej, zamek Freud stein peł

nił funkcję siedziby administracji ziemskiej oraz mar

grabiego Miś ni w czasie jego pobytów w mieście [29].

W By tomiu, który intensywnie brał udział w pracach gór 

niczych do około XIV w., zamek książęcy był de finityw

nie siedzibą pańską, zwłaszcza w okresie gdy miasto

pełniło funkcję stolicy książęcej [30]. Siedzibą księ cia

i burgrabiego był zamek położony w obrębie Lwów ka Śląs

kiego. Powstał najprawdopodobniej w 2. połowie XIII w.,

lo kacji, gdy budowa zamków miejskich była już na Śląs

ku normą [31]. W Sławkowie należącym do biskupów

kra kowskich zamek biskupi, czy też dwór, znajdował się

w jego wschodniej części. Odgrywał ważną rolę admini

stracyjną dla klucza dóbr sławkowskich, nie mając jed

nak związku z górnictwem [32]. Trzeba przy tym nadmie

nić, że ośrodki te pełniły wiele innych funkcji, a górnictwo

było jednym z dodatkowych źródeł dochodu (często

znacz nego). W tym de facto nie różniły się od wielu in

nych miast z zamkami w obrębie ich murów. Można uz

nać, że tamtejsze zamki także pełniły funkcję kontrolną

nad terenami i ośrodkami górniczymi, jednak ich podsta

wowe zadanie było takie jak zamków feudalnych w mia

stach niezwiązanych z górnictwem. Świetnie ilustruje to

różnice między zamkami w miastach rozwijających się

głównie dzięki wydobyciu a ośrodkami miejskimi o funk

cji targowoadministracyjnej.

Reasumując, należy powiedzieć, że nie wszystkie mia

sta górnicze powstały wyłącznie w związku z górnic

twem. I to właśnie w nich wzniesiono zamki górnicze

o specyficznej, dostosowanej do potrzeb działania admi

nistracji czy też mennicy, formie. Tak było w Kutnej

Horze, Bańskiej Szczawnicy, Kremnicy czy Wieliczce.

Znaczna część miast związanych z górnictwem to ośrodki

o charakterze wielofunkcyjnym powstałe w toku koloni

zacji wiejskomiejskiej, toteż znajdujące się tam zamki

nie odbiegały swoją formą i funkcją od innych zamków

miejskich. Co zaś tyczy się zamków położonych na zaple

czu miast, ich górniczy charakter jest trudny do jedno

znacznego udowodnienia, a na ich genezę wpływ mogło

mieć wiele czynników.

The location of some of them suggests that they could

have served as a safe warehouse, and what is important –

they seem to have a protective function in relation to min

ing areas.

Apart from the abovementioned centres, there were

many mining towns in which town castles were not the

seats of offices, workshops or warehouses. For example,

in Hungarian towns, the objects similar to the Kremnica

structure were situated in Banská Bystrica [26], [27] or

Pukanec [28] and had only churches and the municipal

administration. In Freiberg, one of the most important

mining towns in Central Europe, Freudstein Castle per

formed the function of the land administration seat and

Margrave of Meissen during his visits to the town [29]. In

Bytom, which intensively took part in mining works until

about the 14

century, the ducal castle was definitely the

lord residence, especially in the period when the town

performed the function of the prince’s capital [30]. The

domicile of the prince and burgrave was a castle which

was situated within the area of Lwówek Śląski. Most pro

bably it was built in the 2

half of the 13

century, after

the location, when the construction of town castles was

already the norm in Silesia [31]. In Sławków, which be

longed to the bishops of Cracow, the bishop’s castle or the

manor house was situated in its eastern part. It played an

important administrative role for the Sławków’s land es

tate, but it did not have any connection with mining [32].

It should be emphasised that these centres performed

many other functions and mining was one of the addi

tional sources of income (often significant). In this in fact

they do not differ from many other towns with castles

within the area of their walls. It can be said that the castles

there also performed a control function over the areas and

mining centres, however, their basic task was similar to

those of feudal castles in towns which were not related to

mining. This perfectly illustrates the differences between

castles in towns developing mainly due to extraction and

urban centres with fair and administrative functions.

To sum up, it should be said that not all mining towns

were founded exclusively in connection with mining. And

it was in them that mining castles with a specific form and

adapted to the needs of the administration or the mint fa

cility were constructed. This was the case in Kutná Hora,

Banská Štiavnica, Kremnica or Wieliczka. A large part of

the towns which were connected with mining are multi

functional centres founded in the course of rural and ur

ban colonization, therefore the castles situated there did

not deviate from other town castles with their form and

function. When it comes to the castles which were situ

ated at the back of towns, their mining character is diffi

cult to prove unequivocally and their origin might have

been influenced by many factors.

Translated by

Bogusław Setkowicz

Zamki w średniowiecznych miastach górniczych /Castles in medieval mining towns 65

Bibliografia /References

[1] Cembrzyński P., „Gold rush” or „considered investment”? Ori

gins of mining towns in the medieval Central Europe, „Acta rerum

naturalium” 2017, č. 21, 59–72.

[2]

Molenda D., Górnictwo kruszcowe na terenie złóż śląskokrakowskich

do poł. XVI w., Instytut Historii Kultury Materialnej PA

N, Zakład

Narodowy im. Ossolińskich, Warszawa 1963.

[3] Piotrowicz J., Żupy krakowskie w pierwszych wiekach rozwoju od

połowy XIII do początków XVI wieku, [w:] A. Jodłowski (red.),

Dzieje żup krakowskich, Muzeum Żup Krakowskich, Wieliczka

1988, 103–158.

[4] Steuer H., Burg und Bergbau – Herrschaft durch Wirtschaft, [w:]

E. Beck (Hrsg.), Burgen im Breisgau. Aspekte von Burg und

Herrschaft im überregionalen Vergleich, Thorbecke, Ostfildern

2012, 297–392.

[5] Záruba F., Vlašský dvůr, „Castellologica Bohemica” 2008, č. 11,

233–286.

[6] Bartoš M., Novák P., Posil A., Vaněčková J., Vaněk V., Velímský F.,

Žemlička J., Kutná Hora. Historický atlas měst České Republiky,

Svazek č. 22, Praha 2002.

[7] Kutná Hora, H. Štroblová, B. Altová (eds.), Nakladatelství Lidové

nowiny, Praha 2000.

[8] Velímský F., Počátky města Kutná Hora ve světle archeologického

výzkumu areálu Vlašského dvora, [w:] R. Smolnik (Hrsg.), Ar

chaeoMontan 2012. Erkunden – Erfassen – Erforschen. Inter na

tionale Fachtagung Dippoldiswalde 18. Bis 20. Oktober 2012,

Landesamt für Archäologie Sachsen, Dresden 2013, 249–256.

[9] Jodłowski A., Początki osadnictwa na terenie Wieliczki, [w:]

S. Gawęda, A. Jodłowski, J. Piotrowicz (red.), Wieliczka. Dzieje

miasta (do roku 1980), Oficyna Cracovia, Kraków 1990, 39–59.

[10] Piotrowicz J., Dzieje miasta Wieliczki w wiekach średnich, [w:]

S. Gawęda, A. Jodłowski, J. Piotrowicz (red.), Wieliczka. Dzieje

miasta (do roku 1980), Oficyna Cracovia, Kraków 1990, 61–124.

[11] Kubik K., Dzieje rozbudowy zamku Żupnego w Wieliczce (XIII–

XIX w.), „Studia i Materiały do Dziejów Żup Solnych w Polsce”

1977, t. 6, 73–97.

[12] Niewalda W., Sprawozdanie z badań architektonicznych na tere 

nie zamku Żupnego w Wieliczce, „Badania Archeologiczne Pro

wadzone przez Muzeum Żup Krakowskich w Wieliczce w roku

1971”, 49–56.

[13] Pajdak I., Zamek żupny w Bochni (zarys dziejów), „Studia i Ma

teriały do Dziejów Żup Solnych w Polsce” 1979, t. 8, 157–173.

[14] Lamoš T., Vznik a počiatky banského a mincového mesta Kremnice

1328–1430, Stredoslovenské vydavateľstvo, Kremnica 1969.

[15]

Štefánik M., Mestské hrady v Banskej Štiavnici a Kremnici do konca

stredoveku, [w:] D. Dvořáková et al., Stredoveké hrady na Slo vensku.

Život, kultúra, spoločnost, VEDA, Vydavateľstvo Slo ven skej aka

démie vied; Historický ústav SAV, Bratislava 2017, 187–202.

[16] Albertová H., Termín ‘mestský hrad’ vo vybraných stredovekých

mestách na území Slovenska, „Historický časopis” 2012, č. 60(3),

485–500.

[17] Labuda J., Glanzenberg v Banskej Štiavnici. Archeolgický výskum

zaniknutej lokality, Slovenské Banské Múzeum, Banská Štiavnica

2016.

[18] Labuda J., Mestský hrad v Banskej Štiavnici a jeho vzťah k mestu,

„Archaeologia Historica” 1997, vol. 22/97, 191–198.

[19] Molenda D., Dzieje Olkusza do 1795 r., [w:] F. Kiryk, R. Ko

łodziejczyk, Dzieje Olkusza i regionu olkuskiego, t. 1, PWN,

Kraków 1978, 147–340.

[20] Kajzer L., Kołodziejski S., Salm J., Leksykon zamków w Polsce,

Arkady, Warszawa 2001.

[21] Badania 1979, Stary Olkusz, „Informator Archeologiczny” 1980,

187–188.

[22] Kouřil P., Prix D., Wihoda M., Středověké fortifikaca a „Jesenická

stezka” v údolí Čarne Opavy, „Archaeologia Historica” 1998,

vol. 23/98, 111–131.

[23] Łesiuk M., Stolarczyk T., Zamek Henryka I Brodatego w Rokitnicy

(Stanowisko 2, powiat złotoryjski) w świetle archiwaliów i prac

archeologicznych z 2011 r., „Śląskie Sprawozdania Archeo lo

giczne” 2012, t. 54, 223–242.

[24] Štefánik M., Gelnica, [w:] D. Dvořáková et al., Stredoveké hrady

na Slovensku. Život, kultúra, spoločnost, VEDA, Vydavateľstvo

Slovenskej akadémie vied; Historický ústav SAV, Bratislava 2017,

295–296.

[25]

Labuda J., Hrady Štiavnických vrchov – ich funkcja a vzájomné

interakcje, „Archaeologia Historica” 2002, vol. 27/02, 269–278.

[26] Skladaný M., Banská Bystrica, [w:] M. Štefánik, J. Lukačka et al.,

Lexikon stredovekých miest na Slovensku, Historický ústav SAV,

Bratislava 2010, 29–51.

[27] Fillová Ľ., Mácelová M., Šimkovic M., Opevnenie zestského hradu

Banskej Bystrici v 15. a na začiatku 16. storočia, „Archaeologia

Historica” 2002, vol. 27/02, 355–370.

[28] Štefánik M., Pukanec, [w:] M. Štefánik, J. Lukačka et al., Lexikon

stredovekých miest na Slovensku, Historický ústav SAV, Bratislava

2010, 361–370.

[29] Tepper T., Schloss Freudenstein, [w:] Y. Hoffman, U. Richter

(Hrsg.), Denkmale in Sachsen, Stadt Freiberg, Beiträge Band I,

Werbung & Verlag Freiberg, Freiberg 2002, 260–271.

[30] Jedynak Z., Lokalizacja średniowiecznego zamku bytomskiego

w świetle źródeł archiwalnych i badań archeologicznych, [w:]

Bytom i jego dziedzictwo w 750lecie nadania praw miejskich.

Materiały z interdyscyplinarnej konferencji naukowej w Bytomiu

w dniach 18–19 listopada 2004 r., Urząd Miejski w Bytomiu, Śląs

kie Centrum Dziedzictwa Kulturowego w Katowicach, Bytom–

Katowice 2004, 77–90.

[31] Chorowska M., Dudziak T., Jaworski K., Kwaśniewski A., Zamki

i dwory obronne w Sudetach, t. 2: Księstwo jaworskie, Instytut

Archeologii UWr, Wrocław 2009.

[32] Pierzak J., Zamek biskupów krakowskich w Sławkowie, Muzeum

Górnośląskie w Bytomiu, Bytom 2002.

Artykuł powstał dzięki finansowaniu stażu podoktorskiego z programu

Fuga 5 NCN nr 2016/20/S/HS3/00084.

The article was written during a postdoctoral internship financed by the

Fuga 5 NCN programme no. 2016/20/S/HS3/00084.

Streszczenie

Ze średniowiecznymi miastami górniczymi w Europie Środkowej związane były zamki położone zarówno w ich obrębie, jak i poza murami. Celem

artykułu jest wyjaśnienie, jakie były związki tych zamków z górnictwem i czym różniły się od zamków w miastach niezwiązanych z górnictwem.

W artykule omówiono położenie, formę i funkcje wybranych zamków z ośrodków górniczych o różnej wielkości. Zamki położone w obrębie murów,

jak w Kutnej Horze, Wieliczce czy Bochni, odgrywały rolę siedziby administracji, magazynów i zakładów rzemieślniczych. Podobnie funkcjonował

zamek w Kremnicy oraz położony poza centrum zamek w Bańskiej Szczawnicy. Były to obiekty o zróżnicowanej strukturze przestrzennej dostoso

wanej także do działalności w ramach przedsiębiorstwa górniczego. Związki z górnictwem są trudniejsze do udowodnienia w przypadku zamków

położonych w oddaleniu od miasta, przede wszystkim sugeruje je przestrzenna relacja ze złożami. Wydaje się, że takie zamki jak Edelštein w Zlatych

Horach, zamki w pobliżu Bańskiej Szczawnicy, Rokitnica koło Złotoryi czy zamek Rabsztyn pod Olkuszem miały na celu ochronę i kontrolę

obszarów górniczych. Wszystkie te obiekty pełniły ponadto liczne funkcje niezwiązane bezpośrednio z górnictwem.

Słowa kluczowe: miasto górnicze, zamek, średniowiecze

66 Paweł Cembrzyński

Abstract

Medieval mining towns in Central Europe were related with castles, both inside and outside of them. The aim of this article is to explain the relation

between those castles and mining and how they differed from castles in towns not associated with mining. The article discusses the location, form

and functions of selected castles from mining centres of different sizes. Castles located within the walls of towns, such as in Kutná Hora, Wieliczka

or Bochnia served as the seat of administration, warehouses and craftsmen’s workshops. The castle in Kremnica and the castle in Banská Štiavnica,

located outside the centre, functioned in a similar way. They spatial function was diversified and adapted also to the activities of the mining compa

ny. The link with mining is more difficult to prove in the case of castles located at some distance from the town. First of all, it is suggested by the

spatial relationship with deposits. It seems that castles such as Edelštein in Zlaté Hory, castles near Banská Štiavnica, Rokitno near Złotoryja or

Rabsztyn Castle near Olkusz were intended to protect and control mining areas. Moreover, they probably had numerous functions not directly rela

ted to mining.

Key words: mining town, castle, Middle Ages