Staromiejskie obwarowania Olsztyna w koncepcji miejskich plant – między konserwacją a kreacją

Maria Ludwika Lewicka

doi:10.5277/arc180405

Streszczenie

Tematem pracy jest konserwatorski proces przygotowania naukowych podstaw dla rozwiązań projektowych przyszłych plant w Olsztynie. W artykule przedstawiono efekt części prowadzonych przez autorkę od 20 lat badań: historycznych, architektonicznych z archeologią oraz konserwatorskich studiów przedprojektowych – wybranych pod kątem powiązań z realizacją plant według projektu wyłonionego w wyniku ogólnopolskiego konkursu architektoniczno-urbanistycznego. Omówiono też historyczną wartość staromiejskich obwodów obronnych oraz samą ideę miejskich plant. Konkurs na miejskie planty ogłosił Urząd Miasta w Olsztynie w 2017 r. Zwycięska praca będzie realizowana. Dokumentacje z dotychczasowych badań i studiów konserwatorskich nad średniowiecznymi obwarowaniami miasta i zamku stanowiły merytoryczną jej podstawę. Wyłoniony w konkursie projekt satysfakcjonuje pod względem poziomu opracowań kulturowych i projektowanych rozwiązań oraz uwzględnienia tego, co najistotniejsze w dorobku studialnym i badawczym przygotowanym w przeszłości na zamówienie służb konserwatorskich w Olsztynie. Na obszarze przyszłych plant zabytkowe budowle współistnieć będą ze współczesnymi obiektami staromiejskiej infrastruktury i zielenią parkową.

Słowa kluczowe:
zabytki
architektura-obronna
olsztyn
planty
konserwacja

Podgląd pełnego artykułu jest możliwy wyłącznie na większych ekranach.

2018

4(56)

DOI: 10.5277/arc180405

Maria Ludwika Lewicka*

Staromiejskie obwarowania Olsztyna

w koncepcji miejskich plant

– między konserwacją a kreacją

The Old Town fortifications in Olsztyn in the concept of

old town green belt

– between conservation and creation

Wprowadzenie

W staromiejskim krajobrazie Olsztyna dominują mo-

numentalne budowle o średniowiecznym rodowodzie:

Za mek Kapituły Warmińskiej, katedra Świę tego Jakuba

i Wieża Bramy Górnej tradycyjnie zwana Wysoką Bramą.

Autentyzm formy i materiału średniowiecznych budowli

oraz ich znaczenie przestrzenne są wartością nadrzędną

dla projektu przyszłych plant, skupionego na pozostało-

ściach miejskich murów obronnych i ziem nych formach

obwodu warownego

. Stan zacho wania ele men tów obwa-

rowań determinuje procesy ich utrwa lania, a w uzasadnio-

nych przypadkach również odtwarzania prze strzen nego

w zakresie zgodnym ze współczesną doktryną konserwa-

torską. Głównym celem jest ochrona zabytkowej materii

i jej form budowlanych, ar chitek tonicznych oraz ziem-

nych, poprzez ich identyfikację, dokumentację i konser-

* Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej/Faculty of Ar 

chi tecture, Warsaw University of Technology.

Stan prawnej ochrony dawnych obwarowań Olsztyna: w 1957 r.

wpi sano do rejestru zabytków zespół zamkowy z otaczającymi go mu 

rami obronnymi; założenie urbanistyczne starego miasta w granicach

50–100 m od zewnętrznej linii obwarowań miejskich; fragmenty go tyc

kich miejskich murów obronnych i Wysoką Bramę; w 1992 r. wpisano

do rejestru zabytków nawarstwienia kulturowe średniowiecznego sta re

go miasta i zamku (nr A435, C160) – zapisy transponowane do Stu

dium Uwarunkowań i Kie run ków Zagospodarowania Przestrzennego

m. Olsztyna, 2010.

Introduction

The Old Town in Olsztyn is dominated by monumen-

tal buildings whose origin goes back to the Middle Ages:

Warmia Chapter Castle, St James Cathedral and Upper

Gate Tower known as High Gate. The authenticity of the

forms and materials of the medieval buildings as well as

their significance in space are the primary value for the

design of the future old town green belt which focuses

on the remains of the city defensive walls and earth-

works

. The condition of the original defensive elements

determines the processes of their preservation and in jus-

tified cases also the spatial reconstruction in compliance

with the contemporary conservation doctrine. The main

objective is to protect the historic fabric and its building,

architectural, and earth forms by their identification,

documentation, and conservation. The contemporary

public functions in the old town space require the newly

The legal status of protection of old defensive facilities in Olsz-

tyn: the castle complex with the defensive walls surrounding it; the

urban complex of the old town located 50–100 m from the outside line

of defensive facilities; fragments of Gothic defensive city walls and

High Gate were listed in the National Inventory of Historic Monuments

in 1957; the cultural layers of the medieval old town and the castle (no.

A435, C160) – records shown in the Study of Conditions and Direc-

tions of Space Development for the city of Olsztyn, 2010 – were listed

in the National Inventory of Historic Monuments in 1992.

54 Maria Ludwika Lewicka

wację. Współczesne funkcje publiczne w przestrzeni sta-

romiejskiej wymagają loka lizowania w dawnym pasie

warownym nowo projekto wanych obiektów, włączanych

w historyczny krajobraz i środowisko. Idea realizacji

w Olsztynie miejskich plant jest in ter dys cy pli narnym za-

daniem projektowym opartym na podstawach diagnoz

historycznych, badań archeologicznych i ar chi tek to nicz

nych, konserwatorskich. Wynik

zorganizowanego przez

urząd miasta w Olsztynie ogólnopolskiego konkursu na

projekt plant, rozstrzygnięty w lipcu 2017 r., niebawem

uru chomi proces inwestycji miejskiej,

w której autentyzm

formy i substancji średniowiecznej współistnieć będzie

z kreacją nowych obiektów, wyrażającą dzisiejszą wrażli-

wość na harmonię i piękno.

Historyczna wartość

staromiejskich obwodów obronnych

Relikty średniowiecznych fortyfikacji polskich miast są

cennym dokumentem historii i spuścizną europejskiego

dziedzictwa kultury. Budowa i rozbudowy obwarowań

miejskich trwały przez wiek XIV, XV do początku XVI.

Wraz ze wzrastaniem ekonomicznej i samorządowej siły

mieszczaństwa oraz postępem technicznym w środkach

i sposobach walki obwarowania miejskie były modernizo-

wane. Zwielokrotniano linie obronne, podwyższano star-

sze mury, baszty i wieże, poszerzano i pogłębiano fosy,

wyjazdy z bram miejskich poprzedzano szyjami i barbaka-

nami, dodawano nowożytne dzieła zewnętrzne. U progu

renesansu większe miasta szczyciły się już kompletem

miejskiej zabudowy murowanej, wzniesionej w konstruk-

cji i architektonicznej szacie gotyckiej. Choć renesans, a na-

stępnie manieryzm i barok wprowadziły do architektury

i krajobrazu miast nowe formy, to mury miejskie w ich

głównym zrębie pozostawały w średniowiecznej utylitar-

nej formie z modernizacjami do broni palnej i artylerii.

Nowożytne formy zabudowy miejskiej współistniały z su-

rową, ceglaną lub kamienną, gotycką substancją murów

obronnych. Stan ten utrzymywał się w różnym stopniu do

końca XVIII w. niejako siłą przyzwyczajenia, bo rola mi 

litarna średniowiecznych obwarowań praktycznie skoń-

czyła się wraz z jego początkiem. Zły stan techniczny wy-

służonych murów obronnych był pierwszym powodem ich

rozbierania. Regulacje urbanistyczne z trasowaniem no-

wych wielkomiejskich arterii komunikacyjnych w XIX

i na początku XX w. automatycznie eliminowały kolidują-

ce z tymi zmianami obwarowania. Niestety, modernizacja

terenów publicznych przez usuwanie architektonicznego

dziedzictwa przeszłości była zjawiskiem występującym

w bardziej zasobnych miastach, które podobnie jak Olsz-

tyn osiągnęły w XIX w. potencjał ekonomiczny sprzyjają-

cy odśrodkowemu w stosunku do staromiejskiego centrum

rozwojowi aglomeracji. Refleksja i opamiętanie dawały

o sobie znać już w latach 80. XIX w. Przypadkowo odkry-

wane w tym czasie na Starym Mieście w Warszawie bu-

dowle obronne były zaskoczeniem i budziły entuzjazm,

a działo się to zaledwie 60 lat po ich kasacji, która objęła

nie tylko bramy miejskie z częścią murów obronnych, ale

i ratusze Starego i Nowego Miasta oraz zabudowę Przed-

nich Dziedzińców Zamku Królewskiego.

designed structures, which would blend in the historic

landscape and the surroundings, to be located in the

place where the historic old town defensive walls had

been built. The idea of designing the old town green belt

in Olsztyn is an interdisciplinary task based on historic

diagnoses as well as archeological, architectural, and

conservation studies. The results of the national compe-

tition organized by the city office in Olsztyn for the de-

sign of the old town green belt which were published in

July 2017 will soon trigger the urban investment process

where the authentic forms and medieval fabric will co-

exist with the newly developed structures, expressing

the present sensitivity to harmony and beauty.

The historic value of

old town defensive works

The medieval relics of fortified cities in Poland are

a precious document of historic and the European cul-

ture heritage. The city defensive works were constructed

and extended in the 14

and the 15

centuries, up to the

beginning of the 16

century. The city defensive facili-

ties were modernized along with the growth of the eco-

nomic and local government strength of the burghers as

well as the technical development of the means and

methods of warfare. New defensive lines were added,

older walls, curtain wall towers and other towers were

raised higher, moats were widened and deepened, fore-

gates and barbicans were added to exits from the city

gates, other modern outworks were built. At the begin-

ning of the Renaissance, major cities took pride in their

complete Gothic masonry architecture. Although the Re-

naissance, and later Mannerism and Baroque introduced

new forms in the city architecture and landscape, the

core structure of the city walls retained their medieval,

utilitarian forms slightly modified to accommodate fire-

arms and artillery. Early modern forms of urban archi-

tecture coexisted with the rough, brick or stone Gothic

substance of the defensive walls. Such a situation con-

tinued until the end of the 18

century somewhat by

force of habit as the military significance of the medi-

eval defensive works practically disappeared by then.

The poor technical condition of the old defensive walls

was the primary reason of their demolition. The urban

regulations with designing new traffic arteries in the 19

and at the beginning of the 20

century automatically

eliminated the defensive works which were in the way.

Unfortunately, the modernization of public areas by re-

moving the architectural heritage of the past occurred in

wealthier cities which, just like Olsztyn, reached the

economic potential in the 19

century which favored the

urban development. The reflection and selfcontrol be-

came evident already in the 1980s. The defensive works

which were discovered at that time by accident in the

Old Town in Warsaw were surprising and caused enthu-

siasm, and all this was happening only 60 years after

their demolition which included not only the city gates

with some parts of defensive walls but the town halls of

the New and Old Towns and the development of the

Outer Baileys of the Royal Castle as well.

Staromiejskie obwarowania Olsztyna /The Old Town fortifications in Olsztyn 55

Idea miejskich plant

Ochrona staromiejskich obwodów warownych i aran-

żacja na ich terenie zielonych plant sięgają w Polsce

1. połowy XIX w. Z powodzeniem zrealizowana w Kra-

kowie koncepcja plant jako parku miejskiego o wysokich

walorach przyrodniczych zmierzała do kreacji nowej ja-

kości terenu po zasypaniu fos i po rozbiórkach średnio-

wiecznych murów miejskich. Realizacja idei prowadzona

była według opracowanego projektu zieleni z wyekspo-

nowaniem fragmentów muru miejskiego z wieżą Bramy

Floriańskiej i Barbakanem. W Warszawie, w okresie pre-

zydentury Stefana Starzyńskiego, Jan Zachwatowicz

w la tach 1937–1938 zrealizował dla Starego Miasta po-

dobną, choć odmienną co do założeń programu konser-

watorskiego ideę dla międzymurza i fosy z odrestaurowa-

niem mostu Barbakanu Bramy Nowomiejskiej. Dokładnie

w tym samym czasie wykonywano w Olsztynie sondaże

archeologiczne zmierzające do uczytelnienia na po-

wierzchni terenu muru obronnego w zachodnim i wschod-

nim sąsiedztwie Wysokiej Bramy, rozebranego w po-

przednim stuleciu. Zamierzenia tego nie sfinalizowano

z powodu wybuchu II wojny światowej

. Realizację zie-

lonego pasa z wyeksponowaniem średniowiecznych mu-

rów obronnych w Warszawie kontynuowano po II woj

nie światowej jako element programu odbudowy Starego

Mia sta. Mury obronne przetrwały bombardowanie Sta-

rówki w 1944 r. i zachowały się do naszych czasów dzię-

ki mocnej strukturze i obudowaniu domami w XVIII i na

początku XIX w. W latach 50. i 60. XX w. poddano mury

restauracji z aranżacją fos miejskich i międzymurza ziele-

nią parkową. Wprowadzono kolorowo kwitnące drzewa

owocowe

, co mogło wynikać z XIXwiecznej tradycji

ogrodowej krakowskich Plant. Po epizodach negowania

zasadności ochrony staromiejskich dzielnic, rozmyślnie

niszczonych za pomocą decyzji urbanistycznych

, od lat

80. XX w. powszechna stała się postawa akceptacji dla re-

waloryzacji staromiejskich obwodów warownych. Studia

miast historycznych dowiodły wartości dawnych obwaro-

wań jako urbanistycznego buforu pomiędzy staromiejskim

jądrem a późniejszą aglomeracją oraz prozdrowotną rolą

tych obszarów.

W realizowaniu plant stan zachowania autentycznej

substancji zabytkowej jest istotny, ale nie najważniejszy.

Dzięki uformowaniu terenu parkowego chroniony jest hi-

storyczny pas wyznaczony podczas rozmierzania miasta

lokacyjnego, z przeznaczeniem na obwarowania. Przed-

miotem ochrony jest tradycja miejsca. Brak zachowania

obiektów obronnych nie musi przesądzać o rezygnacji

Dokumentacja fotograficzna z badań archeologicznych ze zbio

rów ówczesnego konserwatora zabytków w Królewcu jest prze cho wy

wana w Instytucie Sztuki PAN w Warszawie [1].

Projektowe rysunki – kolorowane na kalce technicznej – prze

cho wywane są w Archiwum Zakładu Architektury Polskiej Wydziału

Architektury Politechniki Warszawskiej.

Przykładem mogą być wybudowane we Wrocławiu na staro miej

skim terenie betonowe bloki mieszkalne przy linii XIIIwiecznych

murów obronnych i na terenie Nowego Miasta, którego zabytkowa za 

bu dowa, po II wojnie światowej w stanie ruiny, nadawała się do odbu

do wy na podstawie ikonografii historycznej.

The origin of the idea of old town green belts

The beginnings of the protection of old town defensive

works in Poland and designing green belts in their loca-

tion go back to the 1

half of the 19

century. The objec-

tive of the successful development of the old town green

belt in Cracow as a city park of great natural value was to

provide the areas of former moats and demolished medi-

eval city walls with new quality. The idea was implement-

ed according to the design of green areas with the display

of fragments of the city wall with Florian Gate and Barbi-

can. When Stefan Starzyński held the office of the mayor

of Warsaw, Jan Zachwatowicz in 1937–1938 implement-

ed a similar, yet slightly different in its conservation as-

sumptions, idea for the Old Town with the zwinger and

the moat, including the restoration of New Town Gate

Barbican Bridge. At the same time, archeological surveys

were conducted in Olsztyn aiming at displaying the de-

fensive wall which had been demolished in the previous

century on the surface of the area west and east of High

Gate. This idea, however, was not implemented as World

War II broke out

. The design of the green belt displaying

the defensive walls in Warsaw continued after World War

II as an element of the Old Town rebuilding program. The

original defensive walls survived the bombardment of the

Old Town in 1944 due to their durable structure and the

houses built on and around them in the 18

and at the be

ginning of the 19

century. The walls were restored in the

1950s and 1960s with the green areas in the park designed

in the city moats and the zwinger. Fruit trees were intro-

duced with colorful flowers

which might have resulted

from the 19

century garden tradition of the Planty (old

town green belt) in Cracow. After some time of denying

the reasonability of the protection of old town districts,

which were deliberately destroyed by urbanization deci-

sions

, the approach of full acceptance of the restoration

of old town defensive works became popular in the 1980s.

The studies of historic cities proved the value of old de-

fensive facilities as an urban buffer between old town

core and later agglomera tion as well as healthconducive

character of those areas.

When implementing the design of the

old town green

belt

, the condition of original, historic substance is sig-

nificant but not the most important. The historic belt de-

signed when the chartered town was laid out for defensive

purposes is protected due to the shape of the park area.

The object of the protection is the tradition of the site. The

lack of original defensive works does not have to deter-

mine the resignation from the development of the

old

Photographic documentation of the archeological studies from

the collection of the then conservation officer in Królewiec is held in the

Institute of Art at the Polish Academy of Sciences in Warsaw [1].

Design drawings – colored on tracing paper – held at the

Archives of the Department of Polish Architecture at the Faculty of

Architecture, Warsaw University of Technology.

A good example of that is the residential buildings made of con-

crete along the 13

century defensive walls in the Old Town as well as

in the New Town in Wrocław whose historic architecture, which was in

ruin after World War II, could be rebuilt on the basis of historic iconog-

raphy.

56 Maria Ludwika Lewicka

z utworzenia plant miejskich. Gdy zachowana jest spora

część budowli dawnego obwodu umocnień, ujawnia się

dążenie do pokazania możliwie największej części, a na-

wet całego planu obwarowań – jak w Olsztynie (il. 1).

Idea pełnej ekspozycji wynika ze świadomości wartości

tego dziedzictwa kulturowego oraz emocjonalnej więzi

z miastem jego władz i mieszkańców.

W zależności od stopnia zachowania historycznych

form i struktur staromiejskich obwarowań oraz stanu ich

naukowego udokumentowania stosuje się adekwatne me-

tody i rozwiązania rewaloryzacyjne. Im lepsze jest zacho-

wanie historycznych murów obronnych, jak na przykład

w Paczkowie czy Żarach, tym bardziej dominują konser-

watorskie działania utrwalającozachowawcze. Współcze-

sna kreacja uzupełnień przestrzennych i krajobrazowych

jest wówczas dopełniająca, drugoplanowa, a najczęściej

nawet zakazana! Narzędziem kreacji krajobrazowej staje

się komponowana zieleń i iluminacje nocne. Przy nikłym

stanie zachowania substancji zabytkowej inwencja twór-

cza autorów projektu zagospodarowania plant może wzra

stać. Dlatego każdy przypadek wymaga indywidualnego

rozpatrywania.

Uzasadnienie pokazania obwodu dawnych

obwarowań Olsztyna w koncepcji plant

Przez pięć stuleci obwód warowny z murami miej

skimi okalał stare miasto w Olsztynie, będąc elementem

jego struktury przestrzennej

[2], [3]. Wykonana około

połowy XIX w. inwentaryzacja budowlana północnego

fragmentu muru obronnego z basztami

oraz spory zbiór

fotografii murów obronnych z początku XX w. świadczą

o docenianiu ich wartości historycznej. Fotografie murów

ukazują ich wysłużenie i zły stan. Powstało kilka planów

forty fikacji miasta i zamku w ich ostatniej znanej formie

około 1800 r.

[4]. W początkach XX w. do spłyconych

Kalendarium: połowa XIV w. – budowa zamku, 1353 – lokacja

Olsztyna, 1378 – rozszerzenie lokacji o teren Nowego Miasta; 1378–

1425 budowa miejskich murów obronnych z prostokątnymi wykuszami,

z niskim murem z okrągłymi basztami. Bramy miejskie: Dolna, Górna

i Młyńska (od początku XVI w. jako Furta Młyńska). Furty: przy ka 

tedrze, przy Bramie Dolnej, Wodna. Zewnętrzny brzeg fosy od północy

i wschodu umocniono murem przeciwskarpy. Około 1480 r. do frontu

przedbramia Bramy Górnej dostawiono basztę ogniową i wyjazd uzys

kał postać barbakanu. W latach 1620, 1657, 1708 miały miejsce po żary

i rujnacje niszczące fortyfikacje, ale ich skutki naprawiano. Od po łowy

XVIII w. zaprzestano napraw i część murów obronnych prze kazano

w prywatne ręce. Pozostałe rozbierano: 1789–1790 barbakan Bramy

Górnej, 1805 basztę przy ul. Lelewela, 1806, 1820 basztę przy Bramie

Dol nej, lata: 1814, 1836, 1844, 1849 basztę z umocnieniami połud nio

wego odcinka muru niskiego i przeciwskarpy fosy, w 1846 rozebrano do

wysokości 1 m mur miejski przy Bramie Górnej; 1841 – za sypano fosę

przed Bramą Górną, a w początkach XX w. uformowano nasyp drogo

wy Zeppelin Strasse.

Inwentaryzacja budowlana muru i baszt w sąsiedztwie Targu

Ryb nego, rysunek Wronki z 1849 r., AP Olsztyn, sygn. Olsztyn 367

026027.

Plany dokumentujące obwarowania Olsztyna: plan opracowany

przez Wronkę, kopia z 1904 r.; Plan miasta i zamku według C. Stein

brechta, 1881 r.; Szkic fortyfikacji miejskich wykonany przez J. Guise

go, 1860; „Plan Olsztyna około 1800 r. według starych planów uzupeł

niony” według C. Wünscha, 1933; szkic umocnień miejskich Olsztyna,

town green belt

. When there are a lot of original struc-

tures of old defensive works, there emerges an attempt at

displaying as much as possible or even the whole defen-

sive design – like in the case of Olsztyn (Fig. 1). The idea

of complete display results from the awareness of the

value of the cultural heritage and the emotional bond be-

tween the city and its authorities as well as inhabitants.

Depending on the degree of preservation of the his-

toric forms and the structures of old town defensive works

as well as the condition of their scientific documentation,

adequate methods and restoration solutions are applied.

The better the preservation of historic defensive walls,

like for instance in Paczków or Żary, the more conserva-

tion and preservation activities. The contemporary cre-

ation of space and landscape infills is then complemen-

tary, secondary and most often just forbidden! The

landscape is then created with green areas and night illu-

minations. When the level of preservation of historic sub-

stance is low the creative invention of the authors of the

development design of the old town green belt can grow.

That is why each case should be considered separately.

The reasons for the displaying the historic

defensive works of Olsztyn in the concept of

the old town green belt

The Old Town in Olsztyn has been surrounded by the

city defensive walls, which have been an element of its

spatial structure, for five centuries

[2], [3]. The building

survey conducted in the middle of the 19

century of the

north section of the defensive wall with towers

and a large

collection of photographs of the defensive walls from the

beginning of the 20

century testify to the appreciation of

their historic value. The photographs of the walls demon-

strate their long use and poor condition. There were devel-

oped several plans of the fortification of the city and the

castle in their latest known form around 1800

[4]. The east

Historic chronology: middle of the 14

century – construction of

the castle, 1353 – city charter awarded to Olsztyn, 1378 – city charter

extension to the New Town; 1378–1425 construction of the city defen-

sive walls with rectangular bay windows, with a low wall with round

towers. City gates: Lower gate, Upper Gate and Mill Gate (since the

beginning of the 16

century known as Mill Door). Doors: Water Door

by the cathedral at Lower Gate. The outside moat bank from the north

and east was strengthened with a counterscarp wall. Around 1480 a fire

tower was annexed to the front of the foregate of Upper Gate and the exit

turned into a barbican. In 1620, 1657, 1708, some fires broke out and the

fortifications were devastated but their results were repaired. The repairs

stopped in the middle of the 18th century and some part of the defensive

walls became privately owned. The rest was demolished: 1789–1790 the

barbican of Upper Gate, 1805 the tower at Lelewela Street, 1806, 1820

the tower at Lower Gate, 1814, 1836, 1844, 1849 the defensive tower in

the south section of the low wall and the moat counterscarp, in 1846 the

city wall at Upper Gate was demolished up to the height of 1 m; 1841

– the moat was filled up in front of Upper Gate and a road embankment

Zeppelin Strasse was formed at the beginning of the 20

century.

The survey of the wall and the towers in the vicinity of Fish

Market, drawing by Wronka from 1849, AP Olsztyn, signed Olsztyn

367026027.

Plans documenting the defensive works in Olsztyn: plan devel-

oped by Wronka, copy from 1904; Plan of the city and the castle by

C. Steinbrecht, 1881; sketch of the city fortifications by J. Guise, 1860;

Staromiejskie obwarowania Olsztyna /The Old Town fortifications in Olsztyn 57

nasypami fos, wschodniej i północnej, wkroczyła zabudo-

wa. Przez północną fosę w sąsiedztwie Wysokiej Bramy

wytyczono na nasypie drogowym ulicę łączącą nowe cen-

trum (historyczne Górne Przedmieście) ze staromiejskim

Targiem Rybnym. Niekontrolowane pod względem kon-

serwatorskim działania branży kanalizacyjnej po 1945 r.

niszczyły pozostałości tkwiące w strefie archeologicz

nej w sąsiedztwie zamku i na północnym obrzeżu Tar

gu Rybnego. Na skutek wymienionych działań północ

ny front starego miasta pozbawiono murów obronnych.

Nad splantowanym obszarem dominuje wieża Wyso

kiej Bramy – ikona Olsztyna

. Ocalały też z rozbiórek

trzony murów obronnych, pełniące funkcję konstrukcyjną

skar powania wysokiego ziemnego zbocza koryta Łyny

od strony południowej i wschodniej średniowiecznego

miasta. Pozostały również trzony murów obudowywane

i nadbudowywane od XVIII w. tzw. budami, czyli doma-

mi na murze [5]. Ich charakterystyczna forma ma dziś

specjalną wartość historyczną i kulturową, stanowiąc

atrakcyjny fragment plant.

IS PAN; „Olsztyn w wiekach wczesnych” według A. Funka, publikacja

H. Bonka, 1930; „Górne Przedmieście Olsztyna”, Plan Beckera, 1807.

Ocalała dzięki walorom utylitarnym i urodzie średniowiecznej

budowli, adaptowana na więzienie.

and west moats which were shallowed by structural fills

were developed with buildings at the beginning of the 20

century. A street was made on a road embankment con-

necting the new center (historic Upper Suburb) with the

old town Fish Market across north moat close to Upper

Gate. The sewage systems operations, uncontrolled in re-

spect of conservation, which were conducted after 1945 in

the area destroyed the archeological remains near the cas-

tle and to the north of Fish Market. As a result the defen-

sive walls disappeared from the north front of the old

town. The tower of Upper Gate – the highlight of Olsztyn

– dominates the plain area around it

. There are original

cores of the defensive walls which survived the demoli-

tions and retained the high slope face of the river bed of the

Łyna River from the south and east sides of the medieval

city. The so called wall houses were built in and on the

original walls in the 18

century [5]. Their characteristic

forms are today of special historic and cultural value, pro-

viding an attractive fragment of the

old town green belt

“Plan of Olsztyn from around 1800 based on old plans supplemented”

by C. Wünsch, 1933; sketch of the city defensive facilities of Olsztyn,

IS PAN; “Olsztyn in the early ages” by A. Funk, publication by H. Bonk,

1930; “Upper Suburb of Olsztyn”, Plan by Becker, 1807.

Survived due to the utilitarian qualities and the beauty of the

medieval structure, converted into a prison.

Il. 1. Plan Starego Miasta w Olsztynie (oprac. M.L. Lewicka 2007, 2017)

Fig. 1. Plan of the Old Town in Olsztyn (by M.L. Lewicka 2007, 2017)

Legenda/Legend

linia ciągła – zachowane odcinki murów/continuous line

– sections of original wall,

linia przerywana – relikty zidentyfikowane w badaniach

archeo logicznych/broken line – relics identified in

archeological studies;

1 – Zamek Kapituły Warmińskiej/Warmia Chapter Castle,

2 – baszta bramna zamku/castle gate tower,

3 – basteja podwala zamku/castle berm round bastion,

4 – wschodnia brama zamku/east castle gate,

5 – baszta bramna zamku/castle gate tower,

6 – budynek straży/guard house,

7 – podwale zamku z narożną basztą/castle berm with

corner tower,

8 – mur grodzy i przeciw skarpy fosy – mur szyjowy

Bramy Młyńskiej/cofferdam and moat counterscarp wall

– neck wall of Mill Gate, 9 – fortyfikacje ze „złamaną

basztą”/fortification with “broken tower”,

10 – wolnostojący fragment muru/free standing wall,

11 – fragment podwala/section of castle berm,

12 – relikty 2 linii obwarowań/relics of the 2

line of

defensive works,

13 – dwie prze strzenne linie muru z basztą muru niskiego/

two lines of wall with low wall tower,

14, 15 – mur przeciwskarpy fosy/moat counterscarp wall,

16 – baszta/tower,

17 – mury z „budami” z XVIII–XIX w./walls with “wall

houses” from the 18

–19

century,

18 – restauro wany mur z nowymi domami na murze/wall

with new houses on the wall under restoration,

19, 20 – mur obronny skarpujący wysoki brzeg miasta od

rzeki w części nadbudowany domami na murze XVIII–XX w.

/defensive wall retaining high bank of the city against the

river with wall houses from 18

–20

centuries,

21, 22 – relikty muru konserwatorsko nadbudowane/relics

of the wall built under conservation supervisions,

23 – wolnostojący fragment muru/free standing wall

58 Maria Ludwika Lewicka

Zachowane fragmenty murów obronnych poddawano

konserwacji z elementami restauracji, dążąc od lat 50.

XX w. do wypracowania miejscowego stylu dla uzupeł-

nień konserwatorskich. Na początku XXI w., podczas

prac konserwatorskich dostawiono do zachodniego boku

Bramy Górnej rekonstrukcję fragmentu miejskiego muru

wysokiego jako obiektu dydaktycznego i zarazem pod-

parcie boku wieży

Staromiejskie obwarowania Olsztyna

w badaniach archeologicznych

Odkrycia dokonywane w latach 70. i 80. XX w. pod-

czas nadzorów archeologicznych w trybie badań ratowni-

czych dostarczały zwiastunów formy i kształtu obwaro-

wań miasta lokacyjnego. Na przełomie XX i XXI w.

stacjonarnymi badaniami archeologicznymi i pracami

konserwatorskimi objęto najpierw wschodni front przy

katedrze na całej szerokości obwarowań łącznie z murem

przeciwskarpy fosy miejskiej

[6]. W 2003, 2004 r. prze-

prowadzono badania siedziby straży zamkowej, budynku

znanego pod nazwą Magazynu Solnego. Objęły też połu-

dniową kurtynę obronną zamku i elementy cylindrycznej

baszty z początku XVI w., flankującej niegdyś zachodni

wjazd do warowni

. W 2006 r. odsłonięte zostały budow-

le Bramy Młyńskiej zachowane w postaci murowanych

z eratycznego kamienia cokołów i ław fundamentowych

z najstarszym punktem obrony tego zespołu, narożną

basztą i nowszą furtą, której powstanie można wiązać z oso-

bą Mikołaja Kopernika [7]

. Ujawniono wówczas nikłe

relikty muru miejskiego pomiędzy zamkiem a Bramą

Górną [8]. W dalszych latach odkopano dwie linie muru

obronnego z basztami na wschodnim odcinku frontu pół-

nocnego [9]. W roku 2011 rozpoczęto badania przed wie-

żą Wysokiej Bramy. Wraz z odkryciem reliktów baszty

typu rondela [10], głównego elementu XVwiecznego

barbakanu, ujawniła się z wielką siłą emocjonalna war-

tość znaleziska. Mieszkańcy Olsztyna godzili się z trwa-

jącym siedem lat paraliżem komunikacyjnym w obrębie

pl. Jedności Słowiańskiej oraz kolejnymi etapami badań

archeologicznych. W tym czasie wykonano też badania

umocnień wschodniego i północnego podwala zamku z nad-

rzeczną basteją i murami grodzącymi fosę od strony Bramy

Młyńskiej. Na wschodnim froncie miasta, w sąsiedztwie

Projekt rekonstrukcji: Marek Kowalczyk, autor badań archi tek

tonicznych wieży, 2005. Prace restauratorskie na ścianach wieży pro

wadził Międzyuczelniany Instytut Konserwacji i Restauracji Dzieł

Sztu ki przy Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie.

Badania archeologiczne w pasie staromiejskich obwarowań

Olsztyna prowadzi od lat 90. XX w. głównie Adam Mackiewicz z ze 

społem, w trybie ratowniczym i stacjonarnym, zapewniając ich meryto

ryczną ciągłość.

Badania prowadził Międzyuczelniany Instytut Konserwacji przy

ASP w Warszawie pod kierunkiem A. Kossa, 2004. W ramach zadania

autorka wykonała badania architektoniczne, studia i projekt kon ser wa

torski (współpraca z M. Kowalczykiem) dla budynku straży zamkowej

(Magazynu Solnego) z XVII w.

Budowa Furty Młyńskiej przypada na okres urzędowania Miko

łaja Kopernika na zamku w Olsztynie, a to przesądza o jego udziale w tej

budowie, spowodowanej utratą Bramy Młyńskiej na skutek awarii bu 

dowlanej baszty ją flankującej.

Since the 1950s, the objective of conservation and res-

toration of the original fragments of defensive walls has

been to preserve them in a local conservation style. Dur-

ing the conservation work conducted at the beginning of

the 21

century, a reconstructed fragment of the high city

wall was annexed to the west side of Upper Gate for edu-

cational purposes and to support the tower

The Old Town defensive works in Olsztyn

in archeological studies

The discoveries made in the 1970s and the 1980s dur-

ing archeological site visits connected with rescue opera-

tions provided some information about the form and de-

velopment of the chartered city defensive works. At the

turn of the 20

and the 21

centuries, the stationary ar-

cheological studies and conservation work first covered

the east front by the cathedral – the whole cross section of

the defensive works, including the city moat counterscarp

wall

[6]. The studies conducted in 2003, 2004 regarded

the castle guard house known as Salt Warehouse as well as

the south castle defensive curtain with some elements of

the cylindrical tower from the beginning of the 16

cen-

tury which once was flanking the west entrance to the cas-

tle

. The original structures of Mill Gate were uncovered

in 2006 in the form of masonry basecourses made of gla-

cial erratics and foundation footing with the oldest point

of defense in that complex, the corner tower and newer

gate whose origin can be connected with Nicolaus Coper-

nicus [7]

. Some relics of the city wall were discovered

then between the castle and Upper Gate [8]. Two lines of

the defensive wall with towers in the east section of the

north front were unearthed later [9]. The year 2011 ini-

tiated the studies in front of High Gate. The discovery of

some relics of a roundel tower [10], the main element of

the 15

century barbican, resulted in an emergence of

strong emotional value of the find. The citizens of Olsztyn

were willing to tolerate seven years of gridlock in the area

of Jedności Słowiańskiej Square and the next stage of ar-

cheological studies. The studies of the defensive facilities

in the east and north of the castle berm were conducted at

the same time, including the round bastion by the river

and the walls by the moat at Mill Gate. A round bastion

was unearthed in the slope face by old Water Gate on the

east front of the city near the cathedral. The archeological

Reconstruction project: Marek Kowalczyk, author of architec-

tural studies of the tower, 2005. Restoration work on the walls of the

tower was conducted by the Interacademic Institute of Conservation and

Restoration of Art at the Academy of Fine Arts in Warsaw.

The archeological studies on the old town defensive works in

Olsztyn have been conducted since the 1990s mainly by Adam Mackie-

wicz with his team to repair and maintain their continuity.

The research was conducted by the Interacademic Institute of

Conservation at the Academy of Fine Arts in Warsaw led by A. Koss,

2004. The task included the author conducting architectural research,

studies, and conservation project (cooperation with M. Kowalczyk) of

the guard house (Salt Warehouse) from the 17

century.

The construction of Mill Door took place when Nicolaus Coper-

nicus was in chargé of the castle in Olsztyn and this determines his

participation in the construction caused by the loss of Mill Gate as a result

of the construction failure of the tower adjacent to it.

Staromiejskie obwarowania Olsztyna /The Old Town fortifications in Olsztyn 59

katedry odkryto spod ziemnego stoku basteję przy dawnej

Furcie Wodnej. Badania archeologiczne w rejonie Bramy

Młyńskiej i Bramy Górnej ujawniły istnienie strategicz-

nych dla miasta budowli obronnych, dotąd nieznanych

nauce, nawet badaczom i dokumentalistom sprzed końca

XIX i początku XX w., mającym lepszy niż my dziś do-

stęp do archiwaliów.

Planty w Olsztynie

– rola i metoda przedprojektowych

studiów konserwatorskich

Olsztyn lokowano na terenie o mocno zróżnicowanej

konfiguracji, do której dopasowywano ukształtowanie i ro-

dzaj obwarowań. Stąd wielość występujących form budow-

lanych i typów obiektów warownych, niejednokrotnie za-

skakujących badaczy swym istnieniem i kształtem.

Również stan zachowania staromiejskich struktur wa-

rownych Olsztyna jest zróżnicowany. Przed pracami pro-

jektowymi należało określić cechy i charakter terenowej

ekspozycji konserwatorskiej, by była spójna pod wzglę-

dem krajobrazowym i urbanistycznym z istniejącymi, za-

chowanymi i już konserwatorsko opracowanymi elemen-

tami dawnego obwodu obronnego [11]. Waloryzacja

kon serwatorska objęła cały warowny obwód Starego Mia 

sta wraz z zamkiem

. Dla uporządkowania analiz i przy-

szłych opracowań projektowych, zadań inwestycyjnych

i innych potrzeb podzielono plan staromiejskiego obwodu

na 12 odcinków (il. 2).

Odcinki charakteryzują się podobnym stanem zacho-

wania budowli, formy i struktury budowlanej oraz ekspo-

zycji w krajobrazie miasta. Badania obejmowały całą

szerokość pasa obronnego z fosą oraz ziemnymi elemen-

tami skarp i przeciwskarp. Na odcinkach nr 1, 2, 4, 5, 7

mury obronne są w różnym stopniu zachowane prze-

strzennie. Na dalszych (6, 7, 8

, 9) mury mają postać

podziemnych reliktów i w większości były przedmiotem

badań archeologicznych.

Punktem wyjścia i podstawą konserwatorskich decyzji

projektowych jest wiedza o pierwotnej formie i funkcji

dzisiejszego reliktu, który ma podlegać utrwaleniu i uczy-

telnieniu w staromiejskiej przestrzeni krajobrazowej.

Dawne relacje wysokościowe są istotne dla oddania

w projekcie sugestii formy obiektu. Odwracanie histo-

rycznych relacji wysokościowych będących immanentną

cechą funkcji zabytku obronnego (np. wieżamur obron-

ny) jest zaburzeniem, które wprowadza dezinformację

i zakłamanie edukacyjnego przekazu. Uznając zasadę, że

studialny model formy pierwotnej musi poprzedzać pro-

jektowanie ekspozycji reliktów w środowisku i krajobra-

zie, powstały tego typu studia na zamówienie miejskiego

konserwatora zabytków w Olsztynie [12].

Pracę studialnokonserwatorską wykonała autorka na zamówie

nie miejskiego konserwatora zabytków w Olsztynie.

Dotyczy fragmentu muru obronnego przy Targu Rybnym, gdzie

po 1945 r. zlokalizowano betonowy zasobnik kanalizacji miejskiej na

fragmencie odcinka 8, prawdopodobnie niszcząc przy tym relikty muru

obronnego.

studies in the area of Mill Gate and Upper Gate uncovered

the existence of defensive facilities of strategic impor-

tance for the city which had been unknown earlier even to

the researchers and documentalists from the end of the

and the beginning of the 20

century who had a bet-

ter access to archives than today.

The old town green belt in Olsztyn

– role and method of pre-design

conservation studies

Olsztyn was originally located in a highly varied area

which determined the form and shape of its defensive

works. That is why their forms and types are so diversi-

fied and often surprising to the researchers.

The level of preservation of the old town defensive

structures in Olsztyn varies. The features and the charac-

ter of the conservation site exposure should be determined

before design work so that it would blend in the landscape

and urban appearance of the existing, original and already

restored elements of old defensive works [11]. The con-

servation restoration covered all old town defensive fa-

cilities as well as the castle

. For the purpose of ordered

analyses and future design work, as well as investment

The study and conservation work conducted by the author was

commissioned by the city conservation officer in Olsztyn.

Il. 2. Stare Miasto w Olsztynie. Podział obwodu staromiejskich

obwarowań na odcinki badawcze (oprac. M.L. Lewicka, 2007)

Fig. 2. Division of old town defensive works in Olsztyn

into study sections (by M.L. Lewicka, 2007)

60 Maria Ludwika Lewicka

Staromiejskie obwarowania Olsztyna

– charakter i stan zachowania

Mury obronne zachowane przestrzennie

1. Mury obronne funkcjonujące jako kurtyny obronne

i zarazem konstrukcyjne mury utrzymujące nasypy ziem-

ne: odcinki 10, 11, 12 – mury parchamowe zamku zacho-

wane do poziomu chodników straży. W zachodniej kurty-

nie z dwu baszt bramnych zachowana północna. Odcinek

5 – zachowana cała szerokość systemu obronnego z mu-

rem przeciwskarpy fosy. Mur wysoki przy katedrze pod-

dano w XXI w. restauracji z odtworzeniem ceglanego

trzonu i zadaszenia baszty muru niskiego. Odcinek 2 –

miejski mur obronny utrzymujący wysoką skarpę rzecz-

ną, nadbudowywany „domami na murze”. Mury o spe-

cjalnie wysokiej wartości kulturowej mimo rozebrania

bojowych ganków i ich nadbudowy domami od strony

uliczki przymurnej; element urbanistyczny staromiejskie-

go krajobrazu z utrwalonym autentyzmem procesów

dziejowych, ich formą i patyną. Odcinek 10 – kurtyna

północna zamku, niszczona w XIX w. i prowizorycznie

w XX w. naprawiana; jej średniowieczna kamienna pod-

stawa przysłonięta wtórnymi nasypami. Odcinek 4 – śre-

dniowieczny mur obronny (zlokalizowany na płaskim

terenie), adaptowany (XIX w.?) na cele mieszkalne, zaś

jego południowy odcinek nadbudowany w 2. połowie

XX w. stylizacją „domów na murze”.

2. Wolnostojące obiekty i fragmenty muru obronnego:

odcinek 7 – wieża Bramy Górnej w końcu XIX w. podda-

na restauracji z rekonstrukcją szczytów; na początku

XXI w. zakonserwowano mury elewacji (il. 3), dla celów

edukacyjnych odtworzono fragment miejskiego muru

wysokiego z blankami i gankiem obrońców. Odcinek 12

– mur w fosie zamku

i odcinek 9 – mur w zespole Bra-

my Młyńskiej. Oba fragmenty muru zachowane są do wy-

sokości chodnika obrońców z fragmentem przedpiersia

bez blanek, oba po zachowawczych pracach konserwa

torskich. Odcinek 12 – wschodni fragment południowej

kurtyny zamku wymaga interpretacji badawczej i konser-

watorskiego opracowania na podstawie badań archi tek 

tonicznych

. Odcinek 1 – konserwatorsko opracowa

na nadbudowa reliktów muru obronnego jako niski ciąg

o zmiennej wysokości o walorze krajobrazowym.

Relikty muru obronnego i obiektów warownych

zachowane pod poziomem dzisiejszego terenu

– wskazane do wyeksponowania na powierzchni

Historycznie, grunt i wody fosy stykały się tylko z ka-

miennym cokołem budowli obronnych. Wtórne dla obwa-

rowań nasypy niwelacyjne z XIX i XX w. spoczywają na

ceglanych trzonach murów obronnych, powodując ich

korozję. Zmiany aktualnej formy ukształtowania po-

Program pierwszych prac konserwatorskich na tym odcinku

ustalił w końcu lat 50. XX w. prof. Bohdan Guerquin.

Element wtórny kryjący pierwotny – prawdopodobne wyjście

z zamku do fosy i ogrodów zamkowych.

projects and other needs, the plan of old town defensive

works was divided into 12 sections (Fig. 2).

The sections demonstrate a similar level of preserva-

tion of original buildings, forms, and structures as well as

exposure in the city landscape. The studies covered the

whole cross section of the defensive walls with the moat

and earthen elements of scarps and counterscarps. The

degree of spatial preservation of the original defensive

walls in section 1, 2, 4, 5, 7 varies. The remaining original

walls (6, 7, 8

, 9) have the form of underground relics

and they are mostly subject to archeological studies.

The starting point and the basis of the conservation

project decisions is the knowledge of the original form

and functions of the relic which is supposed to be pre-

served and exposed in old town landscape. Old height

relationships are important to render the suggestion of the

forms of structures in the project. The disturbance of his-

toric height relationships, being inherent features of the

functions of historic defensive structures (e.g. towerde-

fensive wall), is a deviation that provides false informa-

tion and erroneous educational content. Following the

principle that a study model of the original form must pre-

cede the design of exposed relics on the site and the land-

scape, such studies were commissioned by the city con

servation officer in Olsztyn and they were developed [12].

The Old Town defensive works in Olsztyn

– character and level of preservation

Spatially preserved original defensive walls

1. The defensive walls, operating as defensive curtains

as well as structural walls retaining earth embankments:

section 10, 11, 12 – zwinger walls of the castle preserved

up to the level of wall walks. Out of two gate towers in

west curtain, the north tower is original. Section 5 – orig-

inal whole section of the defensive system with the moat

counterscarp wall. The high wall by the cathedral was re-

stored in the 21

century with its brick core and the low

wall tower roof. Section 2 – city defensive wall retaining

high river embankment with “wall houses” on it. Espe-

cially high cultural value walls in spite of the demolition

of guard porches and wall houses from the wall street;

urban element of old town landscape with imprinted au-

thenticity of historic processes, their form and patina.

Section 10 – north curtain of the castle, destroyed in the

19th century, makeshift repairs in the 20

century; its me-

dieval stone basecourse covered with embankments. Sec-

tion 4 – medieval defensive wall (located on flat area),

converted (the 19

century?) for residential purposes; its

south section with “wall houses” built on it in the 2

half

of the 20

century.

2. Free standing structures and fragments of the defen-

sive wall: section 7 – tower of Upper Gate was restored at

the end of the 19

century, including a reconstruction of

Regards a fragment of the defensive wall by Fish Market where

the city sewage tank made of concrete was found after 1945 in section

8, most probably damaging the relics of the defensive wall.

Staromiejskie obwarowania Olsztyna /The Old Town fortifications in Olsztyn 61

gables; the facade walls were secured at the beginning of

the 21

century (Fig. 3), a fragment of the city high wall

was reconstructed for educational purposes with crenella-

tion and a guard porch. Section 12 – wall in the castle

moat

and section 9 – wall in Mill Gate complex. Both

fragments of the wall are preserved up to the height of the

wall walk with a fragment of breastwork with no battle-

ment, both after maintenance conservation work. Section

12 – east fragment of south curtain of the castle requires

research interpretation and conservation study on the ba-

sis of architectural work

. Section 1 – conservation study

of low structure of various height on the relics of the de-

fensive wall, providing landscape quality.

Relics of the defensive wall and works preserved

underground – selected to be displayed

above the ground

Historically, the ground and the water of the moat were

in contact only with the stone basecourse of defensive

works. The embankments which were made later (in the

and the 20

century) rest on brick cores of defensive

The program of the first conservation work in this section was

agreed at the end of the 1950s by Professor Bohdan Guerquin.

Secondary element covering the original element most probably

of the exit from the castle to the moat and the castle gardens.

wierzchni terenu i jego aranżacji będą uwalniać zabytko-

wy mur z zasypów i odsłaniać lica, które historycznie

były odsłonięte. W ramach działań konsolidacyjnych i re-

integracyjnych przewidziane jest odtwarzanie niektórych

utraconych przez budowle warowne części w celu uczy-

telnienia ich lokalizacji, przebiegu lub gabarytu. Forma

i zakres odtworzeń murowych oraz zasięg usuwania XIX-

wiecznych nasypów niwelacyjnych wynikają z przesła-

nek konserwatorskich, krajobrazowych, urbanistycznych,

edukacyjnych i funkcjonalności terenu. Wymienione za

bie-

gi dotyczą: odcinka 5 – basteja przy dawnej Furcie Wod nej

i mur przeciwskarpy fosy miejskiej; odcinka 6 – mury:

wysoki i niski w obrębie skweru; odcinka 7 – zespół bu-

dowli obronnych Bramy Górnej z szyją bramną, basztą

barbakanu i filarami mostu przez fosę; odcinka 8 – mur

wysoki – kamienny cokół wschodniej części odcinka – do

odsłonięcia z zasypu, odsłonięcie i nadbudowa muru prze

ciwskarpy fosy miejskiej

; odcinka 9 – możliwe utworze-

nie ekspozycji „złamanej baszty” i pierwszej Bramy Młyń-

skiej; odcinka 10 – mur niski podwala zamku od strony

fosy z basteją nad Łyną i z węzłem murów w fosie zamko-

wej przy narożnej baszcie podwala i murze grodzy; nad-

rzeczna basteja (na powierzchni gruntu utrwalona) – wska-

Badania archeologiczne muru przeciwskarpy w 2018 r. prze pro

wadził A. Mackiewicz.

Il. 3. Olsztyn. Odcinek 8–9. Średniowieczne fortyfikacje północnego frontu miasta od Bramy Górnej do Bramy Młyńskiej.

Studia gabarytu i planu murów obronnych w 2. połowie XIV–k. XV w. wyko nano na bazie pomiarów z XIX w.,

fotografii z początku XX w. i badań archeologicznych z 2006 r.: a – widok, b – rzut (oprac. M.L. Lewicka, 2010)

Fig. 3. Olsztyn. Section 8–9. Medieval fortifications of the north front of the city from Upper Gate to Mill Gate.

The studies of the dimensions and layout of the defensive walls in the 2

half of the 14

century and the end of the 15

century were conducted

on the basis of the measurements from the 19

century, photographs from the beginning of the 20

century and archeological studies from 2006:

a – elevation, b – plan (by M.L. Lewicka, 2010)

62 Maria Ludwika Lewicka

zana do konserwatorskiej nadbudowy; odcinka 11 – relikt

południowej bastei bramy zamku (utrwalony na powierzch-

ni gruntu) wskazany do konserwatorskiej nadbudowy.

Obiekty niezachowane przestrzennie,

dla których są przekazy historyczne i znana lokalizacja

Problem odnosi się głównie do terenów komunikacji

kołowej i pieszej. W zależności od uwarunkowań środowi-

skowych działania konserwatorskie polegają na oznacze-

niu na powierzchni terenu miejsc lokalizacji budowli

obronnych z pokazaniem geometrii ich kształtu, parame-

trów z sugestią materiału, z którego były wykonane (kamień,

cegła). Dotyczy odcinka 3 – plan Bramy Dolnej w pasie

drogowym (poza ciągiem komunikacji, odsłonięcie ka-

walls, causing their corrosion. The changes to the current

landscape and its layout shall unearth the historic wall and

expose the face which was originally visible. The con-

solidation and reintegration activities shall include the

reconstruction of some lost elements of the defensive

structures to show their location, layout or dimensions.

The form and extent of the wall reconstructions as well as

the scope of the removal of the 19

century leveling em-

bankments are determined by the assumptions made in

respect of conservation, landscape, urbanization, educa-

tion and use of terrain. The operations regard the follow-

ing: section 5 – round bastion by old Water Door and the

city moat counterscarp wall; section 6 – high and low

walls in the area of the square; section 7 – complex of

defensive works of Upper Gate with gate neck, barbican

tower and the pillars of the bridge across the moat; section

8 – high wall – stone basecourse of east part of the section

– to be exposed from the embankment, unearthing and

vertical extension the city moat counterscarp wall

; sec-

tion 9 – possible display of “broken tower” and the first

Mill Gate; section 10 – low wall of the castle berm from

the side of the moat with a round bastion by the Łyna

River and the walls in the castle moat by the corner tower

of the berm and separation wall; round bastion by the

river (preserved at ground level) – for vertical extension;

section 11 – relic of south castle gate round bastion (pre-

served at ground level) for vertical extension.

Unpreserved spatial structures

with historical records and known location

The problem regards mainly the areas of vehicle and

pedestrian traffic. Depending on local conditions, the

conservation activities include marking the location of

defensive works on the ground with their shape, param-

eters, suggesting the material which was used originally to

build them (stone, brick). Section 3 – plan of Lower Gate

within the road lane (beyond circulation path, exposure of

the stone basecourse of the round bastion with brick verti-

cal extension); point of contact between section 4 and 5

(Staszica St.) – plan of two lines of the city wall; point of

contact between section 5 and 6 (Lelewela St.) – plan of

two lines of the city wall and the moat counterscarp wall.

Jedności Słowiańskiej Square

in front of High Gate

– cultural heritage of the place

The cultural heritage hidden under Jedności Sło wiań

skiej Square was unearthed in 2011–2014, including the

exposure of the walls of the rectangular foregate built

along with Upper Gate in the 2

half of the 14

century.

It led the traffic from the city directly along the axis of the

gate. The original threshold width of the way in its front

wall is filled up with a wall of a younger structure with

the remains of its gate. The unearthed relics of the struc-

Archeological studies of the counterscarp wall were conducted

in 2018 by A. Mackiewicz.

Il. 4. Wieża Wysokiej Bramy od strony Starego Miasta.

W 2005 r. przeprowadzono powierzchniową konserwację jej murów,

w przejeździe zamontowano bronę, a do niszy nad przejazdem

powrócił wizerunek Matki Bożej z Dzieciątkiem osadzony

w tym miejscu w XVIII w. (fot. M.L. Lewicka)

Fig. 4. High Gate Tower from the direction of Old Town.

In 2005, the surface conservation of its walls was conducted;

a portcullis was installed in the gateway and a depiction of the Virgin

with Child which was originally placed there in the 18

century

was put back in the recess above the gate (photo by M.L. Lewicka)

Staromiejskie obwarowania Olsztyna /The Old Town fortifications in Olsztyn 63

ture proved the existence of a barbican in front of Upper

Gate (Fig. 4). The interior of this massive structure was

filled with a lot of artifacts of museum value – storage of

stone and cast iron cannonballs, ceramic shells, coins, ce-

ramic pipes. The discovery changed the way of thinking

about the future development of the square in front of

High Gate and boosted the preparation to complete the

old town green belt.

The barbican tower was built around 1480. The stone

basecourse has a shape of a round bulging horseshoe an-

nexed to the front of the foregate wall. It has a casemate

with two shooting stations for hand cannons on the sides

of the adjacent sections of the moat bottom, ground floor

at the level of the moat bottom, remains of entrance to the

tower from side and the level of the gateway [13]. The

surround of the shooting stations and the structure of the

ceiling with joist pockets are made of brick. Most proba-

bly the core of the structure of the tower above the ground

was a cylinder which is evident from the geometry of the

relic and the building tradition of the region documented

e.g. for the gate defensive works in nearby Bartoszyce

[11]. The discovery of brick piers of the gate bridge which

led the way out of the city to the side around the tower

completes the cultural heritage hidden for the time being

under Jedności Słowiańskiej Square

(Fig. 4) [14].

The scope of archeological studies under Jedności

Słowiańskiej Square was limited by the city traffic and

the congestion of underground piping and wiring systems.

It was not explained if the bridge spans were supported by

one or two piers like e.g. in Frombork. In the latter case

the unearthed bridge pier would be half of the support and

the way onto the bridge would have a gate annex from the

direction of the city. Figure 5 shows this variant.

The north part of the city which does not have defen-

sive walls has historical iconography: cartography, plans,

survey drawings from the 19

century as well as a collec-

tion of old photographs [5]. The results of archeological

and architectural studies as well as conservation studies

provided knowledge of the spatial form of this part of the

defensive facilities. The archeological and architectural

studies of Mill Gate (2006) resulted in a conservation

study of the original form with a concept of site exposure

for this complex (2010) [12]. Next, the studyresearch

task was extended to include the defensive works from

Upper Gate to the castle and the river bank. The discovery

and the studies of the Upper Gate barbican relics (2011–

2014, 2018) completed the knowledge of the north front

of the defensive facilities [15], [16]

. The contemporary

architecture, protecting the relics of Upper Gate barbican,

shall be at the same time an important part of the city in-

frastructure as it will complete the old town green belt in

Olsztyn, remaining the city transportation, tourism and

recreation node.

Structurally, the bridge piers are relatively weak for the loads

caused by the city traffic so they can be halves of typical medieval

bridges with two piers.

The research significantly increased the knowledge illustrated

on the “Plan of Olsztyn circa 1800 in compliance with old completed

plans”, C. Wünsch, 1933.

miennego cokołu bastei bramnej z ceglaną nadbudową);

styku odcinków 4 i 5 (ul. Staszica) – plan dwóch linii muru

miejskiego; styku odcinków 5 i 6 (ul. Lelewela) – plan

dwóch linii muru miejskiego i mur przeciwskarpy fosy.

Plac Jedności Słowiańskiej przed wieżą

Wysokiej Bramy – dziedzictwo kulturowe miejsca

Dziedzictwo kulturowe ukryte pod nawierzchnią pl. Jed

ności Słowiańskiej ujawniono w latach 2011–2014. Od-

słonięto wówczas mury prostokątnego w planie przed

bramia wznoszonego wraz z budową Bramy Górnej w 2.

po łowie XIV w. Kierowało ono wyjazd z miasta na wprost

w osi bramy. Zachowana w jego czołowej ścianie progo-

wa szerokość przejazdu wypełniona jest murem młodszej

budowli z pozostałościami furty wiodącej do jej wnętrza.

Odkryte relikty budowli dowiodły istnienia barbakanu

przed Bramą Górną (il. 4). Wnętrze tej masywnej budowli

wypełnione było dużą liczbą artefaktów o wartości muze-

alnej – skład kamiennych i żeliwnych kul armatnich, ce-

ramiczne skorupy, monety, fajki ceramiczne. Dokonane

odkrycie odmieniło sposób myślenia o przyszłej formie

zagospodarowania miejskiego placu przed Wysoką Bramą

oraz ożywiło przygotowania do realizacji miejskich plant.

Basztę barbakanu wybudowano około 1480 r. Kamien-

ny cokół ma plan koliście wybrzuszonej podkowy dosta-

wionej do czoła muru przedbramia. Mieści kazamatę wy-

posażoną w dwie strzelnice dla hakownic flankujących

przyległe odcinki dna fosy, gruntową posadzkę w pozio-

mie dna fosy, pozostałość wejścia do wnętrza baszty od

strony i z poziomu przejazdu bramnego [13]. Oprawa

strzelnic i strefa konstrukcyjna stropu z gniazdami po bel-

kach stropowych wymurowane są z cegły. Trzon kondy-

gnacji naziemnych baszty zapewne był cylindrem, co wy-

nika z geometrii reliktu i tradycji budowlanej regionu, np.

udokumentowanej dla obwarowań bramnych niedalekich

Bartoszyc [11]. Odkrycie ceglanych filarów mostu bram-

nego, które kierowały wyjazd z miasta w bok z omija-

niem baszty, dopełnia obraz dziedzictwa kulturowego,

tymczasem ukryty pod powierzchnią pl. Jedności Sło-

wiańskiej

(il. 4) [14].

Zasięg badań archeologicznych pod pl. Jedności Sło-

wiańskiej był ograniczany ruchem miejskim i nasyceniem

gruntu instalacjami. Nie zdołano wyjaśnić, czy podparcie

przęseł mostu było jedno czy dwufilarowe, jak np. we

Fromborku. W drugim przypadku odkryty filar mostu

byłby połową podpory i wjazd na most poprzedzony był-

by od strony miasta aneksem bramnym. Tę wariantowość

przedstawiono na ilustracji 5.

Dla pozbawionej murów obronnych północnej części

miasta zachowana jest ikonografia historyczna: kartogra-

fia, plany i rysunki inwentaryzacyjne z XIX w. oraz zbiór

starych fotografii [5]. Wyniki badań archeologicznych

i architektonicznych oraz studia konserwatorskie do star

czy ły wiedzy o formie przestrzennej tej części obwarowań.

Odkryte filary mostu są relatywnie konstrukcyjnie słabe w sto

sunku do obciążeń komunikacyjnych miejskiej bramy, mogą więc być

po łowami typowych dla średniowiecza mostowych podpór dwu

filarowych.

64 Maria Ludwika Lewicka

Po badaniach archeologicznych i architektonicznych Bra-

my Młyńskiej (2006) powstało dla tego zespołu konser-

watorskie studium formy pierwotnej z koncepcją tereno-

wej ekspozycji (2010) [12]. Następnie rozszerzono

zadanie studialnobadawcze o ciąg budowli obronnych od

Bramy Górnej do zamku i brzegu rzeki. Odkrycie i bada-

nia reliktów barbakanu Bramy Górnej (2011–2014, 2018)

dopełniło wiedzę o północnym froncie obwarowań [15],

[16]

. Współczesna architektura, która będzie ochraniać

relikty barbakanu Bramy Górnej, będzie zarazem waż-

nym obiek

tem infrastruktury miasta. Zepnie obwód olsz-

tyńskich plant,

pozostając miejskim węzłem komunika-

cyjnym, turystycznym i rekreacyjnym.

Relikty barbakanu Bramy Górnej

– inspirująca rola zabytku

Historyczna ruina barbakanu ma atrakcyjną formę ce-

chującą się ekspresją przestrzenną i walorami estetycz

nymi. Ma wartość historyczną, emocjonalną, naukową

i edukacyjną. Kumulowanie wartości kulturowych i utyli-

tarnych wymaga łączenia wymogów konserwatorskich

z oczekiwaną przez społeczeństwo kreacją nowego zało-

żenia architektonicznego, które przejmie ciężar zadań

miejsca i będzie ramą ekspozycji dla zabytku [17].

Masyw ścian ruiny barbakanu tkwi w zasypie głębo-

kim na ponad 7 m. Usunięcie zasypu z fosy umożliwi

pokazanie reliktu baszty jak dawniej, od strony fosy [14].

Takie rozwiązanie jest otwarte na asymilację nowych od-

kryć archeologicznych pod pl. Jedności Słowiańskiej.

Niecka zachowanej fosy opiera się o nasyp przed Bramą

Badania znacząco wzbogaciły stan wiedzy zilustrowany na

„Pla nie Olsztyna około 1800 r. według starych pla nów uzupełniony”

C. Wünscha, 1933.

The relics of

Upper Gate barbican

– inspiring role of a historic monument

The historic ruin of barbican has an attractive form

with spatial expression and esthetic qualities. It demon-

strates historic, emotional, scientific, and educational

values. The gathering of cultural and utilitarian values

requires complying with conservation restrictions and

socially expected creation of new architectural designs

which take over the tasks of the place and shall pro-

vide a framework for the exposure of historic monu

ments [17].

The bulk of the walls of the barbican ruins is in a ditch

which is over 7 m deep. The removal of the soil from the

moat shall reveal the relic of the original tower, from the

side of the moat [14]. Such a solution is open to assimila-

tion of new archeological discoveries under Jedności

Słowiańskiej Square. The original moat reaches the em-

bankment in front of Upper Gate whose removal shall

open the space under the square with the moat. Addition-

ally, this shall reveal the stone basecourse of the city wall

which is the side of the moat. Furthermore, it will proved

access for tourists and recreation from the side of the

moat to the lower level under the square with the barbican

relics and to the Old Town. Another section of the defen-

sive facilities adjoins the castle. Its cultural heritage in-

cludes the relics of Mill Gate. The relics of the defensive

works in the place where the city fortifications adjoin the

defensive walls of the castle berm include a corner round

tower and the defensive walls separating the moat and

providing wastewater systems in its bottom. The exposure

of the location and the form of ruins of the structures

which were “hidden” under the park lawns has both land-

scape and educational significance, but it shall also be

subject to conservation study.

Il. 5. Olsztyn. Studia rozplanowania budowli obronnych w strefie planowanej inwestycji pod pl. Jedności Słowiańskiej:

a – podparcie przęseł pojedynczym filarem, b – oparcie przęseł mostu na zdwojonym filarze; możliwe jest istnienie obiektu bramnego

poza obszarem badań archeologicznych (oprac. M.L. Lewicka, 2014)

Fig. 5. Olsztyn. Study of the layout of defensive works in the area of planned investment under Jedności Słowiańskiej Square:

a – support of the spans with one pier, b – support of the bridge spans on a double pier; it is possible that there is a gate structure

outside the area of archeological studies (by M.L. Lewicka, 2014)

Legenda/Legend

1 – most barbakanu z końca XV w./barbican

bridge from the end the 15

century;

2 – mur przeciwskarpy fosy w końcu XV w.

wg C. Wünscha

/moat counterscarp wall at the

end of the 15

century by C. Wünsch;

A – przyczółek mostu/bridgehead;

B – filar mostu z XV w./bridge pier from

the 15

century;

C – filar mostu „wykrojony” z muru przeciw

skarpy fosy w końcu XV w. z XIV w./bridge

pier “carved” from the moat counterscarp

wall at the end of the 15

century from

the 14

century;

D – przeciwskarpa w XVI–XVIII w./

counterscarp in the 16

–18

century;

E – prawdopodobny mur przeciwskarpy

przed Bramą Górną w XIV–XV w./possible

counterscarp wall in front of Upper Gate

in the 14

–15

century

Staromiejskie obwarowania Olsztyna /The Old Town fortifications in Olsztyn 65

Górną, którego usunięcie połączy przestrzeń pod placem

z fosą. Przy tym zabiegu zostanie odsłonięty kamienny

cokół muru miejskiego tworzący południowy bok fosy.

Od strony fosy będzie możliwe turystyczne i rekreacyjne

wejście w dolny poziom pod placem z reliktami barbaka-

nu i na Stare Miasto. Kolejny odcinek obwarowań styka

się z obwarowaniami zamku. Jego dziedzictwem kulturo-

wym jest zespół reliktów Bramy Młyńskiej. Styk fortyfi-

kacji miasta z obwodem obronnym zamku wyposażony

jest w relikty budowli obronnych podwala zamkowego

z narożną okrągłą basztą i murami grodzącymi w fosie,

obronnymi i kanalizującymi jej dno. Pokazanie lokalizacji

i charakteru ruin budowli dotąd tkwiących pod parkowymi

trawnikami ma znaczenie krajobrazowe i eduka cyjne, ale

przede wszystkim spowoduje poddanie ich

opra co wa niom

konserwatorskim.

Budowlane interwencje rewaloryzacyjne

w realizacji olsztyńskich plant

ażdy odcinek murów obronnych charakteryzuje się

odrębną formą przestrzenną, relacjami środowiskowymi,

wiodącymi zadaniami konserwatorskimi. Musi być rozpa-

trywany jako odrębne zadanie problemowokonserwator-

skie i budowlanoinżynierskie. Celem jest krajobrazowa

i kulturowa spójność w istniejącej różnorodności dwuna-

stu odcinków. Charakterystyczne cechy murów do brze

zachowanych i generowany przez nie krajobraz staro 

miejski powinny być brane pod uwagę w programie kon-

serwatorskim przyszłych działań tam, gdzie naziemnych

obiektów braku je. Standardy kulturowe i jakościowe dla

rozwiązań projek towych wyznaczają monumentalne bu-

dowle: zamek, katedra, wieża Bramy Górnej. Współczesna

kreacja architektonicznej oprawy reliktów barbakanu Bra-

my Górnej będzie współistnieć z formami staromiejskich

budowli warownych. Oczekiwany jest wysoki standard

form ar chi tektury, materiału ceramicznego i wykonawstwa

dla po kazania linii murów na froncie północnym na odcin-

kach 6, 8, 9, 10 i od strony południowej na odcinku 3.

Większość reliktów muru obronnego po konserwacji

i konsolidacji konstrukcyjnej oraz nadbudowaniu war-

stwą zabezpieczającą koronę dla terenowej ekspozycji

będzie włączona w publiczną przestrzeń miasta. Specjal-

nego postępowania utrwalającego wymaga relikt naroż-

nej baszty na odcinku 9 oraz związanych z nim fragmen-

tów muru podzamcza i Bramy Młyńskiej. Ten pierwotnie

najstarszy zespół, którego budowlana struktura utraciła

spójność, wymaga specjalnej ochrony. Najkorzystniej by-

łoby chronić ekspozycję zespołu Bramy Młyńskiej pod

współczesną osłoną.

Konkurs na projekt miejskich plant w Olsztynie

Otwarty konkurs na „urbanistycznokonserwator ską

koncepcję uformowania pierścienia Plant wokół Starego

Miasta Olsztyna” sfinalizowany został 20 lipca 2017 r.,

po 20 latach przygotowań do jego przeprowa dzenia.

Celem konkursu było uczytelnienie i ekspozycja całego

obwodu średniowiecznych fortyfikacji Olsztyna jako

elementu współtworzącego staromiejskie wartości:

The restoration interventions in the design of

the old town green belt in Olsztyn

Each section of the defensive walls has a unique spatial

form, environmental relations, and requires conservation

studies. As such, each of them must be considered as

a separate conservation, construction, and engineering

task. The objective is to achieve a landscape and cultural

integrity in the existing variety of the twelve sections. The

characteristic features of the well preserved walls and old

town landscape generated by them should be taken under

consideration in the future conservation programs, re-

garding the places where there are no historic structures

above the ground. The cultural and quality standards of

the design solutions are determined by the monumental

structures, such as castle, cathedral, Upper Gate tower.

The contemporary creation of the architectural exposure

of Upper Gate barbican relics will exist alongside the

forms of old town defensive structures. What is expected

is high standard of architectural forms, ceramic material,

and workmanship to display the lines of walls in the north

front in section 6, 8, 9, 10 and from the south in section 3.

Most relics of the defensive wall, after conservation

and structural consolidation as well as extension with

a protective cover for field exposure, will be included into

the public space of the city. A special preservation ap-

proach is required for the relic of the corner tower in sec-

tion 9 and the fragments of the wall of the castle ward and

Mill Gate connected with it. This originally oldest com-

plex whose structure lost its integrity requires special pro-

tection. The best solution would be to protect the expo-

sure of the complex of Mill Gate under a modern structure.

Competition for the design of

the old town green belt in Olsztyn

The open competition for the “Urban and conservation

of the design of the Green Belt around the Old Town in

Olsztyn” was finalized in July 20, 2017, after 20 years of

preparation to hold it. The objective of the competition

was to present and expose the whole medieval fortifica-

tion works in Olsztyn as an element cocreating old town

cultural, landscape, historic, emotional, and educational

values [18].

1. Scope and form of submission [19].

The conceptual design of the development of the whole

circumference of historic fortifications covered area A–G

(Fig. 6). Form of submission: drawings in a 1:500 scale

on 2 sheets 100 × 70 cm; detailed solutions and perspec-

tive views from the level of human eye. The detailed de-

sign covered area A1, A2, A3 within area A (Fig. 6). The

form of submission: development plan in a 1:200 scale;

characteristic cross sections, structural landscaping ele-

ments, visualizations, perspective views from the level of

human eye or axonometric; drawings on 2 sheets 100 ×

70 cm; model in a 1:200 scale, presenting the concept the

development of area A1 at High Gate.

2. Result of the competition.

The main prize was awarded to work no. 106 – Dżus

GK Architekci from Olsztyn managed by the architect

66 Maria Ludwika Lewicka

kulturowe, krajobrazowe, historyczne, emocjonalne, edu-

kacyjne [18].

1. Zakres rzeczowy i forma opracowania [19].

Projekt koncepcyjny zagospodarowania całego obwodu

dawnych fortyfikacji obejmował tereny A–G (il. 6). Forma

podania: rysunki w skali 1:500 na 2 planszach 100 × 70 cm;

szczegóły rozwiązań i perspektywy z poziomu człowieka.

Projekt realizacyjny obejmował tereny A1, A2, A3 w obrę-

bie terenu A (il. 6). Forma podania: plan zagospodarowania

w skali 1:200; charakterystyczne przekroje, elementy małej

architektury, wizualizacje, perspektywy z poziomu człowie-

ka lub aksonometrie; rysunki na 2 planszach 100 × 70 cm;

makieta w skali 1:200, przedstawiająca koncepcję zago-

spodarowania terenu A1 przy Wysokiej Bramie.

2. Wynik konkursu.

Główną nagrodę przyznano pracy nr 106 – Olsztyń 

skiej Pracowni Dżus GK Architekci kierowanej przez

architekta Grzegorza Dżusa. Pracę przeznaczono do reali-

zacji pod warunkiem uwzględniania zaleceń kon ser

watorskich na każdym etapie sporządzania projektów wy

konawczych.

Fragmenty Komunikatu Sądu Konkursowego (20.07.

2017

): Praca zwycięska wyróżnia się profesjonalnym pod

Sąd Konkursowy pracował w składzie: Jan Salm – prze wod ni

czący; Dominik Mączyński – zastępca przewodniczącego; Maria L. Le 

wicka – sędzia referent; Halina ZaborowskaBoruch – członek; Agnie

Grzegorz Dżus. The work was admitted to be implement-

ed on condition of meeting the conservation guidelines at

each stage of developing working plans and specifications.

Excerpts of the Announcement of the Board of Compe-

tition (20.07.2017

): The prize-winning work has dem-

onstrated an outstanding professional approach to the

conservation as well as architectural and urban issues.

Furthermore, it should be noted that the submitted work

addressed the complexity and integrity of the design

based on a comprehensive study of the area in question.

The work is open to corrections which might result from

the progress of studies. […] it presents proposals taking

into account the specific conservation and functional

characteristic features of individual areas

The impact of the competition

on the concept of presentation and exposure of

the fortifications of the Old Town in Olsztyn

from July 2017

The restoration of the city moat by the cathedral in Ol-

sztyn (section 5), being the first stage of the development

of the old town green belt (completed in September 2018),

was taking place at the same time when the competition

was held. It was executed on the basis of an earlier com-

petition by a different team of designers. It included a re-

construction of old gardens on an earth slope of the moat

below a restored defensive wall (2014), a geometrical

garden at the bottom of the moat at the foot of the cathe-

dral in Olsztyn and a modern recreation area was devel-

oped next to it at the bottom of the moat and at the river

by St James Bridge – beyond the defensive works but still

within the old town green belt.

The design which won the competition from July 2017

refers much better to the history of the city and falls much

closer within its tradition than the design described above.

Furthermore, it takes into account the knowledge presented

in the research documentations and conservation studies

collected in the archives of the city and the regional conser-

vation officer in Olsztyn. This resulted in the correct con-

servation concept of the urban study and the detailed

design. Furthermore, the high quality of the design is also

a result of the attitude of the team of designers to Olsztyn

where they have lived their professional life and with which

they have connected their creative ambitions. Most of the

compe tition designs offered modern art solutions, treating

the ori ginal fortification works as artistic substance, in the

places where conservation solutions should have been

offered

. For the implementation of the prizewinning de-

The Competition Jury was composed of: Jan Salm – Chairperson;

Dominik Mączyński – ViceChairperson; Maria L. Lewicka – re

porting

judge; Halina ZaborowskaBoruch – member; Agnieszka Warakom ska

Poczobutt – member; Krzysztof Śmieciński – member; Magdalena Or 

lik – member; Ewa Bachory – member.

The contest files, City Office in Olsztyn.

The findings of research and studies collected in the conserva-

tion offices in Olsztyn were available to all teams participating in the

competition, but it was rendered most adequately and with no manipula-

tion in the form of the historic monuments in the drawings included in

the first prizewinning design.

Il. 6. Podział terenu plant na obszary zadaniowe:

obszar A – projekt realizacyjny;

od A do G – koncepcja architektoniczno

urbanistyczna (por. [18])

Fig. 6. Division of the area of the old town green belt into task areas:

area A – detailed design;

from A to G – architectural and urban concept (com. [18])

Staromiejskie obwarowania Olsztyna /The Old Town fortifications in Olsztyn 67

sign to be successful, the reconstruction of walls on his-

toric relics must be performed by high class conservators

experienced in medieval brick wall restoration projects.

As a result of the implementation of the prizewinning

design from July 2017, within the restoration and reinte-

gration of the old town defensive brick structures, their

form and substance, including the reconstructed sections,

will exist next to the creation of contemporary elements,

providing a background for the historic structures. The

primary objective of the design of the old town green belt

is to protect and expose the historic defensive works in

the old town landscape of Olsztyn.

Translated by

Tadeusz Szałamacha

względem warsztatowym opracowaniem tematyki kon 

serwatorskiej oraz zagadnień architektonicznourbanistycz-

nych. Godna podkreślenia jest sygnalizowana w opisie

kompleksowość i spójność przedstawionej koncepcji oparta

na wszechstronnym rozpoznaniu terenu opracowania. Pra-

ca ma charakter otwarty dopuszczający korekty wynikające

z postępu badań. […] zawiera propozycje uwzględniające

bardzo wnikliwie specyfikę konserwatorską i funkcjonal-

ną poszczególnych obszarów

Plon konkursu na koncepcję uczytelnienia

i ekspozycji fortyfikacji Starego Miasta

w Olsztynie z lipca 2017

Równolegle do omawianego konkursu przeprowadza-

no w Olsztynie rewaloryzację fosy miejskiej przy kate-

drze (odcinek 5) jako pierwszy etap tworzenia miejskich

plant (ukończona we wrześniu 2018 r.). Realizowana ona

szka WarakomskaPoczobutt – członek; Krzysztof Śmieciński – członek;

Magdalena Orlik – członek; Ewa Bachory – członek.

Akta konkursu, UM w Olsztynie.

Il. 7. Olsztyn. Rozwiązania projektowe dla rejonu bram miejskich według zwycięskiego projektu pracowni Dżus GK Architekci:

a, b – teren A, Wysoka Brama z niecką fosy, c – teren E–D, Brama Dolna

Fig. 7. Olsztyn. Design solutions for the area of the city gates presented in the prizewinning design work by Dżus GK Architekci:

a, b – area A, High Gate with the moat, c – area E–D, Lower Gate

68 Maria Ludwika Lewicka

była na podstawie wcześniejszego konkursu przez inny ze-

spół projektantów. Odtworzono dawne ogrody na ziemnym

stoku fosy poniżej odrestaurowanego muru obronnego

(2014) i geometryczny ogród na dnie fosy u stóp katedry.

Obok w nowoczesnej stylistyce urządzono strefę rekreacji

na dnie fosy oraz nad rzeką przy moście Świętego Jakuba

– poza zasięgiem pasa warownego, ale w granicach plant.

Projekt, który zwyciężył w konkursie z lipca 2017 r.,

zdecydowanie trafniej i pełniej od wyżej wspomnianej

realizacji wpisuje się w tradycję historyczną miasta.

Uwzględnia wiedzę zawartą w dokumentacjach badaw-

czych i studiach konserwatorskich zgromadzonych w ar-

chiwach miejskiego i wojewódzkiego konserwatora

w Olsztynie. Zaowocowało to poprawnością konserwa-

torską w studium koncepcji urbanistycznej i w projekcie

realizacyjnym. Walory projektu niewątpliwie mają też

źródło w stosunku zespołu autorskiego do Olsztyna,

z którym związali życie zawodowe i ambicje twórcze.

W większości projektów konkursowych, w miejscach

gdzie należało zaproponować rozwiązania konserwator-

Streszczenie

Tematem pracy jest konserwatorski proces przygotowania naukowych podstaw dla rozwiązań projektowych przyszłych plant w Olsztynie. W artykule

przedstawiono efekt części prowadzonych przez autorkę od 20 lat badań: historycznych, architektonicznych z archeologią oraz konserwatorskich stu-

diów przedprojektowych – wybranych pod kątem powiązań z realizacją plant według projektu wyłonionego w wyniku ogólnopolskiego konkursu

architektonicznourbanistycznego. Omówiono też historyczną wartość staromiejskich obwodów obronnych oraz samą ideę miejskich plant.

Bibliografia /References

[1] Bonk H., Geschichte der Stadt Allenstein, Bd. 3, Allenstein 1930,

[reprint: Oficyna Wydawnicza Pruthenia, Olsztyn 2016].

[2] Chodkowska W., Sikorski J., Badania historyczno-architektonicz-

ne murów miejskich Olsztyna, Olsztyn 1995, [mpis, PSOZ, Olsztyn].

[3] Sobieraj J., Umocnienia miejskie średniowiecznego Olsztyna. Za-

łożenia do wykorzystania (uczytelnienia) istniejących reliktów ar-

cheologicznych, Olsztyn 2014, [mpis, UM Olsztyn].

[4] Rzempołuch A., Architektura i urbanistyka Olsztyna 1353–1953,

UM Olsztyna, Olsztyn 2004.

[5] Przypkowski J., Prusy Wschodnie – dokumentacja historycznej

prowincji. Zbiory fotograficzne dawnego Urzędu Konserwatora

Zabytków w Królewcu, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 2006 [CD].

[6] Mackiewicz H., St. XXIV wykop 50 – baszta muru niskiego przy

katedrze, Stawiguda 2003, [mpis, Archiwum MKZ, Olsztyn].

[7] Lewicka M.L., Badania historycznoarchitektoniczne zespołu bu-

dowli obronnych Bramy Młyńskiej w Olsztynie, „Rocznik Warmiń-

skoMazurski” 2008, T. 1, 153–200.

[8] Lewicka M.L., Badania historyczno-architektoniczne odkrytych

reliktów obwarowań miejskich na terenie starego miasta w Olszty-

nie – obszar pomiędzy Wysoką Bramą a Parkiem Zamkowym, War-

szawa 2006, [mpis, MKZ, Olsztyn].

[9] Mackiewicz H., Mackiewicz A., Kaczyński B., Sprawozdanie z ba-

dań archeologicznych w Olsztynie na st. XXIV wykopy 97a–97k

(pl. Jedności Słowiańskiej – ul. Lelewela) od 20 lipca do 31 sierp-

nia 2010 r., t. 1, 2, Stawiguda 2010, [mpis, MKZ, Olsztyn].

[10] Mackiewicz A., Kaczyński B., Sprawozdanie z badań archeolo-

gicznych, wyprzedzających realizację projektu „Rewitalizacja ob-

szaru pomiędzy Starym Miastem a Ratuszem w Olsztynie” przepro-

wadzonych na Placu Jedności Słowiańskiej w Olsztynie (dz. 11/5,

22/8, 23, 42, 43 i 44, obreb 64) wykop 110, t. 1, Olsztyn 2012,

[mpis, MKZ, Olsztyn].

[11] Lewicka M.L., Obwarowania średniowiecznego Olsztyna w świe

tle

najnowszych badań historycznoarchitektonicznych, [w:] A. Gór

ski

(red.), Obwarowania miast. Problematyka ochrony, konserwacji,

adaptacji i ekspozycji, Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Kożuchow-

skiej, Kożuchów 2010, 176–193.

[12] Lewicka M.L., Studium konserwatorskie do projektu ekspozycji

reliktów budowli obronnych zamku i starego miasta Olsztyna na

odcinku północnym – rejon fosy zamkowej (Park Podzamcze), pół-

nocne obrzeże Targu Rybnego, Plac Jedności Słowiańskiej, War-

szawa 2011, [mpis, MKZ, Olsztyn].

[13] Lewicka M.L., Opinia do sprawozdania z badań architektonicz-

nych reliktów przedbramia Bramy Górnej w Olsztynie, Warszawa

2012, [mpis, MKZ, Olsztyn].

[14] Lewicka M.L., Opinia konserwatorska dotycząca reliktów architek-

tonicznych odsłoniętych w uzupełniających badaniach archeologicz-

nych na placu Jedności Słowiańskiej w Olsztynie w rejonie Bramy

Górnej (dz. Nr 22/8 ob.64), Warszawa 2015, [mpis, MKZ, Olsztyn].

[15] Lewicka M.L., Analiza inżynierskobudowlana uwarunkowań do

przyszłej ekspozycji reliktów barbakanu Bramy Górnej w Olszty-

nie, w przestrzeni funkcjonalnej miasta, Warszawa 2013, [mpis,

MKZ, Olsztyn].

[16] Lewicka M.L., Wnioski konserwatorskie z oceną budowlanokon-

serwatorską sposobu i formy ekspozycji reliktów budowli obron-

nych, odsłoniętych w trakcie badań archeologicznych, przeprowa-

dzonych w parku Miejskim Podzamcze – stanowisko XXIV, wykop

82b, 108b2, 111, 112, 113, 114 a i b, 115 a,b,c, 116, Warszawa

2013, [mpis, MKZ, Olsztyn].

[17] Lewicka M.L., Konserwatorski i utylitarny aspekt odsłoniętych

w 2012 r. zewnętrznych budowli Bramy Górnej w Olsztynie, „Olsz-

tyński Rocznik Konserwatorski” 2014, 43–68.

[18] Lewicka M.L., Mączyński D., Założenia do regulaminu konkursu

architektonicznourbanistycznego. Konkurs studialny na koncepcję

uczytelnienia i ekspozycji fortyfikacji starego miasta w Olsztynie,

Warszawa 2014, [mpis, UM, Olsztyn].

[19] Wydział Inwestycji Miejskich, Gmina Olsztyn, Regulamin konkur-

su na koncepcję studialną uczytelnienia i ekspozycji fortyfikacji

Starego Miasta w Olsztynie, Olsztyn 2017.

skie, pojawiały się propozycje z dziedziny sztuki współ-

czesnej traktujące zabytek fortyfikacyjny jak tworzywo

artystyczne

. By

realizacja zwycięskiego projektu stała

się sukcesem, odtworzenia murowe na zabytkowych relik-

tach muszą być wykonane przez wysokiej klasy konser-

watorów, doświadczonych w realizacjach na średnio-

wiecznych murach ceg lanych.

W realizacji zwycięskiego projektu z lipca 2017 cegla

budowle staromiejskich obwarowań, ich forma i substancja

z partiami odtworzeń w ramach restauracji i reintegracji

sąsiadować będą z kreacją współczesnych elementów,

po-

zostających tłem dla zabytkowych budowli. Nadrzędnym

celem realizacji miejskich plant jest ochrona i wyekspo-

nowanie zabytkowych budowli obronnych w staromiej-

skim krajobrazie Olsztyna.

Dorobek badawczostudialny zgromadzony w urzędach kon ser

wa torskich Olsztyna był dostępny dla wszystkich zespołów biorących

udział w konkursie, ale najtrafniej i bez manipulowania formą zabytku zo 

stał przeniesiony na rysunki projektu nagrodzonego pierwszym miejscem.

Staromiejskie obwarowania Olsztyna /The Old Town fortifications in Olsztyn 69

Konkurs na miejskie planty ogłosił Urząd Miasta w Olsztynie w 2017 r. Zwycięska praca będzie realizowana. Dokumentacje z dotychczasowych

badań i studiów konserwatorskich nad średniowiecznymi obwarowaniami miasta i zamku stanowiły merytoryczną jej podstawę. Wyłoniony w kon-

kursie projekt satysfakcjonuje pod względem poziomu opracowań kulturowych i projektowanych rozwiązań oraz uwzględnienia tego, co najistot-

niejsze w dorobku studialnym i badawczym przygotowanym w przeszłości na zamówienie służb konserwatorskich w Olsztynie. Na obszarze przy-

szłych plant zabytkowe budowle współistnieć będą ze współczesnymi obiektami staromiejskiej infrastruktury i zielenią parkową.

Słowa kluczowe: zabytki, architektura obronna, Olsztyn, planty, konserwacja

Abstract

The subject of the work is the conservation process of preparing the scientific basis for design solutions for future old town green belt in Olsztyn. The

article present the effect of parts of research carried out by the author for 20 years: historical, architectural and archeological and conservation predesign

studies – selected in terms of connection with the implementation of the belt of greenery according to the project selected as a result of a nationwide

architectural and urban competition. The historical value of the Old Town defense districts and the idea of the urban green belt were also discussed.

The old town green belt competition was announced by the City Hall in Olsztyn in 2017. The first place awarded for the work will be carried out.

Documentations from previous research and conservation studies on the medieval fortifications of the city and the castle were the substantive basis

for the winning work. The project selected in the competition is satisfactory in terms of the level of cultural studies and proposed solutions, and tak-

ing into account what is the most important in the study and research developed in the past on the order of the conservation services in Olsztyn. In

the future old town green belt area, historic buildings will coexist with modern facilities of the Old Town infrastructure and park greenery.

Key words: monuments, military architecture, Olsztyn, old town green belt, conservation

Święty Dominik

– fragment malowidła na ścianie kaplicy

św. Dominika w kościele pw. św. Mikołaja

w Kamieńcu Podolskim (Ukraina)

(fot. E. Święcka)

Saint Dominic

– a fragment of the mural on the wall of

St Dominic Chapel in St Nicholas Church

in KamianetsPodilskyi (Ukraine)

(photo by E. Święcka)