Studium rekonstrukcji bastejowych fortyfikacji Wrocławia na przykładzie reliktów odkrytych w rejonie pl. Wolności

Mateusz Michalski, Karolina Babral, Karolina Wiatrzyk

doi:10.5277/arc140302

Streszczenie

Ratownicze badania archeologiczno-architektoniczne przeprowadzone w latach 2007–2012 na placu Wolności we Wrocławiu stworzyły okazję do zastanowienia się nad wyglądem bastejowych fortyfikacji miejskich, zewnętrznego obwodu fortyfikacji, których relikty między innymi zostały odkryte. Na podstawie dostępnych materiałów źródłowych autorzy starają się określić, w jakim okresie fortyfikacje zostały wzniesione, oraz opisać charakterystykę odkrytych reliktów. Te działania mają na celu opracowanie rekonstrukcji pokazującej prawdopodobny wygląd kurtyny muru bastejowego w dwóch jego fragmentach odkrytych na placu Wolności i w dwóch fazach. Istotne wydało się pokazanie również analogicznych rozwiązań murów bastejowych na obszarze Europy, potwierdzających przedstawione próby rekonstrukcji.

Słowa kluczowe:
fortyfikacje
rekonstrukcja
mury-miejskie
basteje
wrocław

Podgląd pełnego artykułu jest możliwy wyłącznie na większych ekranach.

Introduction

The archeological and architectural reconstruction

works conducted in 2007–2012 in Wrocław at Wolności

Square [1]–[5], where the National Forum of Music is now

being constructed, resulted in several interesting ﬁ nds, in-

cluding a defensive wall which was part of the Wrocław

bastion fortiﬁ cation system from the 15

century

The wall discovered at Wolności Square was a new

type of the Wrocław fortiﬁ cation system built after 1474

when the city was besieged with the use of ﬁ rearms [6,

p. 100].

The works were conducted by Akme – Zdzisław Wiśniewski Sp.

z o.o. in July 2007–March 2012. They were managed by dr Aleksander

Limisiewicz, mgr inż. Michał Stefanowicz (archeological works 2007–

2009), mgr Maciej Broda (archeological works 2009–2012) and dr

Roland Mruczek (architectural works; search query). The research team

included a.o. mgr Maciej Krzywka, Magdalena Kacprzak, Aleksandra

Koszacka, Iwona Boroń, Tomasz A. Kastek (early medieval defensive

walls) and Magdalena Dekiert as well as a team of students of the Faculty

of Architecture from Wrocław University of Technology; major field of

studies: preservation of historic sights, who carried out the architectural

survey of the discovered wall fragment. The geomorphological analyses

for the needs of the works were made by dr Janusz Badura (early medi-

eval defensive walls). The search query was made by prof. dr hab. Rafał

Eysymontt. The field consultation was provided by a.o. prof. dr hab.

Jerzy Rozpędowski, prof. dr hab. Jerzy Lodowski, prof. dr hab. Krzysztof

Wachowski, prof. dr hab. Jerzy Piekalski, prof. dr hab. Małgorzata

Chorowska, dr Maciej Małachowicz. During the works the remains of the

city defensive walls and fortification dated from the period between the

and 18

c. as well as of the 19

century buildings were identified.

2014

3(39)

DOI: 10.5277/arc140302

Mateusz Michalski*, Karolina Babral**, Karolina Wiatrzyk*

Studium rekonstrukcji bastejowych fortyfikacji Wrocławia

na przykładzie reliktów odkrytych w rejonie pl. Wolności

The study of reconstruction of the bastion defensive walls of Wrocław

on the example of their remains found in the area of Wolności Square

Wprowadzenie

Ratownicze badania archeologiczno-architektoniczne

przeprowadzone w latach 2007–2012 we Wrocławiu na

placu Wolności [1]–[5], w miejscu, gdzie powstaje obec-

nie Narodowe Forum Muzyki, przyniosły odkrycie kil-

ku interesujących obiektów, w tym XV-wiecznego muru

obronnego, należącego do systemu fortyﬁ kacji bastejo-

wych miasta Wrocławia

* Wydział Architektury Politechniki Wrocławskiej/Faculty of Ar-

chitecture, Wrocław University of Technology.

** Wydział Budownictwa Lądowego i Wodnego Politechniki Wro-

cławskiej/Faculty of Civil Engineering, Wrocław University of Technology.

Badania przeprowadziło przedsiębiorstwo Akme – Zdzisław Wi ś-

niewski Sp. z o.o. w okresie lipiec 2007–marzec 2012. Pracami kiero-

wali: dr Aleksander Limisiewicz, mgr inż. Michał Stefanowicz (badania

archeologiczne 2007–2009), mgr Maciej Broda (badania archeologicz-

ne 2009–2012) i dr Roland Mruczek (badania architektoniczne; kweren-

da historyczna). W skład zespołu badawczego wchodzili m.in. mgr mgr

Ma ciej Krzyw ka, Magdalena Kacprzak, Aleksandra Koszacka, Iwona

Bo roń, To masz A. Kastek (badania obwarowań wczesnośredniowiecz-

nych) i Ma gdalena Dekiert oraz zespół studentów Wydziału Architektury

Po li tech niki Wrocławskiej (kierunek: ochrona zabytków), którzy wyko-

nali in wen taryzację architektoniczną odkrytego fragmentu muru. Ana-

lizy geomorfologiczne na potrzeby prac wykonał dr Janusz Badura

(ba dania obwarowań wczesnośredniowiecznych). Kwerendę archiwalną

przygotował prof. dr hab. Rafał Eysymontt. Konsultacji w terenie udzie-

lili m.in. prof. dr hab. Jerzy Rozpędowski, prof. dr hab. Jerzy Lodowski,

prof. dr hab. Krzysztof Wachowski, prof. dr hab. Jerzy Piekalski,

prof. dr hab. Małgorzata Chorowska, dr Maciej Małachowicz. W trakcie

badań rozpoznano relikty obwarowań i fortyfikacji miejskich datowane

od XIII po XVIII w. oraz pozostałości zabudowy XIX-wiecznej.

12 Mateusz Michalski, Karolina Babral, Karolina Wiatrzyk

The ﬁ rst iconographic accounts of those walls can be

seen on the plan by Schedel from 1493 as well as on the

plan by Weiner from 1562. The study of the wood from

the curtain wall foundation provided the following dates:

1489 and 1490. The formwork of the foundation of the

west wall of the Krupnicza Street Bastion was dated from

1492. The piling parallel to the north (interior) face of the

bastion curtain wall provided the date of 1473. The con-

struction of that section of the fortiﬁ cation must have been

conducted then since the 1490

, and it was preceded by

not clearly deﬁ ned works connected with piling, maybe of

the north bank of the moat before a new defensive perim-

eter, which would have been conducted still in the 1470

The authors used the source materials included in Die

schlesischen massiven Wehrbauten by Kurt Bimler pub-

lished in 1940, which was based on the historical records

included in the publication by Samuel Benjamin Klose

from 1836, as well as the results of the archeological and

architectural reconstruction works conducted by Akme

in 2007–2012, their own measurements and the work

titled Rekonstrukcja XVI-wiecznych bastejowych murów

obron nych miasta Wrocławia w rejonie placu Wolności

[7] de ve loped during the seminar by dr Roland Mruczek.

in the academic year 2009/2010, and they tried to recon-

struct a section of the Wrocław bastion defensive walls.

Historical accounts

The search query enabled to determine when the se-

condary ring of the defensive walls was built in Wrocław

and how the external defensive walls were developed and

modernized.

The Church of St. Barbara, which – as a chapel of

St. Felix and Adaukt – was still behind the city walls, was

(re)constructed in 1268 [8].

The process of construction of the external ring of the

Wrocław defensive walls began sometime between 1291

and 1351. In 1291, the River Oława was regulated and

it its waters ﬂ ew around Wrocław [8, p. 6]. That process

was connected with letting in the water from the river to

the moat whose construction began most probably in the

1240

. The foundation charter was granted to the Church

of Sts. Sta nislaus, Wenceslaus and Dorothy in 1351. The

document mentions its location inter duos muros, indicat-

ing the exis tence of the secondary ring of the defensive

walls [9, p. 14].

Henricus pauper includes, e.g. information regarding

the donation of ﬁ fty grzywnas (medieval monetary unit),

gran ted by the king from the legacy of Kinasta in 1338 for

the city walls [10, p. 63] as well as the costs which the city

paid in 1348 for the erection of “stone” walls [10, p. 74].

This indicates that the construction of the defensive walls

must have been in the process at that time. The defensive

facilities of Wrocław were modernized by adding the se-

condary defensive wall in the system of bastion defensive

walls in the second half of the 14

century and in the ﬁ rst

half of the 15

century. There are accounts of, e.g. remo-

deling of the Nicolaus Gate (II) in 1427 and the embank-

ments of the New City [10, p. 26]. In 1479, the Nicolaus

Gate (II) was modernized and the defensive terrace ﬂ an-

Mur odkryty na placu Wolności należał do nowego

typu fortyﬁ kacji Wrocławia, powstałego po 1474 r., w któ -

rym to roku doszło do oblężenia miasta z użyciem bro ni

palnej [6, s. 100].

Pierwsze ikonograﬁ czne przedstawienia tych murów

zawarto na planie Schedla z 1493 r., jak również na pla-

nie Weinera z 1562 r. Z partii fundamentowej kurtyny

murów pozyskano w wyniku badań dendrochronologicz -

nych daty: po 1489 i po 1490 r. Z szalunku fundamen-

tu za chodniej ściany Bastei Krupniczej uzyskano datę: po

1492 r. Z palowania równoległego do północnego (we-

wnętrznego) lica kurtyny murów bastejowych uzyskano

datę: po 1473 r. Wznoszenie tego odcinka fortyﬁ kacji pro-

wadzono więc od lat 90. XV w., a poprzedziły je bliżej

nieokreślone prace związane z palowaniem, może północ-

nej krawędzi fosy poprzedzającej nowy obwód obronny,

co miałoby miejsce jeszcze w latach 70. XV stulecia.

Korzystając z materiałów źródłowych zawartych w Die

schlesischen massiven Wehrbauten Kurta Bimlera wy da-

nym w 1940 r., bazującym zresztą na materiałach archi wal -

nych zawartych w publikacji Samuela Benjamina Klose go

z 1836 r., jak również z wyników ratowniczych badań ar-

cheologiczno-architektonicznych przeprowadzonych przez

ﬁ rmę Akme w latach 2007–2012, własnych po miarów

oraz pracy pt. Rekonstrukcja XVI-wiecznych ba ste jowych

mu rów obronnych miasta Wrocławia w rejonie placu Wol-

noś ci [7] wykonanej w ramach zajęć semina ryjnych prze-

prowadzonych przez dr. Rolanda Mruczka w roku akade-

mickim 2009/2010, autorzy dokonali próby rekonstrukcji

odcinka bastejowych murów obronnych Wro cławia.

Wzmianki historyczne

Kwerenda archiwalna pozwoliła określić, kiedy wznie -

siono drugi pierścień murów obronnych we Wrocła wiu

oraz w jaki sposób przebiegał proces powstawania i mo-

der nizacji zewnętrznych fortyﬁ kacji.

W 1268 r. nastąpiła (od)budowa kościoła św. Barba-

ry, który jako kaplica św. Feliksa i Adaukta znajdował się

jesz cze poza murami miasta [8].

Proces budowy zewnętrznego pierścienia fortyﬁ kacji

Wro cławia musiał rozpocząć się pomiędzy rokiem 1291

a rokiem 1351. W 1291 r. miała miejsce regulacja rzeki

Oławy i przeprowadzanie jej wokół Wrocławia [8, s. 6].

Proces ten związany był z wpuszczeniem wód rzeki do

fosy, której przekopywanie rozpoczęto prawdopodobnie

od lat 40. XIII w. Z rokiem 1351 związany jest akt fun-

dacyjny kościoła pw. św. Stanisława, Wacława i Doroty.

W dokumencie tym występuje określenie jego lokalizacji

inter duos muros, stwierdzające istnienie drugiego pierś -

cienia murów obronnych [9, s. 14].

W Henricus pauper znajdują się m.in. informacje do-

tyczące darowizny pięćdziesięciu grzywien, które król

przeka zał z testamentu Kinasta w 1338 r. na rzecz mu-

rów miejs kich [10, s. 63]. Podano również koszty, jakie

w 1348 r. miasto poniosło na wznoszenie „kamiennych”

murów [10, s. 74]. Wskazuje to, iż budowa obwaro wań

musiała być wówczas w toku. Umocnienia Wrocławia

zmo dernizowano poprzez dodanie drugiego obwodu ob-

ronnego w systemie bastejowym w 2. połowie XV i 1. po -

Studium rekonstrukcji bastejowych fortyfikacji Wrocławia /The study of reconstruction of the bastion defensive walls of Wrocław 13

ked with bastions was built [11, p. 23]. In the 16

century,

a new curtain wall and a line of new fortiﬁ cation were built

[9, p. 20]. The so called Fear of the Turks further boosted

fast fortiﬁ cation works. The construction of the bastion by

the Brick Gate began in 1528 [9, p. 101]. The works at the

wall behind the All Saints Hospital between the Świdnicka

Gate and the Nicolaus Gate began in 1530 [9, pp. 24–26].

The extension of the city moat from the Świdnicka Gate to

the Nicolaus Gate began in 1531. Documents mention that

every inhabitant of Wrocław, whether poor or rich, had

to donate 5 groshes for that venture. At that time a bas-

tion was also built by the Sakwowa Gate. A year later

the construction of a bastion by the Świdnicka Gate (III)

began [9, pp. 24–26]. Edmund Małachowicz writes, after

Die schlesischen massi ven Wehrbauten by Kurt Bimler [9,

p. 28], that a “Great Bastion” [9, p. 102] that is a bastion

on a polygonal plan is mentioned in 1544.

The defensive walls were further modernized in the

–18

century when a newly developed system of bas-

tion fortiﬁ cation was introduced. Ultimately, the fortiﬁ ca-

tions disappeared from the landscape of Wrocław and

many other cities. In this case it was connected with the

de cision of Prince Jerome Bonaparte who ordered the de-

molition of the defensive facilities in 1807. After those

events the city gained a new area the so-called greenbelt

where new buildings were built, and the character of the

place is determined by the Royal Palace operating there

since 1750.

Characteristic features of the discovered remains

The location of the bastion defensive wall in the south

part of the city along the north side of Wolności Square

was shown on the contour plan in the documentation of

the works conducted by Akme – Zdzisław Wiśniewski Sp.

z o.o. [12, Fig. 1, p. 4]. Large fragments of bastion de fen-

sive walls built at the end of the 15

century were ex ca-

vated over the distance of about 300 meters.

On the basis of recent archeological works conducted

in 2007–2009, our own measurements, and the inspection

in the area near today’s Wolności Square it was possible

to distinguish two sections of the wall which were built

in two stages. The documentation from the archeologi-

cal works [1]–[5] presents an extended description of the

state of research and the survey of described fragments.

Stage I (15

/16

c.)

The ﬁ rst stage began most probably before 1493,

which is conﬁ rmed by a partly included investment on the

plan by Hartman Schedel, and it was completed long be-

fore 1562 when the wall was shown on the plan by Weiner

only as a support for a tall berm built on the internal side

of the wall curtain.

Both sections were built from bricks as opus emplec-

tum with the use of Flemish bond, the east one with inter-

nal and external face layers made of well-ﬁ red bricks, the

west one without them.

The east fragment, about 240 cm thick, preserved up

to the level of stone corbels in the lower section from the

łowie XVI w. Wzmianki mówią m.in. o przebu do wie Bra-

my Mikołajskiej (II) w 1427 r. oraz o obwało waniach No-

wego Miasta [10, s. 26]. W 1479 r. nastąpiła moderni zacja

Bramy Mikołajskiej (II) oraz budowa obronnego tara-

su ﬂ ankowanego bastejami [11, s. 23]. W XVI w. pow -

stał mur kurtynowy i wał nowych fortyﬁ kacji [9, s. 20].

Tak zwana trwoga turecka przyniosła dalsze, pospiesz-

ne prace fortyﬁ kacyjne. W 1528 r. rozpoczęła się budo-

wa bastei przy Bramie Ceglarskiej [9, s. 101]. Od 1530 r.

trwały pra ce przy murze za szpitalem Wszystkich Świę-

tych i mię dzy bramami: Świdnicką i Mikołajską [9, s. 24–

26]. W 1531 r. rozpoczęto przedłużenia fosy miejskiej

od Bramy Świd nickiej do Bramy Mikołajskiej. Doku -

menty podają, że na to przedsięwzięcie każdy mieszka-

niec Wrocła wia, biedny czy bogaty, musiał

dać 5 groszy.

Rów nież przy Bramie Sakwowej powstała w tym cza-

sie ba ste ja. Rok później zaczęto budowę bastei przy Bra-

mie Świd nic kiej (III) [9, s. 24–26]. Edmund Małachowicz

nato miast po da je, za Die schlesischen massiven Wehrbau-

ten Kurta Bim le ra [9, s. 28], że w 1544 r. wzmiankowa-

na jest „Wielka baste ja” [9, s. 102], a więc bastion o nary-

sie noży cowym.

Do kolejnych modernizacji umocnień doszło w XVII–

XVIII w., kiedy to wprowadzono nowo wypracowany

sy stem fortyﬁ kacji bastionowych. Ostatecznie fortyﬁ ka -

cje usunięto z krajobrazu Wrocławia, jak i wielu innych

miast. W tym przypadku jest to związane z decyzją księ-

cia Hieronima Bonapartego, który w 1807 r. ogłosił roz -

biór kę umoc nień. Miasto po tych wydarzeniach uzyska ło

nowy te ren tzw. plant, który został zabudowany nowy mi

obiekta mi, a charakter tego miejsca wyznacza funkcjo -

nujący tam od 1750 r. Pałac Królewski.

Charakterystyka odkrytych reliktów

Lokalizacja muru bastejowego w południowej części

miasta wzdłuż północnej pierzei placu Wolności przed-

stawiona została na planie warstwicowym w dokumenta-

cjach z badań przeprowadzonych w przez ﬁ rmę Akme –

Zdzisław Wiśniewski Sp. z o.o. [12, il. 1, s. 4]. Na odcinku

około 300 m udało się odkryć pokaźne fragmenty murów

bastejowych wzniesionych w końcu XV w.

Na podstawie ostatnich badań archeologicznych prze-

prowadzonych w latach 2007–2009 oraz własnych pomia -

rów i obserwacji, w rejonie dzisiejszego placu Wolnoś -

ci dało się wyróżnić dwa odcinki muru, które powstały

w dwóch fazach. Dokumentacja z badań archeologicz-

nych [1]–[5] przedstawia rozbudowany opis stanu badań

oraz inwentaryzację opisanych fragmentów.

I faza (XV/XVI w.)

Pierwszą fazę rozpoczęto prawdopodobnie przed 1493 r.,

o czym świadczy częściowo uwieczniona inwestycja na

planie Hartmana Schedla, a zakończono na pewno na dłu-

go przed rokiem 1562, kiedy to mur na planie Weinera zo-

stał przedstawiony jedynie jako oparcie dla wysokiego wału

ziemnego usypanego po wewnętrznej stro nie kurtyny muru.

Oba odcinki wzniesione zostały z cegieł w technice

opus emplectum w wątku jednowozówkowym, wschodni

14 Mateusz Michalski, Karolina Babral, Karolina Wiatrzyk

z warstwą licową wewnętrzną i zewnętrzną z zendrówka-

mi, zachodni bez nich.

Wschodni fragment, o grubości około 240 cm, zacho wa-

ny do poziomu kamiennych wsporników, w dolnej par tii od

strony fosy licowany był kamiennymi cio sa mi uło żo nymi

w formie nasuwającej na myśl wątek jed no wozówkowy,

w którym ciosy ułożone „główkami” stano wiły sięgacze.

Głębokość oraz wymiary bloków sta no wią cych licówkę

kamienną określono na podsta wie ne gaty wów. Powyżej

pasa ciosów znajdowały się w od leg łoś ci około 130 cm

wnęki, przypuszczalnie strzelnicze, o rozgliﬁ onych oście-

żach, prawdopodobnie nakryte łękami odcinko wymi,

za opat rzone od strony fosy w okien ka z ka mienny

mi ob-

ramie niami o zróżnicowanym wykroju (na przemian ok-

rąg łe i częściowo zaokrąglo ne), w późniejszym okresie

zaślepione cegłami (il. 1). Wnę ki miały wysokość oko-

ło 250 cm, licząc wysokość w strzałce wewnętrznego

lica muru. Przy górnej krawędzi wnęk strzelni czych znaj-

dowały się piaskowcowe, cioso we wsporniki zakończo -

ne u dołu ćwierćkoliście. Prawdo po dobnie sta nowiły

one opar cie dla znajdującej się tutaj pierwotnie drewnia-

nej hur dycji. Długość wsporników określono na podsta-

wie ne gatywów w murze kurtynowym. Ceg lane przed-

piersie o grubości 2,5–3 cegieł przypusz czalnie stanowiło

zwieńcze nie konstrukcji muru zaopat rzone w strzelnice.

Odcinek zachodni był prawdopodobnie późniejszy od

odcinka wschodniego, na co wskazuje między innymi

większa szerokość przedpiersia. Odkryty fragment liczył

około 60 m dł

ugości i około 250 cm grubości. Przewa żała

w nim cegła o wymiarze 27 × 13 × 7 cm. Charakterys tyczne

dla tego odcinka było rozmieszczenie w odleg łoś ci 200–

230 cm drewnianych poprzecznych stężeń zakoń czonych

formą podwójnych jaskółczych ogonów. Zacho wały

się one w formie negatywu w murze. Stanowiły praw -

dopodobnie element konstrukcyjny pierwotnej hurdy cji

na tym odcinku muru. Forma ta została dokładnie prze-

myślana przez budowniczych murów w celu spięcia ze-

wnętrznego i wewnętrznego lica muru, co było niezbędne

w przypadku techniki opus emplectum. Forma po dwój ne-

go jaskółczego ogona miała na celu dodatkowe wzmoc-

nienie oraz uniemożliwienie odspojenia zewnętrznej i we-

wnętrznej warstwy licującej muru.

Koronę odkrytego muru tworzyły szerokie na cegłę

schod ki wznoszące się w kierunku przedpiersia. Na pierw-

szym schodku zachował się

odciśnięty w zaprawie ne ga-

tyw belki ganku drewnianego, leżącej wzdłuż muru. Za -

pra wa wypełniała różnice w szerokości schodków i bel ki.

Natomiast belka była najprawdopodobniej, tak jak wcześ-

niej wspomniane drewniane stężenia, oparciem dla hur-

dycji [12, s. 31]. Ten odcinek muru także został w dolnej

części od strony fosy oblicowany kamiennymi cio sami

oraz wyposażony we wnęki „strzelnicze” w od leg łości

około 34 m (il. 2). Przypuszczalnie otwory strzel ni cze

zostały tutaj od początku zamurowane. Za śle pienie ot-

worów strzelniczych we wschodniej części mu ru i wy-

ko nanie blend w jego zachodniej części mogło być spo -

wodowane podniesieniem się poziomu fosy. Otwo ry

sta ły się wówczas nieefektywne i mogły wręcz sta no wić

za grożenie w przypadku jeszcze znaczniejszego pod nie-

sienia się poziomu wody. Ponadto wydaje się, iż uży-

side of the moat was covered with stone blocks placed

similarly to the Flemish bond with the stones placed as

“headers” serving as perpend stones. The thickness and

dimensions of the stone facing blocks were determined on

the basis of wall imprints. About 130 cm above the course

of stone blocks there were recesses, probably for shoot-

ing, with splayed jambs, probably covered with segmental

arches and stone-framed window openings from the side

of the moat with varied shapes (alternately circular and

partly circular), later walled over with bricks (Fig. 1). The

recesses were about 250 cm tall on the inside wall face.

The upper edge of the embrasures had sandstone, stone

corbels, ﬁ nished off at the bottom in a quarter-circle. Most

probably they provided the support for timber hoarding

originally placed here. The length of the corbels was de-

termined on the basis of the wall imprints in the curtain

wall. Most probably the wall had on its top a brick para-

pet, with the thickness of about 2.5–3 bricks, with shoot-

ing openings.

The west section was presumably built later than the

east section, which can be indicated, e.g. by its wider par-

apet. The fragment which was uncovered was about 60 m

long and about 250 cm thick. It was mostly made of bricks

(27 × 13 × 7 cm). The characteristic feature of this section

was the timber transverse braces with double dovetails

at their ends placed every 200–230 cm, preserved today

as wall imprints. Presumably they supported the original

hoarding in this section of the wall. That form was care-

fully designed by the wall builders in order to brace the

wall both externally and internally, which was necessary

in the case of opus emplectum. The double dovetails were

supposed to additionally strengthen the wall and prevent

its external and internal layer from debonding.

The top of the uncovered wall had wide brick steps

going upwards in the direction of the parapet. The ﬁ rst

step has the original mortar imprint of the beam from the

wooden gallery going along the wall. The mortar ﬁ lled the

space between the steps and the beam. Most probably the

beam, just like earlier mentioned timber braces, supported

the hoarding [12, p. 31]. This section of the wall was also

Il. 1. Widok kurtyny muru wschodniego z otworem strzelniczym

o wykroju kolistym z fazy I zamurowanym w fazie II (fot. R. Mruczek)

Fig. 1. View of the curtain of the east wall with a circular gun hole

from stage I walled over in stage II (photo by R. Mruczek)

Studium rekonstrukcji bastejowych fortyfikacji Wrocławia /The study of reconstruction of the bastion defensive walls of Wrocław 15

covered in its lower part from the side of the moat with

stone blocks and had “shooting” recesses about every 34 m

(Fig. 2). Presumably, the gun holes were bricked up from

the very beginning. The gun holes in the east section of the

wall were sealed and the blind recesses were made in its

west section maybe because of the rise of the water level in

the moat. The openings became ineffective then and in fact

they could be dangerous in the case of even further rise of the

water level. Furthermore, it seems that the use of ﬁ rearms

with such a wide parapet and a small diameter of the gun

holes (ca. 32 cm) was also ineffective. Surely, they were

not big enough for any larger canon to ﬁ re from. Maybe

harquebuses were used, however, no elements which would

have enabled its hooking were found. Presumably, this also

inﬂ uenced the decision to build recesses without gun holes

later in the west section of the wall.

Stage II (before 1562)

The wall was extensively remodeled in the second

stage. The wooden galleries were dismantled. The wooden

braces were shortened, leaving their longer sections in the

wall. The openings on the internal side of the wall were

sealed and brick pillars (75 × 92 cm) were placed in them,

most probably with segmental arcades connecting them

(Fig. 3). A narrow, most probably vaulted corridor, vacant

arch, was created between the pillars and the parapet along

the wall, which presumably served drainage purposes. The

internal curtain of the wall most probably became only

a retaining wall for a tall berm built on this side which is

shown on the plan by Weiner from 1562. The gaps in the

berm shown on the plan by Weiner provided access to the

older embrasures, some of which were, however, walled

up and they presumably served as storage for gun powder

and provisions protected against water.

Description of the reconstruction

The reconstruction of both stages of the wall was

conducted with the use of tacheometric measurements

cie broni palnej przy tak dużej szerokości przedpiersia

i niewielkiej średnicy otworów (ok. 32 cm) było również

nieefektywne. Z pewnością nie zmieściłoby się w nich

żad ne większe działo. Być może używano hakownicy,

jed nak nie stwierdzono żadnego elementu, który mógłby

umoż liwić jej zahaczenie. Prawdopodobnie to również

wpły nęło na decyzję o wykonaniu wnęk bez otworów

strzelniczych w późniejszym zachodnim odcinku muru.

II faza (przed 1562 r.)

W drugiej fazie nastąpiła gruntowna przebudowa muru.

Drewniane ganki zostały zdemontowane. Drew nia ne stę-

żenia skrócono, pozostawiając ich dłuż szą część w mu rze.

Natomiast otwory od strony we wnętrz ne go lica mu ru za śle -

piono,

osadzając w nich ce glane ﬁ lar ki

o wy mia rach rzu -

tu 75 × 92 cm, między którymi praw do po dob nie roz pię to

odcinkowe arkady (il. 3). Pomiędzy ﬁ lar kami a przed-

piersiem wzdłuż muru powstał wąski, skle piony zapewne

korytarz, tzw. łęk opróżniony, który przy puszczalnie sta-

no wił odwodnienie. Wewnętrzna kur tyna muru stała się

prawdopodobnie tylko murem oporowym dla usypanego

po tej stronie wysokiego wału, widocznego na planie Wei-

ne ra z 1562 r. Przerwy w wale przedstawione na pla nie

Weinera zapewniały dostęp do starszych wnęk strzel ni-

czych, z których jednak część została zamurowana. Wów-

czas wnęki te stanowiły prawdopodobnie rodzaj magazynu

chroniącego proch lub prowiant przed zamoknięciem.

Opis rekonstrukcji

Rekonstrukcję obu faz muru przeprowadzono, wyko-

rzys tując pomiary tachimetryczne pozostałości muru,

wy konane w ramach praktyki inwentaryzacyjnej od by-

wającej się w lipcu 2008 r. Prace rozpoczęto od próby

rekonstrukcji fazy drugiej (późniejszej). Pomocą w rekon-

strukcji stał się artykuł Edmunda Małachowicza pt. Ba -

stejowe fortyﬁ kacje Wrocławia [6], powstały po wy ko-

paliskach archeologicznych z 1966 r. Pomiarami zo stały

objęte pozostałości muru, w tym pozostałości ka mien-

Il. 2. Widok zachodniego odcinka muru wraz z wnęką strzelniczą

(faza I) i filarkami (faza II) od strony miasta (fot. R. Mruczek)

Fig. 2. View of the west section of the wall with an embrasure (stage I)

and pillars (stage II) from the city side (photo by R. Mruczek)

Il. 3. Filarki osadzone w otworach w miejscu wcześniejszych

drewnianych stężeń (fot. R. Mruczek)

Fig. 3. Pillars above holes where earlier wooden braces were placed

(photo by R. Mruczek)

16 Mateusz Michalski, Karolina Babral, Karolina Wiatrzyk

nego boniowania. Ze względu na niejasności do ty czące

głębokości, do jakiej ono sięgało, i liczby rzędów przy-

jęta została – na podstawie danych z rekonstruowanej

i konserwowanej w latach 1968–1969 bastei przed kla -

sztorem bernardynów – liczba czterech rzędów ka mien-

nych ciosów. Pomiary objęły również okienka strzelnicze

oraz same wnęki strzelnicze, w których nie zachowały się

niestety całe łuki stanowiące sklepienie wnęk. Fragmenty,

które pozostały, pozwoliły jednak na odtworzenie ich

kształtu, jak również ich wysokości. Jak się okazało, wy -

sokość łuku wnęki znacznie kolidowała z poziomem, na

jakim znajdował się pierwszy stopień ceglanych schod -

ków. Spoczywała na nim drewniana pozioma bel ka, po

której pozostał odcisk w zaprawie. Dlatego przy ję to, że

początek łuku był cofnięty względem lica muru o głę-

bokość pierwszego schodka. Belka natomiast częś cio wo

przysłaniała wnękę (il. 4).

Pomierzone zostały również odległości między strzel-

ni cami oraz negatywy po drewnianych stężeniach muru,

któ re powstały w pierwszej fazie jego budowy, a także

za chowane dwa pierwsze schodki oraz ostatni stanowiący

of the remains of the wall taken during the survey

works in July 2008. The works began with an attempt at

reconstructing stage two (later stage). The article titled

Bastejowe fortyﬁ kacje Wrocławia [6] by Edmund Ma-

łachowicz which was written after the archeological digs

from 1966 was used while conducting the reconstruction

works. The measurements were taken over the remains

of the wall, including stone rustication. Due to doubts

regarding its depth and the number of courses it was

assumed – on the basis of the data from the reconstruction

and restoration of the bastion in front of the Bernardine

monastery which was conducted in 1968–1969 – that there

were four courses of stone blocks. The measurements

were also taken of gun holes and the very embrasures un-

fortunately with no arches vaulting them. However, the

original fragments which have been preserved were big

enough to restore their shape as well as height. It turned

out that the height of the arch in the recess did not line up

with the level of the ﬁ rst step of the brick stairs. There was

a wooden, horizontal beam on it which left an imprint in

the mortar. That is why it was assumed that the beginning

Il. 4. Przekroje i widoki

rekonstruowanego muru II fazy

(oprac. własne autorów)

Fig. 4. Sections and views

of the stage II wall

under reconstruction

(drawn by the authors)

Studium rekonstrukcji bastejowych fortyfikacji Wrocławia /The study of reconstruction of the bastion defensive walls of Wrocław 17

of the arch was set off in relation to the face of the wall

by the thickness of the ﬁ rst step and the beam partially

blocked the recess (Fig. 4).

The measurements also included the distances between

the embrasures and the wall imprints left by wooden

braces of the wall in stage one of its construction as well

as the ﬁ rst two original steps and the last one which was

the basis for the vacant arches. It was concluded on the

basis of the measurements and the brick size that most

probably there were ﬁ ve steps. The pillars blocking the

openings for braces in the face of the wall on the city

side were also measured. The angle of the top plane of

the wall was assumed on the basis of the reconstruction

of the walls uncovered during the foundation excavation

works for Panorama Hotel at Dominikański Square in

Wrocław. Weiner on his plan from 1562 also presented

similar battlements on the west side of the area owned

by the Knights of St. John. Relying on these data it was

assumed that the arches covering the embrasures in stage

one and the vacant arches in stage two were segmental

arches characteristic of the times when the wall was built

(Fig. 5).

Next, the reconstruction of both sections from stage

one of the construction of the wall began, making use of

the measurements of the remains of the wall from that

stage.

The form of hoarding was assumed on the basis

of the work by Kurt Bimler [9, Fig. 32, p. 59]. It was

assumed that the brick offset in the west section of the

wall from the city side provided for the support for the

column joined by the tenon with the horizontal, wooden

braces, of the full height of the brace, and with the beam

going along the wall on the ﬁ rst of the steps which left an

imprint. The column supported the brace which supported

a wooden gallery. With no excavation data (no original

wooden elements), two versions of braces placement were

assumed. According to the ﬁ rst one the braces were placed

more or less in the middle of the column height. According

to the other one – they were ﬁ xed at the bottom of the

column. Furthermore, more or less in the middle of the

wall, by the very parapet, there were columns inserted into

the wall connected with the horizontal braces which were

walled up from the city side, in the place of the step offset,

to half of the thickness of the wall (Fig. 6). It provided

a rigid structure of the very frames which were anyway

braced against one another with a horizontal beam going

along the wall and horizontal beams with braces already

in the structure of the very gallery. The functional level

of the hoarding was at the level of the highest step by the

parapet (Fig. 7).

The east section did not have brick steps at the top of

the wall or the offset in its lower section. The hoarding

was most probably supported by the beam placed along

the wall on stone corbels (Fig. 8). However, the possibility

that the hoarding was supported by the beams going along

corbels cannot be excluded. The ﬁ rst version is more

likely because of the greater stiffness of the whole truss

system of the hoarding (Fig. 9).

Furthermore, it was assumed that the parapet of both

sections of the wall crenelated. The width of merlons and

pod stawę łęków opróżnionych. Na podstawie tych po-

miarów oraz wielkości cegieł wyciągnięto wniosek, że

stopni schodów było najprawdopodobniej pięć. Po mia-

rem objęte zostały również ﬁ larki zasłaniające w licu

muru od strony miasta otwory po belkach stężeń. Kąt

płasz czyzny wieńczącej mur został przyjęty na bazie re -

kon strukcji murów odkrytych w trakcie wykopalisk pro-

wa dzonych w wykopie pod hotelem Panorama przy placu

Do minikańskim we Wrocławiu. Także Weiner na planie

z 1562 r. przedstawił, po zachodniej stronie terenów joan -

nickich, podobne zwieńczenie murów. Wzorując się na

tych danych, przyjęto również, że łuki wieńczące strzel-

nice pierwszej fazy i łęki opróżnione drugiej fazy są łu ka-

mi odcinkowymi charakterystycznymi dla okresu, w któ-

rym mur powstał (il. 5).

Następnie przystąpiono do rekonstrukcji obu odcin ków

z pierwszej fazy powstawania muru, korzystając z po-

miarów tych pozostałości muru, które do tej fazy na leżały.

Formę hurdycji przyjęto na podstawie opracowania

Kurta Bimlera [9, il. 32, s. 59]. Założono, że ceglana

odsadzka w zachodnim odcinku muru od strony miasta

stanowiła oparcie dla słupa połączonego z drewnianymi

poziomymi stężeniami na wpust, o pełnej wysokości stę-

że nia, oraz z belką biegnącą wzdłuż muru na pierwszym

ze stopni, po której został jedynie odcisk. Na słupie opierał

się zastrzał, na którym wsparty był drewniany ganek. Nie

mając żadnych danych z wykopalisk (nie zachowały się

elementy drewniane), przyjęto dwie wersje osadzenia za-

strza łów. Pierwsza wersja to osadzenie zastrzałów mniej

wię cej w połowie wysokości słupa. W drugiej wersji na-

to miast – u podstawy słupa. Jednocześnie, mniej więcej

w połowie muru, tuż przy przedpiersiu, były wpuszczone

w mur słupy łączące się z poziomymi stężeniami, które

od strony miasta, w miejscu schodkowej odsadzki były

za murowane do połowy grubości muru (il. 6). Dawało

to sztywną konstrukcję samych ram, które względem

siebie usztywnione były poziomą belką biegnącą wzdłuż

muru i poziomymi belkami z zastrzałami już w kon-

strukcji sa me go ganku. Poziom użytkowy hurdycji znaj -

dował się na wysokości najwyższego stopnia, przy przed-

piersiu muru (il. 7).

Il. 5. Wizualizacja odcinka zachodniego rekonstruowanego muru

II fazy (oprac. własne autorów)

Fig. 5. Visualization of the west section of the stage II wall

under reconstruction (drawn by the authors)

18 Mateusz Michalski, Karolina Babral, Karolina Wiatrzyk

Część wschodnia nie miała ceglanych schodków w ko -

ronie muru, a także odsadzki w dolnej jego partii. Hur -

dycję oparto zapewne na belce położonej wzdłuż muru

na kamiennych wspornikach (il. 8). Nie można jed nak

wykluczyć, że hurdycja była wsparta na belkach po ło-

żonych wzdłuż wsporników. Za pierwszą wersją prze ma-

wia większa sztywność całego układu drewnianych ram

hurdycji (il. 9).

Założono również, że przedpiersie obu odcinków mu-

rów ukształtowane było w formie blankowania. Szero-

kość zębów i przerw między nimi została dostosowa na

do sze rokości odstępów między drewnianymi stężenia mi.

Na stężeniach oparte były słupy hurdycji, które nie mo gły

znajdować się w przerwie między zębami.

Podsumowanie

Analizując przykłady z literatury przedmiotu, można

pró bować odnaleźć pewne podobieństwa fortyﬁ kacji od-

Il. 6. Przekroje i widoki

rekonstruowanego zachodniego

fragmentu murów I fazy

(oprac. własne autorów)

Fig. 6. Sections and views

of the stage I wall

under reconstruction

(drawn by the authors)

Il. 7. Wizualizacja odcinka zachodniego

rekonstruowanego muru I fazy

(oprac. własne autorów)

Fig. 7. Visualization of the west section of the stage I wall

under reconstruction

(drawn by the authors)

Studium rekonstrukcji bastejowych fortyfikacji Wrocławia /The study of reconstruction of the bastion defensive walls of Wrocław 19

Il. 8. Widoki I fazy

rekonstruowanego wschodniego

fragmentu murów

(oprac. własne autorów)

Fig. 8. Views of stage I

of the east fragment of the walls

under reconstruction

(drawn by the authors)

Il. 9. Przekroje i widoki rekonstruowanego

wschodniego fragmentu muru I fazy

(oprac. własne autorów)

Fig. 9. Sections and views of the stage I

of the east wall under reconstruction

(drawn by the authors)

crenels was adjusted to the distance between wooden

braces. The braces supported the columns of the hoarding

which could not be ﬁ xed in between merlons.

Summary

When analyzing the examples from the literature on

fortiﬁ cations, one can see some similarities between the

remains of the fortiﬁ cations found in the area of Wolności

Square and those in other parts of Europe at the same time.

On the basis of archeological works and the remains

of the walls the authors assumed that in stage one the

fortiﬁ cations had a hoard which in its very early form

– after Viollet-le-Duc [13, v. 6, p. 123] – allowed the

defenders to defend the curtain of the walls against attacks

at close range. It seems, however, that in the case of

Wrocław the hoarding evolved and it was adjusted to the

existing context, and the proximity of the moat resulted

in the reduction of the hoard to the parapet and the roof

20 Mateusz Michalski, Karolina Babral, Karolina Wiatrzyk

Bibliografia /References

[1] Badura J., Broda M., Kastek T.A. et al., Ratownicze badania

archeologiczne wyprzedzające budowę Narodowego Forum Mu -

zyki oraz infrastruktury technicznej we Wrocławiu przy pl. Wol-

ności, dz. nr AM – 32; 54/1 (część), 56 (część), 54/2 (część) AM

– 24, 67 (część), 68 (część) AM – 33 1 (część), 5 (część), 6 (część)

oraz dla przebudowy pod infrastrukturę techniczną na działkach:

53/2, 54/1, 54/2, 55, AM – 32; 67, 69, 66/4, 70/3, 73/2, 73/1, 68

AM – 24; 6, 5, 9, AM – 33 obręb Stare Miasto przeprowadzone

w latach 2008–2009, mpis w archiwum DWKZ we Wrocławiu,

Wrocław 2009.

[2] Badura J., Bilińska A., Broda M. et al., Ratownicze badania ar-

cheologiczno-architektoniczne dla Inwestycji pn. Budowa sali kon-

certowej przy Placu Wolności oraz parkingu podziemnego wraz

z zagospodarowaniem terenu Placu Wolności we Wrocławiu, mpis

w archiwum DWKZ we Wrocławiu, Wrocław 2009.

[3] Badura J., Kastek T., Mruczek R., Stefanowicz M., Z nowszych

badań obwarowań i fortyﬁ kacji Wrocławia. Część 1. Pas połud-

niowy w rejonie obecnego placu Wolności, „Śląskie Sprawozdania

Archeo logiczne” 2010, 52, 365–425.

[4] Broda M., Kastek T.A., Limisiewicz A. et al., Opracowanie nauko-

we wyników badań archeologiczno-architektonicznych związanych

z realizacją zadania inwestycyjnego pod nazwą „Budową Narodo-

wego Forum Muzyki” na pl. Wolności we Wrocławiu, mpis w archi-

wum DWKZ we Wrocławiu, Wrocław 2012.

[5] Badura J., Powierzchnia przedlokacyjna w rejonie ulic Zamkowej

i Modrzejewskiej we Wrocławiu, mpis w archiwum Akme – Zdzi-

sław Wiśniewski Sp. z o.o., Wrocław 2009.

[6] Małachowicz E., Bastejowe fortyﬁ kacje Wrocławia, [w:] E. Mała-

cho wicz (red.), Bastejowe fortyﬁ kacje w Polsce, Prace Naukowe

IHASzT PWr Nr 9, Studia i Materiały Nr 3, Wydawnictwo PWr,

Wrocław 1975, 99–121.

[7] Babral K., Komorowska K., Malarska A., Michalski M., Wiat-

rzyk K., Rekonstrukcja XVI-wiecznych bastejowych murów obron-

nych miasta Wrocławia w rejonie placu Wolności, 2010, mpis w ar -

chi wum IHASzT PWr.

[8] Klose S.B., Architektura Wratislaviensis, Quellen zur schlesischen

Kunstgeschichte, H. 1, Breslau 1836.

[9] Bimler K., Die schlesischen massiven Wehrbauten, Bd. 1, Für-

sten tum Breslau. Kreise Breslau, Neumarkt, Namslau, Breslau

1940.

[10] Codex Diplomaticus Silesiae. T. 3: Henricus pauper, Rechnungen

der Stadt Breslau von 1299–1358, nebst zwei Rationarien von 1386

und 1387, dem Liber imperatoris vom Jahre 1377 und den ältesten

Breslauer Statuten, red. C. Grünhagen, Breslau 1860.

[11] Rozpędowski J., Bastejowe fortyﬁ kacje na Śląsku, [w:] E. Ma ła-

chowicz (red.), Bastejowe fortyﬁ kacje w Polsce, Prace Naukowe

IHASzT PWr Nr 9, Studia i Materiały Nr 3, Wydawnictwo PWr,

Wrocław 1975, 137–146.

kry tych w rejonie placu Wolności do form istniejących

w Eu ropie w tym samym okresie.

Autorzy na podstawie badań archeologicznych i po zo-

stałości murów przyjęli, że w I fazie fortyﬁ kacje zwień-

czone były formą hurdycji. Jest to bardzo wczesna forma,

a jej funkcją było – zgodnie z tym, co podaje Viollet-le-

-Duc [13, t. 6, s. 123] – umożliwienie obrony kurtyny

mu rów przed ewentualnym atakiem z bliskiej odległości.

Wy daje się jednak, że w przypadku Wrocławia nastąpiła

ewo lucja oraz dostosowanie rozwiązania do zastanego

kon tekstu, a bliskość fosy spowodowała redukcję formy

hur dycji o przedpiersie przy jednoczesnym zachowaniu

za daszenia ganku, tak jak to pokazuje Kurt Bimler [9,

il. 32, s. 59]. Zadaszenie to było elementem powstałym

w wyniku rozwoju broni palnej, chroniącym obrońców

przed atakami, a proch przed zamakaniem.

Analizując plany widokowe m.in. Meriana i Weinera,

na leży zwrócić uwagę na półkoliście wyproﬁ lowane

przedpiersie muru, które w tej formie pojawia się na pla -

nach w opisywanym rejonie wrocławskiego placu Wol noś -

ci. Podobne rozwiązania występują w murach miejs kich

Norymbergi w rejonie Färbertor. Ten sposób kształ to -

wania przedpiersia pokazuje również Viollet-le-Duc [13,

t. 4, s. 390], właśnie w kontekście Norymbergi.

Wydaje się więc, iż istniał związek między for ty ﬁ -

ka cjami Norymbergi i Wrocławia. Forma, jaką przyjęły

for tyﬁ kacje Wrocławia, była dobrze znana w okresie ich

powstawania, i można przypuszczać, że dotarła tu z ob sza -

ru Norymbergi wcześniej niż w 1529 r. razem z Han sem

Riesling(en)em, jej fortyﬁ katorem [9, s. 24, 108]. Taką

hipotezę podał również Jerzy Rozpędowski przy opi-

sywaniu umocnień wzniesionych w 1486 r. u ujś cia rzeki

Oławy i fosy Starego Miasta we Wrocławiu, któ re miały

nawiązywać do wzorców norymberskich [12, s. 140].

as shown by Kurt Bimler [9, Fig. 32, p. 59]. The rooﬁ ng

evolved as a result of the development of ﬁ rearms to

protect the defenders against attacks and the gun powder

against water.

When analyzing the plans by, e.g. Merian and Weiner,

what is worth noticing is the semicircular parapet which

is shown in that form on the plans in the area of Wolności

Square in Wrocław. Similar solutions were applied in

the city walls in Nuremberg in the region of Färbertor.

Viollet-le-Duc also shows this design of the parapet in the

very context of Nuremberg [13, v. 4, p. 390].

It seems that there was a connection between the

fortiﬁ cations in Nuremberg and Wrocław. The form

of the fortiﬁ cations in Wrocław was well known at the

time when they were built and it may be assumed that

it was brought from the area of Nuremberg before 1529

by Hans Riesling(en), its fortiﬁ cation builder [9, p. 24,

108]. Such a hypothesis was also put forward by Jerzy

Rozpędowski when describing the defensive works built

in 1486 at the mouth of the Oława River and the Old Town

moat in Wrocław, which were to follow the patterns from

Nuremberg [12, p. 140].

Translated by

Tadeusz Szałamacha

Studium rekonstrukcji bastejowych fortyfikacji Wrocławia /The study of reconstruction of the bastion defensive walls of Wrocław 21

[12] Mruczek R., Stefanowicz M., Południowy pas obwarowań i for -

tyﬁ kacji Wrocławia w rejonie obecnego pl. Wolności na tle

prze mian przestrzennych i prawnych miasta średniowiecznego

i no wo żytnego, [w:] J. Kościuk (red.), Non solum villae. Księga

ju bi leuszowa oﬁ arowana Profesorowi Stanisławowi Medekszy,

Oﬁ cyna Wydawnicza PWr, Wrocław 2010, 401–454.

[13] Viollet-le-Duc E., Dictionnaire raisonné de l’architecture française

du XI

au XVI

siècle, Morel, Paris 1863.

Streszczenie

Ratownicze badania archeologiczno-architektoniczne przeprowadzone w latach 2007–2012 na placu Wolności we Wrocławiu stworzyły okazję

do zastanowienia się nad wyglądem bastejowych fortyﬁ kacji miejskich, zewnętrznego obwodu fortyﬁ kacji, których relikty między innymi zostały

odkryte. Na podstawie dostępnych materiałów źródłowych autorzy starają się określić, w jakim okresie fortyﬁ kacje zostały wzniesione, oraz opisać

charakterystykę odkrytych reliktów. Te działania mają na celu opracowanie rekonstrukcji pokazującej prawdopodobny wygląd kurtyny muru

bastejowego w dwóch jego fragmentach odkrytych na placu Wolności i w dwóch fazach. Istotne wydało się pokazanie również analogicznych

rozwiązań murów bastejowych na obszarze Europy, potwierdzających przedstawione próby rekonstrukcji.

Słowa kluczowe: fortyﬁ kacje, rekonstrukcja, mury miejskie, basteje, Wrocław

Abstract

Rescuing archaeological and architectural researches, conducted in the years 2007 to 2012 in Wrocław in Wolności Square, have created an

opportunity to reﬂ ect upon the bastion fortiﬁ cations’ appearance. Authors are trying to determine, basing on the available source materials, in what

period the fortiﬁ cations were built and discuss the characteristics of the discovered relics. These works are designed to develop a reconstruction

which shows, in their opinion, the most likely bastion’s curtain wall’s appearance in two of its fragments discovered in Wolności Square and the two

building phases which could be distinguished. It seemed important to show analogous bastion defensive walls within Europe as an evidence of the

presented attempts of reconstruction.

Key words: fortiﬁ cations, reconstruction, city walls, bast, Wrocław

Katedra we Fromborku,

fragment portalu

zachodniego (fot. E. Łużyniecka)

The cathedral in Frombork,

fragment of the west portal

(photo by E. Łużyniecka)