Trzy Kramy Bogate odkryte we Wrocławiu

Małgorzata Chorowska, Teresa Dziedzic, Maciej Krzywka

doi:10.5277/arc150304

Streszczenie

W artykule omówiono trzy dawne Kramy Bogate odkryte w kamienicy przy ul. Przejście Żelaźnicze 4/6. W średniowieczu Kramy Bogate stanowiły ważną część zabudowy handlowej bloku śródrynkowego. Sprzedawano tu wyroby żelazne, metale kolorowe, farby, chemikalia, wosk, bakalie i przyprawy. Składały się one z 48 komór kupieckich, ustawionych w dwóch rzędach. Między północnym i południowym rzędem komór pozostawiono Przejście Kramów Bogatych, zwane obecnie Przejściem Żelaźniczym. Komory były zwrócone frontami w jego kierunku. W trakcie remontu kamienicy przy ul. Przejście Żelaźnicze 4/6 natrafi ono na fragmenty murów średniowiecznych, zachowanych głównie w ścianach między dawnymi kramami. Wykonano je z cegieł palcówek w wątku gotyckim. Na podstawie wcześniejszych badań architektonicznych Kramów Bogatych ustalono, że budynki komór były dwukondygnacyjne i podpiwniczone. Partery były kryte stropem i mogły osiągać wysokość od 4,5 do 4,6 m. Odkryte obecnie elementy wystroju i wyposażenia kramów to: relikty pieca w głębi kramu nr 3, otwór wejściowy z kramu nr 3 do 4 i jeszcze jeden otwór, przypominający okno, choć znajdował się we wnętrzu budynku. Miał on piaskowcowy parapet położony na wysokości 60 cm i piaskowcowe obramienie od strony kramu nr 3. Otwór znajdował się tuż przy fasadzie budynku, a jego kamieniarka była konstrukcyjnie sple cio na z kamiennym portalem wejścia do kramu 3 z uliczki. Z przeprowadzonych badań wynika, że od samego początku kram 3 był połączony z sąsiednim od strony wschodniej. Ze względu na prostą formę nadproży otworów i ich duże rozmiary należałoby datować ich powstanie na 2. poł. XIV w. Kompleksowe i szczegółowe badania architektoniczne miały też zasadnicze znaczenie dla późniejszych prac konserwatorskich. Odkryte relikty, a zwłaszcza kramu 3, stanowią pierwszy we Wrocławiu przypadek zachowanego i częściowo wyeksponowanego przyziemia komory kupieckiej.

Słowa kluczowe:
article
kramy
średniowiecze
miasto

Podgląd pełnego artykułu jest możliwy wyłącznie na większych ekranach.

2015

3(43)

DOI: 10.5277/arc150304

Małgorzata Chorowska*, Teresa Dziedzic*, Maciej Krzywka**

Trzy Kramy Bogate odkryte we Wrocławiu

Three Rich Stalls discovered in Wrocław

Nikogo dziś nie dziwi, że remonty budynków prowa-

dzone na Starym Mieście we Wrocławiu, w szcze gól ności

w rejonie Rynku, przynoszą liczne odkrycia śred nio-

wiecznej substancji budowlanej zachowanej na poziomie

piwnic. Jedno z ostatnich odkryć nastąpiło w poziomie

parteru i dotyczy trzech dawnych Kramów Bogatych, bę -

dących obecnie częścią kamienicy znajdującej się przy

ul. Przejście Żelaźnicze 4/6. Usytuowane w sercu mias -

ta stanowiły mały fragment zabudowy bloku śród ryn ko-

wego, którego początki sięgają XIII w.

Wrocławski blok śródrynkowy kształtował się od cza -

sów lokacji miasta. Była to zabudowa pierwotnie o prze-

znaczeniu handlowym, a następnie administracyjnym, two -

rzą ca regularne zespoły budynków o wydłużonym pla nie,

rozwinięte wzdłuż trzech wewnętrznych przejść – uli czek

(obecnie ul. Sukiennice, Przejście Żelaźnicze i Przej-

ście Garncarskie) o przebiegu wschód–zachód i prze

cię -

te z pół nocy na południe Przejściem Po przecz nym [1].

W ca łoś ci zajmowała prostokątny teren po ło żo ny na środ-

ku Rynku o wymiarach około 112 × 84 m. Jako pierw sze

powstały tam sukiennice, zwane także Do mem Kupców.

Tworzyły je cztery długie budynki roz ło żo ne po dwa, po

obu stronach szerokiego przejścia-dziedzińca (ul. Su -

kien nice), w południowej części bloku. Budynki te były

podzielone na 42 komory sukiennicze, co zdaje się ko-

res pondować z treścią skargi wrocławskich mieszczan

wystosowanej do mieszczan Magdeburga, a do tyczącej

ograniczenia wolności handlu we Wrocławiu poprzez

It comes as no surprise to anyone today that the repairs

of the buildings in the Old Town in Wrocław, particularly

in the area of the Market Square, result in numerous

discoveries of the medieval building substance preserved

at the level of basements. One of the recent discoveries

took place at the ground ﬂ oor level and it referred to the

three former Rich Stalls which are now part of a tenement

house situated at 4/6 Przejście Żelaźnicze (Ironmonger

Passage). Being located in the heart of the city, they formed

a small part of the central market building development

which dates back to the 13

century.

Wrocław downtown building complex was formed

since the times of the city foundation charter. Originally

the buildings had a commercial purpose, then they served

administrative purposes forming a regular elongated plan

of groups of buildings, which were extended along three

internal passages – small streets (at present Sukiennice

[Cloth Halls], Przejście Żelaźnicze [Ironmonger Passage]

and Przejście Garncarskie [Potter Passage]) with an east-

west direction and were crossed by means of Przej ś -

cie Poprzeczne (Transverse Passage) from the north to

the south [1]. In total it occupied a 112 × 84 m rec tan-

gular area located in the middle of the Market Square.

The ﬁ rst to be built there were cloth halls also known

as the House of Merchants. They consisted of four long

buildings with two of them on each side of the wide

passage–yard (Sukiennice Street) in the southern part

of the complex. These buildings were divided into 42

cloth chambers, which appears to correspond with the

content of the complaint of Wrocław burgesses that

was sent to Magdeburg burgesses on the restriction of

the freedom of trade in Wrocław due to Prince Henry’s

order introducing constraints on selling business limited

* Wydział Architektury Politechniki Wrocławskiej/Faculty of

Architecture, Wrocław University of Technology.

** AKME Zdzisław Wiśniewski, Wrocław.

36 Małgorzata Chorowska, Teresa Dziedzic, Maciej Krzywka

wpro wadzenie przez księcia Henryka przymusu sprze-

da ży w wybudowanym na forum „domu z małymi ko-

mo rami”. Historycy zgodnie datują ten dokument, zwa ny

„pouczeniem magdeburskim”, na czasy pa no wa nia Hen -

ryka Brodatego (1211–1238) i odnoszą go do Wro cła wia

Liczne odkrycia archeologiczno-archi tek to nicz ne po czy-

nione w blokach śródrynkowych miast dolno śląs kich oraz

w samym Wrocławiu dowodzą, że mimo pro testu miesz-

czan system handlu w „małych komorach” na rynku, pod

okiem urzędników książęcych, przyjął się powszechnie

w tej oraz bardziej odległych dzielnicach Polski [3].

Kramy Bogate sąsiadowały z sukiennicami od północy.

Sprzedawano tu wyroby żelazne, metale kolorowe, farby

i inne chemikalia, wosk, bakalie i przyprawy. Kramy pier-

wotnie stanowiły własność książęcą, miejsce handlu, z któ -

rego władca pobierał podatek od sprzedających w nich

przekupniów. Ta sytuacja nie utrzymywała się jed nak

dłu go, bo już w 1266 r. książę Henryk III sprze dał Kra -

my Bogate dwóm mieszczanom [4, s. 336]. Naj star sze

kramy były zapewne drewnianymi budami. W 1327 r. rada

miejska nakazała wybudować je z sza chul ca lub cegły

i przy kryć dachówką. W tym czasie pra wo stanowiło rów -

nież o tym, że z jednego kramu mogło korzystać mak -

sy mal nie dwóch przekupniów [5, s. 24]. Można za tem

podejrzewać, że kramy były wówczas własnością posz cze-

gólnych kramarzy, być może również na zasadzie spó łek.

Określenia kramarze bogaci (Reich Krämmer) za częto we

Wrocławiu używać na przełomie XIII i XIV w. W XV w.

zaczęto nadbudowywać kramy o piętra przeznaczone na

cele mieszkalne i instalować w nich urządzenia grzewcze

[3, s. 95], [4, s. 336, 339].

Kramy Bogate składały się z 48 komór kupieckich

usta wionych w dwóch rzędach, w układzie lekko odchy-

lo nym od osi wschód–zachód, podobnie jak to miało miejs-

ce z su kiennicami, ratuszem, smatruzem i całym kom plek-

sem zabudowy śródrynkowej (il. 1). Między pół nocnym

i po łud niowym rzędem komór pozostawiono Przejście

Kramów Bogatych, zwane obecnie Przejściem Że laź-

niczym. Komory były zwrócone frontami w je go kierunku.

Pier wotnie zespół Kramów Bogatych i Su kien nice były od -

dzielone miedzą, jednak z czasem zo stała ona zajęta i ada -

ptowana przez południowy rząd kramów, w wyniku czego

nastąpiło ich pogłębienie. Ciągi handlowe położone na

wschód od Przejścia Poprzecznego mieściły po 15 ko mór,

natomiast położone na zachód od Przejścia – po 9 ko mór.

Odkryte komory mieściły się w północnym rzę dzie, w cią-

gu usytuowanym na wschód od Przejścia Poprzecznego.

Badania architektoniczne i inwentaryzację ścian parteru

kamienicy przy ul. Przejście Żelaźnicze 4/6 wykonano

na zlecenie Instytutu Jerzego Grotowskiego, w związku

z pla nowanym remontem usytuowanych tam pomiesz-

czeń. Zespół badawczy składał się z autorów niniejsze -

go artykułu oraz pracowników technicznych: Anny Such -

ty, Katarzyny Komorowskiej i Karoliny Wiatrzyk [7]. Po

zbiciu tynków ze ścian i odsłonięciu średniowiecz nych

Pogląd ten został wnikliwie uzasadniony przez T. Goerlitza

i przy jęty przez K. Maleczyńskiego i B. Zientarę, a także M. Młynarską-

-Kaletynową [2, s. 106–110], która szczegółowo omówiła sprawę.

to the “house with small chambers” built on the forum.

Historians

unanimously date back the document, which

is called the “Magdeburg Instruction”, to the times of the

reign of

Henry I the Bearded (1211–1238) and relate it

to Wrocław

. Numerous archaeological and architectural

discoveries made in downtown building complexes of the

Lower Silesian cities and in Wrocław show that despite

the protests of burgesses this type of trading system in

“small chambers” on the market, under the supervision of

ducal ofﬁ cials, was widely adopted in this part of Poland

as well as in more distant districts of Poland [3].

Rich Stalls bordered on cloth halls in the north.

Ironmongery, non-ferrous metals, paints and other che-

mi cals, wax, dried fruit and spices were sold at that

place. Originally the stalls were owned by the prince, as

a place of trade for which the prince charged taxes from

costermongers selling their products there. However, this

situation did not last long because as early as in 1266

Prince Henry III sold Rich Stalls to two burgesses [4,

p. 336]. The oldest stalls were most probably wooden

huts. In 1327 the city council ordered building them from

wattle and daub or brick and cover them with tiles. At that

time, the law also proclaimed that one stall could not be

used by more than two costermongers [5, p. 24]. Thus, we

can speculate that the stalls were then owned by individual

stallholders, perhaps also on the basis of partnerships.

In Wrocław the term rich stallholders

(Reich Krämmer)

started to be in use at the turn of the 14

century. In the

century additional ﬂ oors with residential purposes

were added to the stalls and then heating devices were

installed in them [3, p. 95], [4, pp. 336, 339].

Rich Stalls consisted of 48 trade chambers arranged

in two rows in a system slightly inclined from the east-

west axis, just as it was in the case of cloth halls, the town

hall, market hall and the whole complex of downtown

buildings (Fig. 1). Between the northern and southern

row of chambers the Rich Stalls Passage was left, which

is now called Pr

zejście Żelaźnicze. The chambers over-

looked this Passage with their fronts. Originally, the Rich

Stalls complex and Cloth Halls were separated by boun-

dary strips, but over time they were occupied and ada -

pted by the southern row of stalls as a result of which

they were made deeper. The mall strips located east of

Przej ście Poprzeczne housed 15 chambers each, while

those situated west of the Passage – 9 chambers each. The

uncovered chambers were located in the northern row in

the strip situated east of Przejście Poprzeczne.

Architectural research and the inventory of the ground

ﬂ oor walls of the tenement house at 4/6 Przejście Że-

laźnicze was commissioned by Jerzy Grotowski Institute

in connection with the planned renovation of the premises

located there. The research team consisted of the authors

of this article and technical staff, i.e. Anna Suchta, Kata-

rzy na Komorowska and Karolina Wiatrzyk [7]. After

re moving the plaster from the walls and revealing the

This view was thoroughly justified by T. Goerlitz and accepted by

K. Maleczyński and B. Zientara as well as by M. Młynarska-Ka le ty no wa

[2, pp. 106–110], where we can find a detailed discussion of the issue.

Kramy Bogate /Rich Stalls 37

oraz nowożytnych wątków murów wykonano in wenta -

ry zację odkrywek metodą fotogrametrii oraz ry sunku

rze

czy wistego w skali 1 do 20, wspomaganego po ziomi cą

la se rową. Pomieszczenia ponumerowano ko lejno: kram 1,

kram 2 i kram 3, rozpoczynając od za cho du. Pier wot nie

stanowiły one wnętrza trzech ko mór ku piec kich o wy-

mia rach wewnętrznych: około 2,86–3,5 × 4,5 m (il. 2).

In for macje zebrane w wyniku inwen ta ryzacji elementów

mu rów o wartości historycznej i te re no wych badań straty -

gra ﬁ cznych przedstawiamy po ni żej, w for mie opisu ich

przemian budowlanych na prze strze ni wie ków. Wy dzie lamy

trzy fazy: I (średniowieczną) przypadającą na XIV w.,

II (nowożytną) przypadającą na lata 1630–1800 oraz III –

obejmującą XIX i XX stulecie W artykule uwzględ nia-

my również wy niki badań są siedniego kramu 4, zlo ka li-

zo wanego pod ad resem Przejście Garncarskie 2 [8], [9],

po siadającego z kramem nr 3 wspólną ścianę.

Kramy w średniowieczu (2. poł. XIV w.)

Fragmenty murów średniowiecznych zachowały się

głów nie w ścianach między kramami oraz w głębi po miesz-

Il. 1. Wrocław. Lokalizacja trzech odkrytych kramów na tle bloku śródrynkowego z około 1800 r.,

według R. Steina (1935) z uzupełnieniami O. Czernera [6, s. 11]

Fig. 1. Wrocław. Location of three uncovered stalls against the background of downtown building complex in circa 1800,

according to R. Stein (1935) with supplements by O. Czerner [6, p. 11]

Il. 2. Wrocław, kamienica przy Przejściu Żelaźniczym 4/6.

Rzut parteru przebadanych kramów z rozwarstwieniem

chronologicznym murów (rys. M. Krzywka)

Fig. 2. Wrocław, tenement house at 4/6 Przejście Żelaźnicze.

Ground floor projection of the studied stalls with

chronological layers of walls (drawn by M. Krzywka)

Kram 1

Stall 1

Kram 2

Stall 2

XIV w. / XIV c.

1630–1800

XIX/XX w. / XIX/XX c.

Kram 3

Stall 3

Kram 4

Stall 4

38 Małgorzata Chorowska, Teresa Dziedzic, Maciej Krzywka

czeń 1 i 3. Wykonano je z cegieł palcówek o wy mia rach:

długość 25–27 cm, szerokość 11,5–13 cm, wy so kość

8–

9,5 cm, licowanych w wątku go tyc kim. Ma te riał ten spo-

jono zaprawą piaszczysto-wa pien ną, bar wy jas no brą-

zo wej z wyraźnymi grudkami nie zla so wa ne go wapna

(ma łe 1–3 mm; duże 0,5–1 cm). Jej jas noszary odcień

wska zy wał na dużą zawartość wapna w mieszance. W nie -

licz nych zachowanych spoinach zaobserwowano cha rak-

terystycz ną poziomą ryskę. W licu ścian były widoczne też

zen drów ki, w nieregularnym ułożeniu. Niewielka gru bość

murów parteru – do 60 cm – jest wskazaniem, że pier wot-

nie kramy miały co najwyżej dwie kondygna cje nad ziem-

ne. Zastosowano również piaskowcowe cio sy, z któ rych

wykonano obramienia otworów okiennych i drzwiowych

zarówno na fasadach kramów, jak i we wnętrzach.

Zachowane elementy wystroju i wyposażenia kramów

były bardzo proste. Złożyły się na nie wnęki, piece oraz

rozmaite otwory (il. 3). W kramie 1, w ścianie zachodniej,

zachowanej do wysokości 2 m, odkryto wnękę o wymia-

rach: 28 × 40 × 109 cm (gł./szer./wys.) przylegającą do

ściany frontowej. Mogła ona służyć raczej jako miejsce

na półki niż do stawiania świeczki, gdyż nie dostrzeżono

szczególnych śladów okopcenia łęku. W głębi kramu

nr 3 (w narożniku północno-wschodnim) odkryto relikty

pie ca zachowane w postaci negatywu komory spalania

i otworu związanego z obsługą paleniska. Otwór znajdo-

wał się w ścianie działowej pomiędzy kramami i był do-

stępny z kramu nr 4, natomiast komora spalania, czytelna

w postaci zagłębienia (na 12 cm) w ścianie północnej,

znajdowała się we wnętrzu kramu 3. O obecności w tym

miejscu paleniska świadczyły osmolone części cegieł

i ukośny negatyw kapy biegnącej od podłogi kramu 3 do

ściany wschodniej.

Piec musiał stać po stronie kramu 3. Palono w nim

z wnętrza kramu 4, co wskazuje, że obydwa kramy należa-

ły w średniowieczu do tego samego właściciela. Ponadto

medieval and modern motives of the walls, the inventory

of the exposure was made by means of the photogrammetry

method and the actual ﬁ gure in a scale 1 to 20 aided by

a laser spirit level. Rooms were numbered as stall 1,

stall 2 and stall 3, respectively, starting from the west.

Originally they constituted the interiors of three merchant

chambers with the following internal dimensions: circa

2.86–3.5 × 4.5 m (Fig. 2). The information collected as

a result of the inventory of the wall elements of a histori -

cal value and stratigraphic ﬁ eld research is presented be-

low as a description of their construction transformations

throughout the centuries. We distinguish the following

three phases: phase I (medieval) – comprising the 14

cen -

tu ry, phase II (modern) – years: 1630–1800, and phase III

–

the 19

and 20

centuries. In this article we also take

into account the research results of the neighbouring

stall number 4 located at 2 Przejście Garncarskie [8], [9],

which has a common wall with stall 3.

Stalls in the Middle Ages

half of the 14

century)

Medieval wall fragments were preserved mainly in the

walls between stalls and in the deep interiors of rooms

1 and 3. They were made of hand-made bricks with the

following dimensions: length 25–27 cm, width 11.5–

13 cm, height 8–9.5 cm, laid in the Gothic bond. This ma-

terial was bonded with light brown sand and lime mortar

with distinct lumps of non-slaked lime (small 1–3 mm;

big 0.5–1 cm). Its light grey hue showed a high content

of lime in the mixture. In a few preserved joints there

was a characteristic little horizontal crevice. In the face

of the walls there were also visible overburned bricks in

an irregular arrangement. An inconsiderable thickness of

the ground ﬂ oor walls – up to 60 cm – is an indication that

originally the stalls had two ﬂ oors above the ground level

a c

Il. 3. Wrocław, kamienica przy Przejściu Żelaźniczym 4/6. Zamurowane otwory w ścianie wschodniej kramu 3:

a – relikty pieca w narożniku kramu po konserwacji, b – przejście do sąsiedniej komory kramu po konserwacji,

c – otwór okienny pomiędzy komorami kramu po konserwacji (fot. M. Chorowska)

Fig. 3. Wrocław, tenement house at 4/6

Przejście Żelaźnicze. Bricked up openings in the eastern wall of stall 3:

a – stove relics in the stall’s corner after restoration, b – passage to the neighbouring stall chamber after restoration,

c – window opening between stall chambers after restoration (photo by M. Chorowska)

Kramy Bogate /Rich Stalls 39

w ścianie działowej pomiędzy kramami odkryto dwa du że

otwory. Jednym było przejście między komorami o wy-

miarach 115 × 204 cm, usytuowane we wnęce na kry tej

łękiem odcinkowym. Kamieniarka obramiająca przejś-

cie została częściowo uszkodzona. Zachowały się jed nak

oba piaskowcowe węgarki oraz niewielki kawałek nad-

proża

. Obecnie nadprożem jest deska, którą osadzono

już po zniszczeniu piaskowca. Drugi otwór bardziej przy -

pominał okno, choć znajdował się on we wnętrzu bu dyn-

ku. Miał piaskowcowy parapet położony na wysokoś ci

60 cm i ciosowe obramienie od strony kramu 3. Jego sze -

rokość wynosiła 113 cm, a wysokość 164 cm. Otwór ten

znajdował się tuż przy fasadzie budynku, a jego ka mie -

niarka była sprzężona z portalem wejścia do kramu 3 i była

połączona z nim sięgaczami. Górny sięgacz był zarazem

nadprożem otworu w ścianie między kramami, a dolny

sięgacz jego parapetem. Okno między kramami wpisa -

ne było w płytką, lecz rozległą wnękę. Przesklepiono ją

łę kiem odcinkowym, który w większości zakryty został

póź niejszym sklepieniem. Świadczy to o tym, że po miesz-

czenie 3 było pierwotnie wyższe niż obecnie. Pro spek cja

ściany wschodniej wykazała, że wszystkie ot wory i ko-

mo rę pieca uformowano równocześnie (il. 4).

Na podstawie wcześniejszych badań architektonicz-

nych Kramów Bogatych ustalono, że budynki komór

były dwukondygnacyjne i podpiwniczone. Partery były

kryte stropem i mogły osiągać wysokość od 4,5 do 4,6 m,

za leż nie od tego, gdzie będziemy lokalizować poziom

użyt kowy parteru. Piętra i piwnice kramów 1–3 nie były

obję te programem niniejszych badań, a średniowieczne

mu ry na parterach były dostępne do badań jedynie do wy-

so kości około 3 m. Ich wyższe partie nie były osiągalne

z powodu założonych później sklepień i zmian wysokości

kondygnacji budynków. W związku z powyższym nie

Wymiary elementów ciosowych: nadproże 130 cm szerokości na

23 cm wysokości, a węgary o wysokości 230 cm miały szerokość 13

i 20 cm.

at the most. Sandstone ashlers were also applied, from

which window and door frames were made on the facades

of stalls as well as in their interiors.

Preserved elements of the interior design and equip -

ment of the stalls were very simple. They consisted of

niches, stoves and various openings (Fig. 3). In stall 1,

in the west wall preserved to a height of 2 m a niche

adjacent to the front wall was discovered with dimensions

of 28

× 40 × 109 cm (depth/width/height). It could have

served more as a place for shelves rather than a place

for candles because there were no particular signs of an

arch blackened with smoke. In the deep part of stall 3 (in

the north-east corner) relics of a stove in the form of the

combustion chamber negative and an opening connected

with the ﬁ re service were discovered. The opening was

located in a partition wall between the stalls and was

available from stall 4, whereas the combustion chamber,

which was seen in the form of a niche (12 cm) in the north

wall, was inside stall 3. The presence of the stove in that

place was conﬁ rmed by blackened parts of the bricks and

an oblique negative of the cover running from the ﬂ oor of

stall 3 to the eastern wall.

The stove must have been situated on the side of stall 3.

It was used from the inside of stall 4, which indicates that

the two stalls belonged to the same owner in the Middle

Ages. Moreover,

two large openings were discovered in

the partition wall between stalls. The ﬁ rst one was a pass-

age between chambers with dimensions of 115 × 204 cm

situated in a niche covered with a segmental arch. The ma-

sonry framing the passage was partly damaged. However,

two sandstones of the doorjamb were preserved as well as

a small piece of the lintel

. At present, the lintel is made

of a plank which was ﬁ xed already after the sandstone was

destroyed. The other opening was more like a window,

although it was inside the building. This opening had

a sandstone windowsill at a height of 60 cm and an

ashler framing the side of stall 3. It was 113 cm wide

and 164 cm high. This opening was located just next to

the facade of the building and its stonework was coupled

with the entrance portal to stall 3 and connected with it

by means of headers. The upper header was at the same

time the lintel of the opening in the wall between stalls,

whereas the lower header was its windowsill. The window

between the stalls was built into a shallow but extensive

niche. It had a segmental arch which was mostly covered

with later vaulting. This proves that room 3 was originally

higher than it is in our times. The eastern wall prospection

showed that all the openings and the stove chamber were

formed at the same time (Fig. 4).

On the basis of the previous architectural research of

Rich Stalls it was proved that the buildings of chambers

had two ﬂ oors and a basement. Ground ﬂ oors were

covered with ceilings which could have been from 4.5 to

4.6 m high depending on the fact where we locate the

utility level of the ground. The ﬂ oors and basements

of stalls 1–3 were not included in the program of this

Ashler elements dimensions: lintel 130 cm wide and 23 cm high,

whereas doorjambs were 230 cm high and 13 and 20 cm wide.

Il. 4. Rekonstrukcja wnętrza kramu 3 (oprac. M. Krzywka)

Fig. 4. Reconstruction of the interior of stall 3 (prepared by M. Krzywka)

40 Małgorzata Chorowska, Teresa Dziedzic, Maciej Krzywka

natraﬁ ono na pozostałości gniazd po belkach stropowych

nad przyziemiami kramów.

Do nielicznych zachowanych elementów średniowiecz-

nych związanych ze ścianami frontowymi pomieszczeń

należą wspomniane już ciosy piaskowcowe i fragment

ściany ponad nadprożem w kramie 3. Ciosy obserwować

można głównie w licu zewnętrznym; uwidoczniono je

pod czas wcześniejszych prac konserwatorskich przy ele-

wacjach budynków. Z ciosów zbudowano obramowania

wejść do kramów i szerokich otworów okiennych, na

kształt współczesnych witryn sklepowych. W ścianach

granicznych pomiędzy komorami tkwiły pionowe ciosy

(szerokości 47 cm) pełniące jednocześnie funkcję słupów

międzyokiennych (i drzwiowych) oraz poziomych się-

gaczy (o wysokości 27 cm i szerokości 47)

. Sięgacze

zakotwiczały kamieniarkę witryn okiennych w ceglanych

murach komór i widoczne były również od wewnątrz

w ścianach kramów 2 i 3. Na sięgaczach oparto poziome

ciosy tworzące nadproża otworów okiennych i portali.

Wspomniany wyżej fragment takiego ciosu jest widoczny

od wewnątrz w ścianie południowej kramu 3.

Opisane wyżej elementy kamieniarskie tworzyły pe-

wien system budowlany złożony z piaskowcowych be lek

łączących się z sobą za pomocą zamków przy po mina -

jących zamki ciesielskie w drewnie. Żeby móc pra wid-

łowo zrekonstruować ten system, dokonano wpierw po-

miaru całości elewacji skanerem laserowym, a na stęp nie

tak rozmieszczono brakujące elementy pionowe, żeby

uzyskać naprzemienny rytm otworów okiennych i wej-

ściowych (il. 5). Ciosy obramiające otwory miały wrę by na

stolarkę. W zachowanej partii nadproża otworu okien nego

Wymiary elementów ciosowych: nadproże 130 cm szerokości, 23 cm

wysokości, a węgary o wysokości 230 cm miały szerokość 13 cm i 20 cm.

research and the medieval walls on the ground ﬂ oors were

available for purposes of our research only up to circa

3 m. Their higher parts were not available due to vaults

built later and changes in heights of buildings’ ﬂ oors. As

a consequence, no nest remnants of ceiling joists above

the stall basements were encountered.

The aforementioned sandstone ashlers and a part of the

wall above the lintel in stall 3 belong to few preserved

medieval elements connected with the front walls of

chambers. The ashlers can be observed mainly in the

external facing; they was revealed during the previous

restoration works of the facades of buildings. Framings

of entrances to the stalls and wide window openings

in the shape of modern display windows were built of

ashlers. In the border walls between chambers there

were vertical ashlers (47 cm wide) which performed the

function of inter-window pillars (and door pillars) as well

as horizontal headers (27 cm high and 47 cm wide)

. The

headers anchored the stonework of display windows in

the brick walls of chambers and they were also seen from

the inside in the walls of stalls 2 and 3. Vertical ashlers

which formed the lintels of window openings and portals

were based on the headers. The aforementioned fragment

of this ashler can be seen from the inside in the southern

wall of stall 3.

The stone elements described above formed a certain

building system consisting of sandstone joists connected

with one another by means of locks similar to carpentry

locks in wood. In order to reconstruct this system

properly, ﬁ rst the measurement of the whole facade was

made by means of a laser scanner and afterwards the

Dimensions of ashler elements: lintel 130 cm wide, 23 cm high,

while doorjambs 230 cm high and 13 cm and 20 cm wide.

Il. 5. Wrocław, rekonstrukcja

trzech Kramów Bogatych

w średniowieczu

(oprac. M. Chorowska,

M. Krzywka)

Fig. 5. Reconstruction of

three Rich Stalls

in the Middle Ages

(prepared by M. Chorowska,

M. Krzywka)

Kramy Bogate /Rich Stalls 41

kramu nr 2 przetrwał fragment poziomego zawiasu. Jest

to cenny relikt pokazujący, że w oknach były zastosowane

poziome okiennice otwierane ruchem obrotowym ku

górze. Kwerenda ikonograﬁ i ukazującej średniowiecz -

ne kramy w Krakowie (Kodeks Behema) i innych mias-

tach europejskich dowiodła, że był to bar dzo popularny

system. Typowe okiennice składały się z dwóch części.

Gór ną część podnoszono, robiąc z niej daszek, natomiast

dol ną opuszczano i podpierano krzyżakiem nóg, przez

co powstawała ława sprzedaży. System ten musiał być

także stosowany w przypadku handlu odbywającego się

w domach mieszczańskich, przykładem wielkie okna

– witryny na parterach średniowiecznych kamienic świd-

nickich, obramione takimi samymi piaskowcowymi cio -

sami, co witryny Kramów Bogatych we Wrocławiu.

Zapewne używano w nich analogicznych okiennic roz-

kła dających się na daszki i ławy.

Kramy w XVI–XVII w.

Adaptacja Kramów Bogatych na cele mieszkalne roz-

po częła się – według przyjętego w literaturze poglądu

[1], [3], [4] – w XV w., a nawet już w pierwszej ćwierci

tego stulecia. Towarzyszyła jej akcja przemurowywa-

nia ścian frontowych, związana ze zwężaniem otworów

drzwio wych i okiennych. W badanych kramach akcję tę

prze prowadzono dopiero w latach 1580–1630. Ze ścian

frontowych zostały w większości wyjęte ciosowe słup ki

i nadproża średniowiecznych witryn okienn ych. Zastą pio no

je ceglanymi ﬁ larkami i nadprożami z dra nic. Drew niane

nadproża zachowały się w kramie 1 oraz w prze budowa-

nych średniowiecznych otworach kra mu 3.

Jako materiał

budowlany wykorzystywano wów czas cegłę o wymia -

rach: długość 28,5–29 cm, sze ro kość 13,5–14,5 cm, wyso-

kość 6,5–7 cm, jak też roz biórkową cegłę średniowie cz-

ną. Materiał ten spojono za prawą piaszczysto-wapien ną

bar wy jasnoszarej lub ja snobrązowej, silnie wiążącą

i twar dą, z wyraźnymi grud kami niezlasowanego wapna

(ma łe 1–5 mm i dość liczne większe). Tego typu technika

budowlana, a zwłasz cza zaprawa, jednoznacznie datuje

II fazę na czas obecności we Wrocławiu warsztatów ni-

derlandzkich, przy czym użycie cegły o wysokości 7 cm

wskazuje, że było to bliżej przełomu XVI i XVII w.

Grubość murów w tej fazie wy nosiła 46–57 cm.

Mury z II fazy zostały zarejestrowane głównie w ścia-

nach frontowych wszystkich trzech kramów oraz w prze -

murowaniach otworów średniowiecznych. Ścianę fron -

tową kramu 1 wzniesiono kosztem piaskowcowych

wit ryn i wejść z poprzedniej fazy. Wykonano wówczas

wą skie i wysokie wejście do kramu o szerokości 117 cm

i wy so kości 252 cm oraz okno o szerokości 115 cm i wy -

so kości 168 cm, obydwa nakryte nadprożami z dra nic.

Cegły nad nadprożami ustawione zostały w nie zgrabne,

niskie łęki odcinkowe – materiał ustawiono nie mal pro -

stopadle do desek, z widoczną w licu ściany wo zów ką.

Układ cegieł był nieregularny. Zamurowano również

wnę k ę średniowieczną w ścianie wschodniej w celu wy-

rów nania lica muru.

W ścianie frontowej kramu 2 całkowicie usunięto pia-

skowcowe obramowania dawnych otworów i wykonano

missing vertical elements were arranged in such a way

that made it possible to obtain an alternating rhythm of

window and entrance openings (Fig. 5). Framing ashlers

of the openings had cuts for woodwork. In the preserved

part of the window lintel of stall 2 a fragment of the

horizontal hinge survived. It is a valuable relic showing

that horizontal shutters opening upwards with a rotating

movement were used in the windows. The iconography

query depicting the medieval stalls in Cracow (The

Bal-

thasar Behem Codex) and in other European cities proved

that this was a very popular system. Typical shutters

consisted of two parts. The upper part was lifted to make

a little roof, whereas the lower part was lowered and

supported with a trestle, thereby forming a sales board.

This system must have also been used in the case of trade

taking place in bourgeois houses, which can be exem-

pliﬁ ed by big windows – display windows on the ground

ﬂ oors of Świdnica’s medieval tenement houses, which

were framed by the same sandstone ashlers as the display

windows of Rich Stalls in Wrocław. Probably, analogous

shutters folding into roofs and boards were used in them.

Stalls in the 16

and 17

centuries

Adaptation of Rich Stalls for residential purposes began

– according to the view accepted in the literature [1], [3],

[4] – in the 15

century and even in the ﬁ rst quarter of

that century. It was accompanied by the reconstruction of

the front walls connected with the process of narrowing

the door and window openings. In the researched stalls

this action was not carried out until the years 1580–

1630. Ashler posts and lintels of the medieval display

windows were mostly taken out of the front walls. They

were replaced by little brick pillars and lintels made of

laths. Wooden lintels were preserved in stall 1 and in the

reconstructed medieval openings of stall 3. The bricks

of dimensions 28.5–29 cm long, 13.5–14.5 cm wide and

6.5–7 cm high as well as demolition medieval bricks were

used at that time as a building material. This material was

bonded by light grey or light brown sand and lime ﬁ rmly

binding and hard mortar with distinct lumps of non-slaked

lime (small 1–5 mm and quite numerous bigger ones). This

type of construction technique, in particular the mortar,

unequivocally dates back the second phase to the period

of the presence of Dutch workshops in Wrocław, where

the use of the brick with a height of 7 cm indicates that it

was closer to the turn of the 17

century. The thickness of

the walls in this phase was 46–57 cm.

The walls from phase II were recorded mainly in the

front walls of all three stalls and in the reconstructions

of the medieval openings. The front wall of stall 1 was

erected at the expense of sandstone display windows and

entrances from the previous phase. At that time a narrow

and high entrance to the stall with a width of 117 cm and

a height of 252 cm as well as a window with a width of

115 cm and a height of 168 cm were built and they were

both covered with lintels made of laths. Bricks above the

lintels were arranged in awkward low segmental arches

– the material was put almost perpendicular to the planks

with visible side faces of bricks in the wall face. The

42 Małgorzata Chorowska, Teresa Dziedzic, Maciej Krzywka

jedynie okno o szerokości 128 cm i wysokości 164 cm.

Brak otworu drzwiowego świadczy o połączeniu ko-

mo ry z którąś z sąsiednich. Fasadę zbudowano na styk

do XIV-wiecznych ścian bocznych

. W kramie 3 za-

mieniono funkcję średniowiecznych otworów w ścia nie

wschodniej. Dawne przejście zlokalizowane pośrodku

ściany zostało obniżone, zamurowane i przekształcone we

wnękę

, z nadprożem z deski. Otwór okienny w narożni-

ku pomieszczenia został zwężony do szerokości 87 cm

i prze kuty na przejście do sąsiedniej komory. Po rozkuciu

ka mien nego parapetu i ceglanej ścianki poniżej oraz ob-

niżeniu nadproża dranicą uzyskał wysokość 210 cm.

W kramie 3 usunięto też kominek w narożniku północno-

-wschodnim i zalepiono zaprawą i cegłami gniazda po

belkach znajdujące się w jego pobliżu. W zachowanej

częś ci ściany frontowej kramu odnotowano obecność

wąt ku niderlandzkiego (na przemian rząd wozówek i rząd

główek). Nie wiemy, czy były w niej jakieś otwory –

zachowała się jedynie jej wschodnia partia.

Kramy w XIX/XX w.

Przebudowania zaistniałe w tej fazie wynikały głów -

nie ze zmian w sposobie użytkowania dawnych kramów,

powiązanych z zanikiem funkcji handlowych w bloku

śród rynkowym i poszukiwaniem dodatkowej powierzch -

ni mieszkalnej na wynajem. Dokonywane wówczas prze-

bu dowy polegały na poszerzaniu przejść, wymianie łę-

ków na podciągi z belek stalowych (dwuteowników) nad

przej ściami i oknami, zmianie wysokości kondygnacji

wy nikłej z założenia sklepień nad parterem budynku,

wpro wa dze niem instalacji kanalizacyjnych, grzewczych

i wen tyla cji. W części frontowej prace wiązały się tak-

że ze zmia ną szerokości i wysokości otworów okien-

nych i drzwio wych na elewacji. Do wznoszenia no wych

ścian i przemurowań otworów użyto głównie cegły

me cha nicznej o długości 24–26 cm, szerokości 12 cm

i wy sokości 6 cm. Część cegieł miała wybity stempel

„W-18-16-4”. Ma teriał spojono mocną cementową za-

pra wą barwy jasno szarej. Do zamurowania wnęk znaj-

du ją cych się na ścianie wschodniej dawnego kramu 3

uży to ka miennych bloków o długości 53 cm i prze kro-

Wznoszono ją etapami w zastanawiającej kolejności. Jako

pierwszy zbudowano fragment z oknem i wąskimi słupkami po obu jego

stronach. Użyto w tym celu rozbiórkowej cegły średniowiecznej. Po obu

stronach tego fragmentu widnieją strzępia lub ich pozostałości.

W następnej kolejności domurowano z obu stron pozostałe fragmenty

ściany frontowej. Przewiązano je w miarę możliwości z pozostawio -

nymi strzępiami, a jeśli nie było to możliwe, skuto odstające cegły.

Fragmenty te wykonano z cegieł niższych, o wymiarach 28,5–29/13,5–

14,5/6,5–7 cm (dł./szer./wys.). Wszystkie opisane fragmenty spojono tą

samą zaprawą, musiały one powstać podczas jednej inwestycji, w krót-

kim czasie. Nie dostrzeżono brudu w miejscu strzępi, gdzie frag menty

łączyły się ze sobą. Nietypowy sposób wznoszenia ściany wiązał się być

że z zarzuconymi dawnymi koncepcjami układu otworów okiennych

czy wejściowych lub różnorodnością materiału budowlane go – inne

rozmiary cegieł.

Wprawdzie obecne zamurowanie otworu pochodzi z XIX/XX w.,

jednakże o zaślepieniu otworu już w II fazie świadczy odkryty frag-

menty tynku późnorenesansowego. Powstała wnęka miała głębokość

42 cm.

system of bricks was irregular. The medieval niche in

the eastern wall was also bricked up in order to make the

face of the wall even.

The sandstone framings of old openings were removed

from the front wall of stall 2 and only a window with

a width of 128 cm and a height of 164 cm was made.

Lack of the door opening shows that the chamber was

connected with one of the neighbouring ones. The fa-

cade was built adjoining the 14

-century side walls

In stall 3 the function of medieval openings in the eastern

wall was changed. The old passage located in the middle

of the wall was lowered, bricked up and transformed in to

a niche

with a plank lintel. The window opening in the

corner of the chamber was narrowed to a width of 87 cm

and reforged to the passage to the neighbouring chamber.

After hammering off a stone windowsill and a brick wall

below as well as lowering the lintel by means of a lath, it

was given a height of 210 cm. In stall 3 the ﬁ re-place in

the north-east corner was also removed, and afterwards

the joist nests in its vicinity were ﬁ lled with mortar and

bricks. In the preserved part of the stall’s front wall, the

presence of the Dutch bond was observed (interchangeably

a row of

side faces of bricks and a row of heads). We do

not know if there were any openings in it – only its eastern

part was preserved.

Stalls in the 19

and 20

centuries

Reconstruction s occurring in this phase resulted mainly

from changes in the method of use of the former stalls

connected with the disappearance of commercial func-

tions in the downtown building complex and the search

for additional residential space for rent. Reconstructions

carried out at that time consisted in widening of the passa-

ges, replacing arches for metal binding joists (I-beams)

above the passages and windows, changing the height of

ﬂ oors resulting from constructing vaults over the ground

ﬂ oor of the building, introducing sewage, heating and

ventilation systems. In the front part, the works were

also connected with a change of the width and height

of window and door openings on the facade. 24–26 cm

long, 12 cm wide and 6 cm high mechanical bricks were

It was built in stages in a puzzling order. A fragment with the

window and narrow pillars on its both sides was the first to be built

. For

this purpose medieval demolition bricks were used.

On both sides of this

fragment there are toothings or their remnants. Next, the remaining

fragments of the front wall were built on both sides. Where possible,

they were tied with the remaining toothings, and if this was not possible,

protruding bricks were hammered off. These fragments were made of

lower bricks, with dimensions of 28.5–29/13.5–14.5/6.5–7 cm (length/

width/height). All of the described fragments were bonded with the

same mortar and they must have been built during the same investment

in a short time. No dirt was found in the place of toothings where

fragments were connected with one another. This unique form of

erecting the wall was probably connected with abandoned old concepts

of the window or entrance opening system as well as a diversity of the

construction material – different sizes of bricks.

Although the present bricking up of the opening dates from

/20

century, however, a discovered fragment of the late Renaissance

plaster confirms the fact that the opening was blinded already in the

phase II. The niche was 42 cm deep.

Kramy Bogate /Rich Stalls 43

mainly used to erect new walls and reconstruct openings.

A part of the bricks had a stamp, i.e. “W-18-16-4”. The

material was bonded by means of strong cement light

grey mortar. To brick up niches situated on the eastern

wall of the former stall 3 stone blocks with a length of

53 cm and a cross-section of 23 × 23 cm were used. Vaults

were built of brick and placed in the grooves carved in

the stall boundary walls or placed in non-steel I-beams.

Some parts of the walls under the windowsills of window

openings from the previous phase were removed. Thinner

walls were constructed in that place, which was connected

with the installation of heaters in this place.

Current restoration activities

The walls in the roo ms comprised by the research were

covered with cement-lime plaster (modern) which was in

a very bad technical condition. In the room of the ﬁ rst

stall wall fragments were ﬁ nished with gypsum-cardboard

tiles. Damaged plaster and tiles were removed. As a result,

extremely diversiﬁ ed brick walls with stone elements of

doorjamb ﬁ nish and display window casing were revealed

in the uncovered Rich Stalls.

Comprehensive and detailed architectural research

made it possible to verify the degree of preservation of

the historic substance from the particular construction

phases

, which was of great signiﬁ cance at the moment of

conducting the restoration research constituting the basis

for the restoration program development. The accom-

plishment of the project connected with the possibility to

use old chambers of the Rich Stalls by Jerzy Grotowski

Institute required a restoration program development,

according to which the adaptation and stall chamber

exhibition project was made. The architectural concept

was developed in 2011 and the project was prepared in

the Studio “Pracownia Autorska” of architect Maciej

Małachowicz Studio by Rafał Karnicki.

As part of the restoration and construction work carried

out inside the merchant chambers, the surfaces of brick

walls and stone elements were cleaned of plaster, built

up layers, dirt and dust remnants. Fragments of stone

elements were added and defects in jointing of lime-sand

mortar were supplemented and the surface of exposed

wall fragments was secured by means of hydrophobic

preparations.

In the chamber of the ﬁ rst Rich Stall an exhibition of

the niche was designed and medieval bricks in its face

were cleaned. Also medieval fragments of the eastern wall

were exposed to a height of 2 m because above there were

reconstructions from the 19

century. Other parts of the

walls and the walls of the second stall were reinforced

and plastered by means of the renovation plaster.

Inside stall 3, in the place where the stove was situated,

the face of the brick wall was cleaned in a way that enabled

leaving blackened bricks as souvenirs of the non-existing

equipment. In the eastern wall uncovered niches were

exhibited. Backs of the niches were plastered and only

visible medieval bricks in the wall face and in the niches

jambs were left. Stone ashlers were puriﬁ ed and numerous

losses were supplemented with mineral putty. The re-

ju 23 × 23 cm. Sklepienia wykonywane były z ceg ły

i osa dzane w bru zdac h wykutych w ścianach gra nicz-

nych kramów lub wstawionych w nie stalowych dwu-

teownikach. W ścia nach frontowych kramów 1–3 wy-

pru to części murów z poprzedniej fazy znajdujące się

pod parapetami otwo rów okiennych. Postawiono w tych

miejscach cieńsze ścian ki, co miało związek z umiesz-

czeniem tam kaloryferów.

Obecne działania konserwatorskie

Ściany w pomieszczeniach objętych opracowaniem

po kryte były tynkiem cementowo-wapiennym (współ-

czesnym) będącym w bardzo złym stanie technicznym.

W pomieszczeniu pierwszego kramu fragmenty ścian

wykończone były płytami kartonowo-gipsowymi. Znisz -

czone tynki i płyty zostały usunięte. Dzięki temu od-

sło nięto niezmiernie zróżnicowane mury ceglane z ka-

miennymi elementami wykończenia węgarów i opasek

witryn odkrytych Kramów Bogatych.

Kompleksowe i szczegółowe badania architektonicz-

ne umożliwiły zweryﬁ kowanie stopnia zachowania sub-

stan cji zabytkowej z poszczególnych faz budowlanych,

co mia ło niebagatelne znaczenie w momencie pro wa-

dzenia badań konserwatorskich będących podstawą do

opracowania programu konserwatorskiego. Realizacja za-

mierzenia projektowego związanego z możliwością użyt-

kowania pomieszczeń dawnych Kramów Bogatych przez

Instytut Jerzego Grotowskiego wymagała opracowa nia

programu konserwatorskiego, według którego wykona-

no projekt adaptacji i ekspozycji pomieszczeń kramów.

Koncepcja architektoniczna powstała w 2011 r., a projekt

został przygotowany w Autorskiej Pracowni arch. Macieja

Małachowicza przez Rafała Karnickiego.

W ramach prac konserwat orsko-budowlanych wyko na-

nych we wnętrzach pomieszczeń kupieckich oczyszczo-

no powierzchnie murów ceglanych i kamienne elementy

z pozostałości tynków, nawarstwień, brudu i kurzu.

Uzu pełniono fragmenty elementów kamiennych, ubytki

w spoinowaniu zaprawami wapienno-piaskowymi oraz

zabezpieczono powierzchnię eksponowanych fragmen-

tów ścian preparatami hydrofobowymi.

W pomieszczeniu pierwszego Kramu Bogatego za -

projektowano ekspozycję wnęki, oczyszczając śred nio-

wieczne cegły w jej licu. Również średniowieczne frag-

menty ściany wschodniej zostały wyeksponowane do

wy sokości 2 m, gdyż powyżej znajdują się przemurowa-

nia z XIX w. Pozostałe fragmenty ścian oraz ściany dru -

giego kramu wzmocniono i wytynkowano tynkami re -

nowacyjnymi.

We wnętrzu kramu 3, w miejscu gdzie znajdował się

piec, oczyszczono lico muru ceglanego w taki sposób,

aby pozostawić osmolone cegły jako pamiątki po nie ist-

niejącym już wyposażeniu. W ścianie wschodniej wy-

eksponowano odkryte wnęki. Plecy wnęk otynkowano,

pozostawiając jedynie widoczne średniowieczne cegły

w licu ściany i ościeżach wnęk. Kamienne ciosy oczysz-

czono, a liczne ubytki uzupełniono kitem mineral nym.

Pozostałe fragmenty ścian wzmocniono i otynkowano.

Kolorystykę ścian zaproponowano beżową, jednak w nie-

44 Małgorzata Chorowska, Teresa Dziedzic, Maciej Krzywka

maining wall fragments were reinforced and plastered.

The walls were supposed to be beige, however, in a slightly

different shade than the medieval mortar. Wooden lintels

in the front wall and in niches of stall 3 were subjected to

restoration work and exhibited. To achieve an effect of

blurring the boundaries of the merchant chamber interiors,

dark grey ﬂ ooring was designed. The main factor of the

exhibition was light, which underlined the most important

fragments of the old stall walls. The whole research was

supervised by the professional restorer of works of art

Agnieszka Witkowska.

The exhibition of multitrend chamber walls of the old

Rich Stalls has not only an aesthetic aspect but also an

educational purpose. Direct public access to the heritage

and relics of the past will make it possible for everyone to

learn or complete the knowledge about the Rich Stalls and

the life in old Wrocław.

S ummary

The discovered relics, in particular stall 3, constitute the

ﬁ rst case of the preserved and partially exhibited ground

ﬂ oor of a merchant chamber in Wrocław. Certainly, it is

not the only case. It is quite probable that in the front-

age of Przejście Żelaźnicze and Garncarskie still other

ones are hidden. Almost certainly, a twin chamber of stall

3 is situated in the ground ﬂ oor of the neighbouring tene-

co innym odcieniu niż średniowieczna zaprawa. Drew -

niane nadproża w ścianie frontowej i wnękach kramu 3

poddano zabiegom konserwatorskim i wyeksponowano.

Aby uzyskać efekt zatarcia granic wnętrza pomieszczeń

kupieckich, zaprojektowano ciemnoszare posadzki. Pod-

stawowym czynnikiem ekspozycji stało się światło,

które uwypukla najważniejsze fragmenty ścian dawnych

kramów. Nadzór nad całością prac prowadzony był przez

konserwatora dzieł sztuki Agnieszkę Witkowską.

Ekspozycja wielowątkowych ścian pomieszczeń daw-

nych Kramów Bogatych ma nie tylko aspekt estetyczny,

ale również wymiar edukacyjny. Bezpośredni publiczny

dostęp do własnego dziedzictwa i reliktów przeszłości

pozwoli poznać lub uzupełnić wiedzę o Kramach Bo ga-

tych i życiu w dawnym Wrocławiu.

Podsumowanie

Odkryte relikty, a zwłaszcza kram 3, stanowią pierw-

szy we Wrocławiu przypadek zachowanego i częś cio-

wo wyeksponowanego przyziemia komory ku piec kiej.

Zapewne nie jest to przypadek jedyny. Bardzo praw-

dopodobne, że w pierzejach Przejścia Żelaźniczego oraz

Garncarskiego kryją się następne. Niemal na pewno ko-

mo ra bliźniacza do kramu 3 znajduje się w przyziemiu

są siedniej kamienicy przy Przejściu Garncarskim 2. W jej

ścianie zachodniej, pod nowożytnym tynkiem, tkwią re-

Il. 6. Ostrołuczne formy nadproży w ciągu kramów w Rothenburg ob Der Tauber we Frankonii (fot. M. Chorowska)

Fig. 6. Ogival forms of lintels in the strip of stalls in Rothenburg ob Der Tauber in Franconia (photo by M. Chorowska)

Kramy Bogate /Rich Stalls 45

ment house at 2 Przejście Garncarskie. In its western wall,

under the modern plaster, there are relics of the medieval

ﬁ replace hearth as well as reverses of the passage and the

window opening. Perhaps indeed, this opening originally

was a place for the merchant counter. The width of the

stone sill is 35 cm, which can be measured on the facade

of building No. 4/6. A solid bench could be based on

it. It is also quite probable that a revolving counter was

in stalled in the stone framing of this opening, which in

its horizontal position served as a place of sale and in

its vertical position formed its closure.

The research shows that from the beginning, stall 3 was

connected with a neighbouring stall on the eastern side.

This constitutes an important ﬁ nding which makes it

possible to broaden our knowledge with one small daily

life detail – in the 14

-century Wrocław next to single

stalls and two-person stalls, there were also two-chamber

stalls. Due to a simple form of lintels of the openings

and their large sizes, the strip of four stalls in the eastern

section of the northern frontage of Ironmonger Passage

should be dated back to the 2

half of the 14

century. In

Rich Merchant Stalls discovered in Świdnica, which were

even older, dating from the end of the 13

century [10]

or in the strip of stalls in Rothenburg ob Der Tauber in

Franconia, ogival forms of lintels were applied (Fig. 6). In

the discussed Rich Stalls in Wrocław, the only introduced

lintels were in the form of simple, chamfered, sandstone

joists which were connected with vertical elements

by means of locks. The same system, connections by

locks and chamfered sandstone joists was applied in the

tenement house at 5 Rynek (Market Square) in Świdnica

in the framings of large display windows on the ground

ﬂ oor. This tenement house is dated back to 1396, which

was proved on the basis of written records and den-

drochronology [11, pp. 292–293], which determines the

upper limit of the construction of the three uncovered

Rich Stalls in Wrocław.

Translated by

Bogusław Setkowicz

lik ty średniowiecznego paleniska kominka oraz rewersy

przej ścia i otworu okiennego. Być może zresztą, ten ot wór

stanowił pierwotnie miejsce dla lady kupieckiej. Szerokość

kamiennego parapetu wynosi 35 cm, co moż na zmie -

rzyć na fasadzie kamienicy nr 4/6. Dało się na nim oprzeć

solidną ławę. Nie jest też wykluczone, że w ka mienne

obramienie tego otworu była wmontowana obro to wa la-

da, która w pozycji poziomej służyła jako miej s ce sprze-

da ży, a w pozycji pionowej stanowiła jego zamknięcie.

Z przeprowadzonych badań wynika, że od początku

kram 3 był połączony z sąsiednim od strony wschodniej.

Jest to istotne stwierdzenie, pozwalające wzbogacić naszą

wiedzę o drobny aspekt z życia codziennego – w XIV-

-wiecz nym Wrocławiu obok kramów pojedynczych i kra-

mów dwuosobowych były także kramy dwukomorowe.

Ze względu na prostą formę nadproży otworów i ich du-

że rozmiary należałoby datować powstanie ciągu czte-

rech kramów we wschodnim odcinku północnej pierzei

Przejścia Żelaźniczego na 2. poł. XIV w. W starszych

od nich Kramach Bogatych Kupców odkrytych w Świd-

nicy, a datowanych na koniec XIII w. [10] czy w ciągu

kramów w Rothenburg ob Der Tauber we Frankonii za-

sto sowa no jeszcze ostrołuczne formy nad proży (il. 6).

W oma wia nych Kramach Bogatych we Wroc ła wiu wpro-

wa dzo no wy łącz nie nadproża w po sta ci pros tych, sfa zo-

wanych, piaskow co wych belek, któ re łą czy ły się z ele -

men tami pionowymi za pomocą zam ków. Ten sam sys

tem,

po łączenia na zam ki i fa zo wane piaskowcowe belki za -

stosowano w ka mie nicy Rynek 5 w Świdnicy, w ob ra -

mie niach wielkich okien witrynowych na parterze. Ka-

mie nica ta jest datowana na podstawie źródeł pisa nych

i dendrochronologii na 1396 r. [11, s. 292–293], co wy-

znacza górną granicę bu dowy odkrytych trzech Kra mów

Bogatych we Wrocławiu.

Bibliografia /References

[1] Czerner R., Lasota Cz., Blok śródrynkowy, [w:] R. Eysymontt,

J. Ilkosz, A. Tomaszewicz, J. Urbanik (red.), Leksykon architektury

Wrocławia, Via Nova, Wrocław 2011, 323–325.

[2] Młynarska-Kaletynowa M., Wrocław w XII–XIII wieku. Przemiany

społeczne i osadnicze, Ossolineum, Wrocław 1986, 106–110.

[3] Czerner R., Zabudowy rynków, Oﬁ cyna Wydawnicza PWr, Wro-

cław 2002.

[4] Czerner R., Lasota Cz., Średniowieczne murowane obiekty hand -

lowe na Rynku wrocławskim, [w:] J. Piekalski, K. Wachowski

(red.), Średniowieczny Śląsk i Czechy. Centrum średniowiecznego

mia sta, Wrocław a Europa Środkowa, t. 2, IA UWr, AKME –

Zdzisław Wiśniewski, Wrocław 2000, 331–347.

[5] Goliński M., Socjotopograﬁ a późnośredniowiecznego Wrocławia,

UWr, Wrocław 1997, 24.

[6] Czerner O., Rynek wrocławski, Arkady, Wrocław 1976.

[7] Chorowska M., Dziedzic T., Krzywka M., Wyniki inwentaryzacji

pomieszczeń lokalu przy ul. Przejście Żelaźnicze 4 we Wrocławiu,

Wroc ław, archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków

2011 [mpis].

[8] Limisiewicz A., Mruczek R., Wnioski konserwatorskie z badań

historyczno-architektonicznych przeprowadzonych w trakcie re-

mon tu budynku przy ul. Przejście Garncarskie 2 na Starym Mieście

we Wrocławiu, Wrocław, archiwum Wojewódzkiego Urzędu Och-

rony Zabytków; także archiwum ﬁ rmy AKME 2009 [mpis].

[9] Mruczek R., Kastek T., Krzywka M., Kacprzak M., Koszacka A.,

Końcowe opracowanie wyników ratowniczych badań archeolo-

gicznych przeprowadzonych na posesji Przejście Garncarskie 2 we

Wrocławiu, Wrocław, archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony

Zabytków; także archiwum ﬁ rmy AKME 2009 [mpis].

[10] Czerner R., Lasota Cz., Blok ratuszowy w Świdnicy do połowy

XVI w., Oﬁ cyna Wydawnicza PWr, Wrocław 1997.

[11] Chorowska M., Lasota Cz., Kamienica mieszczańska w Świdnicy.

Karczma i mieszkanie w XIII–XVIII w., Oﬁ cyna Wydawnicza PWr,

Wrocław 2013, 292.

46 Małgorzata Chorowska, Teresa Dziedzic, Maciej Krzywka

Streszczenie

W artykule omówiono trzy dawne Kramy Bogate odkryte w kamienicy przy ul. Przejście Żelaźnicze 4/6. W średniowieczu Kramy Bogate stanowiły

ważną część zabudowy handlowej bloku śródrynkowego. Sprzedawano tu wyroby żelazne, metale kolorowe, farby, chemikalia, wosk, bakalie

i przyprawy. Składały się one z 48 komór kupieckich, ustawionych w dwóch rzędach. Między północnym i południowym rzędem komór pozostawiono

Przejście Kramów Bogatych, zwane obecnie Przejściem Żelaźniczym. Komory były zwrócone frontami w jego kierunku.

W trakcie remontu kamienicy przy ul. Przejście Żelaźnicze 4/6 natraﬁ ono na fragmenty murów średniowiecznych, zachowanych głównie w ścianach

między dawnymi kramami. Wykonano je z cegieł palcówek w wątku gotyckim. Na podstawie wcześniejszych badań architektonicznych Kramów

Bogatych ustalono, że budynki komór były dwukondygnacyjne i podpiwniczone. Partery były kryte stropem i mogły osiągać wysokość od 4,5

do 4,6 m. Odkryte obecnie elementy wystroju i wyposażenia kramów to: relikty pieca w głębi kramu nr 3, otwór wejściowy z kramu nr 3 do

4 i jeszcze jeden otwór, przypominający okno, cho

ć znajdował się we wnętrzu budynku. Miał on piaskowcowy parapet położony na wysokości

60 cm i piaskowcowe obramienie od strony kramu nr 3. Otwór znajdował się tuż przy fasadzie budynku, a jego kamieniarka była konstrukcyjnie

sple cio na z kamiennym portalem wejścia do kramu 3 z uliczki.

Z przeprowadzonych badań wynika, że od samego początku kram 3 był połączony z sąsiednim od strony wschodniej. Ze względu na prostą formę

nadproży otworów i ich duże rozmiary należałoby datować ich powstanie na 2. poł. XIV w. Kompleksowe i szczegółowe badania architektoniczne

miały też zasadnicze znaczenie dla późniejszych prac konserwatorskich. Odkryte relikty, a zwłaszcza kramu 3, stanowią pierwszy we Wrocławiu

przypadek zachowanego i częściowo wyeksponowanego przyziemia komory kupieckiej.

Słowa kluczowe: kramy, średniowiecze, miasto

Abstract

The paper refers to the three former Rich Stalls, which were found in the building located at Przejście Żelaźnicze 4/6 St. In the Middle Ages the Rich

Stalls were an important part of commercial buildings of the intermarket block. Iron products, non-ferrous metals, paints, chemicals, wax, dried fruits

and spices were sold there. The Rich Stalls consisted of 48 chambers of trade, arranged in two rows. Between the northern and southern row of the

chambers, the Rich Stalls Passage was left, now called Przejście Żelaźnicze. The chambers of trade were facing this passage.

During the renovation of the building at Przejście Żelaźnicze 4/6 St., fragments of medieval walls were discovered, preserved mainly in the walls

between the former stalls. They were made of hand-made bricks with original ﬁ nger traces in the Gothic thread. On the basis of earlier architectural

studies of the Rich Stalls, it is known that the chambers were two-storey buildings with basements. The ground ﬂ oors were covered with ceilings

and could reach a height of 4.5 to 4.6 m. Presently discovered architectural and equipment elements were: relics of the oven that was located in the

back of the third stall, the entrance from the stall No. 3 to 4 and one more opening, resembling a window, although located inside the building. It had

a sandstone sill located at a height of 60 cm and a sandstone framing from the side of the stall No. 3. This feature was located just at the facade of the

building and its stonework was structurally interwined with the stone portal of the entrance from the street to the third stall.

The study shows that from the beginning the stall No. 3 was connected to the neighbouring chamber from the east side. Due to the simple form of

lintels and their large sizes, their origin should be dated to the second half ot the 14

century. Comprehensive and detailed architectural studies were

also essential for subsequent restoration works. The discovered relics, especially those of the stall No. 3, is the ﬁ rst example of preserved and partially

exposed ground ﬂ oor of a chamber of trade in Wrocław.

Key words: stalls, the Middle Ages, the city