Uwagi na temat ochrony historycznych obiektów przemysłowych. Śląskie doświadczenia

Piotr Gerber

doi:10.37190/arc200109

Streszczenie

Ochrona dziedzictwa przemysłowego jest ważnym społecznym zadaniem. Proces zachowania zabytków techniki wymaga wiedzy i doświadczenia z różnych dziedzin obejmujących specyfikę chronionego zabytku. W artykule przedstawiono kryteria stosowane przy ocenie wartości zabytku techniki. Na podstawie badań usystematyzowano modele postępowania przy ochronie i ponownym użytkowaniu historycznych obiektów przemysłowych. Omówiono zasady obowiązujące przy podejmowaniu decyzji o przystosowaniu zabytków techniki do nowych funkcji. Zaprezentowane rozwiązania zilustrowano przykładami projektów ochrony i użytkowania dużych zabytkowych obiektów przemysłowych zrealizowanymi przez Fundację Ochrony Dziedzictwa Przemysłowego Śląska.

Podgląd pełnego artykułu jest możliwy wyłącznie na większych ekranach.

2020

1(61)

DOI: 10.37190/arc200109

Wprowadzenie.

Wczoraj rozwój, dzisiaj dziedzictwo

Rozwój przemysłu rozpoczął się od wprowadzenia

nowych źródeł energii. Wykorzystanie węgla kamienne-

go jako nośnika energii dało możliwość produkcji energii

mechanicznej niezbędnej do poruszania maszyn już od

końca XVIII w. Postęp w metalurgii spowodowany uży-

ciem do wytopu żelaza koksu (początek XVIII w.) spowo-

dował zastosowanie żelaza w rozwoju techniki na wielką

skalę. Nowe wynalazki w metalurgii i mechanice dopro-

wadziły do skonstruowania maszyn pozwalających znacz-

nie zwiększyć możliwości wytwarzania dóbr konsump-

cyjnych, obniżając jednocześnie ich koszt. Dostępność

towarów wytwarzanych w wyniku zmechanizowanych

procesów produkcji poprawiła jakość życia mieszkańców.

W XIX w. przemysł stał się najważniejszym czynni-

kiem rozwoju cywilizacji. Zakłady przemysłowe zgrupo-

wane w ośrodki gospodarcze tworzyły nowe przestrzenie

o skali do tej pory niespotykanej. Budowle przemysłowe,

a pomiędzy nimi dymiące kominy były jeszcze w poło-

wie XX w. symbolami postępu. Przemysł zmienił oblicza

miast. Dynamiczny rozwój cywilizacji wspomagany roz-

wojem przemysłowym doprowadził do niekontrolowanej

eksploatacji zasobów Ziemi.

Huty, kopalnie, zakłady włókiennicze i wiele innych

obiektów przemysłowych przez lata były powodem do

Piotr Gerber*

Uwagi na temat ochrony historycznych obiektów przemysłowych.

Śląskie doświadczenia

Comments on the protection of historic industrial facilities,

experience in Silesia

* ORCID: 0000-0003-0172-1996. Wydział Architektury Poli-

techniki Wrocławskiej / Faculty of Architecture, Wrocław University of

Science and Technology.

Introduction.

Yesterday’s development, today’s heritage

Industrial development started with new sources of en-

ergy. Use of hard coal as an energy carrier supported the

production of the mechanical energy required to power

machines from the end of the 18

century onwards. Pro-

gress in metallurgy resulting from the use of coke to melt

iron as early as the beginning of the 18

century resulted

in large scale application of iron in technological develop-

ments. Inventions in metallurgy and mechanics resulted

in the construction of machines that materially support-

ed the growing production potential of consumer goods

while reducing the associated costs. The availability of

goods manufactured in mechanised production processes

improved the quality of people’s lives.

In the 19

century industry became the most important

factor in supporting the development of civilisation. Indus-

trial facilities grouped in economic centres developed new

spaces of an unprecedented scale. Industrial buildings, in-

cluding smoking chimneys, remained symbols of progress

and development until the mid-20

century. The industry

changed the appearance of cities. The dynamic develop-

ment of civilisation supported by industrial development

resulted in uncontrolled exploitation of natural resources.

Steelworks, mines, textile factories and a number of

other industrial facilities were for years the pride of their

employees and the citizens living nearby [1]. With the

economic transformation process at the end of the 20

century, however, these facilities started to be seen as ex-

amples of technological and social backwardness. Today

70 Piotr Gerber

dumy zatrudnionych w nich pracowników oraz okolicz-

nej ludności [1]. Wraz z nadejściem procesu transforma-

cji gospodarczej w końcu XX w. obiekty te zaczęły być

dowodem zacofania technologicznego i niskiej jakości

życia mieszkańców. Dzisiaj coraz trudniej znaleźć w kra-

jobrazie polskich miast sylwety wielkich pieców, szybów

kopalnianych, chłodni kominowych czy ceglanych komi-

nów dawnych kotłowni.

Znaczenie dziedzictwa przemysłowego

w dokumentowaniu rozwoju cywilizacji

Proces zmian gospodarczych w Polsce rozpoczęty re-

formami końca XX w. spowodował likwidację wielu hi-

storycznych gałęzi produkcji, w niektórych przypadkach

całych okręgów przemysłowych. Likwidacji material-

nych śladów industrialnego rozwoju kraju nie towarzy-

szył racjonalny plan zachowania najważniejszych jego

świadectw. Dziedzictwo przemysłowe istnieje jeszcze

tam, gdzie zachowały się już nieliczne zakłady z często

archaicznymi procesami produkcji.

Przekształcenia gospodarcze i społeczne na przełomie

XX i XXI w. spowodowały upadek całych okręgów prze-

mysłowych. Ważne dla Polski dziedziny produkcji, jak

włókiennictwo, górnictwo węgla kamiennego, hutnictwo

czy przemysł maszynowy, straciły znaczenie. Procesowi

likwidacji nie towarzyszył plan zachowania choć najważ-

niejszych dowodów ich dawnej świetności.

Wiele miast o przemysłowym rodowodzie nie ma ma-

terialnych świadectw dokumentujących podstawy ich

rozwoju. Przykładem może być rozwój Górnośląskie-

go Okręgu Przemysłowego oparty na górnictwie węgla,

przeróbce wydobywanego tu cynku oraz hutnictwie że-

laza. O tych kluczowych dziedzinach przemysłu, które

zadecydowały o rozkwicie tego regionu, niewiele dzisiaj

można się dowiedzieć.

Podobnie na Dolnym Śląsku doszło do wielu zniszczeń

w zasobach dziedzictwa przemysłowego, włącznie z uni-

cestwieniem materialnych śladów dawnych ośrodków

przemysłu włókienniczego w Bielawie, Dzierżoniowie

czy Kamiennej Górze [2]. Podobnie sytuacja wygląda na

północy Polski. Tutaj prężnie działający jeszcze w poło-

wie XX w. przemysł stoczniowy prawie przestał istnieć,

nie pozostawiając materialnych śladów rozwoju. Nawet

Stocznia Gdańska, kolebka ruchu społecznego „Solidar-

ność”, została zlikwidowana, a zachowaną zabytkową

strukturę zakładu poddano procesowi parcelacji i prze-

kształcenia na tereny inwestycyjne pod przyszłe budynki

mieszkalne i biurowe (il. 1).

Niszczenie śladów rozwoju przemysłowego miało

różny przebieg. Zamykanie nieefektywnych fabryk naj-

częściej nie było powiązane z rozpoznaniem ich wartości

zabytkowych. Wiele zakładów z powodu braku nowych

użytkowników uległo dewastacji, a w końcu zostały wy-

burzone. Pozostałe nadal funkcjonowały. Poprawiano

efektywność produkcji przez wymianę historycznych

urządzeń na nowe. Nieużytkowane budynki wyburzano,

chcąc ograniczyć wysokość podatków lokalnych. W ten

sposób właściciele sami niszczyli własne zabytkowe

obiekty. Tak działo się przede wszystkim na terenach

it has become exceedingly dicult to nd the silhouettes

of blast furnaces, mine shafts, cooling towers or the brick

chimneys of former boiler houses in the landscapes of

Polish cities.

Importance of industrial heritage

in documenting social development

Transformations of the national economy at the turn

from the 20

to 21

centuries resulted in the collapse of

entire industrial centres. Industrial sectors once so impor-

tant for Poland like the textile industry, hard coal mining,

metallurgy and machine industries lost their importance.

The process of liquidation was not accompanied by any

plan to preserve the major evidence of former industrial

development.

Many cities of industrial origin no longer have any

tangible evidence of their original development. The Up-

per Silesian Industrial District, the development of which

was based on coal mining, processing of locally mined

zinc and iron metallurgy, serves as an example. Not much

can be learned nowadays in the region about those key

industrial sectors that underpinned the development of

the District.

Similarly, in Lower Silesia there was much destruction

of industrial heritage resources, including the destruction

of all tangible traces of textile industry in cities such as

Bielawa, Dzierżoniów and Kamienna Góra [2]. The situ-

ation in the north of Poland is similar. The shipbuilding

industry which developed by the mid-20

century has al-

most completely ceased to exist, without leaving tangible

traces of its development. Even the Gdańsk shipyard, the

cradle of the “Solidarity” movement, was closed down

and the historic structure of the shipyard facility was par-

titioned and converted into investment sites for future res-

idential and commercial developments (Fig. 1).

Traces of industrial development have been erased in

various ways. Closure of inecient facilities was gener-

ally not undertaken with attention to their historic values.

Facilities in areas where the industry being closed down

was replaced with other forms of development were typ-

ically used by new operators who pursued their business

without acknowledging the associated historic values.

Many historic facilities did not even nd new users, and

became ruins that were ultimately demolished. Other faci-

lities continued to function and in order to maintain eec-

tive production, they were modernised by replacing his-

toric installations with new ones. Buildings that were no

longer used were also demolished, thus reducing the local

real estate taxes. In this way owners destroyed their own

historic facilities, especially in industrial areas where large

buildings could not nd new buyers or tenants (Fig. 2).

The situation was quite dierent for large industrial fa-

cilities located in rich developing cities. Those facilities

that had lost their economic importance due to chang-

ing technologies and market needs, such as steelworks,

mines, textile plants, sugar mills, and machine factories,

became of interest to investors. Facilities that, at the time

of their industrial development, had been located on the

outskirts of cites, usually close to railway lines, now – as

 Uwaginatematochronyhistorycznychobiektówprzemysłowych /Comments on the protection of historic industrial facilities 71

Il. 1. Hala budowy silników na terenie Stoczni Gdańskiej

(fot. P. Gerber, 2018)

Fig. 1. Engine production hall at Gdańsk Shipyard

(photo by P. Gerber, 2018)

Il. 3. Zburzona w 2014 r. zabytkowa przędzalnia lnu z 1844 r.

w Mysłakowicach koło Jeleniej Góry

(fot. P. Gerber)

Fig. 3. Historic flax spinning mill from 1844 demolished in 2014

in Mysłakowice near Jelenia Góra

(photo by P. Gerber)

Il. 2. Budynki koksowni Biały Kamień w Wałbrzychu

w trakcie wyburzania w 1996 r.

(fot. P. Gerber)

Fig. 2. Coke oven buildings Biały Kamień in Wałbrzych

during their demolition in 1996

(photo by P. Gerber)

przemysłowych, gdzie wielkogabarytowe obiekty nie

znajdowały nowych nabywców lub dzierżawców (il. 2).

Sytuacja wyglądała inaczej w wypadku dużych

obiektów przemysłowych położonych na terenach bo-

gatych, rozwijających się miast. Zakłady, które straciły

ekonomiczne znaczenie ze względu na zmieniające się

technologie i potrzeby rynku odbiorców, takie jak huty,

kopalnie, fabryki włókiennicze, cukrownie, fabryki ma-

szyn, stały się przedmiotem zainteresowania inwesto-

rów. Zakłady lokalizowane w okresie rozwoju przemysłu

na obrzeżach miast, najczęściej obok linii kolejowych,

w wyniku kolejnych dziesięcioleci rozwoju znalazły się

w centrach aglomeracji. Zajmowany przez nie teren stał

się przedmiotem spekulacji inwestorów poszukujących

atrakcyjnych terenów pod nową zabudowę. Często naby-

wane przez inwestorów historyczne przemysłowe tereny,

mimo zaleceń konserwatorskich, były pod różnymi pozo-

rami rozbierane.

Taki los w 1999 r. spotkał zabytkową rzeźnię we Wro -

cławiu czy Gorzowie Wielkopolskim, tak stało się z war-

sztatami kolejowymi we Wrocławiu. Presji inwestorów

ulegały nawet zakłady o wartościach ważnych dla historii

Polski. Przykładem może być Stocznia Gdańska, produ-

kujące ciągniki Zakłady Ursus pod Warszawą, zabudowa

przemysłowa Nowej Huty pod Krakowem, Huta Ko-

ściuszko w Chorzowie. W 2014 r. w Mysłakowicach koło

Jeleniej Góry właściciel zburzył zabytkową przędzalnię

lnu wpisaną do rejestru zabytków (il. 3).

Niekontrolowana likwidacja dziedzictwa przemysło-

wego w Polsce wpłynęła na podjęcie projektów, których

celem było zachowanie śladów przemysłowej tożsamo-

ści. Z pomocą przyszły środki z budżetu Unii Europej-

skiej. Wśród zrealizowanych inwestycji są także projekty

adaptacji obiektów przemysłowych o dużej skali. Do naj-

większych realizacji należy przekształcenie kompleksu

kopalni Julia w Wałbrzychu na uruchomione w 2014 r.

Centrum Nauki i Sztuki „Stara Kopalnia”, w 2016 r.

adaptacja łódzkiej elektrociepłowni na centrum kultu-

ralne EC1 Łódź – Miasto Kultury, a także konserwacja

i przystosowanie do realizacji potrzeb ruchu turystycz-

nego Sztolni Królowej Luizy w ramach Muzeum Górnic-

twa Węglowego w Zabrzu w 2018 r.

Powstało też kilka projektów modernizacji dużych

obiektów przemysłowych na cele komercyjne. Do naj-

bardziej znanych należą projekty przebudowy na centra

handlowe: kompleksu włókienniczego I.K. Poznańskiego

„Manufaktura” w Łodzi (2006) oraz browaru w Poznaniu

„Stary Browar” (2003).

Do rzadkości należą projekty ochrony obiektów prze-

mysłowych o dużej skali, obejmujące oprócz budynków

także ich historyczne wyposażenie. Przykładem takiego

projektu może być będąca częścią Górnośląskiego Przed-

siębiorstwa Wodociągów SA zabytkowa stacja wodocią-

gów „Zawada” w Karchowicach, gdzie w historycznych

budynkach zachowano kompleks urządzeń do uzdatnia-

nia i pompowania wody, a także stacja wodociągowa

Świątniki wchodząca w skład Miejskiego Przedsiębior-

stwa Wodociągów i Kanalizacji SA we Wrocławiu, gdzie

pozostawiono prawie kompletne wyposażenie w maszyny

parowe i pompy do wody z początku XX w.

72 Piotr Gerber

Realizowane w Polsce projekty zespołów przemysło-

wych o dużych gabarytach w większości przypadków

polegają na dostosowaniu zabytkowych budynków do

potrzeb inwestorów bez utrzymania wartości adaptowa-

nego kompleksu.

Zazwyczaj istota ochrony zabytków przemysłowych

jako nośników wiedzy o rozwoju przemysłu nie jest re-

spektowana. Nieczęsto pierwotna funkcja obiektu prze-

mysłowego jest czytelna po przeprowadzonej adaptacji.

W niewielu przypadkach można mówić o świadomej

ochronie zabytków techniki i dążeniu do przekazania

wiedzy o pierwotnej funkcji i znaczeniu zabytku.

Najważniejsze kryteria

stosowane przy ocenie

zabytkowych obiektów przemysłowych

Zabytki techniki mają wiele cech wynikających z pier-

wotnej funkcji, zastosowanych rozwiązań technicznych,

konstrukcyjnych oraz związanych z ich znaczeniem hi-

storycznym, kulturowym, społecznym. Te cechy stanowią

podstawę wydzielenia tej kategorii zabytków. W Ustawie

o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami [3, art. 6 ust. 1

pkt e oraz art. 6 ust. 1 pkt 2d] określono je jako „obiek-

ty techniki” dla zabytków nieruchomych oraz „wytwory

techniki” dla zabytków ruchomych. O kwalikacji zabyt-

ku do kategorii obiektów techniki lub wytworów techniki

winno decydować rozpoznanie w nim materialnych śla-

dów pierwotnych funkcji, do których pełnienia zabytek

powstał, które stanowią świadectwo praktycznej realiza-

cji idei technicznych, będącej przejawem wykorzystania

wiedzy z zakresu nauki i techniki

Zespoły zabytków nieruchomych składają się z wie-

lu części, takich jak obiekty służące funkcjom produk-

cyjnym, obiekty towarzyszące produkcji (magazynowe

biurowe, socjalne), a także obiekty tworzące infrastruktu-

rę historycznego zakładu (wewnętrzne drogi komunika-

cyjne, torowiska, rozjazdy, sieci ciepłownicze i technolo-

giczne linie energetyczne, transformatory, wieże chłodni,

urządzenia wodociągowe etc.). Oceniając zabytek techni-

ki, wszystkie te części należy wziąć pod uwagę.

Projekt zachowania i ponownego wykorzystania za-

bytku techniki wymaga przeprowadzenia analizy war-

tości historycznej zespołu przemysłowego. Analiza

powinna dać odpowiedź, jakie wartości reprezentuje hi-

storyczny obiekt przemysłowy, jakie elementy zespołu

mają wartość i powinny być zachowane. Analizie należy

poddać całe założenie, włącznie z oceną wartości niema-

terialnych związanych z zespołem. Należy ją rozpocząć

od określenia pierwotnego modelu zabytku i czytelności

jego pierwotnej funkcji.

Proces kształtowania modelu zakładu produkcyjnego

zapoczątkowany został osiągnięciami w rozwoju: techni-

ki, konstrukcji budynków i nowych materiałów budowla-

nych na przełomie XVIII i XIX w.

Wytyczne dotyczące ochrony zabytków techniki dla wojewódz-

kich konserwatorów zabytków przygotowane przez Narodowy Instytut

Dziedzictwa w 2018 r.

a result of decades of development – found themselves

located in city centres. The sites they occupied were sub-

ject to speculation by investors looking for attractive sites

for new investments. Frequently, historic industrial facil-

ities acquired by new investors were demolished under

any pretext despite conservators’ recommendations.

In 1999 this happened to the historic slaughterhouses

in Wrocław and Gorzów Wielkopolski, and to a railway

workshop in Wrocław. Other examples of historic indus-

trial facilities being demolished for new developments in-

clude the Gdańsk shipyard (mentioned above), the Ursus

tractor production plant near Warsaw, industrial devel-

opments in Nowa Huta near Kraków, and the Kościusz-

ko steelworks in Chorzów. In 2014, in Mysłakowice

near Jelenia Góra, the owner demolished a historic

ax spinning mill entered in the register of monuments

(Fig. 3).

Such uncontrolled liquidation of industrial heritage in

Poland has, however, also generated projects aimed at pre-

serving traces of the heritage of disappearing historic in-

dustrial sectors, including projects supported by European

Union funds. Such investments have included adaptations

of large-scale industrial facilities. The largest projects

include adaptation of the Julia mine complex in Wałbrzych

into the “Stara Kopalnia” Science and Art Centre, opened

in 2014; adaptation of the EC1 heat and electricity plant

in Łódź into cultural functions as “Łódź – City of Cul-

ture” in 2016; and adaptation of the Queen Luiza Mine

for tourist purposes as part of the Coal Mining Museum

in Zabrze in 2018.

There have also been several projects that have adapt-

ed large-scale industrial facilities for commercial purpos-

es, including the adaptation in 2006 of I.K. Poznański’s

textile complex into the “Manufaktura” shopping centre,

and the adaptation of the historic brewery in Poznań into

the commercial “Stary Browar” in 2003.

Mostly, however, protection projects for large indus-

trial facilities focus on the buildings. It is rare for them

to also cover their historic equipment. Examples of such

rare projects include the “Zawada” historic water supply

station in Karchowice, which is part of the Górnośląsk-

ie Przedsiębiorstwo Wodociągów SA and which features

a fully preserved complex for water treatment and supply

in the original historic buildings; and the Świątniki water

supply station, which is a part of Miejskie Przedsiębi-

orstwo Wodociągów i Kanalizacji SA in Wrocław where

an almost complete set of steam-machines for water sup-

ply, installed at the beginning of the 20

century, have

been preserved.

Preservation projects aimed at large industrial facilities

in Poland usually, however, adapt the historic buildings

to investors’ needs without retaining the values of the

adapted facilities or retaining their ability to be carriers of

knowledge about industrial development.

In a few instances, the original industrial functions are

no longer even visible when the adaptation is completed.

In some instances, though, there has been a conscious pro-

tection of historic technological facilities and a conscious

eort to present knowledge about the original functions

and importance of the facilities.

 Uwaginatematochronyhistorycznychobiektówprzemysłowych /Comments on the protection of historic industrial facilities 73

Zakład produkcyjny do połowy XIX w. to najczę-

ściej jeden lub kilka budynków zlokalizowanych wokół

dziedzińca pełniącego funkcję transportową i magazy-

nową (il. 4a). Podział procesu produkcyjnego był bardzo

ograniczony i uzależniony od wprowadzonych elemen-

tów mechanizacji. W wypadku użycia maszyny parowej

zakładowi produkcyjnemu najczęściej towarzyszyła ko-

tłownia z kominem.

W wyniku rozwoju nauki i techniki model zakładu

przemysłowego znacząco się zmienił. Zmiany polegały

na wprowadzeniu mechanicznych sposobów produkcji,

podziału procesu wytwarzania na kolejne etapy. Wyko-

rzystanie energii elektrycznej już w końcu XIX w. pozwo-

liło dowolnie kształtować ciągi produkcyjne bez uzależ-

nienia od centralnego napędu, jakim wcześniej był silnik

parowy. Budynki dostosowywane były do wymogów no-

wych technologii. Najważniejsze czynniki wpływające na

kształtowanie zakładów przemysłowych przełomu XIX

i XX w. to:

– wprowadzenie nowych źródeł energii,

–

rozwój nowych materiałów i konstrukcji budowla-

nych,

– nowe wymagania technologii produkcji,

– bardziej efektywne rodzaje transportu zewnętrznego

i wewnątrzzakładowego,

– wymagania bezpieczeństwa pracy i zabezpieczeń po-

żarowych.

Bardzo ważny wpływ na planowanie zakładów miał

rozwój kolejnictwa od połowy XIX w. Do układu toro-

wisk dostosowywano rozkład budynków fabryki, wpro-

wadzając nowy sposób rozplanowania zakładów przemy-

słowych (il. 4b).

Rozwój transportu samochodowego w 1. połowie

XX w. pozwolił na bardziej swobodne kształtowanie za-

budowy przemysłowej już nieuzależnionej od sztywnych

wymagań bocznic kolejowych (il. 4c).

Po rozpoznaniu pierwotnego modelu historycznego za-

kładu dalszej analizie należy poddać:

– układ przestrzenny zabudowy przemysłowej w po-

wiązaniu z budowlami technicznymi, infrastrukturą na-

ziemną i podziemną,

– zachowaną historyczną zabudowę towarzyszącą

zespołowi przemysłowemu (budynki administracyjne,

mieszkaniowe, socjalne etc.),

– rozwiązania funkcjonalne w obrębie budynków prze-

mysłowych i administracyjnych – stosowane rozwiązania

konstrukcyjne budynków przemysłowych,

– formę i detal architektoniczny budynków,

– zachowane rozwiązania technologiczne i techniczne

w zakresie: techniki produkcji, transportu, rozwiązań do-

staw i magazynowania,

– zachowane wyposażenie techniczne (maszyny i urzą-

dzenia),

– wyposażenie wspierające produkcję (instalacje ener-

getyczne, wodno-kanalizacyjne, sieci przesyłowe),

– techniczne osiągnięcia i dokonania w trakcie funk-

cjonowania zakładu,

– zasoby historycznej dokumentacji technicznej oraz

lite ratury związane z działalnością zakładu przemysło-

wego.

Major criteria applied in the assessment

of historic industrial facilities

Historic technological complexes are characterised by

features resulting from their original functions, including

applied technical solutions and features resulting from

their historic, cultural, and social importance. These fea-

tures underlie the identication of that category of historic

monuments. In the Ustawa o ochronie zabytków i opiece

nad zabytkami (Act on the protection of historic monu-

ments and care over historic monuments), “technical fa-

cilities” refers to built heritage and associated facilities

while “technical products” refers to movable cultural

heritage items [3]. These classications are based on the

identication of tangible traces of the original functions

of these facilities and items, which constitute evidence of

the practical manifestation of scientic and technological

knowledge and the implementation of technical ideas

Historic technological complexes are composed of

multiple parts, including both facilities ancillary to pro-

duction (such as warehouses, oces and social facilities),

and elements making up the technical infrastructure of the

historic facility (such as internal roads, tracks, turnouts,

heating and technological lines, power lines, transform-

ers, cooling towers, water supply systems, etc).

Projects aimed at preservation and re-use of such fa-

cilities require an analysis of both the values represent-

ed by the overall historic industrial facility, as well as an

analysis of each element of the complex to identify which

elements are of value and should be preserved. The anal-

ysis should commence with identication of the original

layout of the monument and clarication of how it origi-

nally functioned, and should include an assessment of the

intangible values related to the complex.

Up until the mid-19

century, industrial production fa-

cilities most often included one or several buildings locat-

ed around a yard that fullled transportation and storage

functions (Fig. 4a). The division of production processes

was very limited and subject to the applied elements of

mechanisation. When a steam machine was used, such

a production facility also included a boiler house with

a chimney.

As a result of scientic and technological progress, the

model on which industrial facilities were based changed

signicantly as new mechanical production processes

were implemented, and the production process was divid-

ed into more stages.

The use of electrical energy as early as the end of the

century supported free development of production

lines without reliance on a central power unit such as

a steam engine. Buildings were also adapted to the re-

quirements of new technologies. The major factors that

aected the development of industrial facilities of the turn

of the 19

and 20

centuries were as follows:

– implementation of new energy sources,

Guidelines for the protection of technical monuments for regio-

nal monument conservators prepared by the National Heritage Board of

Poland in 2018.

74 Piotr Gerber

Oceny wartości należy dokonywać z uwzględnieniem

wiedzy z zakresu historii techniki, inżynierii, rozwoju

przemysłu, rolnictwa i innych dziedzin techniki, biorąc

pod uwagę autentyzm i stopień zachowania zabytku oraz

czytelność pierwotnie pełnionej funkcji.

Określanie wartości zabytku techniki winno być po-

przedzone przygotowaniem profesjonalnej dokumentacji

ukazującej aktualny stan zabytku, zawierającej informa-

cje historyczne o jego powstaniu i rozwoju, przemianach

konstrukcji i formy, zmianach funkcji oraz o jego znacze-

niu gospodarczym i społecznym. Analiza wartości histo-

rycznej zespołu przemysłowego powinna być wykonana

niezależnie od tego, czy zespół jest objęty ochroną praw-

ną czy nie.

Opisywana analiza powinna wskazać, czy historyczny

zespół przemysłowy stanowi wartość, której zachowanie

leży w interesie społecznym.

Przy podejmowaniu decyzji o adaptacji zabytku tech-

niki najczęściej stosowanym kryterium jest ocena kosz-

– development of new construction materials and

structures,

– meeting the requirements of new production tech-

nologies,

– provision of more eective means of external and

internal transport,

– meeting work safety and re protection requirements.

Railway development from the mid-19

century on-

wards had a very important impact on plant planning.

The layout of factory buildings was adapted to the track

system by introducing a new layout for industrial plants

(Fig. 4b).

The development of road transport in the 1

half of the

century allowed for more free shaping of industrial

buildings, as they were no longer dependent on the rigid

requirements of railway tracks (Fig. 4c).

Following the initial analysis of the layout, function

and intangible values of the historic facility, further analy-

sis should cover the following areas:

2. Wprowadzenie mechanizacji, I połowa XIX w.

Introduction of mechanization, first half of 19th century

DOSTAWA

SUPPLY

OF RAW

MATERIALS

PRODUKCJA

PRODUCTION

SPRZEDAŻ

SALE

PRODUKCJA

PRODUCTION

MAGAZYN

WAREHOUSE

MAGAZYN

WAREHOUSE

DROGA

COMMUNICATION

Dostosowanie

budynków do

wymogów procesu

produkcyjnego.

Adaptation of buildings

to the requirements of

the production process.

MAG.

WHS.

PRODUKCJA

PRODUCTION

PROD.

MAGAZYN

WAREHOUSE

3. Wprowadzenie transportu kolejowego

Introduction of rail transport

DOSTAWA

SUPPLY

OF RAW

MATERIALS

PRODUKCJA

PRODUCTION

SPRZEDAŻ

SALE

Powiązanie budynków produkcyjnych z układem

torów kolejowych.

Linking production buildings with the railway track system

PRODUKCJA

PRODUCTION

MAGAZYN

WAREHOUSE

MAGAZYN

WAREHOUSE

Il. 4. Schematy funkcjonalne zakładów przemysłowych:

a) 1. połowa XIX w., b) 2. połowa XIX w., c) 1. połowa XX w.

(oprac. P. Gerber)

Fig. 4. Functional schemes of industrial facilities:

a) from 1

half of the 19

century, b) from 2

half of the 19

century, c) from 1

half of the 20

century

(by P. Gerber)

4. Wprowadzenie transportu samochodowego

Introduction of road transport

DOSTAWA

SUPPLY

OF RAW

MATERIALS

PRODUKCJA

PRODUCTION

SPRZEDAŻ

SALE

DROGA

COMMUNICATION

DOSTAWA/SUPPLY

PRODUKCJA/PRODUCTION

SPRZEDAŻ/SALE

Umiejscowienie produkcji pod jednym dachem.

Location of production under one roof.

 Uwaginatematochronyhistorycznychobiektówprzemysłowych /Comments on the protection of historic industrial facilities 75

tów planowanej modernizacji w zestawieniu z kosztami

budowy nowej powierzchni. Należy wziąć pod uwagę

również wartość historyczną zabytku techniki. W prakty-

ce rzadko podejmuje się takie wyliczenia. Jest to działa-

nie trudne i brakuje uznanych, powszechnie stosowanych

metod wyceny wartości zabytku [4].

Stosując jedynie porównanie kosztów konserwacji

i adaptacji zabytku techniki do planowanych funkcji

z kosztami budowy nowej powierzchni, często otrzymać

można wynik sugerujący, że niższym kosztem bę dzie bu-

dowa nowego obiektu niż modernizacja istniejącego.

Wartość historyczna zabytku techniki może mieć istot-

ny wpływ na wynik analizy, czy budować nowy obiekt

czy adaptować zabytek techniki.

Przyjęcie optymalnej koncepcji zachowania

i użytkowania zespołu przemysłowego

Analizując przeprowadzone w ostatnich kilkunastu la-

tach w Polsce projekty modernizacji zabytkowych zespo-

łów przemysłowych, można wyodrębnić kilka głównych

modeli postępowania służących ochronie i zachowaniu

zabytków techniki.

Większość z podejmowanych projektów zmierza do

przystosowania zabytkowych zespołów do pełnienia

nowych funkcji. Pojawiają się też rozwiązania ochrony

poprzez zachowanie pierwotnej funkcji produkcyjnej

z wykonaniem niezbędnych dostosowań do nowych wy-

magań. Można wyodrębnić kilka głównych rozwiązań

wykorzystywanych przy ochronie i użytkowaniu zabyt-

ków techniki.

1. Zachowanie zabytku bez istotnych zmian w prze-

strzennym układzie budynków, a także w technicznym

wyposażeniu. Zachowanie zabytku techniki poprzez

utrzymanie pierwotnej funkcji produkcyjnej z dostoso-

waniem do współczesnych wymagań.

Ochrona i adaptacja zmierza do zachowania oraz od-

tworzenia zniszczonej substancji technicznej i budowla-

nej w celu kontynuowania oryginalnej produkcji. Układ

funkcjonalny wewnątrz budynków ulega niewielkim

zmianom, główne modernizacje dotyczą dostosowania

do współczesnych wymagań higienicznych, technicznych

i związanych z ochroną przeciwpożarową. Tego typu

rozwiązania są rzadkie, ale w sposób najbardziej niein-

wazyjny chronią zabytek. Sposób ten jest możliwy do

zastosowania w wypadku zachowania produkcyjnego

wyposażenia.

2. Modernizacja bez zmian w układzie historycznych

budynków przemysłowych z przeorganizowaniem i czę-

sto powiększeniem układów przestrzennych wewnątrz

budynków w celu dostosowania do nowych funkcji.

W tym modelu, który zakłada zmianę funkcji zabytku,

można wyróżnić kilka stosowanych rozwiązań. Adapta-

cja następuje przez powiększenie przestrzeni użytkowej

w wyniku rozbudowy (nadbudowy, dobudowy) budyn-

ków zabytkowych. Ten często spotykany model moder-

nizacji jest trudny z punktu widzenia ochrony zabytku.

Dobudowy i nadbudowy historycznych brył budynków

prowadzą często do zniszczenia lub zniekształcenia pier-

wotnej formy i funkcji.

– spatial layout of industrial developments, including

technical structures and surface and underground infra-

structure,

– ancillary buildings accompanying the industrial com-

plex (such as administrative and residential buildings, so-

cial facilities, etc.),

– functional and structural solutions adopted within in-

dustrial and administrative buildings,

– architectonic forms and details of the buildings,

– technological and technical solutions relating to pro-

duction technology, transport, supplies and storage,

– preserved technological equipment (machines and

devices),

– equipment supporting production (power, water sup-

ply, sewage installations, transmission lines),

– technical achievements made when the facility was

operational,

– historic technical documentation and literature relat-

ed to the activity of the industrial facility.

The signicance of the site should be assessed, tak-

ing into account knowledge in areas such as technolo-

gy, engineering, industrial development and agriculture,

and with a view to the authentic features and degree of

preservation of the facilities, as well as their original

function.

The completed analysis will be used to assess the value

of the complex and it will also constitute the basis for the

acceptance of a protection model and its future use.

This documentation should show that the industrial

complex is an asset that is worth preserving in the inter-

ests of society.

Projects to adapt historic industrial sites to new func-

tions most often rely on comparison of the costs of the

planned modernisation of existing spaces versus the con-

struction of a new space to meet the requirements of the

planned new functions. When the only comparison used is

that of the preservation and adaptation costs of a techno-

logical monument versus the construction costs of a new

space, often the conclusion may be drawn that it will be

less expensive to construct a new facility than to modern-

ise the existing one. In the case of historic sites, however,

the cost appraisal of the project should include the historic

value of such sites, as the historic value may materially

aect the analysis of whether a new facility is to be con-

structed or a industrial monument is to be adapted. Unfor-

tunately, in practice the value of a historic industrial site

is rarely measured, perhaps because this is a dicult pro-

cess and there is no commonly accepted appraisal method

for the value of historic monuments

[4].

An optimum concept for the preservation

and use of industrial complexes

An analysis of modernisation projects for historic in-

dustrial complexes over the last twenty years or so shows

that several core models have been applied to protect and

preserve technological monuments. These are discussed

below. It should be noted that most of the projects carried

out in Poland have been aimed at adapting historic com-

plexes to new functions.

76 Piotr Gerber

3. Modernizacja przez budowę nowej przestrzeni zwią-

zanej z danym zabytkiem techniki.

Tutaj można wyróżnić następujące rozwiązania:

–

budowa nowych obiektów kompozycyjnie i funkcjo-

nalnie powiązanych z zabytkową przestrzenią poprzez

tworzenie łączników, wiązanie nowej zabudowy z zabytko -

wą przez tworzenie funkcjonalnych osi komunikacyjnych,

– budowa nowych obiektów niepowiązanych kompo-

zycyjnie z historycznym założeniem przemysłowym.

Ten model najczęściej stosowany jest przy znaczą-

cych rozbudowach, gdzie historyczny obiekt pozostaje

niewielką częścią nowego założenia, jest „świadectwem”

po istniejącym wcześniej kompleksie. Zabytkowy obiekt

przejmuje wówczas funkcje uzupełniające w stosunku do

nowo powstałego założenia.

4. Modernizacja wykorzystująca razem wcześniejsze

rozwiązania.

Wykorzystanie jednocześnie przy jednym projekcie

opisanych modeli zdarza się często, zwłaszcza przy pro-

jektach o dużej skali rozbudowy.

Wśród projektów realizowanych przez Fundację Och-

rony Dziedzictwa Przemysłowego Śląska znajdują się

przedstawione rozwiązania.

Koncepcje najstarszego z projektów – Muzeum Kolej-

nictwa na Śląsku w Jaworzynie Śląskiej [5] – od począt-

ków jego realizacji w 2005 r. się zmieniały. Kilkanaście lat

doświadczeń wpłynęło na obecny model ochrony i udo-

stępniania zabytków znajdujących się w jaworzyńskiej

lokomotywowni, zbudowanej w pierwszych latach XX w.

Przyjęto model ochrony poprzez zachowanie pierwotnej

funkcji. Dziś, po gruntownych pracach konserwatorskich

i adaptacyjnych lokomotywownia pełni te same funkcje

co w czasach swego powstania. Na terenie muzeum w Ja-

worzynie Śląskiej oprócz historycznej ekspozycji prezen-

tującej rozwój kolejnictwa prowadzony jest historyczny

1. Preservation of facilities without major modica-

tions to the layout of the buildings or technical equip-

ment, and with the continuation of the original production

functions.

Such protection and adaptation aims at the preserva-

tion and restoration of the fabric of the run-down building

and machinery in order to continue the original produc-

tion function. The functional layout inside the production

buildings is only slightly modied – primarily to adapt the

buildings to contemporary safety, hygiene, technological

and re protection requirements. Such solutions are in-

frequent, but they protect historic facilities without much

intervention. This is possible when production equipment

has been preserved.

2. Modernisation without modications to the historic

industrial layout, but with re-organisation and often ex-

tension of internal spaces in buildings in order to adapt

them to new functions.

This model, which provides for changes in the function

of the facility, can involve several solutions, including the

horizontal or vertical extension of historic buildings.

This frequently implemented model of modernisation

is difficult in terms of historic monument protection.

Horizontal and vertical expansions of historic buildings

commonly result in destruction or deformation of their

original form and functions.

3. Modernisation by constructing new spaces that re-

late to the historic technological monument.

In this model, several solutions are applied:

– construction of new buildings that, in their layout and

functions, are related to the historic space by connectors:

functional communication routes between the new and

historic spaces,

– construction of new buildings not related, in terms of

layout, to the historic industrial layout.

Il. 5. Widok lokomotywowni

w Muzeum Kolejnictwa

w Jaworzynie Śląskiej

(fot. P. Gerber, 2016)

Fig. 5. View of the railway depot

at the Railway Museum

in Jaworzyna Śląska

(photo by P. Gerber, 2016)

 Uwaginatematochronyhistorycznychobiektówprzemysłowych /Comments on the protection of historic industrial facilities 77

warsztat kolejowy przygotowujący muzealne pociągi do

drogi, tak jak kilkadziesiąt lat temu przygotowywano tu

parowozy przed wyjazdem na trasy. Zabytkowe pociągi

doprowadzone zostały do stanu umożliwiającego poru-

szanie się po szlakach kolejowych i przewozu turystów,

a nie jak kiedyś węgla (il. 5).

Uruchomione w 2016 r. Muzeum Hutnictwa Cynku

w Szopienicach – Katowicach powstało na terenie zabyt-

kowej walcowni z 1904 r., będącej fragmentem dużego

kompleksu przemysłowego związanego z pozyskiwaniem

i produkcją cynku „Georg von Giesche Erben” [6]. Ten

wyjątkowy, dużych rozmiarów zakład przemysłowy za-

chował się wraz z większością urządzeń tworzących linię

produkcyjną do wytwarzania blachy cynkowej. Dziś,

jako muzeum, opowiada historię pozyskiwania i przero-

bu cynku. Atrakcją dla turystów jest możliwość poznania

całej linii produkcyjnej oraz udział w odbywających się

pokazach produkcji blachy cynkowej przy użyciu ory-

ginalnych maszyn z początku XX w. (il. 6). Zastosowa-

ny tu model polega na zachowaniu całego zespołu wraz

z zabytkowymi urządzeniami oraz takie zaadaptowanie

zabytkowych przestrzeni, aby nadawały się na cele kultu-

ralne, ekspozycyjne i edukacyjne.

W ramach działalności Fundacji Ochrony Dziedzictwa

Przemysłowego Śląska aktualnie prowadzone są dwa pro-

jekty ochrony i użytkowania dużych rozmiarów obiektów

przemysłowych.

W Dzierżoniowie, na Dolnym Śląsku, realizowany jest

projekt zachowania zabytkowego przemysłowego młyna

zbożowego pochodzącego z połowy XIX w. (il. 7). War-

tością tego zespołu jest jego autentyczność i oryginalność.

Zakład gruntownie modernizowany w latach 30. XX w.

ma pełne i sprawne wyposażenie z tego okresu. Celem

projektu jest udostępnienie go zwiedzającym w taki spo-

sób, aby mogli w pełni poznać i zrozumieć zastosowane

tam rozwiązania techniczne (il. 8). Planowane przezna-

czenie tego obiektu to muzeum młynarstwa z częścią

przeznaczoną na organizację wydarzeń kulturalnych.

Il. 6. Maszyny parowe

w Muzeum Hutnictwa Cynku

Walcownia w Katowicach

(fot. P. Gerber, 2018)

Fig. 6. Steam machines

at the Zinc Metalurgy Museum

Walcownia in Katowice

(photo by P. Gerber, 2018)

This model is most often applied in major expansions,

where the historic facility remains as a document of the orig-

inal layout, but is only a small part of the new complex. In

such cases the historic facilities usually take on functions

complementary to the newly developed buildings.

4. Modernisation using a combination of the above

solutions.

The application of various models in one project

occurs most often with large scale projects.

Projects carried out by the Foundation for the Protec-

tion of Silesian Industrial Heritage have used solutions

such as those described above.

The oldest project – the Silesian Railway Museum in

Jaworzyna Śląska – is the result of various design plans

since the outset of the project in 2005 [5]. Over a dozen

or so years of experience underpin the current approach to

protection of and provision of access to the historic mon-

uments found in the depot in Jaworzyna dating to the rst

years of 20

century, which uses Model 1 involving the

preservation of original functions. After substantial pres-

ervation and adaptation works, the depot now performs

the same functions as in its original days of service, with

the addition of an historical exhibition presenting the de-

velopment of railways, with a focus on the development

of the Silesian railway net. At the Museum in Jaworzyna

Śląska the historic railway workshops prepare trains for

travel just as they did scores of years ago, but with the dif-

ference that these days their load will be tourists instead

of coal (Fig. 5).

The Zinc Metallurgy Museum in Szopienice in Katow-

ice opened in 2016 in an historic zinc rolling mill dat-

ing from 1904 which was a remnant of the large “Georg

von Giesche Erben” industrial zinc production complex

[6]. This exceptionally large industrial facility has been

preserved with the majority of the machinery intact, thus

showing the production line used to produce zinc sheets

and telling the story of zinc production and processing

(Fig. 6). This is an example of the application of Model 2,

78 Piotr Gerber

which involves the preservation of the historic machinery

in situ alongside the adaptation of historic spaces so that

the facility can be used for cultural, exhibition and edu-

cational purposes.

The Foundation for the Protection of Silesian Industrial

Heritage is also in the process of developing two further

preservation and use projects for large industrial facilities.

In Dzierżoniów, in Lower Silesia, a preservation pro-

ject is underway in a large historic grain mill originating

from the mid-19

century (Fig. 7). The value of the facil-

ity lies in its originality and the fact that it is largely un-

changed. The mill, which was thoroughly modernised in

the 1930s, still has fully functional equipment from those

times. The purpose of the project is to open the mill to

visitors so that they can see and understand the technical

solutions applied there (Fig. 8). This is another example

of the application of Model 2, with the planned function

being a museum of grain milling, with additional parts of

the facility being used for cultural events.

In Tułowice, near Opole, a project is underway to open

a Museum of Silesian Porcelain in a part of an historic por-

celain production facility dating back to 1904. As well as

an exhibition of historic porcelain from Tułowice and oth-

er Lower Silesian factories, the preservation work also in-

cludes the restoration of the original equipment, thus illu-

strating working processes and conditions in a porcelain

factory at the turn of the 19

and 20

centuries (Fig. 9).

Summary

Protection and preservation of industrial heritage is vi-

tal for communities that developed around that heritage

and identify strongly with it. It is also a major task for

conservators.

The heritage preservation process requires expertise

and experience in many areas related to monument and

equipment preservation, as well as knowledge of the spe-

Il. 8. Wnętrze hali mlewników

w Młynie Hilberta

w Dzierżoniowie

(fot. P. Gerber, 2019)

Fig. 8. Interior of the grinder hall

at the Hilbert Mill

in Dzierżoniów

(photo by P. Gerber, 2019)

W Tułowicach, koło Opola, w części zabudowy nieczyn-

nej, zabytkowej fabryki porcelany z 1904 r. realizowany

jest projekt uruchomienia Muzeum Porcelany Śląskiej.

W budynku oprócz ekspozycji zabytkowej porcelany

z Tułowic i innych zakładów z Dolnego Śląska udostęp-

niona będzie część administracyjna ze wzorcownią. Pod-

jęto prace w celu szczegółowego odtworzenia wyposaże-

nia tych przestrzeni i zaprezentowania metody produkcji,

a także warunków pracy w fabryce porcelany z przełomu

XIX i XX w. (il. 9).

Zakończenie

Ochrona i zachowanie dziedzictwa przemysłowego

jest ważnym zadaniem nie tylko dla służb konserwator-

skich, lecz także dla społeczności, dla których przemysł

stworzył podstawy rozwoju i identykacji. Proces zacho-

Il. 7. Widok budynków Młyna Hilberta w Dzierżoniowie

od strony zachodniej

(fot. P. Gerber, 2019)

Fig. 7. View of the Hilbert Mill in Dzierżoniów

– western side

(photo by P. Gerber, 2019)

 Uwaginatematochronyhistorycznychobiektówprzemysłowych /Comments on the protection of historic industrial facilities 79

Il. 9. Budynek dawnej fabryki

porcelany w Tułowicach

(fot. P. Gerber, 2017)

Fig. 9. Buildings of the former

porcelain factory in Tułowice

(photo by P. Gerber, 2017)

cic features of the protected facility. Decisions about the

protection and further use of such facilities require anal-

yses of the social value of the industrial monument as

well as economic analyses of the costs to be incurred in

preparing it for use in the present day.

The rationale to protect industrial sites with major

historic value should be assessed based on both the cost

and practical eectiveness of the modernisation of histor-

ic buildings, and the social and economic value obtained

from preserving facilities with material historic and cul-

tural values. The value obtained from preserving an his-

toric building is important, though dicult to estimate,

and requires an individual approach to each facility to be

modernised.

The preservation of historic industrial sites generally

requires a compromise between the protection of the his-

toric structures and the fullment of current needs and

requirements. The nal outcomes of such projects can be

seen in the functions that can be performed in historic

complexes that have been adapted to current needs while

preserving the historic elements.

Translated by

Anna Michrowska

wywania dziedzictwa wymaga wiedzy i doświadczenia

z różnych dziedzin związanych z ochroną zabytków,

a także wiedzy dotyczącej specyki chronionego zabyt-

ku. Decyzja o ochronie i sposobie dalszego użytkowania

wymaga wielu analiz wartości chronionego zabytku tech-

niki oraz analiz ekonomicznych – kosztów inwestycji.

Zasadność ochrony zabytków techniki o istotnych

wartościach historycznych należy rozpatrywać, biorąc

pod uwagę parametry stosowane przy wyliczaniu efek-

tywności modernizacji typowej przestrzeni budowlanej

poddanej modernizacji w połączeniu z wartością uzy-

skaną z zachowania obiektów o istotnych wartościach

historycznych i kulturowych. Wartość uzyskana z zacho-

wania obiektu historycznego jest ważna, choć trudna do

oszacowania i wymaga indywidualnego podejścia do każ-

dego z poddawanych modernizacji obiektów. Zachowanie

zabytkowego obiektu techniki to kompromis pomiędzy

ochroną zabytkowej struktury a obecnymi potrzebami

i wymaganiami. Końcowym efektem projektu jest reali-

zowana w historycznym zespole funkcja dostosowana do

aktualnych potrzeb przy zachowaniu zabytku techniki.

Bibliografia /References

[1] Piątek E., Kształtowanie wałbrzyskiegokrajobrazu kulturowego

w XIX i XX wieku, [w:] J. Rozpędowski (red.),Historyczneokrę-

giprzemysłowewokresiedezindustrializacji, Instytut Historii Ar-

chitektury, Sztuki i Techniki Politechniki Wrocławskiej, Wrocław

1997, 17–25.

[2] Hafner B., Die konstruktive Entwicklung im frühen Spinnereibau

Schlesiens, Institut für Baugeschichte der Universität Karlsruhe,

Karls ruhe 2005, 69–89.

[3] Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z 23 lipca 2003 r.,

Dziennik Ustaw z 2018, poz. 2067 z późniejszymi zmianami, http://

bip.mkidn.gov.pl/pages/legislacja/prawo-w-dziale-kultura-i-ochrona

-dziedzictwa-narodowego/ochrona-zabytkow.php [accessed:

20.01.2020].

[4] Pawlikowska-Piechotka A., Walory artystyczne i kulturowe zabyt-

ków przy ich wycenie, „Ochrona Zabytków” 2000, 53/3, 294–298.

[5] Gerber P., Development plans of the Museum of Industry and Railway

in Silesia, [w:] Formyochronyzabytkówtechniki:doświadczeniaze-

branewtrakcierealizacjiprojektuCONSISTzawartegow6.Progra-

mie Ramowym, Ocyna Wydawnicza PWr, Wrocław 2008, 134–137.

[6] Rygus P., ZaryshistorycznyhutnictwacynkunaGórnymŚląsku

w latach 1798–1980, Fundacja Ochrony Dziedzictwa Przemysło-

wego Śląska, Katowice 2015, 76.

80 Piotr Gerber

Streszczenie

Ochrona dziedzictwa przemysłowego jest ważnym społecznym zadaniem. Proces zachowania zabytków techniki wymaga wiedzy i doświadczenia

z różnych dziedzin obejmujących specykę chronionego zabytku.

W artykule przedstawiono kryteria stosowane przy ocenie wartości zabytku techniki. Na podstawie badań usystematyzowano modele postępowania

przy ochronie i ponownym użytkowaniu historycznych obiektów przemysłowych. Omówiono zasady obowiązujące przy podejmowaniu decyzji

o przystosowaniu zabytków techniki do nowych funkcji. Zaprezentowane rozwiązania zilustrowano przykładami projektów ochrony i użytkowania

dużych zabytkowych obiektów przemysłowych zrealizowanymi przez Fundację Ochrony Dziedzictwa Przemysłowego Śląska.

Słowa kluczowe: ochrona zabytków, ochrona dziedzictwa przemysłowego, historia techniki, Dolny Śląsk

Abstract

The protection and preservation of industrial heritage is an important social task. The process of preserving technical monuments requires knowledge

and experience in various elds covering the specicity of the protected monument.

This article presents the criteria used to assess the value of a technical monument. Based on the research, approaches to the protection and re-use of

historic industrial facilities were systematized. The way of proceeding when making decisions on adapting technical monuments to new functions

was discussed. The solutions discussed are illustrated by examples of projects for the protection and use of large historic industrial facilities imple-

mented by the Foundation for the Protection of Industrial Heritage of Silesia.

Key words: protection of monuments, protection of industrial heritage, history of technology, Lower Silesia