Wirtualna rekonstrukcja średniowiecznego zamku w Prudniku

Anna Chodkowska, Małgorzata Chorowska

doi:10.5277/arc190103

Streszczenie

Powyższy artykuł ma na celu przedstawienie podstaw źródłowych oraz badawczych, na bazie których opracowano wirtualną rekonstrukcję zamku w Prudniku z przełomu czasów średniowiecza i wczesnej nowożytności. Powstały model jest wzorcem do stworzenia makiety. Ma ona dać wyobrażenie o całości zabudowań zamkowych, z których do dziś przetrwała tylko wieża. W rozważaniach prowadzących do odtworzenia przestrzennej formy architektonicznej autorki korzystają przede wszystkim z najstarszego znanego źródła ikonograficznego – rysunku Friedricha Bernharda Wernera ukazującego zamek od strony północnego wschodu. Istotne w odtworzeniu wizerunku obiektu były także wyniki badań wykopaliskowych przeprowadzonych na terenie nieistniejących zabudowań. Zachowana wieża zamkowa pozwoliła przybliżyć pionowy wymiar założenia. W artykule omówiono także historię i lokalizację obiektu.

Słowa kluczowe:
zamek
wieża
mur-obronny
zespół-bramny
wirtualna-rekonstrukcja

Podgląd pełnego artykułu jest możliwy wyłącznie na większych ekranach.

2019

1(57)

DOI: 10.5277/arc190103

Anna Chodkowska*, Małgorzata Chorowska**

Wirtualna rekonstrukcja średniowiecznego zamku w Prudniku

Virtual reconstruction of the medieval castle in Prudnik

Wprowadzenie

Zamek w Prudniku nie istnieje od 1847 r. Jego fosę

zasypano wówczas gruzem pochodzącym z rozbieranych

murów, a teren splantowano pod ogród warzywny ojców

bonifratrów. Jedyne, co pozostało, to cylinder wysokiej ka-

miennej wieży, która w ocenie mieszkańców miała stać od

niepamiętnych czasów, dlatego nazwano ją wieżą Po

gańską. W 2008 r. wieża ta otrzymała wysoki stożkowy

hełm i hurdycję

, dzięki którym stała się ponownie widocz-

na zza budynków klasztornych. Nawet potężna bryła wieży

nie daje jednak wyobrażenia o całości zabudowań zamko-

wych znanych z ikonografii i zarysu fragmentarycznie od-

słoniętych fundamentów. W zamyśle ojców miasta lukę tę

ma wypełnić makieta będąca re

konstrukcją zamku z jego

najlepszego okresu – przełomu średniowiecza i wczesnej

nowożytności. Z taką inicjatywą wystąpiło Muzeum Zie

mi Prudnickiej, które też pozyskało środki na badania nie-

zbędne do zaprojektowania makiety oraz jej wykonania

w metalu. W niniejszym artykule przed stawiono podstawy

źródłowe i badawcze, które stanowiły punkt wyjścia przy

opracowaniu tej makiety, a także materiał porównawczy

i przemyślenia prowadzące do rozstrzygnięć w kwestiach

wymagających uszcze gółowienia.

* ORCID: 0000000314794887. Wydział Architektury Poli

tech niki Wrocławskiej/Faculty of Ar chi tecture, Wrocław University of

Science and Technology.

** ORCID: 0000000250734382. Wydział Architek tury Po li

tech niki Wrocławskiej/Faculty of Ar chi tecture, Wrocław University of

Science and Technology,

Wykonane według „Projektu budowlanego remontu konserwator

skiego i adaptacji na punkt widokowy wieży (Woka) w Prudniku” ar chi tek

tów

Pawła Szkody, Andrzeja Legendziewicza i Agnieszki Partyki z 2007 r.

Introduction

The Prudnik Castle existed until 1847. It was then that

its moat was filled with debris from the demolished walls

and the area was leveled to be used as a vegetable garden

of the Hospitaller Order of the Brothers of Saint John of

God. The only thing that was left was the cylinder of

a high stone tower, which, in the residents’ opinion, was

supposed to have been standing there from time immemo-

rial, therefore it was called Pagan Tower. In 2008, the

tower was given a high conical copula and a hoarding

thanks to which it became visible again from behind the

monastery buildings. Even a huge body of the tower,

however, does not give an idea of the whole of the castle

buildings which are known from the iconography and the

outline of the fragmentarily exposed foundations. The in-

tention of town’s founding fathers was to fill this gap with

a model (mockup) being the reconstruction of the castle

from its best period – the turn of the Middle Ages and

early modern times. This initiative was launched by the

Prudnik Land Museum which also obtained funds for the

research necessary to design the model and its implemen-

tation in metal. This article presents the source and re-

search foundations, which were the starting point in the

development of this model as well as the comparative

material and considerations leading to solutions in these

issues that require further specification.

It was made according to “The construction project of restoration

and adaptation to the viewpoint of the tower (Wok) in Prudnik” by

architects Paweł Szkoda, Andrzej Legendziewicz and Agnieszka Partyka

from 2007.

40 Anna Chodkowska, Małgorzata Chorowska

Podstawy źródłowe rekonstrukcji

Podstawowym źródłem ikonograficznym ukazującym

wygląd zamku około połowy XVIII w., a zarazem jego

najstarsze wyobrażenie, jest rysunek w widoku od pół-

nocnego wschodu autorstwa Friedricha Bernharda Wer 

ne ra (il. 1). Rysunek noszący tytuł „Schlos Wagendrüssel”,

o wymiarach 9,4 × 16,2 cm został wykonany piórkiem

i tuszem, a następnie podmalowany akwarelą. Za miesz

czono go po roku 1768 r. w Silesia in Compendio, egzem-

plarzu pruskiej Kamery Wojennej i Dominialnej we

Wrocławiu [1, s. 48], [2, s. 231]. W kontekście zachowa-

nych murów wieży oraz wyników badań archeologicz-

nych z 2010 r., które odsłoniły widoczne na rysunku re-

likty muru obwodowego z trzema przyporami, jego

wiarygodność wydaje się bardzo wysoka. Dużą wartość

merytoryczną ma również wprowadzone przez rysownika

zróżnicowanie kolorystyczne przed sta wianych materia-

łów i ich faktur z podziałem na:

– ściany tynkowane gładkie – przedstawione kolorem

beżowym bez faktury,

– mury z kamienia łamanego o częściowo widocznej,

nierównej fakturze – oznaczone kolorem beżowym z ry-

sunkiem krótkich kresek pionowych i poziomych,

– ściany drewniane lub szalowane drewnem – ukazane

jako kreski pionowe, gęste i cienkie,

– pokrycie dachu (dachówkę, gont, łupek) – widoczne

w kolorach: czerwonym, pomarańczowym, szarym.

Source fundamentals

of the reconstruction

The basic iconographic source showing the appearance

of the castle around the mid-18

century and at the same

time its oldest image, is a drawing of the view from the

northeast by Friedrich Bernhard Wernher (Fig. 1). The

drawing with dimensions of 9.4 × 16.2 cm was made with

a feather and ink and then painted with watercolors. It

was published after 1768 in Silesia in Compendio, a copy

of the Prussian War and Dominant Camera in Wrocław

[1, p. 48], [2, p. 231]. In the context of the preserved walls

of the tower and the results of the archaeological research

from 2010, which revealed the relics of the perimeter wall

with three buttresses visible in the drawing, its credibility

seems to be very high. A diversity of colours of the pre-

sented materials and their textures, which was introduced

by the draftsman is also of a great substantive value and

is divided as follows:

– smooth plastered walls – presented in a beige colour

without any texture,

– broken stone walls with a partially visible and un-

even texture – marked with a beige colour with a drawing

of short vertical and horizontal lines,

– wooden walls or timber walls – shown as vertical,

dense and thin lines,

– roofing (tile, shingle, slate) – visible in color: red,

orange, gray.

Il. 1. Zamek w Prudniku na ilustracji F.B. Wernera (źródło: [2, s. 231])

Fig. 1. Prudnik castle in the ilustration of F.B. Wernher (source: [2, p. 231])

Zamek w Prudniku /Castle in Prudnik 41

Werner stosował tego typu oznakowanie na wielu swo-

ich rysunkach. Autorki miały okazję sprawdzenia ich wia-

rygodności w trakcie badań lub konsultacji badań zam-

ków Niesytno w Płoninie, Świny, Grodziec oraz wieży

mieszkalnej i dworu w Siedlęcinie. Drugi rysunek

Wernera poświęcony Prudnikowi, ukazujący panoramę

miasta od południowego wschodu, nie wniósł dodatko-

wych informacji w kwestii wyglądu zamku. Jest on bo-

wiem na nim zaledwie widoczny.

Nie mniej ważnym źródłem rekonstrukcji były wyniki

badań wykopaliskowych (archeologicznych, architekto-

nicznych i geomorfologicznych) reliktów zamku zlokali-

zowanych przy wieży zamkowej w Prudniku oraz wzdłuż

północnowschodniej kurtyny muru obwodowego. Jak już

wspomniano, pozwoliły one na częściową weryfikację ry-

sunku Wernera w kwestii wiarygodności przedstawionych

na nim szczegółów oraz, co nawet bardziej istotne, na

ustalenie wielkości zamku w dwóch podstawowych wy-

miarach, takich jak długość i szerokość. Badania zostały

prze prowadzone w 2010 r. przez Pracownię Ar cheo 

logicznoKonserwatorską Edward Drużyłowski. Ich wyni-

ki zawarto w sprawozdaniu [3], [4, s. 21–28]. Ar cheo 

logiczne badania wykopaliskowe zostały poprzedzone

Wernher used this type of marking on many of his

drawings. The authors had the opportunity to check their

credibility during the research or consultations on the

studies of Niesytno castles in Płonina, Świna, Grodziec and

the residential tower and manor in Siedlęcin. Wern her’s

second drawing, which was devoted to Prudnik,

show ing

the panorama of the city from the south-east, did not pro-

vide additional information about the appearance of the

castle as it is barely visible in it.

The results of the excavation studies (archaeological,

architectural and geomorphological) of the relics of the

castle located by the castle tower in Prudnik and along the

north-eastern curtain of the perimeter wall also constituted

an important source of the reconstruction. As mentioned

above, they enabled for a partial verification of Wernher’s

drawing on the credibility of the details presented in it

and, what is even more significant, in determining the

castle’s size in two fundamental dimensions such as its

length and width. The research was carried out by the

Archaeological and Restoration Studio Edward Dru ży

łowski in 2010. Its results were included in a report [3], [4,

pp. 21–28]. Archaeological excavation studies were pre-

ceded by an archival query in the Prudnik Land Museum,

Il. 2. Projekt stajni garnizonowych

na terenie zamku w Prudniku;

plan z lat 30. XIX w.

(źródło: Muzeum Ziemi

Prudnickiej w Prudniku,

sygn. MP/AU/29)

Fig. 2. Project of garrison stables

at the Prudnik castle;

plan from the 1830s

(source: Muzeum Ziemi

Prudnickiej w Prudniku,

sign. MP/AU/29)

42 Anna Chodkowska, Małgorzata Chorowska

kwerendą archiwalną w Muzeum Ziemi Prudnickiej,

u Opolskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków,

w Bibliotece Uniwersyteckiej we Wrocławiu oraz In

stytucie Archeologii i Etnologii PAN we Wrocławiu. Naj

cenniejszą pozycją odszukaną w wyniku kwerendy był

projekt stajni garnizonowych zrealizowanych na terenie

zamku w Prudniku (il. 2) – nałożenie go na zbiorczy plan

reliktów zamkowych odkrytych w wyniku wykopalisk po-

zwoliło na odczytanie zarysu planu budynku miesz kalnego

na zamku sprzed wyburzeń, ustalenie obrysu śred nio

wiecznej warowni, lokalizację fosy i zespołu budynków

bramnych. Ten ostatni nad podziw dobrze korespondował

z przedstawieniem wjazdu na zamek ukazanym na rysun-

ku autorstwa Wernera, potwierdzając addycyjność tego ze

społu, złożonego z budynku bramnego (szyi bramnej?),

baszty i muru obronnego.

Inwentaryzacja architektoniczna wieży Woka wykona-

na w skali 1:50 w związku z jej planowanym remontem

konserwatorskim i adaptacją na punkt widokowy w 2007 r.

przybliżyła trzeci – pionowy wymiar zamku. Opis zamku

autorstwa Johannesa Chrząszcza zawarty w Geschichte

der Stadt Neustadt in Oberschlesien z 1912 r. miał nie-

wielkie znaczenie dla zrozumienia jego kształtu w śre-

dniowieczu. Interesującą nowinkę techniczną w opraco-

waniu Chrząszcza stanowiła inwentaryzacja fotograficzna

wieży Woka w typie współczesnej ortofotomapy czy fo-

toskanu, zamieszczona na stronie 7 tej pracy [5, s. 7].

at the Opole Provincial Heritage ConservatorRestorer, at

the University Library in Wrocław and at the Institute of

Archeology and Ethnology of the Polish Academy of

Sciences in Wrocław. The most valuable item, which was

found as a result of the query, was the garrison stables

project implemented in the Prudnik Castle (Fig. 2) – put-

ting it on the collective plan of the castle relics discovered

as a result of excavations made it possible to read the out-

line of the residential building plan in the castle before

demolition, then to determine the outline of the medieval

stronghold as well as enabled locating the moat and the

complex of gate buildings. The latter almost perfectly cor-

responded with the presentation of the entrance to the

castle shown in the picture by Wernher, confirming the

additivity of this complex which consisted of a gate build-

ing (a gate neck?), a fortified tower and a defensive wall.

The architectural inventory of the Wok’s Tower, which

was made in 1:50 scale in connection with its planned

restoration and adaptation to the scenic viewing point in

2007, brought closer the third vertical dimension of the

castle. A description of the castle by Johannes Chrząszcz,

which was included in Geschichte der Stadt Neustadt in

Oberschlesien from 1912, was of little significance for

understanding its shape in the Middle Ages. An interest-

ing technical novelty in the study by Chrząszcz was the

photographic inventory of the Wok’s Tower in the type of

a modern ortho-photomap or photo-scan, which is pre-

sented on page 7 of this article [5, p. 7].

Location of the castle

The castle and the town of Prudnik were located on the

hill limited by the valleys of Prudnik and Złoty Potok, on

the left bank of the River Prudnik. The castle occupied the

highest part of this hill, and at its feet, on the southern

side, the city spread out (Fig. 3). The stronghold was

surrounded by a moat and defensive walls which were

independent of the city’s fortifications, although they

were situated in their vicinity. The defence of the castle

was based on the steep slopes of the river valley, whereas

it was easily accessible from the town side. Probably for

this reason, on the southern “urban” side, most of the de-

fence strongholds, a bergfried called the Wok’s Tower and

the extended gate complex were concentrated. The loess

and steep slope of the river valley apart from advantages

also had disadvantages – it constitutes a serious construc-

tion and architectural problem

. They had to be reinforced

in the upper edge area by means of retaining walls which

were made of slate.

An outline of the history of the castle

Construction of the castle and the town is connected

with the individual called Wok from Rosenberg (Rožm

The loess character of the geological layer was found by Henryk

Chmal PhD from the Institute of Geography and Regional Development

of the University of Wrocław, who was the author of geomorphological

research carried out in 2010 in the area of the castle [3].

Il. 3. Domniemany plan zamku w Prudniku autorstwa Jerzego Serafina,

sporządzony na podstawie rysunku F.B. Wernera oraz archiwalnego

planu warowni sprzed jej wyburzenia, z lat 30. XIX w. [4, il. 3, s. 101]

Fig. 3. Supposed plan of the castle by Jerzy Serafin,

drawn on the basis of F.B. Wernher’s drawing

and archival plan of the castle from before its demolition, from the 1830s

[4, Fig. 3, p. 101]

Zamek w Prudniku /Castle in Prudnik 43

Położenie zamku

Zamek i miasto Prudnik (Neustadt) zlokalizowano na

wyniesieniu ograniczonym dolinami Prudnika i Złotego

Potoku, na lewym brzegu rzeki Prudnik. Zamek zajął naj-

wyższą część tego wyniesienia, a u jego stóp, po stronie

południowej rozłożyło się miasto (il. 3). Warownia zosta-

ła otoczona fosą wodną i murami obronnymi, które były

niezależne od obwarowań miejskich, choć znajdowały

się w ich pobliżu. Obronność zamku zasadzała się na

stromiźnie zboczy doliny rzecznej, natomiast od strony

miasta był on łatwo dostępny. Zapewne z tego powodu po

południowej, „miejskiej” stronie skupiono większość szy-

kan obronnych warowni, bergfried zwany wieżą Woka

oraz rozbudowany zespół bramny. Lessowe, strome zbo-

cze doliny rzecznej oprócz zalet miało też i wady – stano-

wiło poważny problem budowlanoarchitektoniczny

Musiano wzmocnić je w strefie górnej krawędzi murami

oporowymi, które zostały wykonane z łupków.

Zarys historii zamku

Powstanie zamku i miasta wiąże się z osobą Woka

z Rosenberga (Rožmberku)

, z rodziny Vitkowiców, jed-

nego z najznamienitszych czeskich wielmożów będących

na służbie u króla Przemysła Ottokara II. Rožmberkowie

byli bezspornie najsławniejszą odnogą rodu Vitkoviców,

największym czeskim rodem szlacheckim, który w ciągu

stuleci osiągnął znaczną polityczną potęgę w państwie [6,

s. 264], a Wok był największym z Rožmberków. Jak prze-

konująco dowodzi Wojciech Dominiak, początki Prudnika

należy wiązać z działalnością kolonizacyjną Woka. W la-

tach 50. XIII w. prowadził ją na opawszczyźnie, a na in-

teresującym nas obszarze zaraz po podpisaniu ugody po-

między biskupem ołomunieckim Brunonem a księciem

opolskim Władysławem II, jesienią 1255 r. Ugoda ta za-

kończyła kilkuletni konflikt na pograniczu czeskoopol-

skim ustaleniem granic. W 1255 r. Wok otrzymał od króla

zadanie udzielenia pomocy osadnikom na prawie nie-

mieckim na terenie objętym rokowaniami granicznymi

i dbał o zasiedlenie pogranicznych obszarów

. Historykom

znana jest aktywność przedsiębiorczej czeskiej szlachty,

która przy poparciu króla Przemysła Ottokara II zasiedla-

ła obszary „niczyje” bądź tereny świeżo nabyte w wyniku

działań zbrojnych. Z kontekstu historycznego wynika, że

zarówno miasto, jak i zamek powstały na surowym ko

rzeniu, a jednak badania archeologiczne przeprowadzo

ne w sąsiedztwie wieży prudnickiego zamku [4, s. 23]

pokazały, że wkop pod jej fundamenty przeciął pozosta-

łości warstwy kulturowej stanowiącej relikty drewnia

nego zapewne gródka ze śladami spalenizny i ceramiki

Lessowy charakter calca stwierdził dr Henryk Chmal z Instytutu Geo

grafii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego, który był auto-

rem badań geomorfologicznych wykonanych w 2010 r. w rejonie zamku [3].

Przedwojenny monografista miasta Johannes Chrząszcz nie po 

dał żadnej daty, lecz informację, że zamek prudnicki (Wogendrossel)

stał wybudowany przez Woka [5].

Na podstawie itinerariów czeskiego feudała Dominiak ustalił

bardzo precyzyjnie datę założenia Prudnika na czas pomiędzy 6 listopa-

da a połową grudnia 1255 r. [7, s. 33–36].

berk)

, from the family of Vitkovice, one of the most dis-

tinguished Czech noblemen who served the king of

Ottokar II of Bohemia. The Rožmberks were undoubtedly

the most famous branch of the family of Vitkovice, the larg-

est Czech noble family, who over the centuries reached

a significant political power in the state [6, p. 264] and

Wok was the most remarkable of the Rožm berks. As

Wojciech Dominiak convincingly proves, the beginnings

of Prudnik should be associated with Wok’s colonization

activity. In the 1950s, he colonised the Opava region, and

in the area of interest, just after signing the settlement

between the Olomouc bishop Bruno and the Opole Prince

Władysław II in autumn 1255. This settlement ended

a severalyear conflict on the border between the Czech

and Opole, in which borders were designated. In 1255,

the king asked Wok to help settlers according to the

German law in the area where border negotiations took

place and looked after the settlement of border areas

Historians are familiar with the activity of the entrepre-

neurial Czech nobility that being supported by the king of

Ottokar II of Bohemia, inhabited the “nobody’s” areas or

terrains which were newly acquired as a result of military

operations. From the historical context, it appears that

both the town and the castle were constructed on a raw

root, but archaeological research, which was carried out

in the vicinity of the Prudnik Castle tower [4, p. 23],

showed that the excavation for the foundations cut through

the remains of the cultural layer which constituted the re-

mains of a probably wooden little gord with traces of

burning and ceramics dated to the mid13

century. It

may mean that the castle from Wok’s times

was just that

gord and the stone tower was built in the times of his son

Henry reign, i.e. in the 1270s. It cannot be ruled out that

Wok of Rosenberg launched only a settlement process on

the CzechSilesian border, which was then continued by

Henry and ended several years later. The year 1279 is a bor-

der date, which is a rather uncertain reference to the

parish

church in Prudnik

and 1302, when Arnoldus advocatus

de Nova civitate appears in the source materials [7, p. 33].

The question arises whether we can say anything about

the time of building the Wok’s Tower – the oldest element

of the Prudnik Castle – on the basis of the material source,

which is the tower itself and preserved up to a height of

23 m. According to Roland Mruczek, the author of the

doctoral dissertation on bergfrieds and keeps in Silesia

with a wide comparative background

, the very structure

The prewar monographer of the town Johannes Chrząszcz did

not give any date, but the information that the Prudnik Castle (Wogen

drossel) was constructed by Wok [5].

On the basis of Czech itineraries of a feudal, Dominiak defined

very precisely the date of founding Prudnik, i.e. between November 6

and midDecember in 1255 [7, pp. 33–36].

Wok spent a very short time in the vicinity of Prudnik that he

founded, because already in January 1256 he was in Austria [7, p. 36].

This is late and uncertain dating which was established on the

basis of the calculations made by the Prudnik parish priest Scharkow [7,

p. 33].

Mruczek believes that the weakness of all arguments is the prob-

lem with the credibility of dating in the German literature. In Germany,

the very important bergfried of Steinsberg Castle was so far dated to

about 1250 and more recently to the years 1230–1250 [8, pp. 55–71].

44 Anna Chodkowska, Małgorzata Chorowska

datowanej na połowę XIII w. Może to oznaczać, że za-

meczek z czasów Woka

był owym gródkiem, a mu 

rowana wieża powstała za czasów jego syna Henryka,

w latach 70. XIII w. Nie można wykluczyć, że Wok z Ro

senberga uruchomił na pograniczu czeskośląskim jedy-

nie pewien proces osadniczy, który był kontynuowany

przez Henryka i zakończył się kilkanaście lat później.

Daty graniczne to rok 1279, dość niepewnej wzmianki

o kościele farnym w Prudniku

, oraz 1302, gdy w prze-

kazach źródłowych występuje Arnoldus advocatus de

Nova civitate [7, s. 33].

Rodzi się pytanie, czy można coś powiedzieć o czasie

budowy wieży Woka – będącej najstarszym elementem

prudnickiego zamku – na podstawie źródła materialnego,

jakim jest sama wieża, zachowana do wysokości 23 m.

Według Rolanda Mruczka, autora dysertacji doktorskiej

na temat bergfriedów i donżonów na Śląsku na szerokim

tle porównawczym

, sama struktura wieży, której cylinder

niemal w całości wypełnia wysoki butelkowaty „szyb”,

zapewne o funkcji lochu, stanowi na gruncie europejskim

wynalazek 2. połowy XIII w., choć oczywiście mogą się

pojawić wyjątki lub rozwiązania prekursorskie. Starsze

wieże, nawet te o cylindrycznej bryle, były wewnętrznie

podzielone na szereg niskich komnatek sklepionych bądź

przedzielonych stropami.

Dla wieży w Prudniku istotne może być porównanie

z bliźniaczą względem niej wieżą o nazwie Jakobinka,

znajdującą się na zamku Rožmberk w Czechach [9] (il. 4),

głównej siedzibie „Panów z różą”, czyli interesującej nas

gałęzi rodu Vitkowiców. Jakobinka ma wysokość około

30 m, butelkowaty loch, sięgający do połowy jej wyso

kości, i cztery komnatki powyżej rozdzielone stropami.

Datowana jest podobnie jak cały zamek na połowę

XIII w., jednak wyłącznie dolna jej część jest pierwotna,

a gór na pochodzi najpewniej z rozbudowy z XIV–XV w.

Wieżę Woka różni od Jakobinki położenie w bliskim

sąsiedztwie muru obwodowego, podczas gdy ta druga

znajdowała się pośrodku dziedzińca górnego zamku. Jest

to istotny szczegół, który każe widzieć prudnicką wieżę

jako nieco młodszą. Najbardziej prawdopodobne jest

dato wanie jej w powiązaniu z całością górnego zamku

(murem ob wodowym i budynkiem mieszkalnym), a więc

z aktywnością Henryka, syna Woka, przypadającą na

ostatnią tercję XIII w. Wiadomo z przekazów źródło-

wych, jak choćby z dokumentu z 1302 r., że syn Woka

rezydował w Prud niku

, a więc musiał już wówczas ist-

nieć cały prudnicki zamek, a nie tylko wieża.

Wok spędził w okolicach założonego przez siebie Prudnika bardzo

krótki czas, gdyż już w styczniu 1256 r. przebywał w Austrii [7, s. 36].

Jest to późne i niepewne datowanie, ustalone na podstawie obli-

czeń prudnickiego proboszcza Scharkowa [7, s. 33].

Mruczek zauważa, że słabą stroną wszelkich wywodów jest pro-

blem z wiarygodnością datowania w literaturze niemieckiej. W Niem

czech bardzo istotny bergfried zamku Steinsberg był do tej pory datowa-

ny na mniej więcej 1250 r., a ostatnio na lata 1230–1250 [8, s. 55–71].

Dach wieży powstał w początkach XVI w. [9, s. 175].

Jak zauważa Dominiak na podstawie dokumentu z 1302 r. wysta-

wionego w Prudniku (Codex Diplomaticus Silesiae, Bd. 33, s. 28, nr 1),

Henryk z Rosenberga poświadczył w Prudniku transakcję kupna –

sprzedaży, a więc musiał w tym czasie rezydować w mieście [7, s. 36].

of the tower whose cylinder is almost entirely filled with

a highbottled “shaft”, probably with a dungeon function,

is the European invention of the 2

half of the 13

cen-

tury, although exceptions or precursory solutions may oc-

cur. Older towers, even those with a cylindrical shape,

were divided internally into a series of low vaulted little

chambers or divided by ceilings.

For the tower in Prudnik, it may be important to com-

pare it with the twin tower called Jakobinka, located in

the Rožmberk Castle in the Czech Republic [9] (Fig. 4),

the main seat of “Lords with a rose”, i.e. the branch of the

family of Vitkovice that is of our interest. Jakobinka is

about 30 m high and has a bottled dungeon reaching up to

the half of its height as well as four chambers above which

are separated by ceilings. It is dated, similarly to the whole

castle, to the middle of the 13

century, however, only its

lower part is original, whereas the upper one probably

comes from the extension from the 14

or 15

century

Wok’s Tower differs from Jakobinka in its location, i.e. in

close neighbourhood to the perimeter wall, whereas the

latter was situated in the middle of the upper castle court-

yard. This is an important detail that allows us to see the

Prudnik Tower as slightly younger. The most probable is

its dating in connection with the whole of the upper castle

(the perimeter wall and the residential building), i.e. with

the activity of Henry, the son of Wok, during the last third

of the 13

century. It is known from source messages, for

example from the document from 1302, that Wok’s son

resided in Prudnik

, which means that the entire Prudnik

castle must have existed then, not just the tower.

In 1337, the castle became the property of the Piast

dynasty and together with the town was successively

owned by princes of Niemodlin (for a short time also by

Opawa princes), Opole, Głogówek and Oleśnica. At the

beginning of the Hussite Wars, Prudnik belonged to the

Wrocław bishop Konrad IV the Older. Due to the owner’s

insolvency in 1420, the town and the castle were pledged

to the Piasts of Opole [10, p. 61, 62]. The rank of the town

and the castle grew after 1424 during the reign of the

young prince Bolko V Wołoszko, from 1428 a Hussite,

who ruled over the separated areas of Głogówek and

Prud nik, however, he did not reside in Prudnik [11,

pp. 57–61]. The complex was destroyed in the spring of

1428 as a result of the Hussite military operations. The

town, which was rebuilt after the invasion, was conquered

and taken over in 1430 by Konrad IV the Older. In the

autumn of the same year, Prudnik returned to Bolko V

again thanks to the Hussite troops moving to the south

under the command of Prokop the Great. However, the

garrison that was too weak there to prevent the town from

being taken over by the Catholic rulers. In 1432, Bolko V

took over Prudnik again. The Prudnik estates along with

the town and the castle passed into the full possession of

The tower’s roof was constructed at the beginning of the 16

cen tury [9, p. 175].

As Dominiak observes, on the basis of a document issued in

Prudnik in 1302 (Codex Diplomaticus Silesiae, Bd. 33, p. 28, no. 1), Hen

ryk from Rosenberg confirmed the purchase and sale transaction in

Prudnik, so he must have been residing in the town at that time [7, p. 36].

Zamek w Prudniku /Castle in Prudnik 45

W 1337 r. zamek stał się własnością Piastów i wraz

z miastem przechodził kolejno przez ręce książąt niemo-

dlińskich (na krótko też opawskich), opolskich, głogó-

weckich, oleśnickich i opolskich. Na początku wojen hu-

syckich Prudnik należał do wrocławskiego biskupa

Konrada IV Starszego. Z powodu zadłużenia właściciela

w 1420 r. miasto i zamek trafiły pod zastaw w ręce Pia

stów opolskich [10, s. 61, 62]. Ranga miasta i zamku

wzrosła po 1424 r. za czasów młodego księcia Bolka V

Wołoszka, od 1428 r. husyty, panującego nad wydzielony-

mi dzielnicami: głogówecką i prudnicką, nierezydującego

jednak w Prudniku [11, s. 57–61]. Kompleks uległ znisz-

czeniu wiosną 1428 r. na skutek działań wojsk husyckich.

Odbudowywane po najeździe miasto zostało zdobyte i prze-

jęte w 1430 r. przez Konrada IV Starszego. Jesienią tego

samego roku Prudnik wrócił ponownie w ręce Bolka V

dzięki wojskom husyckim przemieszczającym się pod

wodzą Prokopa Wielkiego na południe. Jednakże pozo-

stawiony tam zbyt szczupły garnizon nie mógł zapobiec

Bolko V in 1437 as a result of a legal act issued by Bernard

Nie modliński who renounced his property [10, pp. 61–

73]. The then castle consisted of two sections, i.e. upper

and lower, which were separated by walls. The whole was

surrounded by a fortification wall and a double moat from

which the municipal water system was supplied. An or-

chard and a vegetable garden were established between

the moats. A bascule bridge led to the castle from the

lower part of the town. Numerous sheds, stables, residen-

tial buildings of the help and a farm that were adjacent to

it are mentioned too. From 1460, as a result of the death

of Bolko V, the prince of Opole Nicholas I took over the

Prudnik lands and the town [5, pp. 47, 48]. In 1532, after

the death of the last Piast of Opole Jan Dobry, the castle

changed its owners several times and in 1597 the town

council bought it from the emperor [5, pp. 145–147].

After the occupation of Silesia by Prussia in 1741,

King Frederick the Great handed over one of the build-

ings of the ruined castle (referred to as a ramshackle

Il. 4. Bergfriedy Rožmberków: A – Prudnik, wieża Woka (fot. P. Burczak), B – Prudnik, wieża Woka w rzucie i na przekroju z 1906 r. [4, s. 101, il. 1],

C – Rožmberk, wieża Jakobinka

– przekrój i rzuty [9, s. 198, il. 13]

Fig. 4. Bergfrieds Rožmberk’s: A – Prudnik, Wok’s Tower (photo by P. Burczak), B – Prudnik, Wok’s Tower on the plan and in section from 1906

[4, p. 101, Fig. 1], C – Rožmberk, tower Jakobinka on the plan and in section [9, p. 198, Fig. 13]

46 Anna Chodkowska, Małgorzata Chorowska

przejściu miasta na powrót pod panowanie władców kato-

lickich. W 1432 r. Bolko V ponownie przejął Prudnik.

Dobra prudnickie wraz z miastem i zamkiem przeszły

w peł ne władanie Bolka V w 1437 r. na skutek aktu praw

nego wydanego przez Bernarda niemodlińskiego, który

zrzekł się należnej mu części posiadłości [10, s. 61–73].

Ówczes ny zamek składał się z dwóch członów: górnego

i dolnego, oddzielonych murami. Całość otaczał wał i po-

dwójna fosa, z której zasilano wodociąg miejski. Między

fosami założono sad i ogród warzywny. Z dolnej części

miasta do zamku prowadził most zwodzony. Wspo mina

się o licznych szopach, stajniach, zabudowaniach miesz-

kalnych służby i folwarku, które z nim sąsiadowały. Od

1460 r. na skutek śmierci Bolka V władzę nad ziemiami

prud nickimi oraz miastem przejął książę opolski Miko

łaj I [5, s. 47, 48]. W 1532 r., po śmierci ostatniego Piasta

opolskiego, Jana Do brego, zamek kilkakrotnie zmieniał

właścicieli, aż w 1597 r. rada miejska wykupiła go od

cesarza [5, s. 145–147].

Po zajęciu Śląska przez Prusy w 1741 r. król Fryderyk II

przekazał jeden z budynków zrujnowanego zamku (okre-

ślanego jako rudera) prudnickim ewangelikom z przezna-

czeniem na dom modlitwy, a pozostałą część wykorzysty-

wano jako koszary ze stajniami i ujeżdżalnią. Po wojnach

król pomógł w odbudowie, ale w 1806 r. cały kompleks

(wraz z 45 domami) strawił pożar, który zaprószył pewien

czeladnik tkacki [5, s. 314]. W 1847 r. pozostałości zamku

rozebrano i zasypano gruzem fosę miejską. W późniejszym

czasie oo. bonifratrzy założyli na miejscu zamku ogród.

Opis elementów zamku

w początkach doby nowożytnej

Wieża Woka

Była to tzw. wieża ostatecznej obrony

pozwalająca

zamieszkiwać w niej przez jakiś niezbyt długi czas i prze-

trwać oblężenie zamku, lecz niedostosowana do rezydo-

wania w niej na stałe. To ostatnie utrudniały zbyt grube

i zimne mury, brak okien, bardzo wysoko położone wej-

ście, a przede wszystkim brak wygodnego pomieszczenia

w środku. Wieża Woka u podstawy ma kształt cylindra

o średnicy około 12,5 m – tam jej kamienne mury osiąga-

ją grubość od ponad 4 m do niemal 5 m na poziomie fun-

damentowania – natomiast górą jest ośmioboczna. We

wnątrz

cylindra mieścił się ciasny loch o średnicy ledwie

2,0 m, lecz wysoki na 13 m. Nie trzeba dodawać, że nie

było tam żadnych okien, a jedyny otwór pozwalający na

kontakt ewentualnego więźnia ze światem zewnętrznym

znajdował się na samej górze i był to otwór w sklepieniu

nad lochem. Powyżej znajdowały się dwa pomieszczenia

(jed no nad drugim), oddzielone od siebie stropami belko-

wymi. Dolne pomieszczenie stanowiło przedłużenie w górę

Wieże takie w krajach słowiańskich określano mianem stołpu

lub słupa, natomiast w krajach niemieckojęzycznych mianem bergfrie-

du. Obecnie przez kastellologów określenia te używane są wymiennie.

Słowo „kontakt” jest eufemizmem. Chodzi raczej o podawanie

pożywienia w wiadrze opuszczanym na linie i wyciąganie tą samą drogą

ekskrementów.

building) to the Prudnik evangelists, intended as a house

of prayer, whereas the rest was used as barracks with sta-

bles and a riding school. After the wars, the king helped

in the reconstruction, but in 1806 the whole complex

(along with 45 houses) was destroyed by a fire that was

set by a weaver apprentice [5, p. 314]. In 1847, the re-

mains of the castle were pulled down and the town moat

was filled with debris. Later, the Hospitaller Order of the

Brothers of Saint John of God founded a garden on the

castle’s site.

Description of the castle elements

at the beginning of the modern times

Wok’s Tower

It was the so-called tower of final defense

that made

it possible to live in it for a certain period of time and

survive the siege of the castle, but it was unsuited for per-

manent residence. Residing there was difficult due to

thick and cold walls, a lack of windows, the entrance

which was situated very high, and above all, a lack of

a comfortable room inside. Wok’s Tower has the shape of

a cylinder at the base with a diameter of approximately

12.5 m – there its stone walls reach a thickness of more

than 4 m up to almost 5 m at the foundation level, where-

as the top of the tower is octagonal. Inside the cylinder

there was a narrow dungeon with a diameter of only 2.0 m

but 13 m high. Needless to say that there were no win-

dows there and the only hole allowing the contact of

a possible prisoner with the outside world

was at the

very top and it was a hole in the vault above the dungeon.

Above there were two rooms (one above the other), which

were separated from each other by means of beam ceil-

ings. The lower room was an extension up towards the

dungeon (in the spatial sense) because it was just as nar-

row and dark as the shaft below. At that place there was

the only entrance to the tower from the outside and it was

situated at a height of 11 m above the present ground

level. From there a short ramp and a stone staircase in the

thickness of a cylindrical wall lead to a little chamber lo-

cated above. These stairs were preserved, so their flight

and step height (23 cm) are known. They were narrow,

steep and brought in visitors through the hole in the floor,

which resulted in a very uncomfortable situation for them.

The little chamber had a diameter of 5 m because the

outer wall, at this level already octagonal, narrowed with

cascades and berms to a thickness of only 1.5 m. However,

even at this place there were no windows.

At this point, a question arises as to what was above

the brick part of the tower and where we can find a little

chamber serving as a safe shelter for a feudal and his

In Slavic countries such towers were referred to as “bergfrieds”

or “poles”, whereas in Germanspeaking countries it was called

a bergfried. Nowadays, these terms are used interchangeably by castle

experts.

The word “contact” is a euphemism. It is rather about serving

food in a bucket dropped on a rope and pulling excrements up along the

same path.

Zamek w Prudniku /Castle in Prudnik 47

lochu (w sensie przestrzennym), gdyż było tak samo wą-

skie i ciemne jak szyb poniżej. Tam znajdowało się jedy-

ne wejście do wieży z zewnątrz, umieszczone na wysoko-

ści 11 m powyżej obecnego poziomu terenu. Stąd biegła

w górę krótka rampa i kamienne schody prowadzące

w grubości cylindrycznego muru do izdebki położonej

powyżej. Schody te się zachowały, więc ich przebieg i wy-

sokość stopni (23 cm) są znane. Były wąskie, strome

i wprowadzały wchodzących przez otwór w podłodze,

stawiając ich w niezbyt komfortowej sytuacji. Izdebka

miała średnicę aż

5 m, gdyż mur zewnętrzny, na tym po-

ziomie już ośmioboczny, zwężał się uskokami i odsadzka-

mi do grubości zaledwie 1,5 m. Jednakże nawet tam nie

było żadnych okien.

Rodzi się zatem pytanie, co znajdowało się powyżej

mu rowanej części wieży i gdzie należałoby widzieć kom-

natkę pełniącą funkcję bezpiecznego schronienia dla feu-

dała i jego rodziny na wypadek oblężenia zamku. Werner

przedstawił górną część wieży jako ośmioboczną,

szalo-

waną drewnem, podobnie jak szczyty domów zamko-

wych. Być może około połowy XVIII w. górne kondy-

gnacje wieży były zbudowane w konstrukcji ryglowej

(pruski mur?) i osłonięte drewnem. Byłoby to jednak roz-

wiązanie nie do przyjęcia w realiach średniowiecznych,

ze względu na zagrożenie pożarem refugialnej części wieży,

czyli właśnie owej komnatki pozwalającej przetrwać oblę-

żenie. Wydaje się, że wzorem Jakobinki górna (w Prudni ku

niezachowana) część ośmioboku była kamienna i mieś

ciła

jedną lub dwie komnatki ogrzewane kominkiem i oś wiet

lone przez otwory okienne. Powyżej powinna znajdować

się kondygnacja straży w formie hurdycji nadwieszonej

nad

licem wieży lub ganku bojowego, mieszczącego się

w jej obrysie, i szpiczasty hełm.

Wysoko położone wejście do wieży (na 11 m!) musia-

ło prowadzić bezpośrednio z ganku bojowego biegnącego

po murach obronnych. Takie rozwiązania występują na

zamkach w Prochowicach, we Wleniu i Cisach [12, s. 94–

99], [13, s. 247]. Kładka łącząca wejście do wieży z chod-

nikiem była zawieszona na potrójnych, potężnych pia-

skowcowych konsolach, zakończonych ćwierćwalcem.

Są one w większości zachowane, stanowiąc potwierdze-

nie górnego dostępu do wieży.

Mury obronne

Wewnętrzny mur obwodowy, który musiał powstać

wraz z wieżą i domem mieszkalnym Rožmberków

w ostatniej tercji XIII w., nie został odnotowany nigdzie

w nad wyraz szczupłej ikonografii prudnickiego zamku.

W trakcie badań archeologicznych przeprowadzonych

w 2010 r. w rejonie wieży natrafiono wprawdzie na frag-

ment średniowiecznego fundamentu jakiegoś muru

o przebiegu zgodnym z poszukiwanym, jednakże jego

rzeczywista grubość – zaledwie 70 cm – stawia pod

znakiem zapytania interpretację tego znaleziska. Na

podstawie usytuowania wejścia do wieży Woka na wyso-

kości 11 m można wnosić, że mniej więcej na takim sa-

mym poziomie powinien się znajdować ganek bojowy

wieńczący ów mur. Wprawdzie przy grubości 70 cm na

poziomie fundamentowania tego muru technicznie byłoby

family in the event of a siege of the castle. Wernher pre-

sented the upper part of the tower as an octagonal tower,

timbered with wood, similarly to the tops of castle houses.

Perhaps around the middle of the 18

century, the upper

floors of the tower were built in a timber framing (“post

andbeam”) structure and covered with wood. How

ever, this would be an unacceptable solution in the me die

val realities due to the threat of a fire in the refu gial

part of the tower, i.e. that little chamber that made it

possible to survive the siege. It seems that following

the Jako binka design, the upper (not preserved in Prud

nik) part of the octagon was stony and contained one

or two little chambers which were heated by a fireplace

and lit by window openings. Above there should be

a guard storey in the form of a hoarding over the face of

the tower or a battle porch which was located in its out-

line, and a pointed copula.

The entrance to the tower was located very high (at

11 m!) and it must have led directly from the battle porch

running on the defensive walls. These solutions are found

in castles in Prochowice, Wleń and Cisy [12, pp. 94–99],

[13, p. 247]. The footbridge connecting the entrance to

the tower with the pavement was suspended on triple

and huge sandstone consoles ended with a quarter-roller.

They are mostly preserved confirming the upper access to

the tower.

Defensive walls

The internal perimeter wall, which must have been

constructed together with the Rožmberk family tower and

residential house in the last third of the 13

century, has

not been recorded anywhere in the extremely poor ico-

nography of the Prudnik Castle. During the archaeologi-

cal research, which was carried out in the area of the

tower in 2010, a fragment of the medieval foundations of

a wall being in accordance with the sought one was in fact

found, however, its real thickness – only 70 cm – puts into

question the interpretation of this discovery. On the basis

of the location of the entrance to Wok’s Tower at a height

of 11 m, it can be assumed that at more or less the same

level the battle porch crowning this wall should be situ-

ated. In fact, at a thickness of 70 cm at the foundation

level of this wall, it would be technically possible, but the

research experience of the authors indicates that it would

not be in line with the realities of the epoch. The wall with

a height of 11 m should have had a foundation with

a thickness of about 2 m. Another solution would be

a wall with a height of 5–6 m along with a high and two

storey “postandbeam” hoarding. In the mockup model,

however, a conventional solution was chosen – a porch

covered with battlements and covered with a little roof

(probably younger) (Fig. 5–7).

In Wernher’s drawing (Fig. 1) only the outer defensive

wall is visible, which closes the castle from the northeast

side. The course of this wall as well as the presence and

location of buttresses were confirmed in the archaeologi-

cal research from 2010. Its original width was read as

1.8 m. In Wernher’s drawing it can be seen that this wall

is not very high, which was typical of the 15

-century

48 Anna Chodkowska, Małgorzata Chorowska

to możliwe, ale doświadczenie badawcze autorek wska-

zuje, że nie byłoby to zgodne z realiami epoki. Mur o wy-

sokości 11 m powinien był mieć fundament grubości oko-

ło 2 m. Innym rozwiązaniem byłby mur o wysokości 5–6

m z wysokim, dwukondygnacyjnym gankiem w ryglowej

hurdycji. W modelu makiety zdecydowano się jednak na

rozwiązanie konwencjonalne – ganek osłonięty murowa-

nym blankowaniem i nakryty daszkiem (zapewne młod-

szym) (il. 5–7).

Na rysunku Wernera (il. 1) widoczny jest jedynie ze-

wnętrzny mur obronny, zamykający zamek od strony

północnowschodniej. Przebieg tego muru, a także obec-

ność i usytuowanie przypór zostały potwierdzone w bada-

niach archeologicznych z 2010 r. Jego pierwotną szero-

kość odczytano jako 1,8 m. Na rysunku Wernera widać,

że mur ten nie jest zbyt wysoki, co było typowe dla obwa-

rowań XVwiecznych

, dostosowanych do broni palnej.

Byłby to zatem drugi obwód obronny, być może powstały

w toku wojen husyckich, kiedy to właścicielem zamku zo-

stał książę Bolko V Wołoszek, w latach 1424–1460 pan na

Głogówku i Prudniku, od 1428 r. husyta. Według dwóch

dokumentów wydanych w 1428 r. husyci w owym roku

zniszczyli i spalili zarówno miasto, jak i zamek (Wogen

drossel), co mogło być powodem późniejszej odbudowy

i wzmocnienia warowni. W latach 1430 i 1432 Prudnik

jesz cze dwukrotnie został zajęty przez husytów, a książę

Bol ko V do jego obrony używał armat i prochu strzelni-

czego [10, s. 64, 65, 74].

Mur został wzniesiony z kamienia łamanego i otynko-

wany. Jest to widoczne na rysunku Wernera i zostało

Także analiza makroskopowa zaprawy wapiennej znajdującej

się w partii fundamentowej tego muru potwierdzałaby jego XVwieczną

genezę. Zaprawa ta miała kolor jasnobeżowy, a po wyschnięciu popie-

laty; była dość twarda i spoista [3, s. 24, 25].

fortifications

adapted to firearms. Therefore, it would

be the second defensive circuit, possibly constructed dur-

ing the Hussite wars, when the owner of the castle was

Prince Bolko V Wołoszek; in the years 1424–1460 he was

the lord of Głogówek and Prudnik, and from 1428

a Hussite. According to two documents which were is-

sued in 1428, the Hussites in that year destroyed and

burned both the town and the castle, which could have

been the reason for the subsequent reconstruction and

strengthening of the stronghold. In the years 1430 and

1432, Prudnik was occupied by the Hussites twice and

Prince Bolko V used guns and gunpowder for its defence

[10, pp. 64, 65, 74].

The wall was erected of broken stone and plastered.

This is clearly seen in the drawing by Wernher and was

confirmed during the archaeological research from 2010.

Its crowning had battlements – in the middle of the 18

century it was already heavily damaged. The oblique shape

of buttresses supporting the northern curtain finds analo-

gies in numerous examples of defensive walls from the

area of Silesia and the Czech Republic such as Karl štejn. In

the Prudnik Castle, the buttresses next to the wall per-

formed a very important structural role, i.e. they stabilized

the walls which were constructed on the loess ground

As shown in the drawing by Wernher, a narrow belt of

land between the oldest walls of the castle and the outer

perimeter wall was covered with greenery. This fact was

confirmed by the results of geological drilling performed

both at the northern scarp and in the southern surroundings

Also, the macroscopic analysis of the lime mortar which was

found in the foundation part of this wall would confirm its 15

-century

genesis. The mortar was light beige and after drying it was gray; it was

quite hard and cohesive [3, pp. 24, 25].

According to Chmal’s research, on the castle hill there is a cover

of loess with a thickness exceeding 2 m. This silty and clayey form of

aeolian origin is not suitable for the foundation of massive structures

because it is unstable and subject to plastic changes and, moreover, there

may also be suffocation phenomena (underground washing out), which

finally is a danger to building objects. For this reason, builders of castles

were forced to construct deep foundations and secure the walls with

buttresses on the northern frontage [3].

Il. 5. Widok z góry na wirtualny model zamku

(oprac. M. Chorowska, A. Chodkowska)

Fig. 5. Top view of the virtual model of the castle

(by M. Chorowska, A. Chodkowska)

Il. 6. Widok wirtualnego modelu zamku od strony północnowschodniej

(oprac. M. Chorowska, A. Chodkowska)

Fig. 6. View of a virtual castle model from the northeast

(by M. Chorowska, A. Chodkowska)

Zamek w Prudniku /Castle in Prudnik 49

potwierdzone w badaniach archeologicznych z 2010 r.

Jego zwieńczenie stanowiło blankowanie – w połowie

XVIII w. mocno już nadwątlone. Skośny kształt przy

pór podpierających kurtynę północną znajduje analogie

w licznych przykładach murów obronnych z terenu Śląs

ka i Czech, jak choćby Karlštejn [14, s. 61, 62]. W prud-

nickim zamku przypory przy murze odgrywały bardzo

istotną rolę konstrukcyjną, stabilizując ściany wzniesione

na podłożu lessowym

Jak pokazuje rysunek Wernera, wąski pas terenu po-

między najstarszymi murami zamku a zewnętrznym mu-

rem obwodowym porastała zieleń. Obraz ten potwierdziły

wyniki odwiertów geologicznych wykonanych zarówno

przy skarpie północnej, jak i w południowym otoczeniu

wieży Woka. Wykazały one obecność między murami po-

krywy lessowej i warstwy próchniczej gleby, w której

znaleziono liczne artefakty wczesnośredniowieczne.

Interesujące jest to, że warstwy tej nie usunięto w czasie

kolejnych przebudów zamku. Może to świadczyć, że były

użytkowane w sposób ciągły i konsekwentny, a tereny po-

między nimi wykorzystywano jako wewnętrzne uprawy

i ogrody

Niski mur, widoczny na rysunku Wernera jako odcho-

dzący ze wschodniego narożnika zamku i przecinający

łukiem fosę, także został odkryty w badaniach z 2010 r.

Natrafiono wówczas na trzy fragmenty jego partii funda-

mentowej o grubości około 2 m. Mur rozciągał się na linii

wschód–zachód na długości około 30 m, lecz jego prze-

bieg był prosty! Zbudowano go w technice opus emplec-

tum z kamienia łamanego (łupek szarogłazowy) i drob-

nych ułamków cegieł połączonych drobnoziarnistą

zaprawą piaszczystowapienną, dość słabą, koloru jasno-

żółtego. Na podstawie cech charakterystycznych cegły

i zaprawy można go datować na 2. połowę XVI–XVII w.

[2, s. 25]. Jego zadaniem było przecięcie fosy w celu odgro-

dzenia rejonu wjazdu i bramy, a więc byłaby to grodza lub

coś pokrewnego nowożytnym kaponierom. Koronę muru

nakryto daszkiem. Na podstawie wyników badań geo 

radarowych z 2009 r. można przypuszczać, że w najgłęb-

szym miejscu fosy mur miał około 4 m wysokości [3, s. 27].

Dom dwuskrzydłowy

Mieszkalną część prudnickiego zamku stanowił budy-

nek na planie litery L – tak go przedstawiał wykonany tuż

przed zburzeniem plan z lat 30. XIX w. przechowywa-

ny w Archiwum Państwowym w Opolu. Badania arche-

ologiczne, choć wykonane w tak niewielkim zakresie,

potwierdziły dwuskrzydłowość układu domu zamkowe-

go i rzuciły światło na jego chronologię. W pierwszej

Według badań Chmala na wzgórzu zamkowym występuje po 

krywa lessów o miąższości przekraczającej 2 m. Tego typu pylastoila-

sty utwór o genezie eolicznej nie nadaje się do posadowienia masyw-

nych budowli, albowiem jest to grunt niestabilny, podlegający zmianom

plastycznym, a ponadto mogą w nim występować zjawiska sufozyjne

(podziemnego wymywania), co w sumie zagraża obiektom budowla-

nym. Z tego powodu budowniczowie zamku zmuszeni byli do głębo

kiego fundamentowania i zabezpieczenia murów na pierzei północnej

przy porami [3].

Z badań Chmala [3].

Wok’s Tower

. They showed the presence of the loess

cover and the humus layer of soil between the walls, in which

numerous early medieval artefacts were found. It is interest-

ing that this layer was not removed during the sub

sequent

remodelling of the castle. This may indicate that they were

used continuously and consistently and the terrains be-

tween them were used as internal crops and gardens

The low wall, which can be seen in the drawing by

Wernher as leading from the eastern corner of the castle

and cutting through the moat, was also discovered during

the research carried out in 2010. Three fragments of its

foundation part were found with a thickness of about 2 m.

The wall extended from east to west on a length of about

30 m, however, its course was simple! It was constructed

in the opus emplectum technique of broken stone (grey-

wacke slate rock) and small pieces of bricks joined by

fine-grained sand-lime mortar, fairly weak, and light-yel-

low in colour. On the basis of the characteristic features

of the brick and mortar, it can be dated to the 2

half of

the 16

and 17

centuries [2, p. 25]. Its task was to cut

through the moat to separate the entrance area and the

gate, so it would be a bulkhead or something similar to

modern caponiers. The crown of the wall was covered

with a roof. On the basis of the results of the ground

penetrating radar studies from 2009 it can be ass

umed that

in the deepest part of the moat the wall was about 4 m high

[3, p. 27].

A twowing house

The residential part of the Prudnik Castle was a build-

ing on L letter plan – it was presented in the plan which

was made just before the demolition in the 1830s and

stored in the State Archives in Opole. The archaeological

research, although it was carried out to such a small ex-

tent, confirmed a doublewinged layout of the castle

house and shed light on its chronology. In the first place,

According to Chmal’s research [3].

Il. 7. Widok wirtualnego modelu zamku od strony północnowschodniej

(oprac. M. Chorowska, A. Chodkowska)

Fig. 7. View of a virtual castle model from the northeast

(by M. Chorowska, A. Chodkowska)

50 Anna Chodkowska, Małgorzata Chorowska

kolejności, zapewne w ostatniej tercji XIII w. powstało

skrzydło północne, natomiast w drugiej kolejności, choć

jeszcze w okresie średniowiecza, prostopadłe doń i bar-

dziej okazałe skrzydło zachodnie. Świadczy o tym skład

makroskopowy zaprawy zawierającej dużo grudek niedo-

lasowanego wapna, tzw. skupień mikrytowych, charakte-

rystycznych dla zapraw średniowiecznych [3, s. 25].

Chcąc wskazać w historii zamku najbardziej prawdopo-

dobny czas jego rozbudowy do tak okazałej postaci, trze-

ba się znów odnieść do panowania Bolka V Wołoszka i spa-

lenia kompleksu przez husytów w 1428 r. Po konwersji na

husytyzm Wołoszek przystąpił do sekularyzacji dóbr ko-

ścielnych, miał więc środki na odbudowę i rozbudowę

zamku, nie tylko na prowadzenie działań zbrojnych. W wy-

niku dokonywanych podbojów i dziedziczenia po ojcu

i stryju – Bolku IV i Bernardzie – wkrótce stał się władcą

większości terenów na Górnym Śląsku, którymi władał

do śmierci w 1460 r.

Na weducie Wernera (il. 1) widać północne skrzydło

zamku pod dachem dwuspadowym krytym dachówką

i deskowany szczyt wschodni, schowany za niewielkim

okapem dachu. Prostokątne, duże, regularnie rozmiesz-

czone okna wskazują na ich późnogotycką lub wczesno-

nowożytną metrykę. Takie okna były dzielone krzyżami

słupków i ślemion na cztery kwatery, z których górne

otrzymywały gomółkowe przeszklenia, a dolne były za-

mykane okiennicami. Brak wykuszy lub wież ustępo-

wych, które powinny się znajdować na północnej elewa-

cji domu, skłoniły do przyjęcia hipotezy, że budyneczek

na planie kwadratu, widniejący na weducie Wernera jako

składzik lub lamus na dnie dawnej fosy (sic!), jest pozo-

stałością po danskerze (baszcie latrynowej) połączonym

z domem za pomocą ganku.

Niewidoczne na weducie skrzydło zachodnie było

szersze i dłuższe od północnego, zatem powinno było

mieć pomieszczenia reprezentacyjne. W systemie aparta-

mentów, który wykształcił się we Francji, w zamkach ro-

dziny królewskiej już około połowy XIV w., a w XV–

XVI w. rozpowszechnił w całej średniowiecznej Europie,

pomieszczenia reprezentacyjne i publiczne znajdowały

się w środkowej części pałaców i były stosunkowo łatwo

dostępne, natomiast na krańcach skrzydeł mieszkalnych

umieszczano pomieszczenia prywatne i kameralne. Były

to komnaty ogrzewane kominkami stanowiące odpowied-

niki pokoju dziennego, nieogrzewane komory – odpo-

wiedniki sypialni, gabinety i retirady mające dojście do

urządzeń ustępowych. Taki schemat rozmieszczenia

funkcji przyjęto w skrzydle zachodnim zamku, co rzuto-

wało na oprawę wejścia na poziom I piętra, wielkość

okien i usytuowanie kominów.

Omówiony wyżej obraz domu mieszkalnego wraz

z zamkiem można porównać z tekstem urbarza z 1596 r.

w którym opisano założenie w zasadzie jeszcze średnio-

wieczne. Wewnętrzny zamek miał mieć zabudowania roz-

ciągające się na trzy strony świata i znaczną przestrzeń

z pozostawionym międzymurzem. Całość zamykała się

Opis zamku zawarty w [15, s. 205–207] przełożył i życzliwie

udostępnił Piotr Siemko, za co autorki składają serdeczne podziękowania.

probably in the last terce of the 13

century, the northern

wing was constructed, whereas still in the Middle Ages,

a perpendicular to it and more impressive western wing

was built. This is confirmed by the macroscopic composi-

tion of the mortar containing a lot of unpolished lime

lumps, the so-called micrite aggregates which are charac-

teristic of medieval mortars [3, p. 25]. In order to indicate

in the history of the castle the most probable time of its

extension to such an impressive structure, it is necessary

to refer again to the reign of Bolko V Wołoszek and to the

event when the Hussites burned the complex in 1428.

After converting into Hussitism, Wołoszek proceeded to

the secularization of the church property, so he not only

had means to rebuild and develop the castle but also for

carrying out military operations. As a result of the con-

quests and inheritance after his father and uncle –

Bolko IV and Bernard – he soon became the ruler of most

of the areas in Upper Silesia which he ruled until his death

in 1460.

In Wernher’s veduta (Fig. 1) we can see the northern

wing of the castle under a gabled roof covered with tiles

and a boarded eastern gable which was hidden behind

a small eaves of the roof. Rectangular, large, and regu-

larly arranged windows indicate their late-gothic or early-

modern origin. These windows were divided with crosses

of small pillars and transom bars into four quarters, the

upper of which received crown glass, whereas the lower

ones were closed with shutters. The lack of bay windows

or toilet towers, which should have been located on the

northern facade of the house, led us to the hypothesis that

the building on the square plan that was presented as

a storeroom or a quincha at the bottom of the former moat

(sic!) in Wernher’s veduta is a dansker remnant (a pit la-

trine tower) connected to the house by means of a porch.

The western wing, which was invisible in the veduta,

was wider and longer than the northern one, so it should

have had representative rooms. In the apartment system

of the royal family castles, which developed in France –

already in around the mid-14

century and in the 15

and

centuries it spread throughout the medieval Europe

– representative and public rooms were located in the

middle of the palaces and were relatively easily accessi-

ble, whereas on the edges of residential wings private and

small rooms were situated. These were chambers heated

by fireplaces that are the counterparts of living rooms,

whereas unheated chambers were equivalents of bed-

rooms, cabinets and relaxation rooms which had access to

toilet devices. This scheme of functions was adopted in

the western wing of the castle, which affected the framing

of the entrance to the first floor, the size of windows and

the location of fireplaces.

The image of the dwelling part of the castle, discussed

above, can be compared with the text of the urbarium

from the 1596

, which describes a basically medieval

castle. Internal castle buildings spanned three sides of the

world and had a large space with zwinger. All closed on

Description of the Castle contained in [15, p. 205–207] was

translated and kindly made available to authors by Piotr Siemko, for

which we thank him.

Zamek w Prudniku /Castle in Prudnik 51

w czworokąt. Naprzeciwko bramy z krętym przedbra-

miem znajdowała się murowana, sklepiona kuchnia. Nad

nią była izdebka zbudowana z drewna i oszalowana, a po-

wyżej murowana i sklepiona komora

. W opisie wspo-

mniano wiele konstrukcji drewnianych, także zrębowych

jak komory, izby, izdebki pozostających w złym stanie

technicznym. O samym domu mieszkalnym napisano, że

jeden radny zaopatrzył jego kondygnację z dwóch stron

w 11 okien i nadbudował salą, która nie miała stropu, lecz

otwartą więźbę dachową. Wszystkie budowle zamkowe

były wówczas jeszcze kryte gontem.

Zespół bramny i fosa

Jeśli wierzyć przedstawieniu Wernera, zespół bramny

prudnickiego zamku przedstawiał się bardzo okazale,

gdyż składał się z piętrowego budynku z przejazdem

bramnym poprzedzonego przedbramiem, wysokiej baszty

czworobocznej, przyległej od północy do tego budynku

i niskiej baszty flankującej południowy narożnik zamku

(il. 7). Nie widać już tu natomiast mostu przez fosę, gdyż

po wyschnięciu koryta fosa zamieniła się w rów porośnięty

bujną zielenią, która zasłoniła niemal całość pierwotnej

przeprawy.

Warto zwrócić uwagę na nieprzypadkową koncentra-

cję szykan obronnych, baszt i wież, które wystąpiły przy

wjeździe na zamek. Tuż obok stała przecież wieża Woka,

także broniąca zamku od strony południowowschodniej,

czyli od strony miasta.

Wirtualna rekonstrukcja wyglądu zamku

w Prudniku

Wygląd zamku w Prudniku został wirtualnie zrekon-

struowany przy wykorzystaniu oprogramowania kompu-

terowego do grafiki 3D. Wirtualna rekonstrukcja zamku

zaczęła się od przygotowania rzutu, który bazował na

zebranych dotychczas informacjach dotyczących obiek-

tu. W tym celu wykorzystano projekt stajni garnizo

nowych zrealizowanych na terenie zamku, a także wy

niki badań wykopaliskowych z 2010 r. w postaci planu

przedstawiającego wykopy archeologiczne oraz pozo

stałości zamku. Materiały te pozwoliły na zachowanie

właściwych proporcji w przygotowywanym planie. Jako

pierwsza, z zachowaniem rzeczywistych wymiarów

wymodelowana została istniejąca wieża. Następnie po-

wstał wstępny zarys murów obwodowych, zespołu bram-

nego oraz do mu dwuskrzydłowego, który uwzględniał

rzut tych obiektów oraz wymiar pionowy wzorowany

na ilustracji wy konanej przez Wernera. Po ustaleniu wy-

sokości wszyst kich obiek tów model zawierający główne

Opis ten sugeruje, że była to budowla co najmniej trójkondyg-

nacyjna, a więc wieżowa. Być może była to wieża ukazana na planie

Wer nera w rogu zamku, po lewej stronie od bramy wjazdowej. „Drew

niana” izba nad kuchnią była zapewne tzw. ciepłą izbą, czyli pomiesz

czeniem o ścianach murowanych, lecz obłożonych od wnętrza balami

drewna. W przypadku zamku w Prudniku izba ta była ogrzewana komi-

nem kuchennym, a więc naprawdę ciepła.

Model 3D powstał w skali 1:1.

the square. In front of the gate with a winding foregate

was located a massive, vaulted kitchen. Above the kitchen

was a small, paneled, woodenbuild room. Above the

room was located another masonrybuilt one

. The urba-

rium also mentions a variety of wooden structures, some

logbuilt, such as chambers or rooms, all in a bad state of

repair. The description of the house states that a council-

man furnished it with 11 windows and above it built a hall

that had no ceiling but a visible truss roof. Still, all build-

ings of the castle were covered with shingles.

The gate complex and the moat

If we were to accept the Wernher’s presentation, the

gate complex of the Prudnik castle was very impressive

because it consisted of a twostorey building with a gate

passage preceded by a pregate, a high foursided fortified

tower adjacent to this building from the north and a low

fortified tower which flanked the southern corner of the

castle (Fig. 7). However, we cannot see the bridge over

the moat because after the riverbed dried, the moat turned

into a ditch covered with lush greenery which covered

almost the whole of the original crossing.

It is worth noticing the non-accidental concentration of

defensive fortifications, fortified towers and towers that

were situated at the entrance to the castle. Right next to

them there was Wok’s Tower which also defended the

castle from the south-east side, that is from the town side.

Virtual reconstruction of the appearance of

the castle in Prudnik

The appearance of the castle in Prudnik was virtually

reconstructed by applying computer software for 3D

graphics. The virtual reconstruction of the castle began

with the preparation of the projection, which was based

on the previously collected information about the object.

For this purpose, the project of the garrison stables which

were implemented in the castle territory as well as the

results of excavations from 2010 in the form of a plan

showing archaeological excavations and castle remains

were used. These materials made it possible to keep the

right proportions in the prepared plan. The existing tower

was modelled in real dimensions

as the first one. Then

a preliminary outline of the perimeter walls, the gate com-

plex and the doublewing house was prepared, which in-

cluded the projection of these objects as well as a vertical

dimension which was modelled on the illustration made

by Wernher. After determining the height of all objects, the

model containing the main bodies was detailed by adding

windows, wooden gables, roofs and porches on the crowns

of the walls. The materials that were used to construct

The description suggests, that a building was at least three story

high, hence it was a tower. Perhaps it is the tower pictured by Werner in

the corner of the castle left to the entry gate. The room, “wooden” on the

inside, was most probably a warm room, i.e. a masonry built room pan-

eled with thick logs. In the case of the Prudnik castle, the room was

heated by the kitchen’s chimney and was thus literally warm.

Model 3D was made in scale 1:1.

52 Anna Chodkowska, Małgorzata Chorowska

Bibliografia /References

[1] Len R., Ikonografia ziemi prudnickiej w dziełach Friedricha Bern

harda Wernhera i innych autorów w opracowaniu Ryszarda Lena,

„Ziemia Prudnicka” 2006, 48–50.

[2] Wernher F.B., Silesia in Compendio seu Topographia das ist

Praesentatio und Beschreibung des Herzogtums Schlesiens. Pars I,

Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu, Oddział Rękopisów,

sygn. IV F 113b wol. 1.

[3] Drużyłowski E., Sprawozdanie wstępne z archeologicznych badań

wykopaliskowych w związku z zagospodarowaniem działki grunto-

wej nr 186/91 przy wieży zamkowej w Prudniku (IX–X 2010), Wro

cław–Prudnik 2010, [w archiwum Wojewódzkiego Kon ser wa to ra

Zabytków w Opolu].

[4] Chorowska M., Drużyłowski E., Zamek w Prudniku w świetle badań

archeologicznoarchitektonicznych z 2010 r., [w:] W. Dominiak

(red.), Prudnik w średniowieczu. Studia nad początkami miasta,

Muzeum Ziemi Prudnickiej, Prudnik 2016, 21–28.

[5] Chrząszcz J., Geschichte der Stadt Neustadt in Oberschlesien,

Magistrat Neustadt O.S., Neustadt 1912.

[6] Rakova I., Rožmberké teritorium v předvečer husitské revoluce.

(Vztahy Oldřicha z Rožmberka k Čeňkovi z Vartenberka), „Folia

Histo rica Bohemica” 1981, 3, 263–284.

[7] Dominiak W., Kim był Wok z Rosenberga?, „Ziemia Prudnicka”

2009/2010, 22–40.

[8] Mruczek R., Wieloboczny bergfried zamku we Wleniu na tle archi-

tektury śląskiej i europejskiej, [w:] E. RóżyckaRozpędowska,

M. Chorowska (red.), Nie tylko zamki. Szkice ofiarowane

Pro fesorowi Jerzemu Rozpędowskiemu w siedemdziesiątą pią-

tą rocznicę urodzin, Oficyna Wydawnicza PWr, Wrocław 2005,

55–71.

[9] Razim V., Bláha J., Véž Horniho hradu Rožmberka nad Vltavou

(tzv. Jakobinka). K počátkům a vývoi hradu Rožmberka, [w:] Svor-

nik 3/2005, Krovy a střechy, Unicornis, Praha 2005, 182–211.

[10] Mika N., Prudnik w obliczu zagrożenia i najazdów husyckich,

[w:] W. Dominiak (red.), Prudnik w średniowieczu. Studia nad

początkami miasta, Muzeum Ziemi Prudnickiej, Prudnik 2016,

59–74.

[11] Dziewulski W., Ziemia prudnicka w epoce feudalnej, [w:] W. Le

siuk (red.), Ziemia prudnicka. Dzieje, gospodarka, kultura, Instytut

Śląski w Opolu, Opole 1978, 57–61.

[12] Chorowska M., Rezydencje średniowieczne na Śląsku. Zamki,

pałace, wieże mieszkalne, Oficyna Wydawnicza PWr, Wrocław

2003.

[13] Chorowska M., Dudziak T., Jaworski K., Kwaśniewski A., Zamki

i dwory obronne w Sudetach, t. 2: Księstwo jaworskie, Instytut

Archeologii UWr, Wrocław 2009.

[14] Menclová D., České hrady, t. 2, ODEON Nakladatelství Krásné

Li teratury a Umӗní, Praha 1976.

[15]

Urbarze dóbr zamkowych Górnego Śląska z lat 1571–1640, R. Heck,

J. Leszczyński, J. Petráň (oprac.), Zakład Narodowy im. Ossoliń-

skich, Wrocław–Warszawa–Kraków 1963.

Streszczenie

Powyższy artykuł ma na celu przedstawienie podstaw źródłowych oraz badawczych, na bazie których opracowano wirtualną rekonstrukcję zamku

w Prudniku z przełomu czasów średniowiecza i wczesnej nowożytności. Powstały model jest wzorcem do stworzenia makiety. Ma ona dać wyobra-

żenie o całości zabudowań zamkowych, z których do dziś przetrwała tylko wieża. W rozważaniach prowadzących do odtworzenia przestrzennej

formy architektonicznej autorki korzystają przede wszystkim z najstarszego znanego źródła ikonograficznego – rysunku Friedricha Bernharda

Wernera ukazującego zamek od strony północnego wschodu. Istotne w odtworzeniu wizerunku obiektu były także wyniki badań wykopaliskowych

przeprowadzonych na terenie nieistniejących zabudowań. Zachowana wieża zamkowa pozwoliła przybliżyć pionowy wymiar założenia. W artyku-

le omówiono także historię i lokalizację obiektu.

Słowa kluczowe: zamek, wieża, mur obronny, zespół bramny, wirtualna rekonstrukcja

Abstract

The purpose of the article was to show the source and research basics, upon which the virtual reconstruction of Prudnik’s castle, from the turn of

Middle Ages and early modern age, was based. The design can be used as a base for a model, which presents the full scope of the castle’s buildings,

from which only the tower still exists. To restore the architectural, spatial form, the authors used primarily the oldest, known iconographic source

– Friedrich Bernhard Wernher’s drawing, showing the castle from the northeastern side. Restoration of the image was also possible due to excava-

tion research, which took place on the site of the no longer existing buildings. In addition, the preserved tower helped to estimate the vertical dimen-

sion of the object. The history and location of the castle in Prudnik was also covered in the article.

Key words: castle, tower, defensive walls, gate complexs, virtual reconstruction

bryły został uszczegółowiony przez dodanie okien, drew-

nianych szczytów, dachów oraz ganków na koronach mu-

rów. Materiały, które były użyte do budowy zamku,

przedstawiono schematycznie za pomocą kolorów: czer-

wony – dachówka, brązowy – drewno, biały – ściany muro

wane.

Po stworzeniu kompletnego modelu zamek został

uka zany w kilku charakterystycznych ujęciach. Pierwsze

z nich to widok z lotu ptaka w formie rzutu (il. 5), drugie

to widok od północnego wschodu podobny do weduty

Wernera (il. 6). Trzecie ujęcie ukazuje zamek w widoku

z góry, od strony północnego wschodu (il. 7). Wykonanie

wirtualnego modelu wyglądu zamku daje znacznie więk-

sze możliwości w porównaniu z wykonanymi odręcznie

ilustracjami, ze względu na łatwość zachowania wymia-

rów i proporcji obiektu, bezproblemową korektę i możli-

wość obejrzenia obiektu w różnych ujęciach.

the castle were presented schematically by means of co-

lours, i.e. red – tile, brown – wood, white – masonry walls.

After creating the complete model, the castle was shown

in several characteristic shots. The first one is a bird’s eye

view in the form of a projection (Fig. 5), the second is a view

from the north-east similar to the

Wernher veduta (Fig. 6).

The third shot shows the castle in a view from above, from

the northeastern side (Fig. 7). The implementation of a vir-

tual model of the castle’s appearance gives a lot more pos-

sibilities in comparison with the handmade illustrations

due to the easiness of maintaining the dimensions and pro-

portions of the object, a smooth correction and the ability

to see the object in different shots.

Translated by

Bogusław Setkowicz