48 Roland Mruczek, Tomasz Kastek
[20] Appelt H. (ed.), Schlesisches Urkundenbuch, t. 1: (971–1230),
Böhlau, Wien–Köln–Graz 1963–1967.
[21] Kozaczewski T., Początki i rozwój Wrocławia do roku 1263, „Kwar-
talnik Architektury i Urbanistyki” 1959, t. 4, z. 3–4, 172–185.
[22] Rozpędowski J., Wrocław pierwszej lokacji, [in:] J. Rozpędowski
(ed.), Architektura Wrocławia, t. 2: Urbanistyka do roku 1945, O-
cyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 1995, 41–52.
[23] Limisiewicz A., Mruczek R., Fara św. Marii Magdaleny na tle
przemian przestrzennych wczesnego Wrocławia, [in:] B. Czecho-
wicz (ed.), Śródmiejska Katedra: kościół św. Marii Magdaleny
w dziejach i kulturze Wrocławia, Ocyna Wydawnicza ATUT –
Wrocławskie Wydawnictwo Oświatowe, Wrocław 2010, 55–136.
[24] Młynarska-Kaletynowa M., Wrocław w XII–XIII wieku. Przemia-
ny społeczne i osadnicze, „Prace Komisji Archeologicznej PAN
– Oddział Wrocław” 1986, nr 4.
[25] Goerlitz Th., Eine Magdeburger Rechtsmitteilung für Breslau vor 1241?
Gleichzeitig eine Untersuchung zum Magdeburg-Goldberger Rechte,
„Beiträge zur Geschichte der Stadt Breslau” 1935, t. 1, 92–105
[26] Markgraf H., Die Strassen Breslaus nach ihrer Geschichte und
ihren Namen, Verlag von G. Morgenstern, Breslau 1896.
[27] Małachowicz E., Stare Miasto we Wrocławiu, Ossolineum, War-
szawa–Wrocław 1985.
[28] Kastek T., Obwarowania Wrocławia pierwszej lokacji? Badania
na placu Teatralnym, ulicy Świdnickiej i Heleny Modrzejewskiej,
[in:] J. Kościuk (ed.), Non solum villae. Księga jubileuszowa oa-
rowana profesorowi Stanisławowi Medekszy, Ocyna Wydawni-
cza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 2010, 361–378.
[29] Konczewski P., Mruczek R., Piekalski J., The fortications of
medieval and post-medieval Wrocław/Breslau, [in:] M. Gläser,
C. Kimminus-Schneider, M. Schneider, D. Zwick (eds.), Lübecker
Kolloquium zur Stadtarchäeologie im Hanseraum VII: die Befesti-
gungen, Schmidt-Römchild, Lübeck 2010, 597–614.
[30] Mruczek R., Stefanowicz M., Południowy pas obwarowań i forty-
kacji Wrocławia w rejonie obecnego pl. Wolności na tle przemian
przestrzennych i prawnych miasta średniowiecznego i nowożytne-
go, [in:] J. Kościuk (ed.), Non solum villae: księga jubileuszowa
oarowana profesorowi Stanisławowi Medekszy, Ocyna Wydaw-
nicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 2010, 401–454.
[31] Kastek T., Mruczek R., Średniowieczne obwarowania i fortykacje
Wrocławia w świetle odkryć w rejonie Narodowego Forum Mu-
zyki, [in:] T. Głowiński, H. Okólska (eds.), Centrum staromiej-
skie we Wrocławiu, Muzeum Miejskie Wrocławia, Wydawnictwo
GAJT, Wrocław 2016, 10–36.
[32] Słoń M., Początki osady walońskiej i kościoła św. Maurycego we
Wrocławiu, [in:] R. Żerelik (ed.), Dzieje parai św. Maurycego
na Przedmieściu Oławskim we Wrocławiu. Od początków osady
walońskiej – poprzez czas Festung Breslau – do współczesności,
Wydawnictwo GAJT, Wrocław 2007, 11–20.
[33] Badura J., Kastek T., Mruczek R., Stefanowicz M., Z nowszych
badań obwarowań i fortykacji Wrocławia. Cz. 1. Pas południo-
wy w rejonie obecnego Placu Wolności, „Śląskie Sprawozdania
Archeologiczne” 2010, t. 52, 365–425.
[34] Bukowski M., Arsenał Wrocławski przy Bramie Mikołajskiej,
Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław–Warszawa–Kra-
ków–Gdańsk 1979.
[35] Paritius Ch. F., Collectanea zur Geschichte der Befestigung von
Breslau, „Schlesische Provinzialblätter” 1807, t. 45, 437–438.
[36] Kozaczewski T., Głogów średniowieczny do końca XIII w. Osad-
nictwo i architektura, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa
w Głogowie, Głogów 2006.
[37] Zeiller M., Merian M., Topographia Bohemiæ, Moraviæ et Silesiæ:
das ist, Beschreibung vnd eigentliche abbildung der vornehmsten
vnd bekandtisten stätte, vnd plätze, in dem königreich Boheim
vnd einverleibten landern, Mähren, vnd Schlesien, Frankfurter
Kunstverein, Frankfurt 1925.
[38] Pezold D., Geometrischer Grundriß, Delineation und Prospect der
Stadt und Festung Namslau, Handzeichnung, 1718, http://www.deut-
schefotothek.de/documents/obj/70400120 [accessed: 12.04.2022].
[39] Wodejko E., Badania archeologiczno-architektoniczne na Starym
Mieście w Namysłowie, „Opolski Informator Konserwatorski”
2012, 155–170.
[40] Leciejewicz L., Rębkowski M., Kołobrzeg, Średniowieczne miasto
nad Bałtykiem, Le Petit Cafe, Kołobrzeg 2000.
[41] Rębkowski, M., Fortications of medieval Kołobrzeg, [in:]
M. Gläser, C. Kimminus-Schneider, M. Schneider, D. Zwick (ed.),
Lübecker Kolloquium zur Stadtarchäeologie im Hanseraum VII:
die Befestigungen, Lübeck 2010, 615–627.
[42] Bimler K., Die schlesischen massiven Wehrbauten, t. 4: Fürsten-
tum – Liegnitz – Kreise Liegnitz – Goldberg – Lüben, Kommission
Heydebrand-Verlag, Breslau 1943.
[43] Kozak S., Steinborn B., Złotoryja – Chojnów – Świerzawa, Ossoli-
neum, Wrocław 1971. [44] Sondel, J. Słownik łacińsko-polski dla
prawników i historyków, Universitas, Kraków 2006.
[45] Wiszewski P., Wstęp, [in:] J. Nowosielska-Sobel, J. Tyszkiewicz,
P. Wiszewski (eds.), Między panem, opatem i… autostradą. Dzieje
gminy Kostomłoty, Wrocław 2019, 15–18.
[46] K. Wutke (ed.), Codex Diplomaticus Silesiae, t. 29: Regesten zur
schlesischen Geschichte, 1334–1337, Breslau 1923.
[47] Solicki S., “Historia ducis Henrici” – odnalezione źródło legendy
tatarskiej z baumgartenowskiej edycji „Żywota św. Jadwigi”, „Ślą-
ski Kwartalnik Historyczny Sobótka” 1992, t. 4, nr 3–4, 454–455.
[48] Werner F.B., Topographia Seu Compendium Silesiae. Pars II [...],
t. 4, 1750-1800. https://www.bibliotekacyfrowa.pl/dlibra/publi-
cation/8296/edition/16339/content?format_id=10, [accessed:
10.05.2022].
[49] Rozpędowski J., Breslau zur Zeit der ersten Lokation, [in:]
E. Mühle (ed.), Rechtsstadtgründungen im mittelalterlichen Po-
len, Städteforschungen, Münster 2011.
[50] Mika N., Walka o spadek po Babenbergach 1246–1278, Wydaw-
nictwo WAW, Racibórz 2008.
Streszczenie
Zagadnienie limitatio we wczesnej urbanistyce śląskiej
Przemiany ekonomiczno-prawne zachodzące na Śląsku w czasach melioratio terrae przyniosły niewątpliwie rewolucję w krajobrazie kulturowym. Pojęcie
granicy w niezurbanizowanej przestrzeni wczesnego średniowiecza miało zupełnie inny wymiar niż jego lokacyjny odpowiednik. Szybko postępująca akcja
kolonizacyjna i rozwój wielkiej klasztornej własności ziemskiej spowodowały znaczne zagęszczenie sieci osadniczej, a także zmianę struktury własnościowej samej
ziemi, coraz częściej wyposażonej w immunitet. Granice – dotąd o niewyraźnym, pasowym charakterze – coraz częściej przybierały liniowy, ściśle określony
przebieg. Punktem kulminacyjnym tego procesu było wytyczenie granic miasta lokacyjnego (fossata), wkrótce utrwalonych przez obwarowania miejskie.
Praca stanowi próbę zarysowania problematyki nowszych badań nad zagadnieniem granic miasta średniowiecznego, będących wynikiem postępującej
stratyfikacji przestrzeni osadniczej na Śląsku. Zaprezentowane studium przypadku miało za zadanie zwrócenie uwagi na nowe, zaskakujące odkrycia, ukazujące
ewolucyjne przejście od pasowego, mocno umownego charakteru wczesnośredniowiecznych granic, do delimitacji liniowych, typowych dla późnego
i schyłkowego średniowiecza. Zaprezentowany szkic opiera się na wynikach nowszych badań archeologiczno-architektonicznych prowadzonych w miastach
śląskich, analizach źródeł historycznych oraz ikonograficznych. Stanowi pierwszą część cyklu poświęconego stratyfikacji przestrzeni miejskiej w średniowieczu.
W dalszym ciągu otwartym problemem badawczym pozostają umocnienia poszczególnych członów wczesnośredniowiecznej aglomeracji wrocławskiej,
mających różnych właścicieli, choć dziś już nie można zakwestionować ich istnienia. Z kolei wyznaczenie granic miasta lokacyjnego w postaci wału i fosy
miało znaczenie przede wszystkim administracyjno-prawne i w tym sensie oddzielało teren obdarzony immunitetem od przestrzeni objętej prawem książęcym
i jego ciężarami. W wypadku Wrocławia co najmniej tak samo ważny był jednak charakter przeciwpowodziowy, a później obronny nowo powstałych struktur.
Słowa kluczowe: Śląsk, Wrocław, średniowiecze, archeologia, architektura, urbanistyka, granica miasta