Zakłady psychiatryczne w Langenhorn, Wiesloch i Lubiążu – komplementarne zespoły urbanistyczne

Małgorzata Wójtowicz

doi:10.5277/arc150205

Streszczenie

Zanim chorzy psychicznie jako „niegodni życia” zginęli w czasie II wojny światowej w narodowosocjalistycznej „Akcji T4”, niemiecka psychiatria słynęła nie tylko ze światowej rangi uczonych, ale też ze wspaniałych zakładów psychiatrycznych. Były one profesjonalnie zorganizowane według najnowszych osiągnięć w tej dziedzinie medycyny i – w swojej szczytowej fazie – niezwykle malowniczo zaaranżowane pod względem urbanistycznym. Niektóre z nich nasuwają skojarzenia z Howardowskim ruchem „miast ogrodów”, w Niemczech realizowanym w praktyce po utworzeniu w 1902 r. „Deutsche Gartenstadtgesellschaft”. Bezpośrednio można je wywieść ze szpitali pawilonowych, ale nie ulega wątpliwości, że tworzyły samowystarczalne osady z przemyślanymi założeniami parkowymi. Właśnie w takich zakładach (które po wojnie wznowiły swoją działalność) niezamożnym pacjentom, zarówno tym rokującym powrót do zdrowia, jak i nieuleczalnie chorym, zapewniono opiekę medyczną wraz z odpowiednią terapią i godne warunki egzystencji. Niemieckie zakłady psychiatryczne budowane od ostatniego dziesięciolecia XIX w. do lat 20. XX stulecia były ukoronowaniem zarówno dążeń lekarzy, ściśle współpracujących z architektami, do zrealizowania najlepszej tego typu placówki, jak i konsekwentnej polityki władz w celu utworzenia sieci zakładów krajowych i prowincjalnych. W rezultacie powstały niespotykane gdzie indziej zespoły urbanistyczne. Zaprezentowane w tym artykule jako przykładowe zakłady w Langenhorn, Wiesloch i Lubiążu ukazują związek układu planu, architektury budynków i założenia parkowo-ogrodowego dostosowanego do ukształtowania terenu z nowymi postępowymi metodami terapii.

Podgląd pełnego artykułu jest możliwy wyłącznie na większych ekranach.

2015

2(42)

DOI: 10.5277/arc150205

Małgorzata Wójtowicz*

Zakłady psychiatryczne w Langenhorn, Wiesloch i Lubiążu

– komplementarne zespoły urbanistyczne

Mental institutions in Langenhorn, Wiesloch and Lubiąż

– complementary urban architecture complexes

Zanim w czasie II wojny światowej w narodowosocja-

listycznej „Akcji T4” zginęli jako „niegodni życia” cho-

rzy psychicznie

[1]–[3], niemiecka psychiatria słynęła

nie tylko z uczonych światowej rangi

, ale także ze wspa-

niałych zakładów psychiatrycznych. Były one profesjo-

nalnie zorganizowane według najnowszych zaleceń oraz

osiągnięć w tej dziedzinie medycyny i – w swojej szczy-

towej fazie – niezwykle malowniczo zaaranżowane pod

wzglę dem urbanistycznym. Niektóre z nich nasuwają sko-

jarzenia z Howardowskim ruchem „miast ogrodów”

[4],

[5], w Niemczech realizowanym w praktyce po utworze-

niu w 1902 r. Deutsche Gartenstadtgesellschaft. Bez po-

średnio można je wywieść ze szpitali pawilonowych, ale

nie ulega wątpliwości, że tworzyły samowystar czalne

osady z przemyślanymi założeniami parkowymi. Właśnie

w takich zakładach, które po wojnie wznowiły swoją

* Muzeum Architektury we Wrocławiu/Museum of Architecture,

Wrocław.

Na podstawie „pisma upoważniającego” wydanego przez Adolfa

Hitlera z 1 września 1939 r. chorzy psychicznie w latach 1940–1944 byli

przewożeni w celu „likwidacji” do sześciu zakładów w miastach: Bran-

den burg, Hadamar, Grafeneck, Sonnenstein, Hartheim i Bernburg.

Na przykład praktykujący w Lubiążu Emil Kraepelin (1856–

1926) i Clemens Neisser (1861–1940) czy dyrektorzy wrocławskiej Kli-

niki Psychiatrycznej i Chorób Nerwowych Carl Wernicke (1848–1905)

i Alois Alzheimer (1864–1915).

Zapoczątkowanym przez Ebenezera Howarda (1850–1928) i je go

ideę „miasta ogrodu”, przedstawioną w 1898 r. w książce Tomorrow:

a Peace ful Path to Real Reform, powtórnie wydanej w 1902 r. pod no -

wym tytułem Garden Cities of To-morrow. W 1899 r. Ebe ne zer Howard

założył Garden Cities Association, które zainicjowało w 1903 r. pierw-

sze „miasto ogród” Letchworth. Za: [4], [5].

Before the mentally ill

died as “unworthy of life” in

a na tional socialism “Action T4” during World War II [1]–

[3], Ger man psychiatry was not only famous for world-

class

scho lars

but it was also renowned for remarkable psy chiat-

ric in sti tutions. They were professionally orga nized accord -

ing to the latest recommendations and achie ve ments in this

ﬁ eld of medicine and – in its peak phase

– very picturesquely

arranged in terms of urban planning. Some of them are

asso ciated with Howard’s “garden city movement”

[4], [5]

which in Germany was put into practice after esta blishing

Deutsche Gartenstadtgesellschaft in 1902. They can be

inferred directly from pavilion hospitals but there is no

doubt that they formed self-sufﬁ cient settlements with

thought out park layouts. It was in these institutions,

which after the war resumed their activities, that indigent

pa tients – both promising a return to health and those ter-

minally ill – were provided with health care along with

proper treatment and decent standards of existence.

On the basis of a “letter of authorization” issued by Adolf

Hitler on 1

September 1939, the mentally ill in the years 1940–1944

were transported for “liquidation” to six institutions in the cities of

Brandenburg, Hadamar, Grafeneck, Sonnenstein, Hartheim and

Bernburg.

For example, Emil Kraepelin and Clemens Neisser practising in

Lubiąż or Carl Wernicke and Alois Alzheimer – directors of Wrocław

Clinic of Psychiatry and Neurological Diseases.

Initiated by Ebenezer Howard (1850–1928) and his idea of

a “gar den city” presented in the book Tomorrow: a Peaceful Path to

Real Reform in 1898, reprinted in 1902 under the title Garden Cities of

To-morrow. In 1899 Howard founded the Garden Cities Association

which initiated the first “garden city” Letchworth in 1903. In: [4], [5].

42 Małgorzata Wójtowicz

działalność, niezamożnym pacjentom – zarówno rokują-

cym powrót do zdrowia, jak i nieuleczalnie chorym –

zapewniano opiekę medyczną wraz z odpowiednią tera-

pią i godne warunki egzystencji.

Tradycja

Historyczne „kroki milowe” w rozwoju psychiatrii są

również wyznaczane przez budowle związane z tą dzie dzi -

ną medycyny. Początkowo chorych psychicznie umiesz -

cza no zwykle w zakładach karnych. Otwarcie w 1784 r.

„Wieży dla Obłąkanych” (Narrenthurm, proj. Jo sef Gerl

według programu doktora Josepha von Quarina) przy

Szpitalu Powszechnym w Wiedniu świadczyło o ich kwa-

liﬁ kacji jako chorych (być może uleczalnych) i próbie

za projektowania dla takiego oddziału szpitalnego indy wi-

dual nego budynku. Mimo że powstał on zgodnie z nowy-

mi prze słankami higieny Johna Howarda (1726–1790)

i zna mio nował postęp (układ korytarzowy z szeregiem

izo la tek, dodatkowe doświetlenie przez dziedziniec we-

wnętrzny z poprzecznym łącznikiem z dyżurkami), to jed-

nak – paradoksalnie – przypominał więzienie

W czasie, gdy na terenach niemieckich pojawiły się

pierw sze samodzielne zakłady psychiatryczne (Pforzheim

– 1804, Zwiefalten i Schleswig – 1812, Marsberg – 1814,

Heidelberg – 1826), przeważał pogląd, że chorzy psy-

chicz nie mogą wyzdrowieć tylko wtedy, kiedy będą od-

dzie leni od nieuleczalnych (zwłaszcza epileptycy), należy

więc tworzyć osobne zakłady lecznicze i zakłady opieki.

Pierwszy zakład leczniczy otwarto w 1805 r. w Bayreuth

z inicjatywy znanego z pruskich reform Karla Augusta

von Hardenberga, a kierował nim doktor Johann Gottfried

Lan germann (1768–1823) [7]. Według Dittera Jettera, Lan -

ger mann, w 1810 r. przeniesiony do Berlina jako rad ca

państwowy, stworzył podstawy funkcjonowania w każ dej

pruskiej prowincji systemu psychiatrycznych za kła dów

leczniczych i odpowiadających im (niedaleko po ło żo -

nych) zakładów opieki

[8] (np. zakład leczniczy w Lu bią-

żu, otwarty w 1830 r. w klasztorze pocysterskim, i za kład

opieki na zamku w Płakowicach, działający od 1829).

W tych pierwszych zakładach leczniczych pojawili

się lekarze, którzy wzorowali się na placówkach fran-

cus kich i angielskich oraz rozpowszechniających się so-

cjal nych poglądach niemieckiego lekarza i higienisty

Jo hanna Petera Franka (1745–1821). Byli oni znani z hu -

Howard J., The state of the prisons in England and Wales with

preliminary observations and account of some foreign Prisons by [...]

F.R.S., Warrington 1777 [tutaj informacje o domach opieki i lazaretach].

Temat ten autor rozwinął w następnej publikacji: An account of the

principial Lazarettos Europe, with various papers relative to the plaque;

together with further observations on some foreign prisons and

hospitals; and additional remarks on the present state of those in Great

Britain and Ireland, by [...] F.R.S., Warrington 1789 [za: 6].

Angielski prawnik, filozof i utylitarysta Jeremy Bentham wy -

myś lił i zaprojektował konstrukcję Panoptikonu, który opisał w pracy

Pa nopticon; or the inspection-house: containing the idea of a new prin-

ciple of construction applicable to any sort of establishment, in which

persons of any description are to be kept under inspection; and in

particular to penitentiary houses, prisons, houses of industry, work-

houses, lazarettos, manufactories, hospitals, mad-houses, and schools

[...] 1787 [za: 6].

Tradition

Historical “milestones” in the development of psy chia-

try are also determined by the structures associated with

this ﬁ eld of medicine. Initially, mentally ill patients were

usually placed in penitentiary institutions. Opening the

To wer for Mad” in 1784 (Narrenthurm, designed by Josef

Gerl according to the program of Dr. Joseph von Quarin) at

the General Hospital in Vienna proved their qualiﬁ cations

as patients (possibly treatable) and an attempt to design

individual building for such a hospital ward. Despite the

fact that it was created under the new hygiene premises of

John Howard (1726 –1790)

and characterized by a progress

(the corridor system with a number of isolation wards, addi-

tional lighting in the interior courtyard with a cross-linker

to duty ofﬁ ces), it – paradoxically – looked like a prison

At the time when the ﬁ rst independent psychiatric in -

sti tutions appeared in the German territories (Pforzheim

– 1804, Zwiefalten i Schleswig – 1812, Marsberg – 1814,

Hei del berg – 1826), there was a predominant opinion that

the men tally ill could recover only when they were se pa-

rated from the incurable ones (especially epileptics), so it

was necessary to build separate medical institutions and

care facilities. The ﬁ rst medical institution was opened in

Bay reuth in 1805 on the initiative of Karl August von Har-

den berg, who was famous for Prussian reforms, and di re -

cted by Dr. Johann Gottfried Langermann (1768–1823) [7].

According to Ditter Jetter, in 1810 Langermann, who was

moved to Berlin as a state councilor, laid the foun da tions for

the psychiatric institution functioning sy stem and corres -

ponding (located nearby) care facilities in each of the Prus-

sian provinces [8] (e.g. the medical institution in Lubiąż

ope ned in the post-Cistercian monastery in 1830 and a care

in stitu tion in a castle in Płakowice functioning since 1829).

In these ﬁ rst medical institutions there appeared doc-

tors who followed the example of the French and En g lish

institutions as well as the then widely popular social opi -

nions of the German doctor and hygienist Johann Peter

Frank (1745–1821). They were known for their humane

ap proach to the mentally ill and new experimental the ra -

pies. Sonnenstein (1811) of Ernst Gottlieb Pienitz (1777–

1853) in Saxony, Siegburg (1825) of Maximilian Jacob

(1775–1858) in Rhineland and Winne thal (1834) of Ernst

Albert Zeller (1804–1877) in Wir tem berg focused the

attention of German psychiatrists – getting to know their

Howard J., The state of the prisons in England and Wales with

pre liminary observations and account of some foreign Prisons by [...]

F.R.S., Warrington 1777 [

Here information about nursing homes and

lazarettos

]. This topic was developed by the author in the next publication:

An account of the principal Lazarettos Europe, with various papers

relative to the plaque; together with further observations on some foreign

prisons and hospitals; and additional remarks on the present state of

those in Great Britain and Ireland, by [...] F.R.S., Warrington 1789 [in: 6].

The English lawyer, philosopher, and utilitarian Jeremy Bentham

conceived and designed the structure of Panopticon which he described in

the work Panopticon; or the inspection-house: containing the idea of a new

principle of construction applicable to any sort of establishment, in which

persons of any description are to be kept under inspection; and in par ti-

cular to penitentiary houses, prisons, houses of industry, work-houses, laza-

rettos, manufactories, hospitals, mad-houses, and schools [...] 1787 [in: 6].

Zakłady psychiatryczne w Langenhorn, Wiesloch i Lubiążu /Mental institutions in Langenhorn, Wiesloch and Lubiąż 43

ma nitarnego podejścia do psychicznie chorych i no wych

doświadczalnych terapii. Sonnenstein (1811) Ernsta Gott -

lieba Pienitza (1777–1853) w Saksonii, Siegburg (1825)

Ma xi mi liana Jacobiego (1775–1858) w Nadrenii i Winne-

thal (1834) Ernsta Alberta Zellera (1804–1877) w Wir-

tem bergii skupiały na sobie uwagę niemieckich psy chia-

trów – poznanie ich było zawodowym obowiązkiem [7].

Typowe, że wczesne zakłady były urządzane osz czędnie

w budynkach wtórnie adaptowanych, najczęściej po -

klasztornych lub opuszczonych zamkach, nie zaś w spe-

cjalnie wzniesionych w tym celu budowlach.

Konieczność nowych inwestycji wykazali dwaj lekarze

– Heinrich Damerow (1798–1866) i Christian Roller

(1802–1878), którzy zwiedzili najsłynniejszy Szpital Sal -

pê trière (1786–1789) doktorów Pinela

i Esquirola

w Pa -

ryżu, azyl Saint Yon koło Rouen (1825) doktora Fo-

ville’a

oraz zakłady w Siegburgu i Sonnenstein. Nowe

terapie wymagały innych warunków, które można było

stwo rzyć tylko w nowych budynkach. Idea połączenia

psychiatrycznego zakładu leczniczego z zakładem opieki,

zainicjowana i rozwinięta teoretycznie przez doktora

Heinricha Damerowa posiłkującego się heglowską me-

to dą dialektyczną, zyskała realizację w pierwszym wy -

bu dowanym w tym celu Zakładzie Leczniczo-Opie-

kuńczym w Illenau w Badenii – na pogórzu Ortenau

w Schwarzwaldzie (1836–1842, Hans Voss) (il. 1). Obiekt,

powstały według programu medycznego i ogólnego pla nu

nakreślonego przez dyrektora Christiana Rollera, długo

stanowił wzór dla tego typu budowli, choć sam plan ze-

połu architektonicznego ulegał zmianom. Istotne było

w nim rozdzielenie przestrzenne pacjentów nie tylko

we dług płci, ale także według stopnia zaawansowania

cho ro by. Ponadto wyróżniono tych, którzy opłacali swój

po byt, i wykształconych. W zespole zabudowy od frontu

umiesz czono zakład opieki z lżej chorymi i tak zwanymi

niespokojnymi (na skrajach), pośrodku pawilony z sza -

leń cami, w tylnej części zaś – zak

ład leczniczy z cen-

tral nie usytuowanym kościołem. Doktor Roller zażądał

za pewnienia dużej przestrzeni dla szpitala i wokół niego

w celu zaaranżowania rozległego ogrodu służącego pa-

cjen tom

[7]. Zerwał z tradycją umieszczania chorych

Doktor Philippe Pinel (1745–1826) jest uważny za ojca nowo-

czesnej psychiatrii. To oświeceniowy uczony, który pierwszy przy-

znawał chorym psychicznie prawo do życia w wolności i decydowania

o własnym losie. Zaczął stosować w ich leczeniu terapię zajęciową i te -

rapię ruchową. Jeden z pierwszych twórców definicji „upośledzenia

umysłowego”. Za: [9], [10].

Doktor Jean-Étienne Dominique Esquirol (1772–1840), uczeń

Philippe’a Pinela. Od 1817 r. prowadził w Salpêtrière wykłady dla stu-

dentów psychiatrii. W 1818 r. stworzył program reform mających obo-

wiązywać w całym kraju. Zaznaczył w nim m.in., że chorzy psy chicznie

powinni znajdować się pod opieką specjalizujących się w tej dzie dzinie

lekarzy i przebywać w szpitalach, które są odrębnym zada niem archi-

tektonicznym służącym terapii. Mianowany w 1822 r. pań stwo wym

me dycznym inspektorem generalnym, był głównym autorem pra wo -

daw stwa psychiatrycznego z 1838 r. Za: [9], [10].

Doktor Achille Foville (1799–1878), uczeń Esquirola, profesor

medycyny, po raz pierwszy wprowadził badania statystyczne dotyczące

chorych psychicznie. Za: [9], [10].

Tematowi ogrodów w zakładach psychiatrycznych został

poświęcony artykuł Christiny Vanji [12].

views was a professional duty [7]. It was typical of the early

medical institutions that they were furnished economi-

cally in secondarily adapted buildings, most frequently in

post-monastery buildings or abandoned castles but not in

buildings specially built for this purpose.

The need for new investments was shown by two do-

ctors – Heinrich Damerow (1798–1866) and Christian

Roller (1802–1878) who visited the most famous Sal pê -

trière Hospital (1786–1789) of Pinel

and Esquirol

do -

ctors in Paris, doctor Foville’s

Saint Yon asylum near

Rouen (1825) and institutions in Siegburg and Sonnen-

stein. New therapies required other conditions which

could be provided only in new buildings. The idea of

connecting a mental institution with a care facility ini tiated

and theoretically developed by doctor Heinrich Damerow

referring to the Hegelian dialectical method gained its

realization in the Therapeutic and Welfare Institution in

Illenau in Baden which was built for this purpose – in the

Ortenau foothills in the Black Forest (1836–1842, Hans

Voss) (Fig. 1). The building, constructed according to the

medical program and general plan outlined by the Di -

rector Christian Roller, constituted a model for this type

of structures for a very long time, however, the very plan

of the architectural complex underwent changes. It was

important to separate patients spatially not only by gen der

but also according to the severity of the disease. More -

over, the patients who were educated and paid for their

stay were distinguished. In the front part of the building

com plex there was a care facility for less sick pa tients

and the so-called restless (on the edges), in the middle

there were pavilions with complete madmen and in the

backyard – a medical institution with a centrally located

church. Dr. Roller demanded the provision of a large

space for the hospital and the surroundings in order to

arrange a spacious garden for patients

[7]. He broke with

the tradition of placing patients in unhealthy, dark rooms,

putting them in chains, beating and marking them with

a social stigma. His idea of “isolating” a patient in a “rural

idyll”, being in isolation from the previous environment

was supposed to be conducive to the therapy. He aimed

at having his institution organized according to the new

Doctor Philippe Pinel (1745–1826) is considered to be the father

of modern psychiatry. He was an enlightenment scholar who was the

first to admit the mentally ill the right to live in freedom and to decide

about their life. He began to use occupational and physical therapies in

their treatment. One of the first authors of the definition of “mental

retardation”. In: [9], [10].

Doctor Jean-Étienne Dominique Esquirol (1772–1840) was a stu-

dent of Philippe Pinel. Since 1817 he gave lectures to the students of

psychiatry in

Salpêtrière. In 1818 he prepared a program of reforms to

be applied in the whole country. In this program, inter alia, he em -

phasized that the mentally ill should be under the care of doctors spe cia-

lizing in this field and stay in hospitals which constituted a se parate

architectural task serving the treatment. He was appointed a State Ge -

neral Medical Inspector in 1822 and was the main author of the psy-

chiatric legislation in 1838. In: [9], [10].

Doctor Achille Foville (1799–1878), a student of Esquirol,

professor of medicine, he

introduced the statistical research on the men-

tally ill for the first time. In: [9], [10].

The article by Christina Vanja was devoted to the issue of gardens

in mental institutions [12].

44 Małgorzata Wójtowicz

w niezdrowych, ciemnych pomieszczeniach, a także z za -

kuwaniem ich w łańcuchy, biciem i napiętnowaniem spo -

łecznym. Jego idea „izolacji” chorego w „wiejskiej idyl -

li”, w oderwaniu od dotychczasowego otoczenia mia ła

sprzyjać terapii. Dążył do tego, aby jego zakład, zor ga -

nizowany według nowych wytycznych, wyznaczał stan-

dardy dla lepszego, bardziej humanitarnego traktowania

chorych psychicznie w przyszłości. Obiekt był planowany

dla 410 pacjentów i zajmował około 14 ha.

W późniejszych zakładach psychiatrycznych budynki

grupowano najpierw w układzie zamkniętym (Zakład

Lecz niczo-Opiekuńczy w Świeciu koło Bydgoszczy, 1848–

1855, Eduard Römer), następnie zaś w coraz bardziej ot -

war tym – aż do układu pawilonowego (zakłady lecznicze

w Ge tyndze i Osnabrück, 1863–1866, Adolf Funk i Julius

Rasch)

. Typowe dla takiej ewolucji rozwiązania ukazują

pro jekty Carla Dittmara dla pięciu prowincjalnych za-

kładów w rejencjach pruskiej Nadrenii: Andernach dla

re jencji Koblencja i Merzig dla Trewiru (1872–1876),

Dü ren dla Akwizgranu (1874–1878), Bonn dla Kolonii

(1873–1882) i Grafenberg (Gerresheim) dla Düsseldorfu

(1872–1876, rozbudowa 1897) [13] (il. 2). Kształtowanie

się na obszarze niemieckim pawilonowego zakładu psy-

Funk i Rasch w opublikowanym w 1862 r. na łamach „Zeitschrift

des Architekten- und Ingenieur-Vereins für das Königreich Hannover”

raporcie określili Zakład Leczniczy w Osnabrück jako pawilonowy, za -

pro jektowany na wzór szpitala Lariboisière (1846–1854).

guidelines, he set standards for a better and more humane

treatment of the mentally ill in the future. The building

was planned for 410 patients and occupied about 14 ha.

In later psychiatric institutions the buildings were ﬁ rst

grouped in a closed system (Therapy and Welfare In sti tution

in Świecie near Bydgoszcz, 1848–1855, Eduard Römer),

and then in an increasingly open – until the pa vilion system

(therapy institutions in Göttingen and Os nabrück, 1863–

1866, Adolf Funk i Julius Rasch)

. The solutions typical

of such an evolution are presented in the designs by Carl

Ditt mar for ﬁ ve provincial institutions in administrative re-

gions of the Prussian Rhineland: An dernach for the admini -

stra tive region of Coblenz and Merzig for Trier (1872–

1876), Dü ren for Aachen (1874–1878), Bonn for Cologne

(1873–1882) and Grafenberg (Gerresheim) for Düsseldorf

(1872–1876, expansion 1897)

[13] (Fig. 2).

Formation of the

pa vi lion psychiatric institution in the territory of Ger ma ny

coincided with the introduction of a breakthrough no-re-

straint – therapy methods into psychiatry, deprived of

co -

ercive measures (mechanical, restraining). According to

English patterns

which were adopted in 1864 by doctor

Funk and Rasch in the report published in “Zeitschrift des

Architekten- und Ingenieur-Vereins für das Königreich Hannover” in

1862, defined the Mental Institution in Osnabrück as a pavilion one,

designed on the model of the Lariboisière Hospital.

Conolly J., The treatment of the insane without mechanical

restraint, London 1856. German translation appeared in 1860 [in: 6].

Il. 1. Psychiatryczny Zakład Leczniczo-Opiekuńczy w Illenau (1836–1842, Hans Voss), [11, s. 5]

Fig. 1. The mental institution in Illenau (1836–1842, Hans Voss) [11, p. 5]

Zakłady psychiatryczne w Langenhorn, Wiesloch i Lubiążu /Mental institutions in Langenhorn, Wiesloch and Lubiąż 45

chiatrycznego zbiegło się w czasie z przełomowym dla

psychiatrii wprowadzeniem no-restraint – metod terapii

po z bawionych środków przymusu (mechanicznych, krę-

pujących). Według wzorów angielskich

zostały one

przy jęte w 1864 r. przez doktora Ludwiga Meyera w no-

wo otwartym zakładzie w Hamburgu-Friedrichsbergu,

onolly J., The treatment of the insane without mechanical re -

straint, London 1856. Tłumaczenie niemieckie ukazało się w 1860 r. [za: 6].

Louis Meyer in the newly opened institution in Hamburg-

Friedrichsberg as well as by doctor Wilhelm Griesinger in

the institution in Zurich and recognised as binding as early

as in 1880. At the same time, a network of national and

regional psy chiatric institutions appeared and new cli nics

of university psychiatric were established

The first one opened in Baden – Heidelberg (1878) and Fryburg

(1887), the next ones in Halle in Saxony (1891), in Würzburg in Bavaria

Il. 2. Carl Dittmar, projekty

zakładów psychiatrycznych

w Andernach i Merzig (1872–1876),

Düren (1874–1878), Bonn (1873–

1882) i Grafenberg (Gerres heim)

(1872–1876, 1897) [13, s. 197]

Fig. 2. Carl Dittmar, the projects

of mental institutions in Andernach

and Merzig (1872–1876), Düren

(1874–1878), Bonn (1873–1882)

and Grafenberg (Gerresheim)

(1872–1876, 1897) [13, p. 197]

46 Małgorzata Wójtowicz

i do ktora Wilhelma Griesingera w zakładzie w Zurychu,

a uz nane za obowiązujące już w 1880 r. Jednocześnie ut -

wo rzono sieć psychiatrycznych zakładów krajowych i re -

jencyjnych, zaczęły również powstawać nowe kliniki psy-

chiatrii uniwersyteckiej

Zakłady z koloniami rolnymi (Langenhorn)

i zakłady kojarzone

z „miastami ogrodami” (Wiesloch)

W związku z preferowaną w leczeniu chorych psy-

chicznie terapią zajęciową, szczególnie ruchem i pracą

na wolnym powietrzu, zakłady budowane od lat 90.

XIX w. były związane z koloniami rolnymi. Pa cjen tów

dzielono na wymagających ścisłego nadzoru i spo koj-

nych – kwaliﬁ kujących się do terapii przez pracę. Przy

projektowaniu zakładu uwzględniano większy ob szar,

w któ rego ramach mieściły się nie tylko ogrody re krea-

cyj ne i park, ale także ogrody warzywne i grunty rolne

oraz zabudowania gospodarcze. Istotnym impulsem do

po wstawania tego rodzaju placówek był wzrost kosz tów

budowy i eksploatacji dotychczas budowanych za kła dów

psychiatrycznych. Powodem tego była coraz licz niej sza

rzesza chorych, wynikająca z rosnącej liczby mieszkań -

ców, i przekonanie, że tylko w małych i średnich za -

kła dach, dla 200–400 chorych, można zapewnić naj-

lep szą specjalistyczną terapię. Jak jednak porównano,

koszt budowy zakładu w Merzig (dla 240 chorych) był

sześciokrotnie wyższy niż zakładu w Alt Schreibitz (z ko-

lonią rolną, dla 720 chorych) [14, s. 45]. W zakładach

z ko loniami rolnymi można było zaoszczędzić na kosztach

budynków dla pracujących lżej chorych – nie musiały one

mieć zabezpieczeń, jakie stosowano w budynkach dla

zaawansowanie chorych. Istotne było również to, że – op-

rócz względów terapeutycznych i zastosowania formy ho -

spitalizowania wolnej od przymusu – praca „kolonistów”

po zwalała na ograniczenie kosztu funkcjonowania za-

kładu. Dlatego w rezultacie zyskały one w Niemczech

powszechne uznanie. Jednym z najsłynniejszych był Za -

kład Psychiatryczny w Langenhorn koło Hamburga (1892–

1898, Theodor Necker; rozbudowa 1904–1909)

[15],

[16] (il. 3). W 1910 r. w przebywało w nim 1,2 tysiąca

chorych umieszczonych w 32 budynkach, jego obszar

wy nosił zaś 160 ha (115 ha było wykorzystywanych na

cele gospodarcze i ogrodnicze). Zespół budynków zo -

stał zaprojektowany w systemie pawilonowym, w uk ła dzie

osiowo-centralnym, uporządkowanym według dwóch

głów -

nych alei. Budynki miały zróżnicowane rzu ty – odpo -

wiednie do funkcji oddziałów: opieki dla cho rych bez

spe cjalnego nadzoru, obserwacyjnych dla cho rych „pół -

spo koj nych”, obserwacyjnych dla pacjentów „niespo-

koj nych” wymagających specjalnego nadz

oru, chorych

nie bez piecz nych i agresywnych (ulokowanych w

dyn-

Pierwsze otwarte w Badenii – w Heidelbergu (1878) i Fryburgu

(1887), następne w Halle w Saksonii (1891), Würzburgu w Bawarii

(1893), Tybindze w Wirtembergii (1894), Kilonii w Szlezwiku-Hol-

sztynie (1902), Monachium w Bawarii (1904) oraz w Ber linie w Bran-

denburgii (1905), Greifswaldzie na Pomorzu (1906) i Wro cławiu na

Śląsku (1907).

Institutions with agricultural colonies (Langenhorn)

and institutions associated with

“garden cities” (Wiesloch)

In connection with the occupational therapy preferred

in the treatment of the mentally ill, especially movement

and work in the open air, institutions built since the

1890

were associated with agricultural colonies. Patients

were divided into two groups, i.e. those requiring strict

supervision and the quiet ones – qualiﬁ ed for a therapy

by working. When designing an institution, a larger area

was taken into consideration, namely the area within

which there were not only recreational gardens and

a park but also vegetable gardens, agricultural lands and

farm buildings. An important impulse for constructing

this type of institutions was an increase in the costs of

construction and operation of the previously constructed

mental institutions. The reason for this was an increasing

number of patients resulting from the growing number

of residents and a belief that only in small and medium-

sized institutions, for 200–400 patients, it was possible

to provide the best specialized treatment. However, as

it was compared, the cost of building the institution in

Merzig (for 240 patients) was six times higher than it

was in the case of the institution in Alt Schreibitz (with

an agricultural colony for 720 patients) [14, p. 45]. In in-

stitutions with agricultural colonies some savings were

possible on the costs of buildings for working patients

who were less ill – these buildings did not have to be

equipped with securities which were used in buildings

for more seriously ill patients. It was also important

that – apart from therapeutic aspects and the application

of ho spitalizing forms free from coercion – the work of

“colonists” allowed for the reduction of the cost connec -

ted with the institution’s functioning. Therefore, as a re-

sult, they gained widespread recognition in Germany.

One of the most famous institutions was a Mental In sti tu-

tion in Langenhorn near Hamburg (1892–1898, Theodor

Necker; expansion 1904–1909)

[15], [16] (Fig. 3). In

1910 there were 1200 patients in 32 buildings of this

institution, whereas its area covered 160 ha (115 ha were

used for agricultural and garden purposes). The complex

of buildings was designed in a pavilion, axially-central

system and arranged according to two main alleys. The

buildings had different projections – appropriate for the

functions of wards: care for patients without special su per -

vision, observation for patients “half calm”, ob ser vation

for “problematic” patients requiring special su per vision,

dangerous and aggressive patients (placed in buildings

with special securities), inﬁ rm, paralysed and physically

weak patients (placed in “lazarettos”), even-tempered

patients moving freely around the park and nearby forest

(such patients lived in houses of a Landhaus type). The

buildings were situated in zones on both sides of the main

(1893), in Tübingen in Wirtemberg (1894), in Kiel in Schleswig-

Holstein (1902), in Munich in Bavaria (1904) and in Berlin in Bran-

denburg (1905), in Greifswald in Pomerania (1906) and in Wrocław in

Silesia (1907).

Zakłady psychiatryczne w Langenhorn, Wiesloch i Lubiążu /Mental institutions in Langenhorn, Wiesloch and Lubiąż 47

kach ze szczególnymi zabezpieczeniami), pod opiecz nych

nie do łężnych, sparaliżowanych i ﬁ zycznie słab szych

(umiesz czonych w „lazaretach”), pacjentów zrównoważo-

nych, swobodnie poruszających się po par ku i po blis kim

lesie (dla takich przeznaczono domy typu Land haus).

Bu -

dynki zostały ustawione strefowo po obu stro nach

głównej osi (od zachodu na wschód), na której wznie-

siono kościół i budynki gospodarcze, u szczytu zaś – fol -

wark. Osobno od północy był zespół dla cho rych nie bez -

piecznych i agresywnych. Domy dla le ka rzy, dy rek tora

zakładu i pielęgniarzy usytuowano na ob rzeżach. Tak

za pro jektowany zakład psychiatryczny przy brał for mę

sa mo wy starczalnej osady otoczonej po lami upraw ny mi

i la sem. Langenhorn należał do tych no wo czes nych za kła-

dów, które wyróżniała skala za mie rze nia, zwią za ne z tym

większe architektoniczne zróż ni co wanie bu dynków dla

oddziałów o odmiennej fun kcji, zwłaszcza zaś połącze-

nie układu osiowego z centralnym – przez wy ty czenie

ob rzeżnej alei ujmującej wewnętrzne, często pro mieniste

alej ki i skupiającej przy sobie za bu dowę obrzeżną.

Inne rozwiązanie cechuje zespół zabudowy Zakładu

Le czniczo-Opiekuńczego w Wiesloch koło Heidelbergu

w Badenii (1903–1905, rozbudowa do 1916; Julius Koch,

Richard Drach) (il. 4). Oryginalna kompozycja została

dostosowana do ukształtowania terenu – wzniesień i do-

liny między nimi. Dwie drogi dojazdowe zbiegały się przy

budynku administracyjnym, który razem z kościołem

axis (from west to east), on which a church and farm

buildings were built, while at the end of it – a farm was

constructed. In the north there was a separate complex for

dangerous and aggressive patients. Houses for doctors, the

director of the institution and male nurses were located at

the peripheries. A mental institution de signed in this way

took the form of a self-sufﬁ cient settlement surrounded

by cultivated ﬁ elds and a forest. Langenhorn belonged to

those modern institutions that were distinguished by the

intention scale and connected with it a larger architectural

diversity of buildings for wards with various functions,

particularly a connection of the axis system with the

central one – by demarcating a border alley including

the internal, often radiant small alleys with a surrounding

peripheral development.

Another solution characterises the development com-

plex of Therapy and Care Institution in Wiesloch near

Heidelberg in Baden (1903–1905, expansion untill 1916;

Julius Koch, Richard Drach) (Fig. 4). This unique com-

position was adapted to the shape of the terrain – hills

and a valley between them. Two driveways converged at

the administrative building, which together with the church

and houses for the director and doctors formed the main

square with an interior garden preceded by another garden

layout – exhibited from the entrance side. This part of the

institution had the character of the axial-central system and

divided the place for women (western) and men (eastern).

Il. 3. Zakład Psychiatryczny w Langenhorn (1892–1898, 1904–1909, Theodor Necker) [15, s. 129]

Fig. 3. The mental institution in Langenhorn (1892–1898, 1904–1909, Theodor Necker) [15, p. 129]

48 Małgorzata Wójtowicz

oraz domami dla dyrektora i lekarzy tworzył główny

plac z wewnętrznym ogrodem, poprzedzonym jeszcze jed -

nym założeniem ogrodowym – eksponowanym od stro ny

wjazdu. Ta część zakładu miała charakter układu osiowo-

centralnego, dzieliła placówkę na strefę dla kobiet (za -

chodnią) i mężczyzn (wschodnią). Budynki ko bie ce

usytuowano przy alejach biegnących zgodnie z po zio-

micowymi tarasami. Budynki męskie również powstały

zgodnie z ukształtowaniem terenu, ale aleje nie utworzyły

regularnej kompozycji – zwracał uwagę plac na występie

zbocza na obrzeżu południowym, o uk ładzie owalnym

i osiowym, z założeniem ogrodowym zakończonym bois -

kiem

i strzelnicą. Dwa wyróżniające się place wy zna-

czały podstawowe osie widokowe. Obo wiązująca w bu -

do wnictwie szpitalnym wystawa połud niowa za pew niała

najlepsze oświetlenie i nasłonecznienie. Aleje spa ce ro -

we wytyczone prosto na północ prowadziły przez na le-

żące do zakładu łąki do lasu i na cmentarz. Twórcą pro-

jektu założenia parkowego i wchodzących w jego skład

Buildings for women were located along the alleys that

ran according to leveled terraces. Buildings for men were

also built in accordance with the shape of the terrain but

the alleys did not form a regular composition – a square

on the slope ledge in the southern periphery with an oval

and axial layout as well as with a garden layout ended

with a pitch and a shooting range was of a special interest

and drew attention. Two outstanding squares determined

the basic observation axes. A southern exhibition applic-

able to hospital buildings ensured the best possible illu-

mi nation and insolation. Walking avenues marked out

straight to the north led to the forest and cemetery through

meadows belonging to the institution. The author of the

park layout design and its gardens was Paul Schulze-

Naumburg (1869–1949)

[17]. According to Antej Mues,

This architect is described by Agnieszka Tomaszewicz as follows:

He postulated geometric forms in gardens (architectural divisions)

Il. 4. Psychiatryczny Zakład

Leczniczo-Opiekuńczy

w Wiesloch (1903–1916,

Julius Koch, Richard Drach),

[11, s. 9]

Fig. 4. The mental institution

in Wiesloch (1903–1916,

Julius Koch, Richard Drach)

[11, p. 9]

Zakłady psychiatryczne w Langenhorn, Wiesloch i Lubiążu /Mental institutions in Langenhorn, Wiesloch and Lubiąż 49

ogrodów był Paul Schulze-Naumburg (1869–1949)

[17]. Według Antej Mues

w Wiesloch moż na za uwa-

żyć charakterystyczną dla tego architekta kon cep cję ur -

banistyczną, w której obszar założenia był upo rząd ko-

wany w samodzielne, stanowiące zamkniętą całość stru-

ktury placów i przestrzeni [18]. Ostatecznie w wypad ku

Zakładu Leczniczo-Opiekuńczego w Wiesloch połączono

dwie metody tworzenia ogrodów: pierwszą nieregularną,

zależną od topograﬁ i terenu zasadę angielskiego ogrodu

krajobrazowego, i drugą, opierającą się na strukturach

geo metrycznych zasadę tworzenia ogrodów barokowych.

Do tego doszły ogródki przydomowe otoczone szpalerami

gra bów i białymi drewnianymi płotami, przeznaczone

wy łącznie dla mieszkających tam pacjentów

[18, s. 296].

Tytuł artykułu (Eine Gartenstadt für psychisch Kranke

[„Miasto ogród” dla psychicznie chorych]) został uza -

sad niony powiązaniem architektury i założenia par ko wo-

-ogrodowego z ukształtowaniem terenu, luźnym cha-

rakterem zabudowy przy krętych alejach – z osobnymi

gru pa mi budynków tworzącymi place

. Można zna leźć

jeszcze inne cechy „miast ogrodów” wspólne z tego ro-

dza ju za kładami psychiatrycznymi: samowystarczal ność

z nie zbęd ną infrastrukturą (własny folwark czy pobliska

wieś za pewniały żywność, system wodno-kanalizacyjny

za si la ny przez studnie ze zbiornikiem wyrównawczym,

oczy szczalnia ścieków, cmentarz) oraz wielofunkcyjność

w zapewnieniu potrzeb mieszkańców, która przejawiała

się zarówno w kontakcie z naturą, co wpływało na zdro-

wie ﬁ zyczne i psychiczne (przydomowy ogród, wi dok na

okolicę, nieoceniona możliwość spacerów do lasu), jak

i w zapewnieniu potrzeb intelektualnych (w za kła dach

oprócz kościoła wystawiano specjalne budynki prze zna-

czone na sale widowiskowe, gdzie organizowano koncer-

ty i przedstawienia teatralne). Znamienne, że i „miasta

ogro dy”, i nowe zakłady psychiatryczne były zakładane

dla średniej i niższej warstwy ludności, co dokumentuje

no wy zakład w Lubiążu.

Synteza doświadczeń

– Prowincjalny Psychiatryczny Zakład

Leczniczo-Opiekuńczy w Lubiążu

Zakład zaprojektowano w systemie pawilonowym,

uwzględniając wszystkie potrzeby w zakresie opieki me-

dycznej i szeroko rozumianego zaplecza gospodarczego

– ściśle związanego z praktykowaną wówczas terapią

przez pracę i zajęcia. Powstał on na krańcu małego miasta

Lubiąż, w ramach oddalonej o 2 km placówki działającej

od 1830 r. w klasztorze pocysterskim. Lokalizacja była

bardzo dogodna: około 800 m od starej przeprawy na

Od rze, za placem u zbiegu dróg polnych, skomunikowa-

nym z główną drogą prowadzącą od przeprawy w kierunku

Na temat architekta Agnieszka Tomaszewicz pisze m.in.: W pro-

jektach ogrodów postulował stosowanie form geometrycznych (po -

działów architektonicznych), akcentujących związki zieleni i architektury,

a w ogrodach przydomowych – łączenie założeń ozdobnych i użytkowych

[17, s. 890].

Dziękuję dr Jadwidze Urbanik za konsultację w zakresie ruchu

„miast ogrodów” i twórczą dyskusję.

in Wiesloch an urban concept characteristic of the author

can be seen, in which the layout area was arranged in an

independent closed-whole structure of squares and space

[18]. Finally, in the case of the Therapy and Welfare

Institution in Wiesloch two methods of establishing

gardens were combined: the ﬁ rst irregular rule of the

English landscape garden depending on the topography

of the terrain, and the other rule of establishing baroque

gardens based on geometric structures. Additionally, there

were kitchen gardens surrounded by rows of hornbeams

and white wooden fences, which were arranged

exclusively for patients living there [18, p. 296]. The title

of the article (Eine Gartenstadt für psychisch Kranke

[“Garden City” for the mentally ill]) was based on the

connections of architecture and park-garden layout with

the shape of the terrain, a loose character of the building

development near winding alleys – with separate groups

of buildings forming squares

. It is possible to ﬁ nd some

other features of “garden cities”, which are common for

this type of psychiatric institutions: self-sufﬁ ciency with

the necessary infrastructure (own farm or a nearby village

provided food, water and sewage system supplied by

wells with expansion tanks, industrial water treatment,

a cemetery) as well as multi-functionality to ensure the

needs of residents, which was manifested in contact with

nature, and which in turn inﬂ uenced physical and mental

health (a backyard garden, panoramic view, an invaluable

opportunity to walk in the woods), then also provision of

intellectual needs (apart from the church, there were also

special buildings with performance halls where concerts

and theatre spectacles were organised). It is characteristic

that “garden cities” and new psychiatric institutions were

established for the middle and lower class of population,

which is proved by a new institution in Lubiąż.

Synthesis of experience

– Provincial Psychiatric Therapy

and Welfare Institution in Lubiąż

The institution was designed in a pavilion system taking

into consideration all the needs in the scope of medical

care and widely understood economic infrastructure –

closely associated with the widely applied at that time

therapy through work and activities. It was built on

the outskirts of a small town Lubiąż as part of another

institution which worked in the post-Cistercian monastery

since 1830. The location was very convenient: about

800 m from the old crossing on the River Oder, behind

a square at the intersection of dirt roads and communi-

cated with the main road leading from the crossing

towards Lubiąż and the monastery

. It was intended

for about a thousand of mentally ill people of the second

accenting connections of green and architecture and in by house gar-

dens – connection of decorative and usable layouts [17, p. 890].

I am grateful to dr Jadwiga Urbanik for consultation as regards

movement of “town-gardens” and creative discussion.

Originally the town of Lubiąż (city rights in 1249–1844) was

2 km north of the monastery and the village of Lubiąż that was connected

with it since the 14

century.

50 Małgorzata Wójtowicz

Lubiąża i klasztoru

. Był przeznaczony dla około tysią ca

chorych psychicznie drugiej (niższej) klasy

. Zajmo wał

151,6 ha na południowym stoku wzniesienia moreno-

we go, w obrębie okalających wzgórze polnych dróg od

wscho du w kierunku wsi Krzydlina Wielka i od zachodu

w kie runku wsi Gliniany. Składał się z około 30 bu dyn-

ków (il. 5). Pod względem liczby chorych był po rów -

nywalny z zakładami w Langenhorn i Wiesloch, wiel koś -

cią terenu niemal dorównywał zakładowi w Langenhorn,

ustę pował jednak obu ostateczną liczbą budynków. Sejm

Prowincji Śląskiej zatwierdził inwestycję 18 mar ca 1901 r.

Prace budowlane trwały głównie od 1902 do 1906 r.,

całkowicie zostały ukończone w 1910 r. Pro jek tantem był

Eduard Blümner

, który około 1901 r. zaprojektował,

Pierwotnie miasto Lubiąż (prawa miejskie w latach 1249–1844)

było oddalone o 2 km na północ od klasztoru i związanej z nim od

XIV w. wsi Lubiąż.

Około poł. XIX w. w miastach niemieckich wprowadzono w szpi-

talach system klas pacjentów zależnie od zamożności (klasy: I – naj bo-

gatsi, II

– średniozamożni, III – ubodzy).

Eduard Blümner (?–1916), architekt wrocławski, krajowy radca

budowlany. We Wrocławiu znany z projektów starego i nowego bu -

dynku Zarządu Krajowego Zakładu Ubezpieczeń (1891–1893, 1913–

(lower) class

. It covered 151.6 ha on the southern

slope of the moraine hill within the area of dirt roads

surrounding the hill from the east towards the village

Krzydlina Wielka and from the west towards the village

of Gliniany. It consisted of about 30 buildings (Fig. 5).

In terms of the number of patients it could be compared

with institutions in Langenhorn and Wiesloch, its area was

almost as big as the institution in Langenhorn, however,

its ﬁ nal number of buildings was smaller than in the case

of the two aforementioned complexes. The Parliament of

The Silesian Province approved the investment on March

18, 1901. Construction works lasted mainly from 1902

to 1906 and they were completed in 1910. The author

was Eduard Blümner

who in about 1901 designed –

Around the middle of the 19

century the system which divided

patients into classes depending on the level of wealth was introduced to

German town hospitals (I – the rich, II – the middle-income group,

III – the poor).

Eduard Blümner (?–1916), an architect in Wrocław. He was

a na tional building councillor. He was known in Wrocław for designs of

old and new building of National Board of Insurance Building (1891–

1893, 1913–1914, co-author architect E. Beck, now Cancer Hospital.

Gwiaź dzista 65), Śląski Sejm Krajowy (now seat of NOT in Józefa

Il. 5. Psychiatryczny Zakład Leczniczo-Opiekuńczy w Lubiążu (1902–1910, Eduard Blümner), [11, s. 345]

Fig. 5. The mental institution in Lubiąż (1902–1910, Eduard Blümner) [11, p. 345]

Zakłady psychiatryczne w Langenhorn, Wiesloch i Lubiążu /Mental institutions in Langenhorn, Wiesloch and Lubiąż 51

similarly as 40 years earlier Adolf Funk – two mental

institutions: in Lubin and in Lubiąż for patients of the

second and third class. As part of the pavilion complex

which was planned in the park and garden layout, he

used the same model buildings, diversifying the whole

composition in the free system (Lubin) and in the central-

axial system (Lubiąż) [6]. In terms of the plan, the design

of the Lubiąż complex was in between the institutions in

Langenhorn and Wiesloch. It was more regular than the

ﬁ rst one, but not so picturesquely arranged as the other

one. The plan of the complex was based on the central

system subordinated to the axis of symmetry generally in

accordance with the inclination of the hill slope, however,

with a slight shift southwest – northeast, which allowed

for a better exhibition for patients’ and day care rooms,

communicated with the garden by means of the veranda

or terrace. The main axis was marked by a straight section

of the alley running from the entrance and gateway as

well as the axes of objects arranged in a row: a building

with a performance hall (Festsaalgebäude), a kitchen

and infectious building. Pavilions and smaller houses,

in most cases built according to four typical projects re -

ferring to the nature of the disease and condition of pa -

tients, were situated symmetrically in relation to this

main axis, according to a general division into the female

zone (eastern) and male zone (western). Moreover, a gar-

den and vegetable farm was established for men. In the

southern part on the right side of the alley a residential

house for ofﬁ cials was located, whereas on the left side

next to each other – a re sidential house for doctors and

a primary health centre. Apart from the main system,

a laundry room along with a boiler room as well as the

second residential house for doctors were situated near

the square in front of the entrance to the institution, on

both sides of the road to Lubiąż. From the west an ag-

ri cultural-breeding farm was added to the institution’s

area. From the north-east, near the old dirt road to the

village of Krzydlina Wielka, a well and a water tank were

located behind which there was a ce metery with a chapel.

Four pairs of main twin pavilions housed the following

wards: reception ward, for quiet patients, for problematic

patients, for chronically ill along with quiet patients. Four

houses (Landhaus) were handed over to patients with

tuberculosis. Setting the objects in relation to the axis

of symmetry and designating the zones for women and

men according to this axis constituted a continuation of

the tradition. Construction of buildings according to the

di versiﬁ ed terrain can be regarded as characteristic of the

designed institutions at that time, which was made perfect

in Wiesloch. A novelty was also the central system, in-

troduced earlier in Langenhorn through a peripheral alley

and the buildings situated along it. It was the central

system in Lubiąż that constituted the main motif of the

composition, however, it was arranged in a completely

different way. It could be suggested by two main dirt roads

Piłsud skie go 74), own house (1896, ul. Lipowa 7) and Educational

institution for the blind (1905–1907, 1910–1920 co-author E. Beck, now

Martin Luther Evangelical Diakonia and Education Centre in Wej-

herowska Street, No 28) in: [6], [19].

po dobnie jak czterdzieści lat wcześniej Adolf Funk, dwa

zakłady psychiatryczne: w Lubinie i Lubiążu, z prze zna-

czeniem dla drugiej i trzeciej klasy chorych. W ramach

pa wilonowego zespołu rozplanowanego w założeniu par-

ko wo-ogrodowym posłużył się takimi samymi mode lo-

wy mi budynkami, różnicując kompozycję całości w uk-

ła dzie swobodnym (Lubin) i centralno-osiowym (Lu biąż)

[6]. Projekt zespołu lubiąskiego pod względem pla nu pla-

sował się między zakładami w Langenhorn i Wies loch.

Był bardziej regularny niż ten pierwszy, ale nie tak ma-

lowniczo zaaranżowany jak drugi. Plan zespołu opierał się

na układzie centralnym, podporządkowanym osi symetrii

ogólnie zgodnej z nachyleniem stoku wzniesienia, ale

z niewielkim przesunięciem południowy zachód–północ-

ny wschód, co umożliwiło lepszą wystawę dla sal chorych

i pokojów dziennego pobytu, skomunikowanych przez

we ran dę lub taras z ogrodem. Główną oś wyznaczał pro -

sty odcinek alei, prowadzony od wejścia i bramy wjaz-

dowej, i osie rzędem ustawionych obiektów: budynku

z salą widowiskową (Festsaalgebäude), kuchni i budyn-

ku zakaźnego. Pawilony i mniejsze domy, w większości

wznie sione według czterech typowych projektów doty-

czą cych charakteru choroby i stanu pacjentów, zostały

roz mieszczone symetrycznie względem tej głównej osi,

według generalnego podziału na strefę kobiecą (wschod-

nią) i męską (zachodnią). Dla mężczyzn dodatkowo ut-

worzono gospodarstwo ogrodnicze. W części połud niowej

po prawej stronie alei usytuowano dom mieszkalny dla

urzędników, po lewej stronie obok siebie – dom miesz-

kalny dla lekarzy i przychodnię. Poza tym głównym

układem, przy placu przed wjazdem do zakładu, po obu

stronach drogi do Lubiąża umiejscowiono pralnię z kot-

łownią i drugi dom mieszkalny dla lekarzy. Od zachodu

do te renu zakładu dołączono folwark rolniczo-hodowlany.

Od północnego wschodu, przy starej drodze polnej do

wsi Krzydlina Wielka, zlokalizowano studnię i zbiornik

wodny, za nim wytyczono cmentarz z kaplicą. Cztery

pary głównych bliźniaczych pawilonów przeznaczono

ko lejno na oddziały: przyjęć, dla chorych spokojnych, dla

cho rych niespokojnych, dla przewlekle chorych razem ze

spokojnymi. Cztery domy (Landhaus) przekazano cho-

rym na gruźlicę. Kontynuacją tradycji było ustawienie

obiektów w stosunku do osi symetrii i wyznaczenie wed-

ług tej osi strefy dla kobiet i mężczyzn. Posadowienie

budynków zgodnie z rzeźbą urozmaiconego terenu moż na

uznać za cechę charakterystyczną projektowanych wów-

czas zakładów, doprowadzoną do perfekcji w Wiesloch.

Nowością był również układ centralny, zamierzony wcześ -

niej w Langenhorn przez aleję obrzeżną i ustawione przy

niej budynki. W Lubiążu właśnie układ centralny pla nu

stanowił główny motyw kompozycji, przy czym był zu -

pełnie inaczej zaaranżowany. Mogły go zasugerować dwie

1914, współautor architekt E. Beck, obecnie Szpital Onkologiczny przy

ul. Gwiaździstej 65), gmachu Śląskiego Sejmu Krajowego (1893–1898,

obecnie siedziba NOT przy ul. Józefa Piłsudskiego 74), domu własnego

(1896, ul. Lipowa 7) oraz Zakładu Wychowawczego dla Ociemniałych

(1905–1907, 1910–1920, współautor architekt E. Beck, obecnie Ewan-

gelickie Centrum Diakonii i Edukacji im. ks. Marcina Lutra przy

ul. Wej herowskiej 28). Za: [6], [19].

52 Małgorzata Wójtowicz

główne polne drogi okalające wzgórze od wschodu i za-

chodu, wzdłuż których wytyczono frontowe ogrodzenie

zakładu. Przyporządkowanie układowi centralnemu dość

licznych pawilonów i niezbędnych budynków po skut-

ko wało przesunięciem poza tę kompozycję nie miesz-

czą cych się w niej obiektów, jak budynek gospodarczy,

zbior nik wodny, oczyszczalnia ścieków (dalej nad Odrą)

i kaplica z cmentarzem

. Poza zakładem znalazły się

także fol wark rolniczo-hodowlany i drugi dom mieszkal-

ny dla le karzy, umiejscowione na później dołączonych

działkach.

Lubiąski układ centralny został zaprojektowany przez

Eduarda Blümnera wyjątkowo, nie był bowiem wzoro -

wa ny na innym tego typu zakładzie. Jego rdzeń tworzy-

ła okrągła główna aleja ujmująca rozległy traw nik

z us tawionym pośrodku budynkiem z salą wi do wis ko-

wą. Przy niej usytuowano pawilony chorych, zwró co ne

ele wacjami ogrodowymi do maksymalnie na sło necz -

nio nej strony południowo-zachodniej. Przy pa wi lo nach

wytyczono mniejsze aleje, biegnące ku głów nej. Inspi -

ra cją dla tego oryginalnego i jednocześnie bar dzo czy -

telnego planu mógł być zespół pałacyku my śliw skie go

Clemenswerth (1736–1745, Johann Conrad Schlaum)

[20], [21]. Podobnie środkowa budowla „wy ras tała”

z zie lonej murawy okrągłego trawnika, wokół rozmiesz-

czo no pawilony. Wprawdzie były one zwró co ne fron tem

do pa łacyku i ustawione promieniście (co pod kre ślały

biegnące ku nim alejki), ale idea była ta sama. Na chy-

lenie terenu i obowiązujące tendencje sytuowania bu-

dyn ków szpitalnych wymogły w Lubiążu nieco inne

us tawie nie pawilonów. Ten podobny centralny układ ak -

cen tuje wagę środkowej budowli w stosunku do po zo-

stałych pawilonów. W Clemenswerth – pałacyku elek to ra

Klemensa Augusta Wittelsbacha, w Lubiążu – bu dynku

z salą widowiskową. Było znamienne dla tendencji obo -

wiązujących w ówczesnej psychiatrii, że architekt Eduard

Blümner nie zaplanował w tym miejscu ani kościoła, ani

tzw. Betsaal. Zaprojektowany przez niego reprezentacyj-

ny Fest saalgebäude symbolizował zupełnie nowe po-

dejś cie do chorych psychicznie, równie przełomowe co

wspom niane no-restraint – świadczył o wprowadzeniu

wiodącej terapii opartej na wspólnym uczestnictwie w wi -

dowiskach i koncertach

W zakładzie w Lubiążu, podobnie jak w Langenhorn

i Wiesloch, lżej chorzy pacjenci pracowali w folwarku

We wcześniejszych zakładach znajdowały się one, poza cmen-

tarzem, w ich obrębie. Przykładem zakłady w Gorzowie Wiel kopolskim

(otwarcie 1888, Peveling, rozbudowa 1907–1908 i 1910–1911), Rybniku

(1883–1886), Kocborowie koło Stargardu Szcze ciń skiego (1893–1898,

Tibutius, Harnisch) i Langernhorn.

Nasuwa się także porównanie z letnią rezydencją Karola

Wirtemberskiego w Pokoju (1752–1757, Georg Wilhelm Schirrmeister).

Pałac stanął na okrągłym trawniku z nasadzeniami drzew i krzewów,

wokół zbudowano sześć analogicznych domów mieszkalnych (tzw. ka -

waliery), z zabudowaniami gospodarczymi na zapleczu, zamykającymi

trapezoidalne działki wytyczone przy promieniście rozchodzących się

alejkach [za: 21].

W tym budynku znajdowała się scena i empora. Odbywały się

tutaj między innymi koncerty orkiestry smyczkowej i dętej złożonej

z około stu pensjonariuszy [za: 22].

surrounding the hill from the east and west, along which

the front fence of the institution was marked. Assigning

quite a number of pavilions and necessary buildings to the

central system resulted in a shift of the objects that did

not ﬁ t in the composition such as a farm building, water

tanker, industrial water treatment (still by the River Oder)

and a chapel with a cemetery beyond its area

. Outside

the institution there were also agricultural and breeding

farm as well as the second residential house for doctors,

which were situated on the plots attached later.

The Lubiąż central system was uniquely designed by

Eduard Blümner because it was not modeled on any other

similar institution of this type. Its body was formed by

a round main alley with a large lawn in the middle of

which there was a building with a performance hall. Next

to it pavilions for patients were situated with their garden

facades overlooking the maximum sunlit south-west side.

Near the pavilions there were smaller alleys running

towards the main one. This unique and very clear plan

could have been inspired by a hunting palace complex

Clemenswerth (1736–1745, Johann Conrad Schlaum)

[20], [21]. Similarly, the central building “grew” from

the green grass of the circular lawn around which pa-

vi lions were situated. Although they were arranged in

a radiant way and their front overlooked the palace (which

was emphasized by the alleys running towards them), the

idea was the same. The land inclination and the existing

trends of hospital buildings’ location forced a slightly

different arrangement of pavilions in Lubiąż. This similar

central system underlines the importance of the central

building in relation to other pavilions. In Cle menswerth

– the palace of the elector Klemens August Wittels bach

in Lubiąż – a building with a performance hall. It was

symptomatic of the trends in psychiatry at that time that

the architect Eduard Blümner did not plan either a church

or the so called Betsaal at this place. Designed by him

the representative Festsaalgebäude symbolized a com-

pletely new approach to the mentally ill and equally

groundbreaking as the aforementioned no-restraint – con-

stituted the evidence of introducing a leading therapy based

on common participation in spectacles and concerts

In the institution in Lubiąż, similarly to Langenhorn

and Wiesloch, less ill patients worked in an agriculture

and livestock farm. A separate farm with a large ve ge-

table and fruit garden served occupational therapy. Un-

doubtedly, a large park and garden layout as well as an

opportunity to walk along the alley and dirt roads out-

side the institution were conducive to convalescence.

Formerly they were outside the cemetery in the facility. For

example Gorzów Wielkopolski (opened in 1888, Peveling, extended

1907–1908 and 1910–1911), Rybnik, Kocborow near Stargard

Szczeciński (1893–1898, Tibutius, Harnisch) and Langernhorn.

A comparison with the summer residence of Karol Wirtemberski

in Pokój (1752–1757, Georg Wilhelm Schirrmeister). The palace on

a round lawn with trees and bushes around six residential homes (so

called cavaliers), with annexes in the back closing trapezoid plots at

radial avenues [in: 21].

There was a stage and a matroneum in this building. Among

other things, concerts of string and brass orchestra consisting of about

100 patients took place there [in: 22].

Zakłady psychiatryczne w Langenhorn, Wiesloch i Lubiążu /Mental institutions in Langenhorn, Wiesloch and Lubiąż 53

rolniczo-hodowlanym. Osobne gospodarstwo z dużym

og ro dem warzywno-owocowym służyło terapii za ję -

ciowej. Niewątpliwie rekonwalescencji sprzyjało roz-

leg łe założenie parkowo-ogrodowe i umożliwienie spa-

cerów aleją i drogami polnymi za zakładem. Nie jest

zna ny projektant zieleni – od głównej alei, połączonej

z podjazdami do ustawionego z tyłu budynku kuchni,

po prowadzono system komunikacyjnych alejek bocz -

nych, wiodących do pawilonów i domów z osobno ogro-

dzo nymi i zaaranżowanymi ogrodami, łączących się ze

starymi drogami polnymi okalającymi zespół. Mógłby

nim być Paul Hatt

[23], architekt krajobrazu, autor założe-

nia par kowo-ogrodowego przy Klinice Psychiatrycznej

i Cho rób Nerwowych we Wrocławiu (1904–1907, Arthur

Buch wald).

Podsumowanie

Niemieckie zakłady psychiatryczne budowane od os -

tat niego dziesięciolecia XIX do lat 20. XX w. były uko -

ro nowaniem zarówno dążeń lekarzy, ściśle współ pra cu-

jących z architektami, do zrealizowania najlepszej tego

typu placówki, jak i konsekwentnej polityki władz w celu

utworzenia sieci zakładów krajowych i pro win cjalnych.

W rezultacie powstały niespotykane gdzie indziej zespoły

urbanistyczne

. Zaprezentowane jako przykładowe za-

kłady w Langenhorn, Wiesloch i Lubiążu ukazują zwią-

zek układu planu, architektury budynków i założenia

par kowo-ogrodowego dostosowanego do ukształtowania

tere nu z nowymi postępowymi metodami terapii. O ile

trud no się doszukiwać bezpośredniego wpływu „miast

og ro dów” na nowe zakłady psychiatryczne (powstające

wcześniej), o tyle u źródeł obydwóch założeń była za-

pewne wizja „miasta zdrowia Hygei” opisana przez dr.

Benjamina Warda Richardsona

, zaś ich rozbudowa wią -

zała się z narodzinami nowoczesnego planowania miast

spod znaku wiedeńskiego architekta Camilla Sitte go.

Według Richardsona ogrody publiczne i zielone prze-

strzenie otwarte miały fundamentalne znaczenie dla zdro-

wia ludzi w mieście, a dla Sittego [...] planowanie miast

powinno polegać na tworzeniu otoczenia, które za spo-

kajałoby potrzeby psychologiczne i ﬁ zjologiczne lu dzi,

a zwłaszcza potrzebę gromadzenia się na świeżym po -

wietrzu, przechadzek i kontemplacji [5, s. 56]

Pod względem układu architektonicznego bardziej tradycyjne

były nawet słynne zakłady w Szwajcarii, co dokumentuje katalog wy -

stawy zorganizowanej w Lozannie przez uniwersytecki Instytut Historii

Medycyny i Zdrowia Publicznego (UNIL) oraz Archiwum Politechni-

ki Federalnej (DA-EPFL) [za: 24].

Opis Hygei zob. referat B.W. Richardsona, wygłoszony w 1875 r.,

Adress on Health, [w:] Proceedings of the National Association for the

Promotion of Social Sciences, London 1876, s. 105–107 [za: 5].

Te poglądy doskonale wpisują się zarówno w rozwijający się

ruch „miast ogrodów”, jak i w zakłady psychiatryczne, rozbudowywane

na terenie Niemiec w atmosferze intensyfikującego swoją działalność

Deutsche Gartenstadtgesellschaft i ściśle powiązanego z pierwszym

niemieckim „miastem ogrodem” Hellerau Werkbundu (1907, współ two-

rzył go, związany z zakładem w Wiesloch, Paul Schulze-Naumburg –

od 1910 r. należący też do Deutsche Gartenstadtgesellschaft), a także

publikacjami Hermanna Muthesiusa na temat architektury mieszkalnej

i domów typu Landhaus.

The designer of green remains unknown – from the main

alley, which was connected with driveways to the kitchen

building situated in the backyard, a system of small side

alleys was arranged leading to the pavilions and houses

with separately fenced and arranged gardens which were

connected with old dirt roads surrounding the institu -

tion. It could have been Paul Hatt [23], a landscape ar-

chi tect and the author of the park and garden layout at

the Clinic of Psychiatry and Neurological Diseases in

Wrocław (1904–1907, Arthur Buchwald).

Summary

German mental institutions, which were built since the

last decade of the 19

century till 1920

, constituted the

culmination of efforts of doctors who closely cooperated

with architects in order to achieve the best institution of

this type as well as a consequent policy of the authorities

to create a network of national and provincial institutions.

As a result some unprecedented urban complexes were

built

. Presented as examples the institutions in Lan gen-

horn, Wiesloch and Lubiąż show the relationship of the

plan, architecture of buildings and park-garden layout

adapted to the terrain along with new progressive methods

of therapy. As it is difﬁ cult to trace a direct inﬂ uence of

“garden cities” on new mental institutions (occurring

earlier), it can be stated that at the sources of both layouts

there was probably a vision of a “Hygieia health city”

described by doctor Benjamin Ward Richardson

, whereas

their expansion was associated with the birth of modern

town planning under the sign of the Viennese architect

Camillo Sitte. According to Richardson, public gardens

and green open spaces were of fundamental signiﬁ cance

for the health of people in a city, while for Sitte [...] urban

planning should be based on the creation of environment

that would meet psychological and physiological needs of

people, in particular the need to gather in the open air, to

walk and contemplate [5, p. 56]

Translated by

Bogusław Setkowicz

In terms of the architectural system, famous institutions in

Switzerland were even more traditional, which is documented in a ca -

talogue of the exhibition organized by the University Institute of History

of Medicine and Public Health in Lausanne (UNIL) and the Archives of

the University of Technology

(DA-EPFL) [in: 24].

Description of Hygieia, see the paper by B.W. Richardson

delivered in 1875, Adress on Health, [in:] Proceedings of the Natio -

nal Association for the Promotion of Social Sciences, London 1876,

p. 105–107 [in: 5].

These views are perfectly consistent with both a growing mo -

vement of garden cities and mental institutions which were developed in

the territory of Germany in the atmosphere of intensifying activities of

Deutsche Gartenstadtgesellschaft and closely associated with the first

German “garden city” Hellerau Werkbund (1907, it was co-created by

Paul Schultze-Naumburg who was connected with the institution in

Wiesloch – and since 1910 he also belonged to Deutsche Garten stadt-

gesell schaft) and publications on architecture and residential houses of

Land haus type by Hermann Muthesius.

54 Małgorzata Wójtowicz

Streszczenie

Zanim chorzy psychicznie jako „niegodni życia” zginęli w czasie II wojny światowej w narodowosocjalistycznej „Akcji T4”, niemiecka psychiatria

sły nęła nie tylko ze światowej rangi uczonych, ale też ze wspaniałych zakładów psychiatrycznych. Były one profesjonalnie zorganizowane wed -

ług najnowszych osiągnięć w tej dziedzinie medycyny i – w swojej szczytowej fazie – niezwykle malowniczo zaaranżowane pod względem

urbanistycznym. Niektóre z nich nasuwają skojarzenia z Howardowskim ruchem „miast ogrodów”, w Niemczech realizowanym w praktyce po

utworzeniu w 1902 r. „Deutsche Gartenstadtgesellschaft”. Bezpośrednio można je wywieść ze szpitali pawilonowych, ale nie ulega wątpliwości,

że tworzyły samowystarczalne osady z przemyślanymi założeniami parkowymi. Właśnie w takich zakładach (które po wojnie wznowiły swoją

działalność) niezamożnym pacjentom, zarówno tym rokującym powrót do zdrowia, jak i nieuleczalnie chorym, zapewniono opiekę medyczną wraz

z odpowiednią terapią i godne warunki egzystencji. Niemieckie zakłady psychiatryczne budowane od ostatniego dziesięciolecia XIX w. do lat 20.

XX stulecia były ukoronowaniem zarówno dążeń lekarzy, ściśle współpracuj

ących z architektami, do zrealizowania najlepszej tego typu placówki,

jak i konsekwentnej polityki władz w celu utworzenia sieci zakładów krajowych i prowincjalnych. W rezultacie powstały niespotykane gdzie indziej

zespoły urbanistyczne. Zaprezentowane w tym artykule jako przykładowe zakłady w Langenhorn, Wiesloch i Lubiążu ukazują związek układu planu,

architektury budynków i założenia parkowo-ogrodowego dostosowanego do ukształtowania terenu z nowymi postępowymi metodami terapii.

Słowa kluczowe: zakłady psychiatryczne, szpitale psychiatryczne, „miasta ogrody”, Langenhorn, Wiesloch, Lubiąż

Abstract

Before the mentally ill, who were considered “unworthy to live”, died during World War II within the Nazis’ “Action T4”, German psychiatry

was famous not only for world-renowned scholars, but also for great mental institutions. They were organized professionally according to the

most recent achievements in that medical ﬁ eld and – in its peak phase – they were uncommonly picturesquely arranged within an urban layout.

Some of them bring to mind the associations with Howard’s movement of Garden Cities, realized in practice in Germany after creating “Deutsche

Gartenstadtgesellschaft” in 1902. Directly, they can be traced to pavilion hospitals, but there is no doubt that they comprised self-sufﬁ cient settlements

with well thought out park sites. It was in such institutions (which resumed their operations after the war) that poorer patients, both showing the signs

of recovery and the terminally ill, were provided with healthcare, including proper therapy and living conditions. German mental institutions built

from 1890

to 1920

were the crowning achievement of doctors’ efforts, who closely cooperated with architects, in order to build the best facility of

the kind, as well as the result of the consistent policy of the authorities to create a network of domestic and provincial facilities. As a result, unique

urban complexes were created which are not to be found anywhere else. The facilities in Langenhorn, Wiesloch and Lubiąż, presented as examples,

show the connection between the layout, architecture of buildings, and park and garden arrangement adjusted to the landscape of the area with new

progressive methods of therapy.

Key words: mental institutions, psychiatric hospitals, Garden Cities, Langenhorn, Wiesloch, Lubiąż

Bibliografia /References

[1] Ternon Y., Helman S., Eksterminacja chorych psychicznie w III Rze -

szy, PZWL, Warszawa 1974.

[2] „Transferred to Hadamar”. An English Catalogue about the Nazi –

„Eu thanasia”– Crimes in Hadamar, U. Georg, Kassel 2005.

[3] Loose I., Akcja T4. Zbrodnie Akcji „Eutanazja” w okresie naro-

do wego socjalizmu w latach 1933–1945, http://gedenkort-t4.eu/pl/

vergangenheit/aktion-t4 [accessed: 5.01.2015].

[4]

Czyżewski A., Trzewia Lewiatana. Miasta ogrody i narodziny przed -

mieścia kulturalnego, Państwowe Muzeum Etnograﬁ czne, War -

szawa 2009.

[5] Borucka E., W szkatułach zieleni. Europejski ruch miast ogrodów

1903–1930, UW, Warszawa 2014.

[6]

Kiejna A., Wójtowicz M., Prowincjalny Psychiatryczny Zakład Lecz -

ni czo-Opiekuńczy w Lubiążu 1830–1912, Via Nova, Wrocław 2002.

[7] Jetter D., Wichtige Irrenhäuser in Frankreich, Deutschland und

England (1800–1900), „Fortschritte der Neurologie Psychiatrie”

1992, Bd. 60, 337–338.

[8] Jetter D., Grundzüge der Geschichte des Irrenhauses, Wissen-

schaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 1981.

[9] Szumowski W., Historia medycyny, Sanmedia, Warszawa 1994,

636–637.

[10] Brzeziński T., Historia medycyny ﬁ lozoﬁ cznie ujęta, PZWL, War-

szawa 2000, 312–313.

[11] Deutsche Heil- und Pﬂ egeanstalten für Psychischkranke in Wort

und Bild. Den Mitgliedern des IV. Internationalen Kongresses zur

Fürsorge für Geisteskranke Berlin, den 3. bis 7. October 1910

gewidmet, J. Bres ler (red.), Carl Marhold Verlagsbuchhandlung,

Halle a.S. 1910, Bd. 1.

[12] Vanja Ch., Der Irrenhausgarten als Therapeutikum, „Schriftenreihe

der Deutschen Gesellschaft für Geschichte der Nervenheilkunde”

2006, Bd. 12, 287–312.

[13] „Wochenblatt für Architekten und Ingenieure” 1880, Bd. 2, 197,

202, 217, 235, 260.

[14] Funk A., Irren-Anstalten, [w:] J. Durm, H. Ende, E. Schmitt (red.),

Handbuch der Architektur, Verlag von Arnold Bergsträsser in

Darm stadt 1891, Th. 4, Hlb.-Bd. 5, Hf. 2, 1–59.

[15]

Neuberger T., Staatsanstalt Langenhorn, [w:] J. Bresler (red.),

Deutsche Heil- und Pﬂ egeanstalten für Psychischkranke in Wort und

Bild. Den Mitgliedern des IV. Internationalen Kongresses zur Für -

sorge für Geisteskranke Berlin, den 3. bis 7 October 1910 ge wid met,

Carl Marhold Verlagsbuchhandlung, Halle a.S., 1910, Bd. 1, 127–140.

[16] Schmiedebach H.-P., Ankele M., Die Irrenanstalt Langenhorn um

1910 – Heilanstalt oder landwirtschaftliche Produktionsstätte?,

„His toria Hospitalium. Jahrbuch der Deutschen Gesellschaft für

Kran kenhausgeschichte” 2012/2013, Bd. 28, 255–268.

[17] Tomaszewicz A., Schulze-Naumburg Paul, [w:] I. Bińkowska,

E. Szopińska (red.), Leksykon zieleni Wrocławia, Via Nova, Wroc-

ław 2013, 890.

[18] Mues A., Eine Gartenstadt für psychisch Kranke. Die Baugeschich -

te der Heil- und Pﬂ egeanstalt Wiesloch, [w:] J. Weis (red.), Wies-

loch. Beiträge zur Geschichte, Verlag Regionalkultur, Wiesloch

2001, Bd. 2, 289–304.

[19] Eysymontt R., Ilkosz J., Blümner E., [w:] R. Eysymontt, J. Ilkosz,

A. Tomaszewicz, J. Urbanik (red.), Leksykon architektury Wroc ła-

wia, Via Nova, Wrocław 2011, 956.

[20] Kluckert E., Architektura barokowa w Niemczech, Szwajcarii, Au-

strii i Europie Środkowej, [w:] R. Toman (red.), Architektura ba ro -

ku. Architektura, rzeźba, malarstwo, h.f. Ullmann, Wydawnic two

Baran i Suszczyński, Warszawa 2007, 190–191.

[21]

Chrzanowski T., Kornecki M., Sztuka Śląska Opolskiego, od śred nio -

wie cza do k. w. XIX, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1974, 362–366.

[22] Alter W., Prowinzial-Heil- u. Pﬂ egeanstalt zu leubus i. Schl., [w:]

J. Bresler (red.), Deutsche Heil- und Pﬂ egeanstalten für Psy chisch-

kranke in Wort und Bild. Den Mitgliedern des IV. Inter na tionalen

Kongresses zur Fürsorge für Geisteskranke Berlin, den 3. bis 7. Oc-

tober 1910 gewidmet, Carl Marhold Verlagsbuchhandlung, Halle

a.S. 1910, Bd. 1, 346–350.

[23] Urbanik J., Paul Hatt, [w:] I. Bińkowska, E. Szopińska (red.),

Leksykon zieleni Wrocławia, Via Nova, Wrocław 2013, 871–872.

[24] Fusinger C., Tevaerai D., Lieux de folie – Monuments de raison.

Architecture et psychiatrie en Suisse romande, 1830–1930, Presses

Polytechniques et Universitaires Romandes, Lausanne 1998.