Zamek Niesytno w Płoninie według badań architektonicznych z lat 2011–2012

Małgorzata Chorowska, Piotr Błoniewski

doi:10.5277/arc130201

Streszczenie

Najstarszą fazę zamku Niesytno w Płoninie, hipotetycznie datowaną na XIV–XV w., można określić mianem skalnego zamku. Było to nieregularne założenie złożone z dwóch członów. Górny zajmował wierzchołek rozległego skalnego wypiętrzenia i zamknięty był murem o esowatym przebiegu, rozpiętym pomiędzy dwiema skałami. To tam znajdowała się jego część mieszkalna. Dolny człon obejmował dziedziniec o nerkowatym planie, otoczony murem obronnym, położony około 10 m poniżej. Po stronie wschodniej mur dolnego członu wspinał się na drugą kulminację skalną i zakręcał na północny zachód, tworząc na niej zaoblenie w typie baszty łupinowej. Był to aktywny element obronny, który strzegł jedynego wejścia na zamek. Prowadziło ono drewnianym pomostem, pokonując wpierw kilkanaście metrów różnicy poziomu terenu, a na końcu próg o wysokości 4 m. Obok pierwotnej bramy odkryto też relikty szczelinowego otworu strzelniczego. Unikatowym w skali Polski elementem II fazy zamku w Płoninie, datowanej na XV w., jest ośmioboczna, mieszkalna wieża z ostrzem, kryjąca w swym wnętrzu dwie kondygnacje ciepłych izb. Stanęła ona na kulminacji skalnego zamku i zajęła cały jego górny człon. Poniżej wieży, po stronie zachodniej i północno-zachodniej, powstał cały system murów zabezpieczających dojście do niej, w tym mur płaszczowy, szyja bramna i obwarowania dolnego dziedzińca, który został dwukrotnie powiększony w stosunku do dziedzińca z I fazy. Ostrze wieży skierowano na wschód, chroniąc pierwotne wejście do zamku. Wieżę obiegały dwa drewniane ganki bojowe (hurdycje). Jeden znajdował się na trzeciej kondygnacji, co odpowiadało poziomowi dolnej ciepłej izby i obiegał ją z trzech stron – od południa, zachodu i północy. Po stronie południowej rozszerzał się mocno, wchodząc na niewielkie, wieloboczne plateau. Górna hurdycja znajdowała się na poziomie szóstej kondygnacji i była nadwieszona nad ostrzem wieży. Wejście do dolnej ciepłej izby, ujęte półkolistym, kamiennym portalem, zlokalizowane było nad najbardziej stromą częścią góry zamkowej i dostępne z poziomu dolnego ganku. Kamienne ściany obu izb były we wnętrzu obłożone drewnianymi balami, co zapewniało dobrą izolacyjność termiczną. Także strop nad górną izbą miał pułap zbudowany z pełnych bali. W kolejnej rozbudowie zamku wzniesiono dwuskrzydłowy budynek bramny, który zapewnił lepszą obronność i poprawił warunki bytowe załogi. Przełom XV i XVI w. przyniósł znaczną rozbudowę mieszkalnej tkanki na zamku. Stary donżon przestał wystarczać do wygodnego zamieszkiwania. Do budynku bramnego dostawiono duże, trójkondygnacyjne skrzydło boczne. Było ono oparte na wschodnim odcinku muru obronnego, a także na północnym zakolu tego muru. Pomimo budowy w 1545 r. renesansowego dworu na terenie dolnego zamku stary dom zamkowy był nadal intensywnie używany, o czym świadczy wbudowanie weń pieców kafl owych i kuchni. W późnym okresie nowożytnym górny zamek stopniowo tracił na znaczeniu na rzecz położonego tuż obok renesansowego pałacu, który w pełni zaspokajał potrzeby mieszkalne i reprezentacyjne. W XVIII w. ośmioboczna wieża z ostrzem z pewnością nie była już zamieszkiwana, a jej przekrycie pozostawało w stanie zaawansowanej ruiny.

Słowa kluczowe:
article
zamek
wieża-mieszkalna
ciepła-izba

Podgląd pełnego artykułu jest możliwy wyłącznie na większych ekranach.

Wprowadzenie

Ruiny zamku Niesytno stoją na stromym, skalistym

wzgórzu (550 m n.p.m.) stanowiącym skalny cypel Wil-

czej Góry, nad wsią Płonina, we wschodnim grzbie-

cie Gór Kaczawskich, w odległości 1,5 km od Świd nika

i 7 km od Bolkowa (il. 1). Od południowego wschodu

do zamku przylegają ruiny renesansowego dworu, któ-

ry powstał na terenie dawnego dziedzińca gospodarcze-

go. Zamek i dwór zostały zbudowane z lokalnych skał

metamorﬁ cznych – tzw. zieleńców. Charakterystyczna

jest ich łupliwość, szarozielony kolor oraz podatność na

obróbkę.

Płonina do 1945 r. nosiła nazwę Nimmersath (księs-

two świdnickie do 1742 r., okręg Bolków), co w XIX w.

odczy tano jako zbitkę słów „ród Niemira”. Niemir jest

imieniem słowiańskim, Sath to staroniemieckie słowo

oznaczające „ród”. Obecna nazwa jest dokładnym tłuma-

czeniem słowa Nimmersath oznaczającego żarłoka i nie-

nasyconego rozbójnika, który miał

dawniej zamieszkiwać

zamek. Według Henela pierwszym właścicielem zamku

był Conrad de Czirna świdnicki (1307)

. Można się do-

myślać, że był on tożsamy lub spowinowacony z Konra-

dem z Czerni (von Tschirn, de Cirnen), rycerzem, który po

* Wydział Architektury Politechniki Wrocławskiej / Faculty of

Architecture, Wrocław University of Technology.

N. Henel jako pierwszych właścicieli wymienia w 1307 r.

Conrada de Czirna ze Świdnika (?), a w 1345 r. – Georga [10].

Introduction

The ruins of Niesytno Castle are on a steep and rocky

hill (550 m above sea level) which is a rocky tip of Wilcza

Hill near the village of Płonina, in the east range of the

Kaczawskie Mountains, 1.5 km from Świdnik and 7 km

from Bolków (Fig. 1). South-east of the castle there are

ruins of a Renaissance manor house which was built in

the area of a former ward with facilities. The castle and

the manor house were built from local metamorphic rocks

– called “green rocks” – which are typically ﬁ ssile, gray

and green as well as easy to work.

Before 1945 the name of Płonina was Nimmersath

(Duchy of Świdnica until 1742, district of Bolków), which

was interpreted in the 19

century as a cluster of words

“Nie mir’s family”. Niemir is a Slavic name, Sath is an old

Ger man word meaning “family”. Its current name is the

word for word translation of the word Nimmersath mean-

ing glutton and insatiable robber who resided in the castle

a long time ago. According to Henel the ﬁ rst owner of the

castle was Conrad de Czirna of Świdnica (1307)

It can be

presumed that he was Konrad of Czerni or related to Kon-

rad of Czerni (von Tschirn, de Cirnen), a knight who after

1323 together with Henryk of Świn traveled to Rhodes as

a crusader and was mentioned in 1349 as the burgrave of

Bolków [8, p. 206], [11, p. 124], [16, vol. 2, p. 139].

N. Henel mentions Conrad de Czirna of Świdnik (?) in 1307 and

Georg in 1345 – as the castle’s first owners [10].

Małgorzata Chorowska, Piotr Błoniewski*

Zamek Niesytno w Płoninie

według badań architektonicznych z lat 2011–2012

Niesytno Castle in Płonina

in the architectural survey conducted in 2011–2012

2013

2(34)

DOI: 10.5277/arc130201

4 Małgorzata Chorowska, Piotr Błoniewski

One of the truly unique elements of the castle in

Płonina is the tower with its salient projection pointed to-

wards the most likely direction of attack (Fig. 2), which

is, just like in the tower of the nearby castle in Bolków,

an exceptional example of this type of defensive works in

Poland. Those two towers, however, differ signiﬁ cantly as

to their function. The donjon of the castle in Bolków was

a typical keep (Bergfried in German) that is the tower of

the last line of defense, whereas the donjon in Niesytno

Castle was a keep house with living quarters and “warm

halls”

located on two levels.

The history of the castle in written accounts

The oldest history of Niesytno Castle in the village of

Płonina is difﬁ cult to reconstruct due to the lack of writ-

ten records from before the 15

century [9, p. 68]. In

1311, the village of Świdnik belonged to Albert Bawar

of Mniszków whose estate was donated to the monastery

in Lubiąż. The next owners of Świdnik are mentioned in

the documents from the second half of the 14

century.

Niesytno Castle was ﬁ rst mentioned only in 1432 when

it was owned by the infamous knight Hayn (Hanusz) von

Tschirn who was an ally of the Hussites and a raubritter

(robber knight in German). Hanusz was a “restless spirit”

and a “villain” known from the 15

-century chronicles

describing the Hussite Wars, also connected with the his-

tory of the castles in Sokolec, Lwówek, and Gromnik. At

the present stage of survey it is impossible to determine

whether it was Hanusz who founded the tower with the

salient or some other ﬁ gure who lived in the 14

century.

The shape of the tower can suggest its earlier origin – the

sides which merge at the salient angle are slightly bulg-

ing, which can indicate that it was built at the end of the

period when such en bec towers were popular, which was

at the end of the 13

century in France [4, pp. 133–197].

The architectural survey of the castle conducted recently

proves that the tower is located on the older, irregular

rock castle. The original time of the construction of the

tower can be determined on the basis of the dendrological

analysis of wood used to build a timberframe. There are

a few original beams in the upper sections of the walls of

the tower, but for the time being they are inaccessible to

be examined. It is, however, certain that the founder of

such a huge structure as the tower in Płonina must have

been an inﬂ uential persona both socially and politically

in Silesia.

The documents from the 1430

–1440

often mentioned

Hayn von Tschirn with his brother Opitz. In 1435, they

bought the estate of Konrad von Nimptsch in the village

of Czechy near Świdnica [5, Bd. 2]. In 1441–1445, they

were involved in the ﬁ ghts between the Silesian knights

and the bishop with the burghers from Wrocław. During

Warm hall – room whose walls were made from logs with notched

corners built together with stone walls as one structure. Such a solution

was described by M. Chorowska [1, pp. 234–237], by D. Menclová

[12, pp. 205–207], and by G. Reichhalter [15, pp. 179–192] respectively

in Polish, Czech, and Austrian literature on the subject.

1323 r. wraz z Henrykiem ze Świn udał się jako krzyżo-

wiec na Rodos, a w 1349 r. został odnotowany jako bur-

grabia Bolkowa [8, s. 206], [11, s. 124], [16, t. 2, s. 139].

Unikatowym elementem zamku w Płoninie jest wieża

ze zwróconym w stronę największego zagrożenia ostrzem

(il. 2), która wraz z wieżą sąsiedniego zamku w Bolkowie

stanowi wyjątkowy przykład zrealizowania tego typu szy-

kany obronnej na terenie Polski. Wieże te różnią się dość

zasadniczo co do funkcji. Podczas gdy na zamku w Bol-

kowie powstał tzw. bergfried, czyli wieża ostatecznej

ob rony, donżon na zamku Niesytno pełnił funkcję wie-

ży mieszkalnej, wyposażonej dodatkowo w „ciepłe izby”

znajdujące się na dwóch kondygnacjach.

Dzieje zamku według źródeł pisanych

Odtworzenie najstarszej historii zamku Niesytno we

wsi Płonina sprawia trudności z powodu braku źródeł pi-

sanych pochodzących sprzed XV w. [9, s. 68]. W 1311 r.

wieś Świdnik znajdowała się w dobrach Alberta Bawa-

ra z Mniszkowa przekazanych klasztorowi w Lubiążu.

O następnych właścicielach Świdnika mówią dokumenty

z 2. połowy XIV w. Zamek Niesytno był wzmiankowany

po raz pierwszy dopiero w 1432 r. Był on wówczas włas-

nością owianego złą sławą rycerza Hayna (Hanu sza) von

Tschirna, sprzymierzeńca husytów i raubrit tera. Hanusz

był to „niespokojny duch” i „czarny charakter”, znany

z XV-wiecznych kronik relacjonujących dzieje wojen hu-

syckich, związany też z historią zamków: Sokolec, Lwó-

wek i Gromnik. Na obecnym etapie badań nie da się roz-

strzygnąć, czy to Hanusz był fundatorem wieży z ostrzem,

czy jakaś inna postać żyjąca w XIV w. Za wcześniejszą

metryką założenia może przemawiać kształt wieży – boki

schodzące się w ostrze są lekko wybrzuszone, co może

Ciepła izba – pomieszczenie, którego ściany były obłożone drew-

nia nymi balami, układanymi na zrąb równocześnie ze wznoszeniem ka -

mien nych

murów i stanowiącymi z nimi jedną całość. W polskiej lite ra-

turze przedmiotu pisała o nich M. Chorowska

[1, s. 234–237]

, w czeskiej

D. Menclová

[12, s. 205–207],

a w austiackiej G. Reichhalter

[15, s. 179–192].

Il. 1. Widok ruin zamku z wnętrza drugiej kondygnacji

późnogotyckiego domu zamkowego (fot. M. Chorowska)

Fig. 1. Ruins of the castle from inside the second level

of the late-Gothic castle building (photo by M. Chorowska)

Zamek Niesytno w Płoninie /Niesytno Castle in Płonina 5

świadczyć, że powstała ona w ostatnim okresie popular-

ności wież z ostrzem, który we Francji przypadł na ko-

niec XIII w. [4, s. 133–197]. Przeprowadzone ostatnio na

zamku badania architektoniczne dowodzą, że wieża ta stoi

na starszym, nieregularnym założeniu w formie skalnego

zamku. Szansa na określenie metryki wieży tkwi w ana-

lizie dendrochronologicznej drewna użytego do budo-

wy rusztowań. Kilka żerdzi zachowało się w wyższych

partiach murów wieży, na razie niedostępnych do badań.

Pewne jest jedynie, że fundator tak dużego obiektu jak

wieża w Płoninie musiał być znaczną postacią na śląskiej

scenie społeczno-politycznej.

Hayn von Tschirn wraz z bratem Opitzem często wys-

tępowali w dokumentach z lat 30.–40. XV w. W roku 1435

kupili majątek Konrada von Nimptsch we wsi Cze chy

koło Świdnicy [5, Bd. 2]. W latach 1441–1445 byli za-

angażowani w walki między rycerstwem śląskim a bis-

kupem i mieszczanami Wrocławia. W trakcie tych walk

w 1443 r.

wrocławianie zburzyli im zamek na górze Grom-

nik koło

Strzelina [5, Bd. 1]. Od 1440 r. Hayn rezydował

w Bolko wie (

auf Bolkenhain gesesessen

[3]), a w latach

1445–1447

był podstarościm księstwa świdnicko-jawors-

kiego

[3].

Tym samym nie może być prawdziwa informa-

cja w rękopiśmiennej kronice rodowej von Schwieniche-

nów mówiąca o najeździe Guntzela von Schwie nichena

na zamek Niesytno w 1445 r., uśmierceniu właściciela

i wywiezie niu skarbów. Po wojnach husyckich, według

niektórych przekazów, niszczejąca warownia przeszła na

krótko w ręce cystersów lubiąskich, a w 1471 r. od opa-

ta Pawła otrzymali ją w lenno przedstawiciele rycerskiej

rodziny von Zedlitz. W istocie już wcześniej Zedlitzowie

posiedli zamek. Od 1468 r. „z Niesytna” pisał się Georg

von Zed litz o przydomku Affe – Małpa (wzmiankowany

w latach 1444–1477, zmarły w 1482), pan na Maciejowej

(1465), Wleniu (1465), właściciel dóbr w Kaczorowie (od

1471) i Mysłowie (od 1486 r.). Później Niesytno posiadał

piszący się „z Masłowa” (od 1486) syn Geor ga – Georg,

który wraz z braćmi przekazał je wujowi Chris tophowi

Starszemu (wzmiankowany w 1491 r.) lub jego synom.

Następnie podawani są syn Georga Starszego – Jacob

(1494–1525, zmarły bezdzietnie przed 1527 r.) i jego

brat Just (osiadły do 1527 r. na Peickerwitz, zmarły bez-

dzietnie w 1529 r.). W 1545 r. kolejny Georg von Zed litz

wzniósł na spł

aszczeniu terenowym po wschodniej stro-

nie zamku nową rezydencję w stylu renesansowym, któ-

rą w nawiązaniu do poprzednich można by nazwać „dol-

nym zamkiem”. Właś ciciel zmarł w 1547 r., w dwa lata po

ukończeniu budowy. Jego potomkowie dziedziczyli Pło-

ninę do 1661 r.

Stan badań

W przedwojennej literaturze zamkowi w Płoninie nie

poświęcono zbyt dużo uwagi. W 1837 r. Karl Amand Mül-

ler określił wieżę mianem strażnicy, a także opisał zacho-

wane pomieszczenia zamku [13, s. 501–503]. W 1927 r.

Victor Schaetzke zamieścił schematyczny plan założe-

nia pochodzący z archiwum dworskiego hrabiego Eber-

harda von Saurmy-Jeltscha i dopisał własną rekonstruk-

cję funkcji: Turm, Pallast, Kapelle [18]. Negatyw ciepłej

those ﬁ ghts in 1443 people from Wrocław destroyed the

castle on Gromnik Hill near Strzelin [5, Bd. 1]. Hayn re-

sided in Bolków since 1440 (auf Bolkenhain gesesessen

[3]) and in 1445–1447 he was a subprefect of the Duchy

of Świdnica-Jawor [3]. Consequently, it cannot be true

what the handwritten chronicle of von Schwienichen

fami ly says about the raid by Guntzel von Schwienichen

on Niesytno Castle in 1445, killing its owner, and stealing

the treasures. After the Hussite Wars, according to some

accounts, the neglected stronghold was owned for some

time by the Cistercians from Lubiąż, and in 1471 it was

granted to the knightly family of von Zedlitz by Abbot

Paweł to hold in fee. In fact the Zedlitz family came into

the possession of the castle already earlier. Since 1468

Georg von Zedlitz called Affe – Monkey in German (men-

tioned in 1444–1477, died in 1482), the master on Ma-

ciejowa (1465), Wleń (1465), the owner of the estate in

Kaczorów (since 1471) and Mysłów (since 1486) added

“of Niesytno” to his name. Later Niesytno was owned

by the son of Georg – Georg “of Masłów” (since 1486)

who together with his brothers granted it to his uncle

Christoph the Older (mentioned in 1491) or his sons. The

next owners included the son of Georg the Older – Ja-

cob (1494–1525, died with no issue before 1527) and his

Il. 2. Widok na ostrze wieży mieszkalnej od strony wschodniej

(fot. P. Błoniewski)

Fig. 2. View of the salient angle of the keep house from the east

(photo by P. Błoniewski)

6 Małgorzata Chorowska, Piotr Błoniewski

izby we wnętrzu wieży został dostrzeżony przez prof. Je-

rzego Rozpędowskiego w 1965 r. Wówczas też wykonano

jej pierwszy pomiar. W 1991 r. na zlecenie Wojewódzkie-

go Konserwatora Zabytków z Legnicy powstało studium

historyczno-architektoniczne autorstwa Marii Rocho-

wicz [17], jednak niewiele wniosło ono do stanu badań.

W 2000 r. Roland Mruczek, Michał Stefanowicz i Mał-

gorzata Chorowska przeprowadzili tachimetrem pierwszy

pomiar całości wzgórza zamkowego, wykonany na trzech

poziomach obejmujących ruinę domu mieszkal nego i wie-

ży, a także próbę rozwarstwienia chronologicznego zabu-

dowy z podziałem na trzy fazy

. W 2005 r. zrea lizowano

badania wnętrza wieży zamkowej (Piotr Błoniewski, Jo-

anna Łukasik), podczas których odkryto podział ciepłej

izby na dwie kondygnacje oraz wykonano rysunkową re-

konstrukcję drewnianej oblicówki i układu stropów na

podstawie analizy negatywów drewna i gniazd widocz-

nych we wnętrzu.

Po zmianie właściciela zamku w Płoninie w 2010 r.

powstały warunki do przeprowadzenia szerszych badań

obiektu. Rozpoczęto je od szczegółowej inwentaryzacji

archi tektonicznej ruin (Piotr Błoniewski, Paweł Rajs ki

2011, 2012, il. 3) oraz sondażowych badań archeologicz-

nych, wykonanych przez Tomasza Olszackiego [14]. W ich

wyniku zostały odsłonięte fundamenty zachodnich odcin-

ków muru obwodowego. Badania architektoniczne całości

śred niowiecznych ścian zamkowych wykony wali auto-

rzy

w sezonach 2011–2012. Postępowały one sukcesyw-

nie, w miarę odgruzowywania zawalonych sklepień, a tak-

[1, s. 128–131, 173–175, ryc. 70–71, 117, 185–186, 222 i 229].

Tam – opis zamku i ciepłej izby oraz próba atrybucji donżonu Konra do-

wi von Tschirnowi, krzyżowcowi walczącemu na Rodos w 1323 r.

M. Chorowska, Wstępne studium architektoniczno-konserwator-

skie średniowiecznego zamku Niesytno w Płoninie, Wrocław 2011 i M. Cho-

rowska, P. Błoniewski, Badania architektoniczne zamku Niesyt no w Pło-

ninie, wydruk u Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Leg nicy.

brother Just (settled since 1527 in Peickerwitz, died with

no issue in 1529). In 1545, another Georg von Zedlitz

built a new residence in the Renaissance style on the ﬂ at

area east of the castle, which, in reference to the previous

one, can be called “lower castle”. Its owner died in 1547,

two years after the construction was completed. His des-

cendants would inherit Płonina until 1661.

The current state of research

The prewar literature did not pay too much attention to

the castle in Płonina. In 1837, Karl Amand Müller deﬁ -

ned the tower as a watchtower, and he also described the

original rooms of the castle [13, pp. 501–503]. In 1927,

Victor Schaetzke published a schematic plan of the castle

from the court archives of Count Eberhard von Saurma-

-Jeltsch and added his own reconstruction of the struc-

ture: Turm, Pallast, Kapelle [18]. The wall imprint of

the warm hall inside the tower was noticed by Professor

Jerzy Rozpędowski in 1965 when it was measured for

the ﬁ rst time. In 1991, the Regional Conservation Ofﬁ cer

from Legnica commissioned Maria Rochowicz to con-

duct a historical and architectural survey [17], however, it

contribution was insigniﬁ cant. In 2000, Roland Mru czek,

Michał Stefanowicz and Małgorzata Chorowska ﬁ rst

measured the whole castle hill with the use of a tachy-

me ter at three levels, including the ruins of the residential

house and the tower. They also tried to chronologically

divide the construction of the complex into three stages

In 2005, during their survey inside the castle tower Piotr

Błoniewski and Joanna Łukasik discovered a division

of the warm hall into two levels and made reconstruction

drawings of wood cladding as well as the ceilings on the

basis of the analysis of timber imprints and beam pockets

visible inside.

After the ownership of the castle in Płonina changed in

2010 it was possible to conduct a more detailed examina-

tion. It began with a detailed architectural survey of the

ruins (Piotr Błoniewski, Paweł Rajski 2011, 2012, Fig. 3)

and archeological sample tests conducted by Tomasz

Olszacki [14]. It revealed the foundations of the west

sections of the curtain wall. The authors architecturally

surveyed all medieval walls of the castle in 2011–2012

gradually along with the clearing of debris of collapsed

ceilings and lower ﬂ oors of the house and the tower

. The

survey as well as the archeological discoveries were the

basis for distinguishing individual stages in the spatial de-

sign changes of the castle in the Middle Ages.

[1, pp. 128–131, 173–175, Fig. 70–71, 117, 185–186, 222 and

229]. Ibidem – description of the castle and warm hall as well as an

attempt at attributing the donjon to Konrad von Tschirn, a crusader fight-

ing in Rhodes in 1323.

M. Chorowska, Wstępne studium architektoniczno-konserwator-

skie średniowiecznego zamku Niesytno w Płoninie, Wrocław 2011 and

M. Cho rowska, P. Błoniewski, Badania architektoniczne zamku Niesytno

w Płoninie printout with the Regional Conservation Officer in Legnica.

As the tower has not been cleared of debris yet some structural

details, especially the remains of the so called rock castle, can turn out

to be different.

Il. 3. Rysunek inwentaryzacyjny północnej elewacji wieży,

domu zamkowego i szyi bramnej, wykonany na podstawie pomiarów

z czerwca 2011 i lutego 2012 (oprac. P. Błoniewski i P. Rajski)

Fig. 3. Survey drawing of the north elevation of the keep,

castle building and the gateway developed on the basis

of the measurements from June 2011 and February 2012

(by P. Błoniewski and P. Rajski)

Zamek Niesytno w Płoninie /Niesytno Castle in Płonina 7

że dolnych kondygnacji domu i wieży

. Na ich podstawie

oraz na bazie odkryć archeologicznych odtworzono fazy

przemian przestrzennych zamku w okresie średniowiecza.

Faza I (XIV–XV w.) – skalny zamek

Było to nieregularne założenie o przebiegu murów do-

stosowanym do topograﬁ i terenu i rzeźby skał

(il. 4). T

jak w typowych górskich zamkach z terenu Czech lub

Śląs ka [7], obwód jego murów obronnych nie tworzył peł-

nej pętli, lecz był poprzerywany przez wysokie wypiętrze-

nia skalne, które stanowiły przeszkody nie do przebycia.

Także budynki mieszkalne mogły swym wnętrzem przyle-

gać bezpośrednio do skał, zastępujących murowane ściany.

Warto wspomnieć o tym na wstępie opisu zamku, ponieważ

zrozumienie układu przestrzennego tego typu założenia

pod

stawie nielicznych widocznych dziś śladów jest bar-

dzo trudne. Trzeba brać pod uwagę pierwotny kształt skał,

wielokrotnie potem wykuwanych i ścinanych, a także fakt

posadowienia murów bezpośrednio na nich, co mogło

w ogóle nie pozostawić śladów. Mury najstarszej fazy zamku

w Płoninie zostały wzniesione z lokalnego materiału, tzw.

zieleńca. Pozyskiwano go prawdopodobnie na miejscu jako

produkt uboczny wykuwania i przycinania zboczy skal-

nego

asywu w trakcie przystosowywania go do pełnie-

nia funkcji podstawy wa rowni. Kamień łamany na charak-

terystyczne dla łupków płyty był następnie łączony zapra-

wą wapienną o dużej domieszce ilastych piasków lub gliny,

co nadało jej charakterystyczne żółtobrązowe zabarwienie.

Najstarszy zamek w Płoninie składał się z dwóch czło-

nów – górnego, który zajmował wierzchołek rozleg łego

skalnego wypiętrzenia (na nim później stanęła wieża

Odgruzowanie wieży nie zostało jeszcze zakończone, dlatego

należy się liczyć z koniecznością weryfikacji niektórych szczegółów

budowlanych, zwłaszcza reliktów tzw. skalnego zamku.

Stage I (14

–15

century) – the rock castle

It was an irregular structure with its walls adjusted to

the terrain and rocks (Fig. 4). The same as typical moun-

tain castles in Bohemia or Silesia [7], its defensive walls

did not create a complete loop, and they were disrupted by

tall rocks which provided insurmountable obstacles. The

residential buildings could also be built with their interiors

directly against rocks instead of masonry walls. It is worth

noting at the beginning of the description of the castle be-

cause it is very difﬁ cult to understand the spatial layout of

that type of designs only on the basis of few original traces

that are visible today. What needs to be kept in mind is the

original shape of the rocks which later were often carved

out and cut as well as the fact that the walls were placed di-

rectly on them, which could leave no traces at all. The walls

from the oldest stage of the castle in Płonina were erected

from the local material called “green rocks”. Most prob

bly it was mined on the site as a side product from carving

out and cutting the rocky slope when preparing it to serve

as a stronghold base. The pieces of rock cracked into slates

were then joined with lime mortar with a lot of loam sand

or clay added to it, which made it look yellow and brown.

The oldest castle in Płonina had two parts – the up-

per section which occupied the extensive rocky hill top

(the residential tower was built there later), and the lower

(outer) bailey located about 10 m lower. The upper section

was enclosed from the west by an S-shaped wall, span-

ning between two rocks – south and north, and a bulging

wall from south-west which is now the base of the tower.

Its corner at the angle of 120 degrees, visible on the south

side of the tower, fuses into it and it remains invisible on

its inside

. There are two original loopholes in the wall in

Maybe that wall will be visible after the tower basements are

cleared of debris.

Il. 4. Plan murów średniowiecz-

nej części zamku w Płoninie

z rozwarstwieniem na fazy

budo wlane, wykonany

na podstawie pomiarów

z czerwca 2011 i lutego 2012

oraz badań architektoniczno-

-archeologicznych (oprac.

M. Chorowska, P. Błoniewski)

Fig. 4. Plan of the walls of the

medieval section of the castle

in Płonina with its construction

stages, developed on the basis

of the measurements

from June 2011 and February 2012

and architectonical

and archeological surveys

(by M. Chorowska, P. Błoniewski)

XIV–XV w. / 14

–15

XV w. (1)

/ 15

c. (1)

XV w. (2) / 15

c. (2)

koniec XV w. – 2 ćwierć XVI w. / end of 15

c. – 2

quarter of 16

2 poł. XVI w.

/ 2

half of 16

koniec XIX w. / end of 19

Budynek dworu renesansowego

Renaissance manor building

8 Małgorzata Chorowska, Piotr Błoniewski

the shape of the letter “S” (18 ×

65 cm), splayed on the in-

side and remains of the entrance to the second ﬂ oor, about

2 m tall, original north jamb with a reveal.

The lower section included a kidney-shaped bailey sur-

rounded by a defensive wall. That wall is best preserved

on the south and south-east sides, in the section between

two small hills – a huge rock where the upper section of

the castle was located and the rocky tip providing the sa-

lient angle pointed east. It is 1.65–1.7 m thick there and

its complete height near the original west hill is 7 m above

the foot of the castle gate. This is also where right next to

the rock there is the original gateway (about 2.9 × 1.4 m)

with a pointed arch leading to the outer bailey. The origi-

nal gateway is well preserved. In the 19

century, it was

slightly lowered and narrowed by inserting a brick lintel

and reveal (Fig. 5). Some remains of an arrowslit, origi-

nally about 20 cm wide, were discovered in the defen-

sive wall, 4 m to the east from the gate. Its aperture was

splayed on both sides from inside. To the east of the loop-

hole the wall climbed on the other rock formation and

turned north-west, creating a half-shell tower bulging on

it. It was an active defensive element which protected the

only entrance to the castle. Additionally, the level of the

entrance gate was a dozen or so meters higher than the sur-

rounding area, and the last 4 m of that elevation difference

was a rocky ledge. The castle then must have been entered

through a wooden bridge, under the attack directed from

the half-shell tower and the loophole mentioned above.

The defensive wall went along the rocky edge to the

west and further south all the way to the upper section of

miesz kalna), oraz dolnego tarasu, położonego około 10 m

niżej. Człon górny od zachodu zamknięty był murem

o esowatym przebiegu, rozpiętym pomiędzy dwiema ska -

łami – południową i północną, a od strony południowo-

-zachodniej wybrzuszonym murem, który obecnie pełni

funkcję cokołu wieży. Narożnik o kącie 120 stopni, wi-

doczny pod południową stroną wieży, wtapia się w nią,

a w jej wnętrzu pozostaje niewidoczny

. Na długości

muru w kształcie litery „S” zachowały się dwie szczeliny

strzelnicze o wymiarach w świetle otworu 18 × 65 cm, roz-

gliﬁ one do wnętrza pomieszczenia, oraz relikty wejścia

prowadzącego na drugą kondygnację, z którego przetrwa-

ło północne ościeże z węgarem, o wysokoś ci około 2 m.

Człon dolny tworzył dziedziniec o nerkowatym planie,

otoczony murem obronnym. Mur ten jest najlepiej zacho-

wany po stronie południowej i południowo-wschodniej,

na odcinku łączącym dwa wyniesienia – rozległą skałę, na

której powstał górny człon zamku, i skalisty cypel stano-

wiący wysuniętą na wschód ostrogę. Jego grubość wyno-

Być może mur ten odsłoni się po odgruzowaniu piwnic pod

wieżą.

Il. 6. Bruzda po ganku bojowym

widoczna w licu południowo-zachodniego boku wieży,

na wysokości trzeciej kondygnacji (fot. P. Błoniewski)

Fig. 6. Groove where hoarding was built visible

in the face of the south-west side of the keep

at the level of the 3

floor (photo by P. Błoniewski)

Il. 5. Rozwarstwienie murów południowego obwodu zamku górnego

na podstawie pomiarów z czerwca 2011 i lutego 2012 oraz badań

architektonicznych. Otwór wejściowy z lewej

jest głównym wejściem prowadzącym na zamek w XIV–XV w.

Po prawej – rekonstrukcja strzelnicy, a nad nią

– zachowane dwa ciosy wykusza południowego

(oprac. M. Chorowska, P. Błoniewski)

Fig. 5. Layers of the south walls of the upper castle

developed on the basis of the measurements

from June 2011 and February 2012 and architectonical surveys.

Entrance opening on the left is the main entrance to the castle

in the 14

–15

century. On the right – reconstruction of the loophole

and two extant stone blocks of the south bay window above it

(by M. Chorowska, P. Błoniewski)

XIV W. / 14

XIV w. rekonstrukcja / 14

c. reconstruction

koniec XV w.

–

2 ćwierć XVI w. / end of 15

–

quarter of 16

koniec XIX w. / end of 19

Zamek Niesytno w Płoninie /Niesytno Castle in Płonina 9

the castle. At present that section of the wall is practically

invisible, except for the corner and one 3 m long frag-

ment, which have been preserved at the foot of the resi-

dential building from the next stage. One more loophole

(20 × 40 cm) was discovered in those remains. Its parapet

was very low, almost at the level of the bedrock on the

outside of the wall and it was steeply carved 60 cm down-

ward, enabling the defenders to ﬁ ght the attackers climb-

ing the rocky slope at the foot of the stronghold.

The defensive works of the castle described above lo-

cated closely to each other along the remains of the defen-

sive wall suggest that it was primarily used as a watch-

tower. At present it is impossible to predict what residen-

tial elements, if any, will be discovered after the lower

sections of the donjon in the upper section of the castle

are cleared of debris. However, the very construction of

a huge residential tower in the next stage of use of the

castle suggests that only then was the lack of adequate

living quarters noticed.

Stage II (15

century)

– the castle with a donjon and two baileys

The octagonal donjon with its salient angle pointed east

was built on top of the castle from Stage I and took over its

whole upper section. These remains became the base of the

newly erected tower with a system of guard walls belo

it,

on the west and north-west side, including an ad di tional

counterguard wall (mantelmauer, chemise) with a narrow

ward around it, gateway, and defenses of a new outer bailey

which surrounded the bailey from Stage I from the north

and west. The construction of the chemise blocked the

loopholes around in the upper section of the rock castle.

si tam 1,65–1,7 m, a pełna wysokość zachowana przy za-

chodnim wyniesieniu – 7 m powyżej progu bramy zamko-

wej. Tam też, tuż przy skale, znajduje się pierwotny, ostro-

łuczny prześwit bramny, o wymiarach około 2,9 × 1,4 m,

prowadzący na dziedziniec dolnego tarasu. Brama zacho-

wała się w dobrym stanie. W XIX w. zos tała tylko lek-

ko obniżona i przewężona przez wprowadzenie ceglane-

go nadproża i węgara (il. 5). W murze obronnym 4 m na

wschód od bramy odkryto relikty szczelinowego otwo-

ru strzelniczego, o pierwotnej szerokości prześwitu oko-

ło 20 cm, zachowanego w dość nikłych śladach. Otwór od

środka był obustronnie rozgliﬁ ony. Na wschód od strzel-

nicy mur wspinał się na drugą kulminację skalną i zakrę-

cał na północny zachód, tworząc na niej zaoblenie w typie

baszty łupinowej. Był to aktywny element obronny, który

strzegł jedynego wejścia na zamek. Dodatkowo, żeby się

dostać na wysokość bramy wejś

ciowej, trzeba było poko-

nać kilkanaście metrów różnicy poziomów terenu, z któ-

rych ostatnie 4 m tworzyły skalny próg. Droga do zam-

ku musiała więc prowadzić drewnianym pomostem, pod

ostrzałem prowadzonym z wyżej wspomnianych – qua si-

-baszty łupinowej i strzelnicy.

Dalszy ciąg muru obronnego przebiegał krawędzią skal-

nej terasy w stronę zachodnią i załamywał się w kierun ku

południowym, aż do spotkania z masywem górnego zam-

ku. Obecnie na tym odcinku mur jest właściwie niewidocz-

ny, poza wspomnianym narożnikiem i jednym fragmentem

o długości 3 m, zachowanymi u stóp budynku domu miesz-

kalnego z następnej fazy. W opisywanym relikcie odkry-

to jeszcze jeden otwór strzelniczy o wymiarach prześwitu

20 × 40 cm. Jego parapet znajdował się bardzo nisko, nie-

mal na poziomie skały macierzystej po wewnętrznej stro-

nie muru i stromo opadał w dół, pokonując dystans 60 cm,

co pozwalało obrońcom na ostrzał napastników wspinają-

cych się po skalnym zboczu u stóp warowni.

Z nagromadzenia przedstawionych powyżej szykan

obronnych zamku skumulowanych na niewielkiej dłu-

go ści reliktów muru obronnego wynika, że odgrywał

on przede wszystkim rolę strażnicy. Na obecnym etapie

badań nie sposób przewidzieć, czy i jakie elementy

zabudo wy mieszkalnej zostaną odkryte po odgruzowaniu

dolnych rejonów donżonu w górnym członie warowni.

Jednakże już samo wybudowanie obszernej wieży miesz-

kalnej w następnej fazie użytkowania zamku wskazuje,

że dopiero wówczas zaczęto odczuwać niedostatki jego

funkcji rezydencjalnej.

Faza II (XV w.)

– zamek z donżonem i dwoma dziedzińcami

Donżon na planie ośmioboku, z ostrzem od strony

wschodniej, stanął na kulminacji zamku z I fazy i zajął

cały jego górny człon. Pozostałości te posłużyły jako cokół

dla nowo wzniesionej wieży. Poniżej, po stronie zachod-

niej i północno-zachodniej, powstał cały system murów

zabezpieczających dojście do niej, w tym mur płaszczo-

wy (mantelmauer, chemise) obejmujący ją cias nym mię-

dzymurzem, szyja bramna oraz obwarowania nowe go

dolnego dziedzińca, który od północy i zachodu otoczył

dziedziniec z I fazy. Budowa muru płaszczo wego spowo-

Il. 7. Rysunek rekonstrukcyjny północnej elewacji domu zamkowego

i wieży (oprac. M. Chorowska, P. Błoniewski)

Fig. 7. Reconstruction drawing of the north elevation of the castle

building and the keep (by M. Chorowska, P. Błoniewski)

10 Małgorzata Chorowska, Piotr Błoniewski

dowała zaślepienie strzelnic w obwodzie górne go członu

skalnego zamku.

Ostrze wieży zostało skierowane w stronę wschodnią

– w kierunku największego wypłaszczenia wzgórza i wejś

cia do zamku. Poniżej ostrza znajdowała się brama zam-

kowa z I fazy budowy. Sam dziedziniec został powięk-

szony ponad dwukrotnie. Miał teraz kształt zbliżony do

trape zu o długości 31 m i szerokości 18,5 m i był dodat-

kowo rozszerzony o występ po stronie północnej o nie-

znanym zamknięciu. Z powodu znacznego spadku terenu

w stronę północną poziom nowego dziedzińca znajdował

się około 4,5 m poniżej dziedzińca z I fazy. Na skale poło-

żonej na styku dziedzińców zachował się narożnik murów

z I fazy wraz ze strzelnicą skierowaną w stronę północną.

Od zachodu nowy obwód murów wspinał się na ska-

ły i po przejściu przez furtę tworzył szyję bramną prowa-

dzącą

do kolejnej furty i dalej na kondygnację wyżej, skąd

można było się dostać na system drewnianych ganków.

Jeden ganek znajdował się na trzeciej kondygnacji wieży,

co odpowiadało poziomowi dolnej ciepłej izby, i obiegał

wieżę z trzech stron – od południa, zachodu i północy. Za-

chodni odcinek ganku biegł ciasnym międzymurzem po-

między murem płaszczowym i ścianą zewnętrzną wieży,

a jego podłoga wspierała się na odsadzkach wyrobionych

w obu tych murach. Na odcinku północnym ganek opierał

się na dwóch belkach wspornikowych osadzonych w wie-

ży. Jego szerokość wynosiła od 0,6 do 1,2 m. Od południa

rozszerzał się dość mocno, ponieważ tam skała przyległa

do wieży tworzyła niewielkie wieloboczne plateau. Za-

równo wąska część ganku, jak i plateau były nakryte da-

chami pulpitowymi. Na kilku ścianach wieży jest wyraź-

nie widoczna bruzda o głębokości około 10–15 cm (il. 6).

Po stronie zachodniej i północnej jej wysokość wynosi-

ła około 2,75 m, a na plateau, czyli po stronie południo-

wej, nawet do 4,10 m. W tej wysokości mieścił się ganek

wraz z zadaszeniem. Co ciekawe, nie ma bruzdy na sa-

mym ostrzu wieży, co oznacza, że pierwotnie ganku tam

nie było i że obiegał on wieżę jedynie na około 3/4 jej ob-

wodu. Skuteczność obronną ostrza zapewniał górny ga-

nek, a właściwie hurdycja, nadwieszona nad ostrzem na

The salient angle of the tower was pointed east – in

the direction of the biggest ﬂ at section of the hill and the

entrance to the castle. Below the salient was the gatehouse

from Stage I of the construction. The area of the bailey

itself was extended more than twice. Its shape was now

tra pe zoid (31 m long and 18.5 m wide) and it was addi-

tio nally extended north with an unknown enclosure. As

the area substantially lowers to the north the level of the

new bailey was about 4.5 m lower than the bailey from

Stage I. On the rock at the junction of the baileys there is

an extant corner of the walls from Stage I with a loophole

facing north.

From the west the new wall climbed the rocks and be-

hind the gate it led through the gateway to another gate

and further to the upper section where there was access to

a system of wooden galleries. One of them was on the third

level of the tower, which would correspond to

the level of

the bottom warm hall, and it went around the tower from

three sides – south, west, and north. The west section of the

gallery went along the narrow ward between the additional

counterguard wall and the external wall of the tower, and

its ﬂ oor was supported on ledges carved in those two walls.

The north section of the gallery was supported on two can-

tilever beams anchored in the tower. It was 0.6 to 1.2 m

wide. On the south it was fairly wider as the rock which

joined the tower there crea ted a small polygonal plateau.

Both the narrow section of the galle ry and the plateau had

lean-to roofs. A groove, about 10–15 cm deep, is clearly

visible on several walls of the tower (Fig. 6). On the wes

and north sides its ele vation was about 2.75 m, and on the

plateau, that is on the south, even 4.10 m. This is where

the roofed gallery was. Interestingly, there is no groove on

the very salient angle of the tower, which means that orig-

inally there was no gallery there and that it went around

only about 3/4 of the tower circumference. The defensive

efﬁ ciency of the salient was provided by the upper gallery

or actually by hoarding above the salient at the level o

the sixth ﬂ oor (Fig. 7). Its entrance must have been from

the ﬁ fth ﬂ oor through the stairway on the external side of

the tower as there are remains of the door opening in the

Il. 8. Przerys fragmentu widoku zamku

Niesytno

około poł. XVIII w.

według F.B. Wernhera

(Topographia Seu

Compendium Silesiae.

Oryginał

w zbiorach biblioteki w Berlinie).

Od lewej: ośmioboczna wieża, kamienny

dom zamkowy, tynkowany dwór

renesansowy i dolne dziedzińce

gospodarcze (rys. P. Błoniewski)

Fig. 8. Redrawn fragment of the view

of Niesytno Castle from cir. the middle

of the 18

century by F.B. Wernher

(Topographia Seu Compendium Silesiae.

The original is in the library in Berlin).

From the left: octagonal keep, stone

castle building, plastered Renaissance

manor house and outer baileys

with facilities (drawn by P. Błoniewski)

Zamek Niesytno w Płoninie /Niesytno Castle in Płonina 11

external wall of the tower. The high construction of hoard-

ing assured a better use of the salient angle as a passive

means of defense and active defense of the gate.

The roof of the tower has not been preserved. The illu-

stration by F.B. Wernher from the middle of the 18

centu-

ry of the aerial view of all sections of the castle in Płonina

presents rather large remains of somewhat destroyed

wooden construction on the top of the keep (Fig. 8). It

could have been the remains of a spire timberframe, most

probably on a polygonal plan. The spire was covered with

clay barrel tiles. This is conﬁ rmed by numerous pieces of

such roof tiles found in archeological digs at the foot of

the tower – both on its north and west side [14].

The entrance to the tower was located above the steep-

est part of the castle hill and it was accessible only from

the level of the lower defensive gallery. It had a semicir-

cular, stone frame internally splayed with a recess for the

door outside. Originally the walls of the tower from inside

had timber cladding which provided good thermal insula-

tion. What has been preserved today is wall imprints and

pockets of some ceiling beams (Fig. 9). This regular oc-

tagonal interior was then the so called warm hall or ac-

tually there were two rooms – one above the other. The

walls of the oc tagon were 3.7 to 3.95 m long on the out-

poziomie 6. kondygnacji (il. 7). Wejście do niej musiało

prowadzić z 5. kondygnacji schodami umieszczonymi po

zewnętrznej stronie wieży, gdyż tam są zachowane pozos-

tałości otworu drzwiowego w zewnętrznej ścianie wieży.

Wysokie położenie hurdycji pozwalało na lepsze wyko-

rzystanie ostrza jako środka obrony pasywnej oraz aktyw-

ny ostrzał bramy.

Zadaszenie wieży nie zachowało się. Na ilustracji au-

torstwa F.B Wernhera z połowy XVIII w., przedstawiają-

cej z lotu ptaka wszystkie człony zamku w Płoninie, na

szczycie donżonu widoczne są pokaźne resztki jakiejś

zniszczonej, drewnianej konstrukcji (il. 8). Na leży sądzić,

że były to pozostałości więźby hełmu, zapewne w kształ-

cie ostrosłupa. Pokrycie hełmu stanowiła dachówka ce-

ramiczna typu mnich-mniszka. Potwierdzają to liczne

zna leziska ułamków takich dachówek znajdowane w wy-

kopach archeologicznych założonych u stóp wieży – i po

północnej, i po jej zachodniej stronie [14].

Wejście do wnętrza wieży zlokalizowane było nad naj-

bardziej stromą częścią góry zamkowej i dostępne tylko

z poziomu dolnego ganku obronnego. Zostało ono ujęte

półkolistym, kamiennym, ciosowym obramieniem z fazą

od strony wnętrza wieży i wrębem na drzwi od strony

zew nętrznej. Ściany wieży od wnętrza pierwotnie były

ob łożone drewnianymi balami, co zapewniało im dobrą

izolację termiczną. Obecnie przetrwały jedynie negatywy

tych bali oraz gniazda niektórych belek stropowych (il. 9).

Wnętrze to, o planie regularnego ośmioboku, stanowiło

więc tzw. ciepłą izbę, a właściwie dwie izby umieszczo-

ne jedna nad drugą. Długość ścian ośmioboku wynosiła

od 3,7 do 3,95 m, licząc po zewnętrznej stronie konstruk-

cji, pełna wysokość drewnianej oblicówki – około 5,65 m.

Obecność bruzdy na wysokości około 2,7 m oraz 4 wrę-

bów pozostawionych przez belki stropowe sugeruje obec-

ność stropu i podłogi pomiędzy izbami. Drewniane wnęt-

rze było zatem najprawdopodobniej dwukondygnacyjne,

co już samo w sobie jest unikatowe, gdyż na ogół ciepłe

izby były jednoprzestrzenne.

Przekrój bali tworzących konstrukcję ścian miał wy-

miary pomiędzy 23 × 23 cm a 25 × 30 cm, co można odczy-

tać z negatywów odciśniętych w mokrej niegdyś zapra-

wie. W narożnikach były one łączone na obłap. Gniazda

belek w obrębie stropu górnej kondygnacji ciepłej izby

były ułożone na dwóch poziomach, tak by poziom górny

zachodził lekko na poziom dolny. Poziom dolny tworzy-

ło 6 belek opartych promieniście na centralnej podporze,

najpewniej na drewnianym słupie. Ich przekroje wynosi-

ły mniej więcej 17 × 18 cm. Belki górnego poziomu spo-

czywały na dolnych w układzie gwiaździstym (il. 10).

Przestrzeń między belkami konstrukcyjnymi wypełniono

okrąglakami o średnicy 10–12 cm, stanowiącymi pułap

z dyli. Powyżej była zapewne gliniana polepa.

Poniżej ciepłych izb znajdowały się dwie kamienne

kondygnacje o charakterze piwnicznym. Były one skle-

pione kamiennymi kolebami, które obecnie są zawalone.

Mimo znacznego zagruzowania piwnic widać, że tynko-

wana ściana jednego z pomieszczeń jest starsza od murów

wieży z ostrzem i należy do fazy skalnego zamku. Na in-

nej ścianie, rozdzielającej piwniczne komory, opierał się

centralny słup podtrzymujący stropy nad ciepłymi izbami.

Il. 9. Wnętrze wieży ośmiobocznej w widoku na ścianę północną.

Na powierzchni ścian czytelne negatywy bali oblicowania ciepłej izby;

powyżej negatywy gniazd belek stropowych (fot. P. Błoniewski)

Fig. 9. Interior of the octagonal keep with the view of the north wall.

Visible ceiling beam imprints in the wall for the warm hall cladding

and ceiling beam pockets above (photo by P. Błoniewski)

12 Małgorzata Chorowska, Piotr Błoniewski

Dostęp do zamku prowadził, jak dawniej, przez ostro-

łuczną bramę zlokalizowaną w południowym odcinku

muru obwodowego, pod wypiętrzoną wieżą z ostrzem

i zawieszoną na niej górną hurdycją. Aby dojść do stóp

wieży, należało przemierzyć dwa dziedzińce położone na

różnych poziomach oraz szyję bramną, z obu stron za-

mykaną furtami. Warto również zauważyć, że wchodzą-

cy do zamku przez cały czas znajdował się pod ostrzałem

z drewnianych ganków obiegających wieżę oraz strzelni-

cy zlokalizowanej w murze płaszczowym.

Faza III (XV w.) – budynek bramny

Dalsza rozbudowa zamku polegała na poprawie obron-

ności założenia i warunków bytowych załogi. Tuż za głów -

ną bramą, w najwyższym punkcie dolnej części zamku

z I fazy, wzniesiono dwuskrzydłowy budynek bramny.

Zos tał on dostawiony do południowego odcinka muru

obwodowego najstarszej części zamku i wypełnił sobą

2/3 powierzchni dolnej części zamku z I fazy (czyli tarasu

o nerkowatym planie). Wymiary południowego skrzydła

tego budynku wynosiły około 5,4 × 15 m. Było ono trój-

dzielne i tak wąskie, że mieściło się we wschodnim zako-

lu muru obwodowego skalnego zamku. Zakole to zostało

dostosowane do powstałego tam wnętrza i przekształcone

w półcylindryczną basztę, górującą nad wschodnim zbo-

czem zamkowym i głównym dojściem do zamku prowa-

dzącym przez to zbocze. Skrzydło południowe na pozio-

mie przyziemia składało się z trzech pomieszczeń – sieni

i dwóch „piwniczek”, częściowo wykutych w skale i prze-

sklepionych kolebkami. Piętro prawdopodobnie było jed-

noprzestrzenne.

Umieszczona pośrodku skrzydła południowego „sień”

łączyła główną bramę zamku z dziedzińcem z II fazy. Na-

side and the total height of its timber cladding was about

5.65 m. The groove at 2.7 m and 4 recesses for ceiling

beams indicate that there was a ceiling and ﬂ oor between

the rooms. The timber-clad interior then most probably

had two levels, which is in itself unique as warm halls

usually had one level.

The dimensions of the beams of the walls were 23

23 cm

and 25 × 30 cm, which can be determined from the im-

prints in the once wet mortar. The beams had double

notched joints in the corners. The pockets for the ceiling

beams of the upper room of the warm hall were made in

two le vels so that the top level would slightly overlap the

bottom one. The bottom level had six beams supported

radially on a central, most probably, timber column. Their

cross section was more or less 17 × 18 cm. The upper

beams were placed on the lower beams stellarly (Fig. 10).

The space between the construction beams was ﬁ lled with

round logs (10–12 cm in diameter) and most probably

there was clay pugging above the ceiling.

Below the warm halls there were two stone basement

le vels with barrel vaulting which collapsed. In spite of

much debris in the basements it is evident that the plas-

tered wall of one of them is older than the walls of the

tower with the salient and it comes from the rock stage of

the castle. Ano ther wall between the basement chambers

supported the central column bearing the ceilings above

the warm halls.

The entrance to the castle was, as earlier, through the

gate with a pointed arch located in the south section of the

curtain wall, under the tower with the salient located on

a knoll and its upper hoarding. In order to get to the foot

of the tower one had to go across baileys located at dif-

ferent levels and the gateway closed with bolted doors on

both ends. It should be noted that those who entered the

castle were all the time exposed to attack from wooden

galleries around the tower and the loophole located in the

additional counterguard wall.

Stage III (15

century) – the gatehouse

Further extension of the castle involved improvement

of its defenses and the living quarters of the garrison.

A two-winged gatehouse was built right behind the main

gate in the highest point of the lower section of the castle

from Stage I. It joined the south section of the curtain wall

of the oldest section of the castle and it took over 2/3 of

the area of the lower section of the castle from Stage I

(namely the kidney-shaped bailey). The south wing of

that building was about 5.4 × 15 m. It had three parts and

it was so narrow that it ﬁ t the east bend of the curtain wall

of the rock castle. This bend was adjusted to the interior

of the building and transformed into a semicylindrical

tower, overlooking the east slope of the castle and its main

entrance going across this slope. The south wing at the

basement level had three rooms – a hallway and two

“cellars” with barrel vaulting partly carved in the rock.

The upper level was most probably one room with no

partition walls.

The “hallway” located in the middle of the south wing

joined the main gate of the castle with the bailey from

Il. 10. Rekonstrukcja układu stropów na dwóch poziomach ciepłej izby

(oprac. P. Błoniewski)

Fig. 10. Reconstruction of the floors with two levels of the warm hall

(by P. Błoniewski)

Zamek Niesytno w Płoninie /Niesytno Castle in Płonina 13

leży jednak pamiętać, że zasadnicza część tego dziedzińca

znajdowała się jakieś 4 m poniżej poziomu sieni, co znacz-

nie utrudniało dostęp do niego i wymagało obecności drew-

nianych ganków, podestów i schodów. Dodatkową szyka-

ną obronną było ryglowanie wyjścia z sieni na dziedziniec

zamkowy. Blokada ta utrudniała dostęp do serca zamku

w przypadku przebicia się nieprzyjaciela przez główną bra-

mę. Jest niemal pewne, że we wczesnych fazach funkcjo-

nowania zamku (XIV–XV w.) ten rozległy dziedziniec był

otoczony co najmniej od wschodu i północy przez drewnia-

ne budynki oparte o mury obwodowe. Za ich obecnością

przemawiają ślady spalenizny, widoczne do dziś w wielu

miejscach na wewnętrznym licu tego muru. Temperatura

pożaru, który trawiąc drewniane budynki, ogarnął również

mury obwodowe, była tak wysoka, że kamień zwany zie-

leńcem przebarwił się na ﬁ oletowo, a wiążąca go szarobe-

żowa zaprawa wapienna – na odcień ciemnego różu.

Na przedłużeniu sieni w kierunku północnym od bu-

dynku bramnego odchodził mur, który zakręcał pod ką-

tem prostym na zachód. Była to ściana bocznego skrzy-

dła budynku bramnego. Skrzydło to (północne) na pozio-

mie przyziemia i pierwszego piętra mieściło po jednym

pomieszczeniu. Dolne było dostępne od wschodu, a gór-

ne połączone otworem drzwiowym (z bruzdami po ka-

mieniarce) z piętrem głównego budynku bramnego. Ze

wzglę du na cienkie mury przypuszczalnie kondygnacje

dzielone były stropem.

Faza IV (koniec XV – 2. ćwierć XVI w.)

– wysoki dom

Przełom XV i XVI w. przyniósł znaczną rozbudowę

mieszkalnej tkanki na zamku. Stary donżon przestał wy-

starczać do wygodnego życia. Do budynku bramnego do-

stawiono drugie (wschodnie) skrzydło boczne. Było ono

oparte na wschodnim odcinku muru obronnego, a tak-

że na północnym zakolu tego muru. Jego długość wy-

nosiła 17 m, a szerokość 8,5 m. Miało trzy kondyg na cje,

z których najniżej położoną należy uważać za piwnicę

ze wzglę du na skąpe oświetlenie wnętrza i zastosowanie

kamiennych sklepień kolebkowych.

Wyższe kondygnacje były nakryte stropami, przy czym

poziom zawieszenia belek stropowych trzeciej kon dyg-

nacji podnosił się uskokiem ku południu, zgodnie z kie-

runkiem wznoszenia się skał. Na parterze i pierwszym

piętrze skrzydło wschodnie dzieliło się na dwa pomiesz-

czenia, bardzo zróżnicowane co do powierzchni: dużą

izbę w części północnej i małą izbę ze schodami (o funkcji

sieni?) w części południowej. Dzieląca je ściana na parte-

rze była murowana, a na piętrze drewniana. Na obu pozio-

mach północne sale były ogrzewane za pomocą pieców.

W badaniach archeologicznych zostały odnalezione relik-

ty kaﬂ i garnkowych, o metryce późnogotyckiej, i renesan-

sowych kaﬂ i płytowych. Izbę na pięt rze oświetlały trzy

duże okna kwaterowe wychodzące na zachód, północny

zachód i północ, dlatego można przypuszczać, że pełni-

ła ona funkcję reprezentacyjnej wielkiej sali. Pomiesz-

czenie znajdujące się na tym samym poziomie w starszej

częś ci domu (w tzw. budynku bramnym) zostało podzie-

lone na dwa, mniej więcej równej długości. Pomieszcze-

Stage II. However, it should be remembered that the main

part of that bailey was about 4 m lower than the hallway,

which made it much more inaccessible and required the

use of wooden galleries, platforms, and stairways. Addi-

tionally, the exits from the hallway to the castle bailey had

bolted doors which made it more difﬁ cult for the enemy to

get to the heart of the castle if they got through the main

gate. It is almost certain that in the 14

–15

century that

vast bailey was surrounded at least from east and north

by wooden buildings adjoining the curtain walls. Their

exis tence is conﬁ rmed by the original traces of burning in

many places in the internal face of that wall. The tempera-

ture of the ﬁ re that burned down the wooden buildings and

also spread to the curtain walls was so high that the green

rocks changed their color to purple and the gray and beige

lime mortar bonding them to deep pink.

The hallway was extended north of the gatehouse with

a wall which turned west at a right angle. It was the gate-

house side wing wall. That wing (north) had one room at the

level of basement and one room at the ﬁ rst level. The bot-

tom one was accessible from the east, and the top one was

connected through a door opening (masonry work grooves)

with the upper ﬂ oor of the main gatehouse. Due to the thin

walls the stories were probably divided with ceilings.

Stage IV (end of the 15

century – 2

quarter

of the 16

century) – the high house

The living quarters of the castle were largely extended

at the turn of the 15

and 16

centuries. The old donjon

no longer offered comfortable accommodation. Another

(east) side wing was annexed to the gatehouse. It was

based on the east section of the defensive wall as well as

on the north bend of that wall. It was 17 m long and 8.5 m

wide and it had three stories, the lowest of which should

be considered its basement due to poor lighting inside and

stone barrel vaulting.

The upper stories had ceilings, with the level of the

ceiling beams of the third story rising on the offset south

along with the direction of the rise of the rocks. On the

ground level and the ﬁ rst level the east wing had two

rooms of greatly different areas: a large room in the north

and a small room with a stairway (a hallway?) in the south

part. The wall between the rooms on the ground ﬂ oor was

made of masonry, whereas the one on the ﬁ rst level was

made of wood. The north rooms on both ﬂ oors were heat-

ed with ﬁ replaces. Archeological ﬁ ndings included the

remains of late-Gothic clay pots and Renaissance tiles.

Since the upper room had three large mullioned and tran-

somed windows overlooking west, north-west, and north

it can be presumed that it served the representative pur-

poses of a great hall. The room located on the same level

in the old part of the house (in the so called gatehouse)

was divided into two of more or less the same length. The

east room had a recess in the front wall and a wide bay

window in the south wall. The bay window was supported

on three (double?) sandstone consoles, located on axes

eve ry 1.2 m. Their cross section was about 35 × 30 cm.

The original furthermost consoles have been preserved

in situ but without their decorative quarter rounds at

14 Małgorzata Chorowska, Piotr Błoniewski

nie wschodnie otrzymało wnękę w ścianie czołowej oraz

szeroki wykusz w ścianie p ołudniowej. Wykusz spoczy-

wał na trzech (podwójnych?) piaskowcowych konsolach,

rozstawionych w osiach co 1,2 m. Ich przekrój wynosił

około 35 × 30 cm. Skrajne konsole zachowały się in situ,

lecz ich dekoracyjne zakończenia w formie ćwierćwal-

ców zos tały utrącone. Tradycyjna loka lizacja wykusza na

pięt rze, ponad główną bramą, oraz stosunkowo duża ska-

la pozwalają przypuszczać, że albo samodzielnie pełnił

on funkcję kap licy, albo całe pomieszczenie południowo-

-wschodnie stanowiło kaplicę zamkową. Kapliczny wy-

kusz można znaleźć na zamku Chojnik w sąsiedztwie

bramy, gdzie również ulokowano kaplicę.

Datowanie fazy przekształceń domu zamkowego na

przełom XV i XVI stulecia lub 1. ćwierć XVI w. opar-

to na analizie wielkości i proporcji otworów okiennych,

zwłaszcza znajdujących się na pierwszym piętrze. Otóż,

z wielkości ich wnęk

o wysokości 2,1 m i szerokości

2,2–2,3 m wynika, że musiały być one podzielone na dwie

lub trzy części kamiennymi słupkami

. Kamienne obra-

mienia otworów miały krawędzie zmiękczone szerokim

fazowaniem, co wynika z kształtu reliktów kamieniarki

znalezio nych w gruzie. Odnajdowane resztki obramień

okiennych mają też pojedyncze lub podwójne wręby na

stolarkę, z czego wynika, że przynajmniej część kwater

okiennych była wyposażona w okiennice.

Rozbudowa funkcji mieszkalnej byłaby niemożliwa

bez jednoczesnego utrzymania dotychczasowego pozio-

mu obronności założenia, dlatego od wschodu pojawił się

dolny zamek w postaci dziedzińca gospodarczego zam-

kniętego w murze obronnym. W tym samym czasie cały

szczyt wzgórza, na którym stał donżon i górny zamek,

został otoczony kolejnym pierścieniem murów obwodo-

wych wzmocnionych półcylindrycznymi basztami.

Faza V (2. poł. XVI w.) – kuchnia

Pomimo budowy w 1545 r.

renesansowego dworu na

terenie dolnego zamku stary dom zamkowy był nadal in-

tensywnie używany, a nawet przeprowadzono w nim pew-

ne zmiany mające ułatwić życie jego mieszkańcom. Jedną

z nich przypuszczalnie była budowa kuchni nakrytej ko-

minem butelkowym, zlokalizowanej na najwyższej kon-

dygnacji skrzydła zachodniego domu. Domysł ten wyni-

ka z analizy potężnej kamiennej konstrukcji wbudowanej

w to skrzydło. Składała się ona z ﬁ larów spiętych półkolis-

tymi łękami, wzmacniających narożniki budowli na obu

jej kondygnacjach. Nad poziomem parteru założono skle-

pienie kolebkowe, na którym mogło się oprzeć palenisko,

i które równocześnie zapewniało ochronę przed ogniem.

Analogiczny proces „wciągania” kuchni do wnętrz bu-

dynków mieszkalnych we wczesnym okresie nowożyt-

nym można zaobserwować w przypadku kamienic miesz-

czańskich Wrocławia i Świdnicy. W pomieszcze niu przy-

Zachowanych do poziomu wezgłowi łęków.

Bliskie analogie do podobnych otworów i ich obramień znane są

z badań kamienic w Świdnicy.

Data budowy dworu została odnotowana na portalu bramnym.

the ends. Due to the traditional location of the bay

window on the upper level, above the main gate, and

its relatively large scale it can be presumed that it either

housed a chapel or the whole south-east room was the cas-

tle chapel. Chojnik Castle has a chapel with a bay window

near the gate.

The dating of the remodeling stage of the castle build-

ing at the turn of the 15

and 16

century or the ﬁ rst

quarter of the 16

century was based on the analysis of

the size and proportions of window openings, especially

those on the ﬁ rst ﬂ oor. Their dimensions

(2.1 m high and

2.2–2.3 m wide) suggest that they must have had two or

three lights divided by stone mullions

. The stone frames

of the openings had wide splayed edges, which can be

seen in the remains of the masonry found in the debris.

The remains of window fra mes also have single or double

window frame pockets, which indicates that at least some

window lights had shutters.

The extension of the living quarters would have been

impossible without maintaining the defensive character of

the structure and that is why the lower castle in the form

of an outer bailey with facilities was built from the east

and enclosed by a defensive wall. Furthermore, the whole

top of the hill with the keep and the upper castle was sur-

rounded by another ring of curtain walls enhanced with

semicylindrical towers.

Stage V (2

half of the 16

century) – the kitchen

Despite the construction of the Renaissance manor

house in 1545

in the lower castle the old castle build-

ing was still extensively used and it was even somewhat

remodeled to improve the accommodation of its dwell-

ers. One of the changes was probably the construction

of a kitchen with a “bottleneck” chimney located on the

highest level in the west wing of the building. This is in-

dicated by the analysis of the huge, stone structure built

into this wing which had pillars joined by semicircular

arches, strengthening the corners of the building on its

both levels. The ground level had a barrel vaulting, which

could support a hearth, and at the same time it provided

ﬁ re protection. A similar process of “including” the kitch-

en into the residential houses in the early post-medieval

period can be seen in the case of burgers’ townhouses

in Wroc ław and Świdnica. The room which presumably

was a kitchen has an original fragment of the ﬂ oor above

the ground level vault in the form of a thick layer of lime

mortar with some brick powder, carefully smoothed and

painted red.

The changes in the other wing of the building included

the remodeling of the east wall and connecting it closer

with the facilities in the outer bailey. An entrance open-

ing was pierced at ground level. It was connected with

Original up to the level of their arch abutments.

Similar openings and their frames were known in the townhouses

in Świdnica.

The date of the construction of the manor house was put on the

gate portal.

Zamek Niesytno w Płoninie /Niesytno Castle in Płonina 15

the gallery on the curtain wall of the outer bailey through

a new external stairway. Above the pierced opening

a large section of the wall was replaced and a window was

built there – which in the following stage was converted

into an entrance opening. The room on the upper level

was separated from the circulation open space by a frame

construction wall. A stove with tiles richly decorated with

Renaissance motifs was built by that wall.

Conclusion

In the late post-medieval period the upper castle was

gradually losing its signiﬁ cance to the advantage of a Re-

naissance palace located right next to it which provided

full accommodation and was representative. In the illus-

tration by F.B. Wernher from the middle of the 18

cen-

tury the castle building still has a roof but its graphite

color as well as the shape of the dormers suggest that

in the post-medieval period the roof was covered with

slates. In the 18

century, the octagonal tower with the

salient angle was certainly no longer inhabited and its roof

was in ruins.

Niesytno has not been included in the group of rock

castles in the Polish part of the Sudety Mountains repre-

sented only by two strongholds – Bolczów in the Rudawy

Janowickie Mountains and Sokolec on Krzyżna Hill

Rock castles intuitively include castles erected on evident

rock formations which were used as natural defenses and

other defensive works. The living quarters could be partly

carved in rocks and partly completed with walls made of

wood or masonry. The use of natural or artiﬁ cially ﬂ at-

tened rocky terraces as well as raising the main entrance

at least a few meters above the level of the foot of the hill

top was an important feature of the “rocky” character of

the castle. The oldest part of the castle in Płonina seems

to meet both criteria as the outer bailey from the stage

of the “rock castle” was located on an artiﬁ cially ﬂ at-

tened area and its entrance through the gate in the south

wall was a few meters above the easily accessible part

of the slope of Wilczek Hill. During the next stages the

rocks were also used as foundations, walls and even some

vaulting sections. Niesytno featured elaborate defensive

works and residential facilities on a relatively small area.

At ﬁ rst the castle’s defenses were its main features and

that is why it is difﬁ cult to rule out the possibility that

originally the castle served primarily as a watchtower.

The lack of written accounts which would regard that pe-

riod does not disqualify the attribution of the rock castle

to one of the dukes because there are many strongholds

in Silesia such as Marczów, Pieszyce, Płoszczyna, Rataj

[2, p. 155] with many original fragments which are not

mentioned in old regests

. The problem, however, is that

so far it has not been subject to archeological research of

the castle [14].

[2, p. 27], [7, pp. 45–46 and 219–220].

Most probably it should be attributed to Duke Bolko I who in the

1290

, in the face of upcoming conflict with Bohemia, intensively forti-

fied the south borderland of the Duchy of Świdnica-Jawor.

puszczalnej kuchni zachował się fragment posadz ki poło-

żonej nad sklepieniem parteru w postaci grubej warstwy

zaprawy wapiennej z dodatkiem sprosz kowa nej cegły,

starannie zagładzonej i zabarwionej na czerwono.

Zmiany dokonane w drugim skrzydle domu wiązały się

z przeróbkami ściany wschodniej i ściślejszym powiąza-

niem go z dziedzińcem gospodarczym zamku dolnego. Na

poziomie parteru został przebity otwór wejściowy. Był on

skomunikowany z gankiem na murze obwodowym dol-

nego dziedzińca za pomocą nowych schodów zewnętrz-

nych. Powyżej przebitego otworu wymieniono rozległy

płat ściany, w którym uformowano okno, w kolejnej fa-

zie przekształcone na otwór wejściowy. Sala na piętrze

została wydzielona z otwartej przestrzeni komunikacyj-

nej ścianką w konstrukcji ryglowej. Przy niej zbudowa-

no piec z kaﬂ i płytowych ozdobiony bogatymi renesanso-

wymi motywami.

Zakończenie

W późnym okresie nowożytnym górny zamek stopnio-

wo tracił na znaczeniu na rzecz położonego tuż obok re-

nesansowego pałacu, który w pełni zaspokajał potrzeby

mieszkalne i reprezentacyjne. Na graﬁ ce F.B. Wern hera

z połowy XVIII w. dom zamkowy został jeszcze uka-

zany pod dachem, lecz graﬁ towy kolor połaci dacho-

wych i kształt lukarn stwarzają sugestię, że w okresie

no wożytnym dach został pokryty łupkiem. W XVIII w.

ośmioboczna wieża z ostrzem z pewnością nie była już

zamieszki wana, a jej przekrycie pozostawało w stanie za-

awansowanej ruiny.

Niesytno nie było jak dotąd zaliczane do grupy skal-

nych zamków z terenu polskiej części Sudetów, reprezen-

towanej jedynie przez dwie warownie – Bolczów w Ruda-

wach Janowickich i Sokolec na Krzyżnej Górze

. Przez

skalne zamki intuicyjnie rozumie się zamki wzniesione

na wyraźnych formacjach skalnych, które wykorzystywa-

no jako naturalne obwarowania i inne szykany obronne.

Pomieszczenia mieszkalne mogły być częściowo zagłę-

biane w skałach, a częściowo uzupełniane przez ściany

drewniane lub murowane. Ważnymi wyróżnikami „skal-

ności” było wykorzystywanie tarasów skalnych, natural-

nych lub sztucznie spłaszczonych i wyniesienie głównego

wejścia co najmniej kilka metrów ponad poziom podnóża

zagospodarowywanego masywu. Najstarsza część zamku

w Płoninie wydaje się spełniać oba te kryteria, gdyż dolny

dziedziniec z fazy skalnego zamku został umiejscowio-

ny na sztucznie spłaszczonym tarasie, a wejście doń przez

bramę w murze południowym było wyniesione o kil ka

metrów ponad łatwo dostępną część zbocza góry Wil czek.

Także w następnych fazach skały były wykorzystywane

jako elementy fundamentowania, ścian, a nawet pew-

nych partii sklepiennych. W Niesytnie skupiono na sto-

sunkowo niewielkiej powierzchni bogaty program obron-

ny i mieszkalny. Najpierw zdecydowanie przeważał ten

pierwszy, dlatego trudno wykluczyć, że w początkowej

fazie funkcjonowania zamek spełniał przede wszystkim

[2, s. 27], [7, s. 45–46 i 219–220].

16 Małgorzata Chorowska, Piotr Błoniewski

funkcję strażnicy. Brak źródeł pisanych, które by można

odnieść do tego okresu, nie dyskwaliﬁ kuje atrybucji skal-

nego zamku któremuś z książąt, ponieważ istnieje bardzo

wiele śląskich warowni, jak Marczów, Pieszyce, Płosz-

czyna, Rataj [2, s. 155], zachowanych w pokaźnych śla-

dach materialnych, lecz nieobecnych na kartach rege-

stów

. Problem jednak w tym, że tak wczesny materiał

nie pojawił się jak dotąd w badaniach archeologicznych

zamku [14].

Również w późniejszym okresie Niesytno, jak więk-

szość zamków skalnych z terenu Czech, Francji i Nie-

miec, było wyposażone w szereg szykan obronnych.

Droga do głównej bramy wiodła pod półcylindryczną

basztą ﬂ ankującą, strzelnicą, machikułem i hurdycją na

ostrzu donżonu. Dostęp do dziedzińca blokowała jeszcze

jedna brama zapierana ryglem, a dostęp do wieży miesz-

kalnej – szyja bramna i ganek bojowy na jej trzeciej kon-

dygnacji. Jednakże rozbudowany program mieszkalny

zamku, który zdołano wyposażyć w dwie kondygnacje

ciepłych izb, piece, a w ostatniej fazie także wewnętrzną

kuchnię, każe traktować go przede wszystkim jako pry-

watną siedzibę rycerską. Wprawdzie w XV w. przekształ-

ciła się ona w gniazdo rycerzy rabusiów, lecz zjawisko to

także było typowe dla historii wielu innych skalnych zam-

ków Europy [6, s. 42].

Najbardziej prawdopodobna byłaby atrybucja księciu Bolku I,

który w latach 90. XIII w., w obliczu zbliżającego się konfliktu

z Czechami, intensywnie fortyfikował południowe rubieże księstwa

świdnicko-jaworskiego.

Bibliografia/References

[1] Chorowska M., Rezydencje średniowieczne na Śląsku. Zamki, pała-

ce, wieże mieszkalne, Oﬁ cyna Wydawnicza Politechniki Wrocław-

skiej, Wrocław 2003.

[2] Chorowska M., Dudziak T., Jaworski K., Kwaśniewski A., Zamki

i dwory obronne w Sudetach, t. 2: Księstwo jaworskie, I-BiS, Wroc-

ław [b.r.w.].

[3] Croon G., Die Landständige Verfassung von Schwiednitz – Jauer.

Zur Geschichte des Ständeswessens in Schlesien, G. Croon, CDS,

Bd. 27, Breslau 1912.

[4] Czerner O., Zamek w Bolkowie, jako jeden z przykładów grupy

śred niowiecznych założeń obronnych z wieżą z ostrzem, [w:] Roz-

prawy Komisji Historii Sztuki, t. 3: Prace Komisji Historii Sztuki,

Wroc ław 1963, 133–197.

[5] v. Czettritz u. Neuhaus H., Geschichte des Geschlechts von Czettritz

und Neuhaus, Bd. 1, Görlitz 1907, Bd. 2, Görlitz 1911.

[6] Fišera Z., Skalnĭ hrady na francouzsko-německém pomezi, Dějiny

staveb, Plzeň 2001, 42–46.

[7] Fišera Z., Skalnĭ hrady zemĭ koruny české, Nakladatelstvi LIBRI,

Praha 2004.

[8] Graniczny J., Rycerstwo księstw jaworskiego i świdnickiego w la-

tach 1274–1364, [w:] M. Boguszewicz i wsp. (red.), Człowiek i śro-

dowisko w Sudetach, Wydawnictwo i Drukarnia KORAB, Wrocław

2000, 169–209.

[9] Guerquin B., Zamki śląskie, Wydawnictwo Budownictwo i Ar chi-

tektura, Warszawa 1957.

[10] Henel N., Silesiographia renovata, Bd. 8, Breslau, Leipzig 1704.

[11] Jurek T., Obce rycerstwo na Śląsku do połowy XIV w., Wydawnictwo

Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Poznań 1998.

[12] Menclová D., České hrady, t. 1, ODEON Nakladatelstvi Krásné

Literatury a Uměni, Praha 1976.

[13]

Müller K.A., Vaterläldische Bilder in einer Geschichte und Be schrei-

bung der alten Burgfesten und Ritterschlösser Schlesiens (beider

Antheile), so wie der Grafschaft Glatz, Glogau 1837, 501–503.

[14] Olszacki T., Sprawozdanie z badań architektoniczno-archeo lo-

gicznych zamku Niesytno w Płoninie, gm. Bolków, woj. dolnośląskie,

Łódź 2011 [mpis w archiwum Wojewódzkiego Konserwatora Za-

byt ków, Delegatura w Legnicy].

[15] Reichhalter G., „Blockwerkkammern” des 13. Bis 15. Jahrhunderts

aus österreichischen Burgen, „Archäologie Österreichs spezial”

2006, No. 2, 179–192.

[16] Regesty śląskie, t. 1–5, W. Korta (red.), Wrocław 1975–1992.

[17] Rochowicz M., Studium historyczno-architektoniczne zamku w Pło -

ninie, Wrocław 1991 [mpis w archiwum Wojewódzkiego Konser-

wa tora Zabytków, Delegatura w Legnicy].

[18] Schaetzke V., Schlesische Burgen und Schlösser (Iser-Reisen-

Waldenburger-Gebirge und Vorberge), Schweidnitz 1927.

Also later Niesytno – just like most rock castles in Bo-

hemia, France, and Germany – had many defensive works.

The way to the main gate led by a semicylindrical ﬂ anking

tower, below a loophole, machicolation and hoarding on

the beaked projection of the keep. The access to the bailey

was protected by one more gate with a bolted door, and

the access to the hall keep – by a gateway and

a defensive

gallery on its third level. However, the extended residential

program of the castle, with tw

o warm halls on two levels,

ﬁ replaces and an internal kitchen buil

t in the

last stage,

strongly indicates that it was primarily used as a aprivate

residence for knights. Although in the 15

century it was

turned into a den of robber knights, it was also typical of

many other rock castles in Europe [6, p. 42].

Translated by

Tadeusz Szałamacha

Zamek Niesytno w Płoninie /Niesytno Castle in Płonina 17

Streszczenie

Najstarszą fazę zamku Niesytno w Płoninie, hipotetycznie datowaną na XIV–XV w., można określić mianem skalnego zamku. Było to nieregularne

założenie złożone z dwóch członów. Górny zajmował wierzchołek rozległego skalnego wypiętrzenia i zamknięty był murem o esowatym przebie-

gu, rozpiętym pomiędzy dwiema skałami. To tam znajdowała się jego część mieszkalna. Dolny człon obejmował dziedziniec o nerkowatym planie,

otoczony murem obronnym, położony około 10 m poniżej. Po stronie wschodniej mur dolnego członu wspinał się na drugą kulminację skalną i za-

kręcał na północny zachód, tworząc na niej zaoblenie w typie baszty łupinowej. Był to aktywny element obronny, który strzegł jedynego wejścia na

zamek. Prowadziło ono drewnianym pomostem, pokonując wpierw kilkanaś

cie metrów różnicy poziomu terenu, a na końcu próg o wysokości 4 m.

Obok pierwotnej bramy odkryto też relikty szczelinowego otworu strzelniczego.

Unikatowym w skali Polski elementem II fazy zamku w Płoninie, datowanej na XV w., jest ośmioboczna, mieszkalna wieża z ostrzem, kryjąca

w swym wnętrzu dwie kondygnacje ciepłych izb. Stanęła ona na kulminacji skalnego zamku i zajęła cały jego górny człon. Poniżej wieży, po

stronie zachodniej i północno-zachodniej, powstał cały system murów zabezpieczających dojście do niej, w tym mur płaszczowy, szyja bramna i ob-

warowania dolnego dziedzińca, który został dwukrotnie powiększony w stosunku do dziedzińca z I fazy. Ostrze wieży skierowano na wschód, chro-

niąc pierwotne wejście do zamku. Wieżę obiegały dwa drewniane ganki bojowe (hurdycje). Jeden znajdował się na trzeciej kondygnacji, co odpowia-

dało poziomowi dolnej ciepłej izby i obiegał ją z trzech stron – od południa, zachodu i północy. Po stronie południowej rozszerzał się mocno, wcho-

dząc na niewielkie, wieloboczne plateau. Górna hurdycja znajdowała się na poziomie szóstej kondygnacji i by

ła nadwieszona nad ostrzem wieży.

Wejście do dolnej ciepłej izby, ujęte półkolistym, kamiennym portalem, zlokalizowane było nad najbardziej stromą częścią góry zamkowej i dostęp-

ne z poziomu dolnego ganku. Kamienne ściany obu izb były we wnętrzu obłożone drewnianymi balami, co zapewniało dobrą izolacyjność termicz-

ną. Także strop nad górną izbą miał pułap zbudowany z pełnych bali.

W kolejnej rozbudowie zamku wzniesiono dwuskrzydłowy budynek bramny, który zapewnił lepszą obronność i poprawił warunki bytowe załogi.

Przełom XV i XVI w. przyniósł znaczną rozbudowę mieszkalnej tkanki na zamku. Stary donżon przestał wystarczać do wygodnego zamieszkiwa-

nia. Do budynku bramnego dostawiono duże, trójkondygnacyjne skrzydło boczne. Było ono oparte na wschodnim odcinku muru obronnego, a także

na północnym zakolu tego muru. Pomimo budowy w 1545 r. renesansowego dworu na terenie dolnego zamku stary dom zamkowy był nadal inten-

sywnie używany, o czym świadczy wbudowanie weń pieców kaﬂ owych i kuchni. W późnym okresie nowożytnym górny zamek stopniowo tracił na

znaczeniu na rzecz położonego tuż obok renesansowego pałacu, który w pełni zaspokajał potrzeby mieszkalne i reprezentacyjne. W XVIII w. ośmio-

boczna wieża z ostrzem z pewnością nie była już zamieszkiwana, a jej przekrycie pozostawało w stanie zaawansowanej ruiny.

Słowa kluczowe: zamek, wieża mieszkalna, ciepła izba

Abstract

The oldest phase of the castle Niesytno in Płonina, dated hypothetically at the 14

–15

century can be named the rocky castle. Its lay out was

irregular and composed of two parts. The upper part occupied the summit of a large rocky hill and was closed with a stony wall of an S shape,

stretching between two rocks. There, its living area was found. The lower part was situated approximately 10 m below. It consisted of a bailey of

a kidney shaped plan surrounded by a fortified wall. The east wall of the lower section climbed onto another rock peak and turning north-west formed

a kind of a flanking tower there, of a shell type. This was an active defensive element, which guarded the only entrance to the castle. There was

a wooden bridge on its way, surmounting the first dozen meters difference at ground level, and a threshold with the height of 4 m at the end. Next

to the original gate there were also relics of a loophole.

The unique part of the second phase of the castle Niesytno in Płonina, which can be dated to the 15

century was an octagonal dwelling tower with

a sharp edge. This tower is really outstanding in Poland because of the remains of two storeys of the so called warm halls. The tower stood on the

peak of the rocky castle and took its entire upper part. Below the tower, on its north and north-west side, a whole system of fortifications was built

to protect the access to it, including the encircling wall (mantle type), the bottleneck gate and fortifications encircling the lower bailey which was

increased twice in relation to the court yard, from phase 1. The sharp ridge of the tower was turned towards the east to protect the original entrance

to the castle. The defensive system of the tower consisted of two covered battle galleries. One was located on the 3

storey which corresponded to

the level of the lower warm hall and surrounded the tower from three sides – south, west and north. In the south. On the south side it expanded

strongly into a small polygonal plateau. The upper parapet walk (the hoarding) was situated on the 6

storey and overhung the edge of the tower.

The entrance to the lower warm hall was embraced by a stone portal and was located over the most steep part of the castle mountain and could be

reached from the lower gallery. Stone walls of both chambers were originally covered with wooden logs which ensured a good thermal isolation.

Also, the upper chamber ceiling was made of full wooden logs.

The castle was enlarged by a new double wing gate building which provided a better defense and improved the living conditions of the crew. The

turn of the 15

and 16

centuries brought a significant expansion of the residential area of the castle. The old tower was no longer good enough for

comfortable living. A new, large, three storey side wing was added to the gate house. It was supported by the east part of the defensive wall and also

by the north curve of this wall. Despite the construction of a Renaissance mansion in 1545 in the lower castle bailey, the old medieval house was

still used intensively, as was evidenced by incorporating tiled stoves and a kitchen. In the 17

century the octagonal tower gradually lost importance

as compared to the Renaissance mansion which fully satisfied the residential and representational need. In the 18

century the octagonal tower was

probably no longer inhabited as its roofing was in a state of advanced ruin.

Key words: castle, dwelling tower, warm hall

18 Małgorzata Chorowska, Piotr Błoniewski

Rys. Anna Przybył

Drawn by Anna Przybył