Zegary słoneczne kościoła pw. Wniebowzięcia Najświętszej Panny Marii w Gdańsku

Tomasz Jażdżewski, Aleksander Piwek

doi:10.5277/arc180401

Streszczenie

Artykuł przedstawia najnowsze ustalenia na temat formy, funkcji i historii zegarów słonecznych kościoła Mariackiego w Gdańsku. Omawiane zegary znajdują się na ścianie południowej transeptu kościoła. Po stronie zachodniej okna zachodniego, przy krawędzi ściany znajduje się zegar, którego autorstwo przypisywane jest Lorenzo Zachau. Miał on powstać w 1533 r. Tarcza zegara rozdzielona jest poziomą linią na dwie części. W górnej zawarto gwiazdy i słońce z metalową wskazówką (polos). Dolna część ma podziały oznaczające godziny i półgodziny oraz cyfry i liczby. Badania prowadzone w związku z trwającymi pracami konserwatorskimi wykazały, że dotychczasowe nieregularne tynki na wschód od tego zegara, po lewej stronie centralnego okna, są reliktami drugiego zegara słonecznego. Jego tarczę wyznaczają dodatkowo nasieki na cegłach, a w górnej partii znaleziono otwór, w którym był osadzony polos. Umieszczony był pod rynną i spadająca woda spowodowała jego zniszczenie, porzucenie miejsca i zmianę lokalizacji (przy krawędzi). Z tych okoliczności można wnioskować o czasie powstania tego reliktu zegara. Prawdopodobnie zegar ten został wykonany w 2. połowie XV w. Byłby to najstarszy zegar słoneczny w Gdańsku. Wartość dwóch zegarów słonecznych na kościele Mariackim wynika z czasu ich powstania i z wyjątkowej formy.

Słowa kluczowe:
zegar-słoneczny
kościół-mariacki
gdańsk

Podgląd pełnego artykułu jest możliwy wyłącznie na większych ekranach.

2018

4(56)

DOI: 10.5277/arc180401

Tomasz Jażdżewski*, Aleksander Piwek*

Zegary słoneczne kościoła

pw. Wniebowzięcia Najświętszej Panny Marii w Gdańsku

Sundials of St Mary’s Church in Gdańsk

Wprowadzenie

Wzniesiony etapami (w obecnym kształcie w latach

1379–1498) średniowieczny kościół Wniebowzięcia Naj

święt szej Panny Marii w Gdańsku wyposażony jest nie

tylko w sprzęty sakralne, zbiór mebli, ale także cenne ze

gary

historyczne. Należą do nich instrumenty mechanicz

ne, takie jak zegar astronomiczny oraz zegar groblowy.

Pierwszy z nich stoi w północnej części transeptu i pocho

dzi z lat 1464–1470 [1, s. 97], drugi zaś w 1637 r. został

umieszczony na szczycie północnej części transeptu [1,

s. 82]. Typ wertykalnego zegara słonecznego reprezentuje

instrument na ścianie południowej części południowej

transeptu w partii zachodniej. Znajdujące się na wschód

od niego tynki uważano dotąd za pozostałości bliżej nie

znanych dekoracji. Wyniki badań architektonicznych pro

wadzonych podczas ostatnich prac konserwatorskich

(2018) pokazały, że tynki te miały inne znaczenie – były

pozostałością zegara ściennego (wschodniego) i to zwią

zanego z nieopodal zachowanym (zachodnim). Tak więc

dotychczasowy zachodni zegar nie był jedynym na tej

ścianie kościoła. Zespół ten jest najstarszy, jaki dotąd zo

stał rozpoznany w Gdańsku.

Zegar zachodni

Na ścianie południowej transeptu kościoła znajduje się

kolorowy zegar słoneczny umieszczony między skosem

Introduction

Erected in stages (in its present form in the years 1379–

1498), the medieval church of the Assumption of the

Blessed Virgin Mary in Gdańsk is equipped not only with

sacral furnishings, a collection of furniture, but also with

valuable historical clocks. These include mechanical in

struments such as an astronomical clock and a dike clock

(Zegar Groblowy). The first one is located in the northern

part of the transept and comes from 1464–1470 [1, p. 97],

while the other one was placed on the top of the northern

transept in 1637 [1, p. 82]. The type of vertical sundial is

represented by the instrument on the southern wall of the

transept in the western part. So far the plasters located

east of it were thought to have been the remains of some

unknown decorations. The results of architectural re

search conducted during the last conservation works

(2018) showed that these plasters had a different meaning

– they were the remnants of the wall clock (eastern) which

was connected with the nearby preserved (western) one.

Hence the current western clock was not the only one on

this church wall. This complex is the oldest one that has

been discovered in Gdańsk so far.

Western clock

On the southern wall of the church transept there is

a colourful sundial located between the slant of the wall

closing its front surface and the western window (Fig. 1).

Partially it is located in a part that includes a western

staircase, slightly covering one of its windows. The clock

face starts 13.3 m above the ground. Its dimensions are

* Wydział Architektury Politechniki Gdańskiej/Faculty of Ar chi

tecture, Gdańsk University of Technology.

4 Tomasz Jażdżewski, Aleksander Piwek

ściany zamykającym jej czołową powierzchnię a oknem

zachodnim (il. 1). Częściowo mieści się więc w partii

obejmującej zachodnią klatkę schodową, w niewielkim

stopniu przysłaniając jedno z jej okienek. Tarcza zegara

rozpoczyna się 13,3 m nad terenem. Jej wymiary wynoszą

około 3,1 × 3,1 m. Pokryta jest ona malowidłem (il. 2).

Jego treść mieści się w dwóch częściach wydzielonych po

ziomą złotą linią. Górna na niebieskim tle zawiera pośrod

ku złote słońce z promieniami, a po jego dwóch stronach

– po trzy także złote sześcioramienne gwiazdy. Po środku

wyobrażenia słońca osadzono pod kątem wska zów kę (po

los), której cień jest pomocny do odczytania godziny. Dol

na część ma nieco zniekształcony półkolisty czarny pas

obwiedziony złotymi liniami. Wewnątrz niego rzymskimi

cyframi oznaczono kolejno godziny: IX, X, XI, XII (po

stronie zachodniej), I (w środku), a także II, III, IV, V (po

stronie wschodniej). Pole między tym pasem a poziomą

linią wydzielającą dwie części ma barwę rozbielonej sepii

i zawiera długie oraz krótkie skośne linie. Pierwsze z nich

wyznaczają godziny, drugie zaś – półgodziny. Kąt po chy

lenia linii wynika z kierunku ich zbiegu (w górnej części

niewidocznego) do miejsca osadzenia polosa. Dolna część

tarczy poza obrębem półkola ma kolor sepii. W dolnym

about 3.1 × 3.1 m. It is covered with a painting (Fig. 2). Its

content constitutes two parts separated by a horizontal

golden line. The upper one against a blue background

contains a golden sun with rays in the middle, and on its

two sides – three also golden sixpointed stars. In the

middle of the image of the sun, a hand (polos) is placed at

an angle, the shadow of which is helpful for indicating the

time. The lower part has a slightly distorted semicircular

black belt surrounded by golden lines. Inside the belt,

Roman numerals indicate the following times: IX, X, XI,

XII (on the western side), I (in the middle), and II, III, IV,

V (on the eastern side). The area between this belt and the

horizontal line separating the two parts has a whitish sepia

colour and contains long and short oblique lines. The first

of these show hours, while the other ones – half hours.

The angle of inclination of the lines results from the direc

tion of their convergence (which in the upper part is invis

ible) to the place where the polos is set. The colour of the

lower part of the face, outside the semicircle, is sepia. In

the lower part there is an inscription – commemorating

1990 renovation and its sponsor

: RENOVATUM A.D.

MCMXC FUNDATOR H.L. FAUTH.

Hans Lothar Fauth (1928–2012) was the sponsor; he was a coun

cilman of Lubeck, honorary citizen of Gdańsk (he was awarded this title

on March 8, 1994) [2].

Il. 1. Frag ment ściany południowej transep tu kościoła Mariackiego

w Gdańsku z zegarem słonecznym

(fot. A. Piwek, 2018)

Fig. 1. The fragment of the southern wall of the transept of St Mary’s

Church in Gdańsk with the sundial

(photo by A. Piwek, 2018)

Il. 2. Zachowany zegar słoneczny (zachodni) na ścianie południowej

transeptu kościoła Mariackiego w Gdańsku (fot. A. Piwek, 2018)

Fig. 2. The preserved sundial (western) on the southern wall of the

transept of St Mary’s Church in Gdańsk (photo by A. Piwek, 2018)

Zegary słoneczne kościoła pw. Wniebowzięcia Najświętszej Panny Marii w Gdańsku /Sundials of St Mary’s Church in Gdańsk 5

skraju znalazł się – upamiętniający renowację z 1990 r. oraz

jej sponsora

– napis: RENOVATUM A.D. MCMXC

FUNDATOR H.L. FAUTH.

Zegar miał namalować Lorenzo Zachau w 1533 r.

[3,

s. 480] w technice kazeiny wapiennej na cienkim podłożu

wapiennopiaskowym. Jak się przypuszcza, był on auto

rem nowej powłoki malarskiej (powtarzającej starszą),

jednakże z pominięciem wykresu linii związanych z po

działem godzinowym

[4, s. 80], [5, s. 207]. Ponad tarczą

zegarową znajduje się szerszy od niej daszek chroniący ją

w pewnym stopniu przed zamakaniem. Podział tarczy ze

garowej na dwie części ma zapewne przedstawiać dwie

różne przestrzenie: niebiańską z usianymi gwiazdami

oraz ziemską związaną z podziałami godzinowymi. Ta

wersja ma swoje odniesienie także w użyciu dominują

cych barw w obydwu tych fragmentach: niebieskiego i se

pii. Można też znaleźć podobieństwo do zegara astrono

micznego stojącego we wnętrzu kościoła. Instrument ów

wzniósł Hans Düringer (Doringer) z Torunia w latach

1464–1471 [6, s. 9, 10]. Składał się z trzech części: kalen

darzowej, pla netarium i teatru figur

. Dwie pierwsze

w znacznym uproszczeniu można odnaleźć w koncepcji

zegara ściennego, zaś trzecia ze względu na technologię

wykonania musiała zostać pominięta. Zegar przestał dzia

łać po 1553 r. [4, s. 38].

Z ikonografii kościoła wiadomo, że zachodni zegar sło

neczny w 2. połowie XIX w. nie był zbyt czytelny (il. 3).

Jego stan się pogarszał, aż w końcu XX w. zatarła się

w znacznym stopniu czytelność malowidła. Przyczyny

uszkodzenia upatruje się m.in. w odpadnięciu daszka nad

zegarem. Z tego powodu w 1990 r. przystąpiono do kon

serwacji

. Zapewne wówczas też powstały nieregularno

ści w połkolu

Do czasu obecnie trwających prac budowlanokonser

watorskich przy elewacjach kościoła Mariackiego w Gdań

sku opisany powyżej zegar słoneczny uznawany był za

jedyny, jaki powstał na tym obiekcie. Dziś wiedza ta musi

być uzupełniona o najnowsze ustalenia.

Zegar wschodni

Na tej samej ścianie południowej transeptu, między

oknem środkowym a oknem zachodnim, na wysokości

11,5 m od poziomu terenu rozpoczynają się fragmenty

tynków tworzących pionowe pasy o nieregularnym obry

sie (il. 1). Jedynie domknięcia górne i dolne wykazują

Wsparcia udzielił Hans Lothar Fauth (1928–2012), który był

radnym Lubeki, honorowym obywatelem Gdańska (tytuł nadano mu

8 III 1994) [2].

Według F. Mamuszki nazwisko malarza zostało przedstawione

jako Zechau [3].

W świetle omówionych wyników badań pogląd ten obecnie

wydaje się mało przekonujący, ponieważ ta informacja może dotyczyć

zegara wschodniego.

Dokładny opis tych części sporządził A. Januszajtis [6, s. 32–53].

Prace konserwatorskie przy zegarze wykonał konserwator malar

stwa A. Paczesny [7].

Na pochodzących z XIX w. fotografiach ściany południowej

kościoła zegar ten ma regularny czarny pas półkolisty. Podobne przed

stawienie zawiera także inwentaryzacja wykonana w 1929 [8, Tafel III].

The clock was painted by Lorenzo Zachau

in 1533 [3,

p. 480] in the lime casein technique on a thin limestone

and sand substrate. It is assumed that he was the author of

a new paint coating (repeating the older one), however,

omitting the graph of lines related to the hourly division

[4, p. 80], [5, p. 207]. Above the clock dial we can see

a wider visor (small roof) that protects it to a certain de

gree from being drenched. The division of the clock face

into two parts is probably to represent two different spac

es:, i.e. the heavenly one with strewn stars and the earthly

space associated with the hour divisions. This version

also has its reference in the use of dominant colours in

both of these fragments: blue and sepia. We can also find

a similarity to the astronomical clock standing inside the

church. The instrument was built by Hans Düringer

(Doringer) from Toruń in the years 1464–1471 [6, pp. 9,

10]. It consisted of three parts: a calendar, a planetarium

and a theatre of figures

. The first two can be found in

a great simplification in the concept of a wall clock, while

the third one must have been omitted due to the technol

ogy of performance. The clock stopped working after

1553 [4, p. 38].

It is known from the church’s iconography that the

western sundial in the 2

half of the 19

century was

very hard to read the time from (Fig. 3). Its condition

According to F. Mamuszka the painter’s surname was spelt as

Zechau [3].

In the light of the presented research results this belief seems

unconvincing because this information may be with reference to the

eastern clock.

An exact description of these parts is given by A. Januszajtis [6,

pp. 32–53].

Il. 3. Ściana południowa transeptu kościoła Mariackiego w Gdańsku.

Widok z około 1885 r.

(źrodło: Biblioteka Gdańska PAN, sygn. Alf IV/20/21)

Fig. 3. The southern wall of the transept of St Mary’s Church in Gdańsk.

View from about 1885

(source: Biblioteka Gdańska PAN, sign. Alf IV/20/21)

6 Tomasz Jażdżewski, Aleksander Piwek

regularność. Tynki mają grubość 1–1,5 cm. Ich po

wierzchnia ma kolor jasnoniebieski. W górnym wschod 

nim narożniku znalazł się bardzo mały fragment barwy

cynobru. Interpretuje się go jako przypadkowe niewielkie

maźnięcie powstałe obecnie lub w trakcie wcześniejszych

prac. Na zachowanym tynku brakuje pomocniczych

wgłębień, jakie często wykonywano w przypadku zamia

ru sporządzenia precyzyjnego rysunku. Dokładne przeba

danie najbliższej okolicy tynku wykazało, że jest ona pokry

ta nasiekami (il. 4). Mają one długość najczęściej 2–3 cm

i głębokość dochodzącą do 0,7 cm. Wraz ze wspomnianym

tynkiem tworzą prostokąt o wymiarach 260 × 243 cm.

Stwierdzone w jego obrębie (w miejscach pozbawionych

tynków) nasieki są technologiczną pozostałością zwięk

szenia przyczepności tynku do ściany, a tym samym jego

trwałości. Otaczające opisane ślady fragmenty ściany są

pozbawione zarówno tynku, jak i nasieków. Znalezione

elementy jednoznacznie wskazują na pozo stałości tynko

wej tarczy zegara słonecznego i przygoto

wanego dla niej

podłoża. W połowie szerokości tak wyznaczonej figury,

w odległości 44 cm od górnej jej krawędzi

w dół, między

worsened, until at the end of the 20

century, it was hard

ly possible to read the time from the painting at all. The

causes of the damage can be attributed, inter alia, to the

fact that the visor above the clock fell off. For that reason,

in 1990 the conservation works on the clock began

Perhaps it was then that some irregularities in the semi

circle appeared

Until the construction and conservation works that are

currently underway at the facades of St Mary’s Church in

Gdańsk, the above described sundial was considered the

only one that existed on this architectural object. Today, this

knowledge must be supplemented with the latest findings.

Eastern clock

On the same wall of the southern transept, between the

central window and the western window, at a height of

11.5 m from the ground level, fragments of plasters form

ing vertical irregularly shaped strips begin (Fig. 1). Only

upper and lower closures show regularity. Plasters are 1.0

to 1.5 cm thick. Their surface is light blue. In the upper

eastern corner a very small fragment of cinnabar colour

Conservation works on the clock were done by painting restorer

A. Paczesny [7].

On the 19

century photos of southern wall of the church, the

clock has a regular black semicircular belt. A similar presentation also

includes an inventory made in 1929 [8, Tafel III].

Il. 4. Fragmenty zachowanego tynku i nasieki na cegłach

na ścianie południowej transeptu kościoła Mariackiego w Gdańsku

– relikty po zegarze słonecznym wschodnim przy środkowym oknie

(fot. A. Piwek, 2018)

Fig. 4. The fragments of preserved plaster and dents

on the southern wall of the transept of St Mary’s Church in Gdańsk

– relics of the eastern sundial near to central window

(photo by A. Piwek, 2018)

Il. 5. Otwór po metalowej wskazówce (polosie)

na ścianie południowej transeptu kościoła Mariackiego w Gdańsku

(fot. T. Jażdżewski, 2018)

Fig. 5. The hole for the metal bar (polos)

found on the southern wall of the transept of St Mary’s Church in Gdańsk

(photo by T. Jażdżewski, 2018)

Zegary słoneczne kościoła pw. Wniebowzięcia Najświętszej Panny Marii w Gdańsku /Sundials of St Mary’s Church in Gdańsk 7

pionową a poziomą spoiną odkryto wy pełnione zaprawą

wgłębienie o średnicy około 4 cm. Po jej usunięciu ujaw

nił się otwór głębokości 15 cm o przebiegu skośnym

względem powierzchni ściany, wznoszącym się w głąb

muru. Kąt jego pochylenia wynosi 35–40º. Ślad ten inter

pretuje się jako miejsce zamocowania polosa, zaś kąt

przebiegu otworu – jego pochylenie względem płaszczy

zny tarczy (il. 5, 6). Zgodnie z zasadą konstrukcji zegara

słonecznego jego wskazówka musi być równoległa do osi

obrotów Ziemi; leżeć w płaszczyźnie miejscowego połu

dnika [9, s. 6]. Właściwość ta przekłada się na wzór:

90º – ȹ (wielkość szerokości geograficznej). Dla kościoła

Mariackiego w Gdańsku wielkość ȹ wynosi 54º20'59''N,

co w przybliżeniu daje kąt pochylenia polo sa równy

35º40', a więc mieszczący się w da nych po zys kanych

empirycznie. Aby wskazówka zegara słonecznego za 

pew niała trwałe i dokładne określenie czasu, powinna

mieć dodatkowe podparcie. Jedno znacz nych śladów po

nim jednak nie udało się odnaleźć. Pozwala to wniosko

wać, iż miejsce jego osadzenia mogło znajdować się

około 30 cm niżej, gdyż nigdzie nie ma odpowiednich

was found. It is interpreted as an accidental slight dab

which was made now or in the course of some earlier

works. On the preserved plaster there are no auxiliary

cavities, which were often made in the event of intending

to prepare a precise drawing. A thorough examination of

the nearest plaster area showed that it is covered with key

ing traces (Fig. 4). Their length is usually 2–3 cm with

a depth of up to 0.7 cm. Together with the aforementioned

plaster, they form a rectangle measuring 260 × 243 cm.

The keying traces found in its area (in the places without

plasters) are a technological remnant of increasing adhe

sion of the plaster to the wall, and thus its durability. The

fragments of the walls surrounding the described traces

are free of both plaster and keying traces. The elements

found clearly indicate the remains of the plaster sundial

face and the substrate prepared for it. Halfway through the

width of the figure determined in this way, at a distance of

44 cm from its upper edge downwards, between the ver

tical and horizontal joint, a cavity with a diameter of

approximately 4 cm and filled with mortar was discov

ered. After its removal, a 15 cm deep opening with an

Il. 6. Relikty zegara wschodniego

przy środkowym oknie

na ścianie południowej transeptu

kościoła Mariackiego w Gdańsku

(rys. T. Jażdżewski)

Fig. 6. The relics of eastern

sundial on the southern wall

of the transept of

St Mary’s Church in Gdańsk

(by T. Jażdżewski, 2018)

zasięg zachowanego tynku/range of preserved plaster

zasięg cegieł z nasiekami /range of dents on bricks

Objaśnienia/Explanations

Gdańsk, Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Panny Marii,

transept elewacja południowa, wschodni zegar słoneczny, inwentaryzacja, skala 1:50

Gdańsk, St Mary’s Church, transept south elevation, east sundial, inventory drawing, scale 1:50

8 Tomasz Jażdżewski, Aleksander Piwek

Il. 7. Ściana południowa transeptu kościoła Mariackiego w Gdańsku z 1929 r.:

A – miejsce zegara zachodniego (z zaznaczonym schematycznie malowidłem), B – lokalizacja tynku z rekonstrukcją [8, Tafel III]

Fig. 7. The southern wall of the transept of the St Mary’s Church in Gdańsk in 1929:

A – location of the western sundial (with schematically marked painting), B – location of the plaster with reconstruction [8, Tafel III]

Zegary słoneczne kościoła pw. Wniebowzięcia Najświętszej Panny Marii w Gdańsku /Sundials of St Mary’s Church in Gdańsk 9

uszkodzeń, z wyjątkiem wymienionej w tym miejscu ce

gły, lub też podobnie jak w przypadku zegara zachodniego

wskazówka zamocowana była tylko w jednym punkcie.

Lokalizacja wschodniego zegara słonecznego była nie

przypadkowa. Umieszczony został na ścianie południo

wej kościoła, gwarantującej najlepsze doświetlenie, a więc

także odczytywanie danych godzin. Dodatkowo było to

bardzo korzystne miejsce ze względów kompozycyjno

użytkowych. Znajdowało się w pobliżu wejścia do wnę

trza transeptu, w połowie odległości między oknami

(środkowym i zachodnim) oraz w połowie ich wysokości.

Zegar był stąd dla wszystkich widoczny, szczególnie dla

osób idących od strony Ratusza Głównego Miasta (siedzi

by rady miejskiej) przy ul. Długiej w stronę wejścia do

świątyni.

Wyniki badań

Z zachowanych materiałów archiwalnych przedstawiają

cych elewację południową kościoła Mariackiego z XIX w.

dowiedzieć się można głównie o pierwszym zegarze (za

chodnim), gdyż dość czytelna jest jego tarcza. Na najstar

szych rycinach elewacji południowej wykonanych przez

Petera Willera (ok. 1687) i Barthela Ranischa (1695) wi

doczny jest tylko jeden zegar (zachodni). Na obydwu od

bitkach graficznych zegar ten znajduje się po lewej stronie

(zachodniej) okna zachodniego, jednakże tylko pierwszy

z autorów umieścił go na wysokości zbliżonej do reali

stycznej. Miejsce drugiego zegara (wschodniego) zaryso

wane jest cegłami przeciętymi rynną ciągnącą się od kosza

między dachami transeptu (środkowym a zachodnim) aż

do kamiennego cokołu ściany. W dokumentacji rysunko

wej opublikowanej w 1929 r. przez Karla Grubera i Ericha

Keysera miejsce tego zegara, bez wyjaśnienia, jest ozna

czone białym prostokątem (il. 7). Naj lepsza dokumenta

cja fotograficzna pochodząca z około 1870 r. ukazuje

fragmenty tynków tarczy zegarowej przecięte rynną.

Ponieważ na fotografiach wykonanych po 1930 r. nadal

widoczne są jedynie relikty tynku, można wysnuć wnio

sek, że jego obrys przedstawiony na wspomnianej inwen

taryzacji jest rekonstrukcją jego pierwotnej wielkości.

Fragmenty tynku uznane za część tarczy zegara wschod

niego zachowały się na mniej więcej 53% powierzchni.

Największe ubytki znajdują się w środkowej części oraz

przy krawędziach tarczy. Pomimo zachowania jedynie

niewielkich śladów, można ustalić część danych pewnych

i danych o znacznej pewności. Do tych pierwszych należy

plan tarczy zegarowej, miejsce osadzenia polosa i kąt jego

położenia. Z faktu braku jego zaznaczenia już na rycinie

z 1687 r. wynika, że zegar ten musiał być wcześniej zlikwi

dowany. Ona też ujawnia przyczynę tego działania. Zda

wałoby się, że wybrane miejsce dla zegara słonecznego

było wszechstronnie przemyślane. Okazało się jednak ina

czej. Miało zasadniczą wadę. Znalazło się dokładnie pod

koszem dzielącym połacie dwóch zachodnich dachów

transeptu. Woda opadowa z tych połaci dachowych była

odprowadzana do kosza, następnie za pomocą wysuniętych

rzygaczy ciskana, zwłaszcza przez wiatr, na ścianę tran sep

tową i spływała aż do gruntu. Powodowało to częste zacie

kanie i powolne niszczenie tynkowej tarczy zegarowej.

oblique course towards the wall surface rising up into the

wall was uncovered. The angle of its inclination is 35–

40º. This trace is interpreted as the place of fixing the

polos, whereas the angle of the course of the opening – its

inclination towards the plane of the face (Fig. 5, 6).

According to the principle of the sundial’s structure, its

hand must be parallel to the Earth’s axes of rotation, i.e. it

must lie in the area of the local meridian [9, p. 6]. This

feature in shown the following formula: 90º – ȹ (the

range of latitude). For St Mary’s Church in Gdańsk, the

range ȹ is 54º20'59''N, which roughly gives an angle of

inclination of the polos equal to 35º40', and thus con

tained in the data obtained empirically. In order for the

sundial hand to provide permanent and exact timing, it

should have some additional support. However, no un

equivocal traces of it could be found. This allows us to

conclude that its placement could have been located about

30 cm lower because there are no adequate damages any

where, except for the brick replaced there or similarly to

the case of the western clock where the hand was fixed

only at one point.

The location of the eastern sundial was not accidental.

It was placed on the southern wall of the church, which

guaranteed the best illumination and thus also reading a giv

en time. Moreover, it was a very favourable place for

compositional and utility reasons. It was near the entrance

to the interior of the transept and halfway between the

windows (middle and western) and half of their height.

The clock was visible to everyone from that place, in par

ticular for people walking from the Main City Town Hall

side (the seat of the city council) in Długa Street towards

the entrance to the temple.

Research results

On the basis of the preserved archival materials depict

ing the southern facade of St Mary’s Church from the 19

century, we can learn mainly about the first (western)

clock because its face (dial) is quite clear. On the oldest

drawings of the southern facade, which were made by

Peter Willer (c. 1687) and Barthel Ranisch (1695) only

one clock (western) is visible. On both graphic prints, the

clock is located on the left side (western) of the western

window, however only the first of the authors placed it at

a level close to the realistic one. The place of the second

(eastern) clock is outlined with bricks cut by a gutter ex

tending from the basket between the roofs of the transept

(middle and western) up to the stone plinth of the wall. In

the drawing documentation, which was published by Karl

Gruber and Erich Keyser in 1929, the place of this clock

– without any explanation – is marked with a white rect

angle (Fig. 7). The best photographic documentation from

about 1870 shows parts of the plaster of the clock face cut

through by a gutter. Due to the fact that in the photographs

taken after 1930 only relics of plaster are still visible,

it can be concluded that its outline presented on the men

tioned inventory constitutes the reconstruction of its ori

ginal size.

The fragments of the plaster recognized as part of the

eastern clock face are preserved on approximately 53%

10 Tomasz Jażdżewski, Aleksander Piwek

of the surface. The largest defects are in the middle part

and at the edges of the face. In spite of the fact that only

small traces were preserved, it is possible to determine

a part of certain data and the data with considerable cer

tainty. The former include the clock face plan, the place

where the polos is placed and the angle of its position.

Due to the lack of its selection already in the engraving

from 1687, it is clear that the clock must have been liq

uidated earlier. It also reveals the reason for this action.

It would seem that a chosen place for the sundial was

comprehensively thought out. However, it turned out to

be differently. It had a major disadvantage. It was situ

ated exactly under the basket which divided the surfaces

of the two western roofs of the transept. The rainwater

from these roof surfaces flowed into the basket and then

by using the extended gypsum spouts, especially by the

wind, onto the transept wall and flowed down to the

ground. This resulted in frequent leaks and slow destruc

tion of the clock plaster face. This fact did not make

Gdańsk citizens to reflect on it more deeply because no

attempts at trying to protect the clock were made

. The

necessity of constant repairs was probably the main rea

son for the decision made as regards the construction of

a new clock on the southwestern corner of the transept.

Its secondary placement is evidenced by the fact that the

clock face overlaps one of the openings which illuminate

the staircase. When vertical gutters were introduced in

Gdańsk in the 17

century, they were also fixed on St

Mary’s Church. The run of the gutter from the basket

between the roofs up to the stone plinth of the transept is

visible on the already mentioned engraving. It cuts the

clock face in two parts, which confirms the early elimi

nation of the clock. Lack of the preserved painting on

the fragments of plaster makes it impossible to recog

nize the face’s decorations. We can only assume that the

drawing was repeated on the new (western) clock.

However, it could not have been exactly the same be

cause the older version included a smaller area and it

was also placed in the socalled lying rectangle but not

in a square.

As the completion of the construction of the church

transept walls (including the southern on which the face

was made) along with gables took place in 1447 [8, p. 44],

the sundial (eastern) could have been made at a similar

time at the earliest. The next data seems to be given by

the information about the first clock which was placed

in side the church. It was supposed to come from 1455,

whe reas the next one which was constructed by Düringer

came from 1470 [6, pp. 8–10]. The use of mechanical

clocks required control of the indicated time and setting

them. It consisted in comparing the clock’s indications

with another one which was best located in the vicinity of

a greater accuracy clock such as a sundial [4, p. 38]. This

dependence as well as the observations obtained from the

research make it possible to estimate the time of building

the eastern clock for the 2

half of the 15

century.

Above the clock face there were no traces of a possible roof

(visor) which protected the painting.

Il. 8. Zegar słoneczny na południowej ścianie

dawnego Gimnazjum Akademickiego w Gdańsku.

Fragment ryc. P. Willera (1687)

(źródło: Biblioteka Gdańska PAN, sygn. 4503 2)

Fig. 8. Sundial on the southern wall of the former Gymnasium

in Gdańsk. Fragment of the engraving by P. Willer (1687)

(source: Biblioteka Gdańska PAN, sign. 4503 2)

U mieszkańców Gdańska nie wywołało to głębszych re flek

sji, gdyż nie podjęto prób zabezpieczenia zegara

. Ko niecz

ność ciągłych napraw była zapewne główną przyczyną

decyzji o budowie nowego zegara na południowoza

chodnim narożniku transeptu. O jego wtórnym umiejsco

wieniu świadczy fakt, że tarcza zegarowa nachodzi na

jeden z otworów doświetlających klatkę schodową. Kiedy

w XVII w. w Gdańsku zdecydowano się wprowadzić rynny

pionowe, założono je także na kościele Mariackim. Prze 

bieg

rynny od kosza między dachami aż po kamienny co

kół transeptu jest widoczny na wspomnianej już rycinie.

Przecina ona tarczę zegarową na dwie części, co potwier

dza wczesną likwidację zegara. Brak zachowanego malo

widła na fragmentach tynku uniemożliwia obecnie rozpo

znanie dekoracji tarczy. Można jedynie przypuszczać, że

rysunek został powtórzony na nowym zegarze (zachod

nim). Nie mógł on być jednak dokładnie ten sam, ponie

waż starsza wersja obejmowała mniejszą powierzchnię,

a ponadto zawierała się w prostokącie tzw. leżącym, a nie

w kwadracie.

Ponieważ ukończenie budowy ścian transeptu (w tym

południowej, na której powstała tarcza) ze szczytami na

stąpiło w 1447 r. [8, s. 44], zegar słoneczny (wschodni)

najwcześniej mógł powstać w podobnym czasie. Kolejne

dane zdaje się dostarczać wiadomość o pierwszym zega

rze umieszczonym wewnątrz kościoła. Miał on pochodzić

z 1455 r., zaś następny, skonstruowany przez Dü rin gera,

z 1470 r. [6, s. 8–10]. Użytkowanie zegarów mechanicz

nych wymagało kontroli wskazywanego czasu oraz nasta

wiania. Polegała ona na porównaniu wskazań zegara z in

nym, znajdującym się najlepiej w pobliżu o większej

dokładności, np. zegarem słonecznym [4, s. 38]. Ta zależ

ność oraz pozyskane z badań spostrzeżenia pozwalają szaco

wać czas budowy zegara wschodniego na 2. połowę XV w.

Nad tarczą zegarową nie stwierdzono śladów po ewentualnym

założeniu daszku zabezpieczającego malowidło.

Zegary słoneczne kościoła pw. Wniebowzięcia Najświętszej Panny Marii w Gdańsku /Sundials of St Mary’s Church in Gdańsk 11

Il. 9. Zegar słoneczny

na Ratuszu Głównego Miasta

w Gdańsku (fot. A. Piwek, 2018)

Fig. 9. Sundial

on the Gdańsk Main Town Hall

(photo by A. Piwek, 2018)

Summary

The value of two clocks of St Mary’s church can be

assessed by analyzing the oldest Gdańsk wall clocks.

They were built on:

– the southern wall of the southern wing of the Aca

demic Gymnasium (previously a Franciscan monastery),

– the corner of the southeastern turret of the City Main

Town Hall,

– the eastern buttress (mirrored on two little walls) of

the southern part of St John’s Church transept.

The first of them is known only from the engraving

which was made by Peter Willer in 1687 (Fig. 8). It was

probably made on sheet metal after 1558 and its author

could have been Peter Krüger, Professor of the gymnasi

um [10, p. 208]. It had the form of a rectangle surrounded

by a frame with Roman numerals. In the middle of the

field there were slanting lines coming from one upper

point. The second clock, made of tin, comes from

1588/1589 and is designed by Alexander Glass [11,

p. 210]. The graphic design of the face (Fig. 9) is similar

Podsumowanie

Wartość dwóch zegarów kościoła Mariackiego można

ocenić, analizując najstarsze gdańskie zegary ścienne. Pow

stały

one na:

– ścianie południowej skrzydła południowego Gim

nazjum Akademickiego (wcześniej klasztoru fran cisz kań

skiego),

– narożniku południowowschodniej wieżyczki Ra tu

sza Głównego Miasta,

– wschodniej przyporze (zdublowany na dwóch ścian

kach) południowej części transeptu kościoła św. Jana.

Pierwszy z nich znany jest tylko z ryciny Petera Willera

wykonanej w 1687 r. (il. 8). Powstał zapewne po 1558 r.

prawdopodobnie na blasze, a jego autorem mógł być profe

sor gimnazjum Peter Krüger [10, s. 208]. Miał on formę

prostokąta obwiedzionego ramką z cyframi rzymskimi.

Wewnątrz pola były skośne linie wychodzące z jednego gór

nego punktu. Drugi zegar, blaszany, pochodzi z 1588/1589 r.

i jest projektem Aleksandra Glassa [11, s. 210]. Opra co

wanie graficzne tarczy (il. 9) jest zbliżone do tego, jakie

12 Tomasz Jażdżewski, Aleksander Piwek

Bibliografia /References

[1] Gdańsk. Główne Miasto, B. Roll, I. Strzelecka (red.), „Katalog Za

bytków Sztuki w Polsce”, seria nowa, t. 8, Instytut Sztuki PAN,

Warszawa 2006.

[2] B[łażej] Ś[liwiński], M[i]r[osław] Gl[iński], Honorowe obywatel-

stwo miasta, [w:] Gedanopedia, Fundacja Gdańska, Gdańsk 2012–

2015, https://www.gedanopedia.pl/ [accessed: 9.08.2018].

[3] Mamuszka F., Rzemiosło artystyczne w Gdańsku – Aneks, [w:]

Gdańsk, jego dzieje i kultura, Arkady, War szawa 1969, 480.

[4] Januszajtis A., Gdańskie zegary, dzwony i karyliony, Bernardinum,

Pelplin 2003.

[5] J[an] A[leksander] P[rzypkowski], Zegar słoneczny na południowej

ścianie kościoła Najświętszej Marii Panny, [w:] Z. Prószyńska,

E. Ba rylewskaSzymańska, D. Kaczor, K. Nawrocki, S.S. Mie lesz

kiewicz, W. Szymański (red.), Zegary gdańskie, Muzeum Histo

ryczne Miasta Gdańska, Gdańsk 2005, 207.

[6] Januszajtis A., Zegar astronomiczny w Kościele Mariackim w Gdań

sku, Marpress, Gdańsk 1998.

[7] Zegar słoneczny. Karta ewidencji zabytku ruchomego, [w zbiorach

Pomorskiego Wojewódzkiego Kon ser watora Zabytków].

[8] Gruber K., Keyser E., Die Marienkirche in Danzig, Deutscher

Kunst verlag, Berlin 1929.

[9] Jarosz A., Zegary słoneczne gdańskie i nie tylko, „Pismo PG”

1997, nr 10(39), 6.

[10] J[an] A[leksander] P[rzypkowski], Zegar słoneczny z gdańskiego

Gimnazjum Akademickiego, [w:] Z. Prószyńska, E. Barylewska

Szy mańska, D. Kaczor, K. Nawrocki, S.S. Mieleszkiewicz, W. Szy

mański (red.), Zegary gdańskie, Muzeum Historyczne Miasta Gdań

ska, Gdańsk 2005, 208.

[11] J[an] A[leksander] P[rzypkowski], Zegar słoneczny z Ratusza

Głównego Miasta, [w:] Z. Prószyńska, E. BarylewskaSzymańska,

D. Kaczor, K. Nawrocki, S.S. Mieleszkiewicz, W. Szymański (red.),

Zegary gdańskie, Muzeum Historyczne Miasta Gdańska, Gdańsk

2005, 210.

Streszczenie

Artykuł przedstawia najnowsze ustalenia na temat formy, funkcji i historii zegarów słonecznych kościoła Mariackiego w Gdańsku. Omawiane ze

gary znajdują się na ścianie południowej transeptu kościoła. Po stronie zachodniej okna zachodniego, przy krawędzi ściany znajduje się zegar,

którego autorstwo przypisywane jest Lorenzo Zachau. Miał on powstać w 1533 r. Tarcza zegara rozdzielona jest poziomą linią na dwie części.

W górnej zawarto gwiazdy i słońce z metalową wskazówką (polos). Dolna część ma podziały oznaczające godziny i półgodziny oraz cyfry i liczby.

Badania prowadzone w związku z trwającymi pracami konserwatorskimi wykazały, że dotychczasowe nieregularne tynki na wschód od tego zegara,

po lewej stronie centralnego okna, są reliktami drugiego zegara słonecznego. Jego tarczę wyznaczają dodatkowo nasieki na cegłach, a w górnej

partii znaleziono otwór, w którym był osadzony polos. Umieszczony był pod rynną i spadająca woda spowodowała jego zniszczenie, porzucenie

miejsca i zmianę lokalizacji (przy krawędzi). Z tych okoliczności można wnioskować o czasie powstania tego reliktu zegara. Prawdopodobnie zegar

ten został wyko nany w 2. połowie XV w. Byłby to najstarszy zegar słoneczny w Gdańsku. Wartość dwóch zegarów słonecznych na kościele

Mariackim wynika z czasu ich powstania i z wyjątkowej formy.

Słowa kluczowe: zegar słoneczny, kościół Mariacki, Gdańsk

Abstract

The paper presents contemporary research evidence of form, function and history of the sundials of St Mary’s Church in Gdańsk. The discussed

sundials are located on the southern wall of the church transept. The sundial, which is believed to be made by Lorenzo Zachau in 1533, is placed on

the west side of the western window, at the edge of the wall. The face of this sundial is separated by a horizontal line into two parts. The upper part

is painted in stars and sun with metal bar (polos). The painting in the lower part has numbers and divisions denoting hours and halfhours.

Researches, which have been conducted in connection to the conservational works allowed identifying irregular relics of plaster on the east side of

this sundial and on the left side of the central window as relics of the second sundial. Outline of its face is marked by dents on the bricks. In the

upper part a hole was found in which the polos was embedded. This sundial was located under the waterspout. Falling water caused its destruction,

abandonment and foundation of the new sundial in a different place (near the edge of the wall). From these facts one can infer about the time of the

foundation of this sundial. Probably it was made in the 2

half of the 15

century as the first sundial in Gdańsk. Value of two sundials of St Mary

church in Gdańsk arise from early origins and unique form.

Key words: sundial, St Mary’s Church, Gdańsk

nadano zegarowi na ścianie gimnazjum. Trzeci przykład

na podkładzie tynkowym został zrekonstruowany według

znalezionych śladów podczas prac konserwatorskich

w transepcie w 2008 r. Jest on wspomniany w dokumen

tach z XVII w. Dotąd nie jest pewne, czy jego pochodze

nie jest nowożytne czy też średniowieczne. Dwa zegary

kościoła Mariackiego, pomimo różnego stopnia zachowa

nia, są zatem najstarszymi, jakie powstały w Gdańsku,

i należą do nielicznych średniowiecznych znanych w Pol

s ce. Jeśli przyjąć, że miały podobną formę (zachowaną na

zegarze zachodnim), to nie stała się ona wzorem dla po

zostałych instrumentów słonecznych w mieście.

to the one given to the clock on the wall of the gymnasi

um. The third example was reconstructed on the plaster

foundation on the basis of the traces which were found

during restoration works in the transept in 2008. It is men

tioned in documents from the 17

century. It is still not

certain whether its origin is modern or medieval. The two

clocks of St Mary’s Church, despite their different de

grees of preservation, are therefore the oldest ones that

were built in Gdańsk and belong to the few medieval ones

known in Poland. If we assume that they had a similar

form (preserved on the western clock), it did not become

a model for the other solar instruments in the city.

Translated by

Bogusław Setkowicz