Zespół pobernardyński we Wrocławiu – historia przekształceń i powojenna odbudowa. Projekt skrzydła wschodniego z 1962 r. jako prekursorskie rozwiązanie konserwatorskie

Elżbieta Grodzka

doi:10.5277/arc160102

Streszczenie

Artykuł opisuje fazy odbudowy i adaptacji zespołu pobernardyńskiego we Wrocławiu na Muzeum Architektury w latach 1956–1974, prowadzonej przez Edmunda Małachowicza. Przedstawiono krótki rys historyczny oraz skrócony opis zniszczeń budowli po II wojnie światowej. Odbudowa zespołu klasztornego trwała blisko 18 lat. Z całego tego okresu wyodrębniono trzy fazy powstawania kompleksu. Dla każdej z nich wykazano związki z obowiązującymi wówczas tendencjami w polskiej praktyce konserwatorskiej oraz wskazano szczególnie interesujące rozwiązania projektowe. Opis każdego z etapów projektu wykonano na podstawie niepublikowanej dotąd dokumentacji archiwalnej.

Podgląd pełnego artykułu jest możliwy wyłącznie na większych ekranach.

2016

1(45)

DOI: 10.5277/arc160102

Elżbieta Grodzka*

Zespół pobernardyński we Wrocławiu – historia przekształceń

i powojenna odbudowa. Projekt skrzydła wschodniego z 1962 r.

jako prekursorskie rozwiązanie konserwatorskie

Post-Bernardine complex in Wrocław – the history of transformations

and the post-war rebuilding. The 1962 project of the eastern wing

as a pioneering restoration solution

Wstęp

Po II wojnie światowej Wrocław był jednym z naj bar

dziej zniszczonych miast w nowych granicach Polski.

W ruinę zmieniło się wiele cennych budynków za byt ko

wych. Niektórym z nich, pomimo ogromnych trudności,

udało się przywrócić utracone wartości kulturowe. Wśród

takich znalazł się zespół dawnego klasztoru ber nar dyń

skiego z kościołem św. Bernarda. Historia jego od bu dowy

rozciąga się na blisko 18 lat. Dzięki takiemu hory zon to

wi czasowemu możliwe jest prześledzenie, na przy kła

dzie jednego obiektu, zmian, jakie zaszły w pol skiej po 

wojennej praktyce konserwatorskiej.

Niniejszy artykuł jest próbą uporządkowania i usyste 

matyzowania wiedzy z zakresu powojennego od two rze

nia i adaptacji zespołu pobernardyńskiego na Mu zeum

Ar chitektury. Przedstawiono w nim wiele nie pub li ko wa

nych dotąd informacji dotyczących m.in. kolejnych eta

pów powstawania projektu. Zwrócono również uwagę na

szcze gólnie interesujący zabieg konserwatorski, jakim

była reintegracja skrzydła wschodniego klasztoru ber

nar dy nów. Rozróżniono trzy fazy prowadzenia prac kon 

serwatorskich w Muzeum Architektury. Za główne kry te

ria podziału uznano typ budynku (klasztor, kościół) oraz

Introduction

After World War II Wrocław was one of the most de

vastated cities within the new Polish borders. Many valu 

able historic buildings were turned to ruins. Despite enor

mous difculties, the lost cultural values were restored to

some of them. Among these buildings there was a com

plex of the old Bernardine monastery with St Bernard

Church. Its rebuilding took almost 18 years. Due to such

a time horizon, it is possible to trace, on the example of

one object, the changes that have occurred in the Po lish

postwar restoration practice.

This article is an attempt at organizing and syste ma

tizing the knowledge of the postwar restoration and

adap tation of the postBernardine complex for the Mu

seum of Architecture. A lot of unpublished information

con cerning, among other things, the subsequent stages of

the project was presented in it. Attention was also drawn

to the particularly interesting restoration procedure,

which consisted in reintegrating the eastern wing of the

Ber nardine monastery. There were three phases of the re 

sto ration work at the Museum of Architecture. The main

criteria of the division were the type of the building (mo

nastery, church) and the characteristics of the method of

rebuilding, which changed throughout the years.

The study was based on literature and iconographic

sources. A vast majority of the information comes from

the preserved archival documentation, which is dispersed

* Wydział Architektury Politechniki Wrocławskiej/Faculty of Ar 

chitecture, Wrocław University of Science and Technology.

8 Elżbieta Grodzka

cechy charakterystyczne dla przyjętego sposobu od bu do

wy, który w ciągu lat ulegał zmianie.

W pracy wykorzystano źródła literaturowe oraz iko

no graczne. Część informacji pochodzi z za cho wanej

dokumentacji archiwalnej, która jest w znacznym stopniu

rozproszona

. Wykorzystano również wypowiedzi głów 

nego projektanta inwestycji – Profesora Edmunda Mała

chowicza.

Historia powstania zespołu klasztornego,

przebudowy nowożytne, restauracje

z przełomu XIX i XX w.

Powstanie zespołu klasztornego jest datowane na

lata 1453–1455 i związane z przybyciem do Wrocławia

zakonu bernardynów pod przywództwem Jana Kapistrana.

Pierwsze obiekty zostały wzniesione na obszarze Nowego

Miasta jako proste budynki drewniane. W latach 1463–

1502 zostały one zastąpione murowanymi. Powstał zespół

urbanistyczny, który w swoim zasadniczym kształcie nie

zmienił się do dziś

. Składał się on z kościoła św. Bernar

da oraz budynku klasztornego. Świątynię zbudowano jako

gotycką, orientowaną, trójnawową bazylikę o sklepieniu

gwiaździstym z sześcioprzęsłową nawą główną i trój

przę słowym prezbiterium. Budynek klasztoru był dwu 

kon dygnacyjnym czworobokiem z wirydarzem po środ ku,

nakrytym dwuspadowym dachem. Od południa znaj do

wały się pomieszczenia ogólnodostępne (jak kuchnia

czy refektarz) oraz mieszkanie przeora. W skrzydle

wschodnim rozplanowano bibliotekę z kaplicą. W części

północnej i zachodniej mieściły się cele zakon ników.

W skrzydle południowozachodnim oraz w dwóch nie

ist nie jących dzisiaj budynkach zakonnicy urządzili szpi

tal. W 1517 r. dobudowano do kościoła kaplicę oraz

mur od strony ul. Bernardyńskiej. W ten sposób powstał

drugi dziedziniec przyklasztorny. Pięć lat później bra cia

opuścili Wrocław w wyniku koniktu z radnymi mia sta

[1]. Klasztor w całości zaadaptowano na szpital, a ko ściół

przekazano ewangelikom

W XVII w. powstała dzwonnica, a wnętrze i elewację

zachodnią kościoła poddano barokizacji [3]. Odbudo wa 

no również dachy i sklepienia zniszczone w wyniku poża 

rów (1628, 1634). Wiek XVIII przyniósł dalszy rozwój

prze strzenny klasztoru o pomieszczenia pomocnicze dla

kuch ni (1728) oraz o nowe skrzydło południowoza

chodnie.

W 1807 r., po zdobyciu miasta przez armię Hieroni

ma Bonapartego, w kościele stacjonowały wojska fran

Dokumentacja projektowa znajduje się we wrocławskim oddziale

Narodowego Instytutu Dziedzictwa, Archiwum Konserwatora Za 

bytków m. Wrocławia, Muzeum Architektury oraz w rodzinnych ar 

chiwach.

Kształt urbanistyczny zespołu poklasztornego jest doskonale

wi docz ny na planie B. Weihnera z 1562 r. W zestawieniu z późniejszy mi

źród łami ikonograficznymi nie wykazuje zasadniczych zmian (np. z pla

nem M. Meriana Młodszego z 1641 r., ryciną F.B. Wernera z 1755 r. czy

przedstawieniami z XIX i pocz. XX w. – por. [2]).

Zmiana funkcji pociągnęła za sobą zmiany w układzie prze

strzen nym budynków, np. w skrzydle wschodnim podzielono większe

wnę trza na mniejsze.

to a large extent

. Opinions of the chief designer of the

investment – Professor Edmund Małachowicz – were also

taken into consideration.

The history of the monastery origin,

modern rebuildings, restorations

at the turn of the 20

century

The origin of the monastery dates back to the years

1453–1455 and is associated with the arrival of the Ber

nardine Order in Wrocław under the leadership of Saint

John of Capistrano. The rst constructions were erected

in the area of the New Town as simple wooden buildings.

In the years 1463–1502 they were replaced by brick

build ings. The urban complex was formed, which has

not changed its basic arrangement till today

. It consisted

of St Ber nard Church and the monastery building. The

church was built as a Gothic, oriented, threenave basilica

with a ribbed vault consisting of a sixbay main nave and

a threebay presbytery. The monastery building was a two

storey qua dr

angle with a patio in the middle, covered with

a gable roof. In the south there were publicly available

rooms (like kitchen and refectory) and the prior’s at.

The eastern wing housed the library with the chapel. In

the northern and western parts the monks’ rooms were si

tuated. In the southwestern wing and in two buildings,

which do not exist today, the monks arranged a hospital.

In 1517 a chapel and a wall from Bernardyńska Street

side were added to the church. In this way, the second

mo nastery court yard was formed. Five years later, the

monks left Wro cław as a result of a conict with the

city councilors [1]. The monastery was entirely adapted

to serve as a ho spital, whereas the church was given to

Protestants

In the 17

century a bell tower was built, whereas the

interior and the western facade of the church were restored

in a baroque style [3]. The roofs and vaults, which had

been destroyed as a result of res (1628, 1634), were re

constructed. The 18

century brought further spatial de

velopment of the monastery by putting up facility rooms

for the kitchen (1728) and a new southwestern wing.

In 1807 after the capture of the city by the army of Je 

rome Bonaparte, French troops stationed in the church,

which led to numerous damages and destructions. After

the Napoleonic occupation the restoration of the church

in terior was carried out, mainly the sacristy (1815), also

the rood beam with the cross were removed (1831) and

some minor restoration work was conducted, e.g. painting

the woodwork. In the years 1827–1882 a new classicist

Project documentation is in the Wrocław department of the Na 

tional Institute of Heritage, ConservatorRestorer Archives of the City of

Wrocław, the Museum of Architecture and family archives.

The urban arrangement of the postmonastery complex is clearly

visible on the plan by B. Weihner from 1562. When compared with later

iconographic sources it shows no major changes (e.g. with the plan by

M. Merian the Younger from 1641, F.B. Werner’s drawing from 1755 or

depictions from the 19

century and early 20

century – cf. [2]).

A change in the function resulted in changes in the spatial layout

of the buildings, e.g. bigger rooms were divided into smaller rooms in

the eastern wing.

Zespół pobernardyński we Wrocławiu/Post-Bernardine complex in Wrocław 9

cus kie, co doprowadziło do powstania wielu szkód

i znisz czeń. Po ustaniu okupacji napoleońskiej przepro

wa dzono re staurację wnętrza kościoła, głównie zakry

stii (1815), usu nię to również belkę tęczową z krzyżem

(1831) oraz wy kona no drobne prace konserwacyjne, np.

ma lo wa nie stolar ki. W latach 1827–1882 zbudowano no 

wy kla sy cystycz ny budynek szpitalny, przyległy do skrzyd

ła po łud nio woza chodniego klasztoru. Zbu rzo no rów nież

skrzyd ło wschod nie, stawiając w jego miejsce czte rokon 

dyg na cyj ny, neogotycki budynek o elewacji wy ło żo nej ce 

głą klin kie rową, według projektu Carla Johanna Zimmer

manna (1871–1872).

W 2. połowie XIX w. i na początku XX stulecia prze

pro wadzono w zespole klasztornym kilka restauracji

o róż nym charakterze. Pierwsza, pod kierunkiem Lutza,

za kła dała regotyzację świątyni i miała miejsce w latach

50. i 60. XIX w. Następna, o charakterze historyczno

ek lek tycznym, według projektu Felixa Henry’ego

, da to

wana jest na lata 1899–1901. Na początku XX w. wy bu

rzono pół nocną ścianę w skrzydle zachodnim klasztoru,

za stępując ją szklaną, a w 1928 r. urządzono w nim la pi 

darium przynależne do Muzeum Sztuki i Rzemiosł Ar tys

tycznych. W latach 30. XX w. przeprowadzono również

purystyczną restaurację kościoła, usuwając barokowy oł

tarz i witraże [1].

Zniszczenia II wojny światowej,

pierwsze prace zabezpieczające

W trakcie II wojny światowej zespół klasztorny uległ

poważnemu zniszczeniu, przy czym klasztor w więk szym

stopniu niż kościół

. W 1949 r. pod kierunkiem Alek

sandra Krzywobłockiego zabezpieczono nawę głów ną

świątyni, przykrywając ją trwałym dachem. W pierw

szych latach powojennej odbudowy Wrocławia priorytet

miały inwestycje skoncentrowane wokół Rynku oraz

pl. Solnego, dlatego poważne działania zmierzające do

od bu dowy i adaptacji dawnego zespołu klasztornego roz

po częły się dopiero w 1956 r. [4, s. 78].

Inicjatorem prac był ówczesny konserwator zabytków

miasta Wrocławia – Olgierd Czerner. Początkowo użyt

kownikiem i fundatorem wykończenia wnętrz i instala cji

miał być Związek Artystów Plastyków [5]. Później jed

nak zdecydowano o zmianie funkcji obiektu na Muze

um Architektury

. Inspiracją stało się istniejące przed wo

Oprócz zmian wynikających z bieżącej konserwacji kościoła, jak

np. wymiana tynków wewnętrznych, wprowadzono kilka nowych ele

men tów, m.in. zmieniono charakter elewacji zachodniej na potrójne

wejście, wzorem katedr zachodnioeuropejskich, dobudowano również

schody na emporę. Gzymsy ceglane zastąpiono kamiennymi o profilu

nowożytnym. Wymieniono również kamieniarkę przeźroczy. Dodano

też dekoracje malarskie autorstwa Augusta Oetkena z Berlina.

Skrzydło wschodnie klasztoru było zniszczone w 90%. Uśred

niony procent zniszczenia dla całości zespołu klasztornego wynosił

70% [1].

Desakralizacja obiektów kościelnych nie była nowym zja wi

skiem w powojennej Polsce. Wiele zniszczonych lub opuszczonych

ko ścio łów i klasztorów adaptowano na funkcje muzealne. Szacuje się,

że tem po tych adaptacji wynosiło 1,19 muzeum na rok w latach 1945–

1978 [6].

hospital building was erected which was adjacent to the

southwestern wing of the monastery. The eastern wing was

demolished and it was replaced by a fourstorey neoGothic

building with a facade lined with clinker brick accord ing

to Carl Johann Zimmermann’s design (1871–1872).

In the second half of the 19

century and at the be

ginning of the 20

century several restorations of different

kinds were carried out in the monastery complex. The

rst one, under the guidance of Lutz, assumed reGothic

re storation of the church and took place in the 1850s and

1860s. The next one which is of a historical and eclectic

character designed by Felix Henry

dates back to the

years 1899–1901. At the beginning of the 20

century

the north ern wall in the western wing of the monastery

was pulled down and replaced with a glass one, whereas

in 1928 a lapidary belonging to the Museum of Art and

Hand craftsman ship Arts was arranged there. In the 1930s

the purist restora tion of the church was also carried out

by removing the Baroque altar and stained glass win

dows [1].

Destructions of World War II,

the first protective works

During World War II the monastery complex was se

riously damaged, where the monastery was damaged to

a greater extent than the church

. In 1949 under the gui

dance of Alexander Krzywobłocki the nave of the church

was protected by covering it with a permanent roof. In the

rst years of the postwar rebuilding of Wrocław the prio 

rity investments were focused on the Market Square and

its surroundings as well as Solny Square, therefore serious

efforts at the rebuilding and ada ptation of the former mo 

na stery complex began only in 1956 [4, p. 78].

The initiator of the works was the then Wrocław city

monuments restorer – Olgierd Czerner. Initially, the Asso

ciation of Visual Artists was supposed to be the user and

sponsor of the interior design and installations [5]. How

ever, it was later decided to change the function of the

object to the Museum of Architecture

. The inspiration

came from the existing prewar lapidary which was lo cated

in the western wing [7]. The central point of the collection

was supposed to be created by interesting architectural

elements extracted from the ruins during ordering works

in Wrocław after World War II [8, p. 170]. The cost of

Apart from the changes resulting from the ongoing restoration of

the church such as, for example, the internal plaster replacement, several

new elements were introduced, including a change in the character of

the western facade to the triple entrance, according to the model of

western European cathedrals and the stairs were also added to the

matroneum. Brick cornices were replaced with stone ones of a modern

profile. The stonework of window openings was also changed. Painted

decorations by Augustus Oetken from Berlin were added as well.

The eastern wing of the monastery was destroyed in 90%. The

average percentage for the total destruction of the monastery complex

was 70% [1].

The phenomenon of desacralisation of church buildings was not

a new phenomenon in postwar Poland. Many destroyed or abandoned

churches and monasteries were adapted for museum functions. It is esti

mated that the rate of these adaptations was 1.19 museum per year in the

years 1945–1978 [6].

10 Elżbieta Grodzka

jenne lapidarium zlokalizowane w skrzydle zachodnim

[7]. Jądro kolekcji miałyby tworzyć interesujące elementy

architektury wydobyte z gruzów w trakcie porządkowa

nia Wrocławia po II wojnie światowej [8, s. 170]. Koszt

wy konania dokumentacji stropów, sklepień, więźby da

chowej i stolarki został oszacowany na kwotę 600 tys.

złotych [9]. Zlecenie na wykonanie projektu otrzymał

wro cławski oddział Państwowego Przedsiębiorstwa Pra

cowni Konserwacji Zabytków (PP PKZ). Głównym pro

jektantem inwestycji został Edmund Małachowicz.

Odbudowa powojenna

Projekt odbudowy i adaptacji zespołu klasztornego po

w stawał w latach 1958–1974. Inwestycję planowano reali 

zować etapami: skrzydło południowozachodnie (1958–

1960), skrzydło południowe i zachodnie (1960–1961),

krużganek wschodni i skrzydło północne (1961–1962),

prezbiterium kościoła (1962–1963), skrzydło wschod nie

(1961–1965), kościół św. Bernarda (1963–1974).

Dokumentacja stanu zachowania

Prace rozpoczęto od przeprowadzenia badań in situ oraz

studiów ikonogracznych. Wykonano również inwen ta

ryzację rysunkową i fotograczną ocalałych resztek bu

dowli. W kościele zniszczeniu uległy przede wszystkim

dachy, sklepienia [10]. Kamieniarka zachowała się we

frag mentach. Ocalały przeźrocza okienne z kaplicy NMP

i Jana Kapistrana, kapitele służek, resztki gotyckiego pa

sa kamiennego, dwa zworniki w prezbiterium, barokowy

gzyms nawy głównej, dwa późnogotyckie portale i jeden

o formie przejściowej gotyckorenesansowej. Edmund

Ma łachowicz w trakcie prowadzonych przez siebie prac

badawczych w kościele odkrył również fragmenty śred

niowiecznej faktury i polichromii

. Stopień zniszczenia

klasztoru był znacznie większy niż kościoła św. Bernarda.

Przetrwała jedynie część murów parteru i tylko fragmenty

ścian piętra. Nie przetrwała większość sklepień. Od na

leziono niektóre zworniki sklepienne z motywem róży

oraz cztery portale.

Pierwsze wytyczne konserwatorskie dla projektu od 

budowy klasztoru sformułowała w 1956 r. Urszula Czar

to ryska [4, s. 80]. Zakładały one odtworzenie bryły,

a zwłaszcza układu dachów. Kościół i klasztor otrzymać

miały formę sprzed przebudowy z lat 1899–1900. Pod

stawą opracowania miały być zachowane projekty z tego

okresu. Nie zamieszczono jednak wytycznych od noś

nie do sposobu odbudowy skrzydła wschodniego, gdyż

uznano, że ikonograa nie daje wystarczających wska-

zówek [13, s. 18].

Odkrycie to było kontynuacją prowadzonych przez Edmun da

Małachowicza badań nad średniowieczną fakturą i polichro mią.

Przebieg oraz wnioski z tych prac przedstawił w swojej rozprawie

do ktorskiej oraz dwóch artykułach naukowych w 1965 r. [11], [12].

Wyniki uzyskane przez Edmunda Małachowicza w sposób zna czący

zmieniły obraz architektury średniowiecznej, gdyż do tej pory uważano,

że wnętrza kościołów pozostawiano w „surowej” cegle.

preparing documentations of ceilings, vaults, a timber

roof truss and carpentry was estimated at 600 000 PLN

[9]. The Wrocław department of the Państwowe Przed

się biorstwo Pracowni Konserwacji Zabytków (PP PKZ,

the State Enterprise of Monument Restoration Studio) re

ceived the contract for the project. The main designer of

the project was Edmund Małachowicz.

Post-war rebuilding

The project of rebuilding and adaptation of the mo na

ste ry complex was elaborated in the years 1958–1974.

The investment was planned to be developed in stages:

the southwestern wing (1958–1960), the southern and

west ern wing (1960–1961), the eastern cloister and the

northern wing (1961–1962), the chancel of the church

(1962–1963), the eastern wing (1961–1965), St Bernard

Church (1963–1974).

Documentation of the condition

The works began from carrying out research in situ and

iconographic studies. Drawing and photographic in

ven

tory of the surviving remnants of the buildings was also

conducted. In the church mainly roofs and vaults were

destroyed [10]. The stonework was preserved in frag 

ments. Window openings from Virgin Mary and Saint

John of Capistrano Chapels were preserved, then capi tals

of small thin columns adjoining the pillar supporting the

vault, remnants of a Gothic stone belt, two keystones in

the presbytery, a baroque cornice of the nave, two late

Gothic portals and one of the transitional form of the Go 

thic and Renaissance. Edmund Małachowicz in the course

of carrying out his research works in the church also dis co

vered fragments of the medieval texture and po ly chrome

The degree of destruction of the monastery was greater

than St Bernard Church. What survived was only a part of

the ground oor walls and fragments of the rst oor walls.

Most of the vaults were destroyed. Some vault key stones

with a rose motif along with four portals were found.

The rst restoration guidelines for the monastery re

building project were formulated by Urszula Czar toryska

in 1956 [4, p. 80]. They assumed the reconstruction of

the building, especially the roof arrange ments. The church

and monastery were supposed to obtain the form which

they had before the 1899–1900 restoration. The basis for

the elaboration were to be the preserved projects from that

pe riod. However, no guidelines con cerning the method of

re building of the eastern wing were enclosed because it

was de cided that the ico nography does not give sufcient

hints [13, p. 18].

This discovery was a continuation of the research on the me 

dieval texture and polychrome conducted by Edmund Małachowicz. He

presented the course and conclusions of the studies in his doctoral

dissertation and in two scientific articles in 1965 [11], [12]. The results

obtained by Edmund Małachowicz significantly changed the image of

medieval architecture because until then it was thought that the interiors

of churches were left in “raw” brick.

Zespół pobernardyński we Wrocławiu/Post-Bernardine complex in Wrocław 11

Klasztor bernardynów –

pierwsza faza odbudowy (1956–1962)

W 1957 r. powstał pierwszy projekt koncepcyjny od

bu dowy klasztoru autorstwa Edmunda Małachowicza

i Ry szarda Stachury

. W pierwszym etapie powstawania

do ku mentacji projektowej skupiono się na odtworzeniu

ze wnętrznej bryły budynku, gdyż w tym czasie trwały

jesz cze po szukiwania przyszłego gospodarza obiektu.

W kon cep cji przewidziano zachowanie wszystkich oca

la łych re lik tów oraz rekonstrukcję zniszczonych ele men

tów we dług zachowanej ikonograi lub stosując ana 

logię stylową. Zdecydowano się nie odtwarzać skrzyd ła

wschod niego według jego formy sprzed woj ny (projekt

Zimmer manna), lecz zastosowano kreację re tro spek tyw

ną

(il. 1). Skrzydło wschodnie zapro jek to wa no jako dwu

kon dy gna cyjne, nawiązujące skalą do ok resu wcześ niej

szego, tyn kowane, kryte dwuspadowym da chem [15].

Szybko rozpoczęto prace przygotowawcze do odbu do

wy klasztoru bernardynów. Zaplecze dla konserwatorów

stanowić miał parter w skrzyd le

południowozachodnim.

Teren budowy został od gru zo wa ny. Wyselekcjonowano

cegłę gotycką, która na dawała się do ponownego użycia,

i wydobyto elementy oca lałej ka mieniarki. Konieczne

stało się również wy ko na nie nowego dachu nad nawą pół

noc

ną kościoła, mi mo że na tym etapie nie był on objęty

opracowa niem [16].

W latach 1958–1960 przygotowano projekt budowla

ny odbudowy klasztoru bernardynów. Program funkcjo

Zwany wtedy „wstępnym”. Autorka przyjęła w artykule współ

czesne nazewnictwo poszczególnych etapów projektu. Projekt tech

niczny odpowiada dzisiejszemu budowlanemu, a technicznoroboczy

obecnie zwany jest wykonawczym.

Kreacja retrospektywna – charakter twórczości architektonicznej

oparty na formach historycznych lub współczesnych, ale nawiązujących

do dawnego charakteru. W trakcie powojennej odbudowy stosowano ją,

aby uzupełnić luki w odtwarzanych zespołach miejskich. Wpro wadzano

wtedy, w miejscach pozbawionych jakiejkolwiek doku men tacji, nowe

budynki o historyzujących formach architektonicznych [14, s. 129].

Bernardine monastery –

the first phase of rebuilding (1956–1962)

In 1957 the rst conceptual design of the rebuilding

of the monastery by Edmund Małachowicz and Ryszard

Sta chu ra was prepared

. In the rst stage of preparing

the pro ject documentation the main emphasis was put on

reconstructing the external body of the building because at

that time the authorities were still searching for the future

host of the building. The concept assumed preserva tion

of all survived relics and the reconstruction of destroyed

elements according to the preserved iconography or by

using style analogy. It was decided not to reconstruct the

eastern wing according to its form prior to the destruction

(project by Zimmermann) but to use a retrospective crea

tion

(Fig. 1). The eastern wing was designed as a two

storey one with its scale referring to the earlier period,

plastered and covered with a gable roof [15].

The preparatory works for the rebuilding of the Ber 

nar dine monastery began soon. The ground oor in the

southwestern wing was to serve as a facility for re sto 

ration works. The construction site was cleared from

rubble. The Gothic brick which was suitable for reuse was

se lected and elements of the preserved stonework were

ex tracted. It was also necessary to make a new roof over

the northern nave of the church although it was not in

cluded in the concept at this stage of the project [16].

In the years 1958–1960 a building project of the Ber

nardine monastery rebuilding was prepared. The func 

It was called “preliminary” at that time. In the article the author

adopted a modern terminology for the particular stages of the project.

The technical project corresponds to the present constructional one and

technicalworking is now called the executive one.

Retrospective creation – the nature of architectural creation

based on historical or contemporary forms, but referring to the former

character. During the postwar rebuilding it was used to fill the gaps in

the reconstructed city complexes. At the places which were left without

any documentation, new buildings with historical architectural forms

were introduced [14, p. 129].

Il. 1. Elewacja skrzydła wschodniego klasztoru bernardynów z 1957 r. (oprac. E. Grodzka na podst. [15])

Fig. 1. Eastern wing facade of the Bernardine monastery from 1957 (by E. Grodzka on the basis of [15])

12 Elżbieta Grodzka

nalny był dość zróżnicowany. Głównym przeznacze niem

obiek tu miało być Muzeum Architektury (926,5 m

z wej ściem głównym w skrzydle południowym, pro wa

dzą cym przez zabytkowy portal z XVI w., prze nie siony

z ro zebranego budynku przy ul. Igielnej. Sale wy sta wien

nicze zlokalizowano na parterze w skrzyd łach: po łud

niowym, zachodnim i wschodnim

. Piętro prze zna czono

na zaplecze biurowe. W parterze skrzydła południowo

zachodniego umieszczono biura dla Konserwatora Za

byt ków m. Wrocławia (77,3 m

) oraz Wojewódzkiego

Kon serwatora Zabytków (294,6 m

). Piętro oraz poddasze

mia ły zajmować mieszkania

(843,5 m

Do odbudowy murów użyto gotyckiej cegły roz biór

kowej, a w mniej widocznych dla przechodnia partiach

(np. korona murów, gzymsy kocie) – cegły współczesnej.

Stropy miały być żelbetowe, ale z okładziną drewnianą

w miejscu belek. Pokrycie dachu stanowić miała da chów

ka klasztorna. Odnalezioną kamieniarkę wyremonto wa

no, a brakujące elementy uzupełniono, wykonując je na

wzór autentycznych [17].

Stan surowy skrzydeł klasztoru został zamknięty

w 1962 r.

Skrzydło wschodnie klasztoru bernardynów –

druga faza odbudowy (1962–1965)

Złożonym zagadnieniem projektowym była odbudo wa

skrzydła wschodniego, gdyż z przeprowadzonych ana

liz konserwatorskich nie wynikało jednoznacznie, jaką

powinno ono przyjąć formę. Przedmiotem długotrwałych

uzgodnień stała się zwłaszcza architektura elewacji ze

wnętrznej. Początkowo Edmund Małachowicz zdecydo

wał się na kreację retrospektywną, która była zgodna

z ideą odbudowy zabytków wprowadzoną w Polsce po

II woj nie światowej, jednak na etapie projektu bu dow

lanego z 1960 r. przedstawił również alternatywne roz 

wiązanie

(il. 2). Skrzydło wschodnie miało być jed no

kondygnacyjne, kryte dwuspadowym dachem. Ele wa cja

otrzymała wygląd bardziej współczesny, dzięki za sto 

sowaniu dużego przeszklenia, z podziałami o zróż ni co

wa nym kształcie, przypominającymi witraż. W trak cie

uzgodnień projektu na posiedzeniu Rady Kon ser wator

skiej 11 maja 1962 r. nakazano zmianę dachu w częś ci

zewnętrznej na płaski [18].

Edmund Małachowicz zdecydował zmienić historyczny gabaryt

sali mieszczącej się w dawnym refektarzu, tak aby jej wysokość obej

mowała dwa poziomy, gdyż jak wspomina: […] zaprojektowałem dużą

salę, bo chcieliśmy z Olgierdem Czernerem zrobić wystawę reliktów

ar chitektury romańskiej, ale nie udało się jej przenieść z Mu zeum Naro-

do wego. Dzisiaj ta sala jest niepotrzebna, ma fatalną akus tykę i trzeba

byłoby podzielić ją stropem [7].

Tworzenie mieszkań w obiektach użyteczności publicznej było

wtedy normalną praktyką projektową. Podobne rozwiązania stosował

Edmund Małachowicz w projektach odbudowy pałacu Hatzfeldów

z 1956 r., pałacu Królewskiego z 1957 r. czy dawnego pałacu Selderów

(Dom Lekarza) [por. 3, s. 44–66]. Wpływ na tego rodzaju rozwiązania

miało rosnące we Wrocławiu zapotrzebowanie na lokale mieszkalne.

Podczas przygotowywania projektu odbudowy skrzydła

wschod niego Edmund Małachowicz nie pracował już w PP PKZ, lecz

w Biu rze ProjektowoBadawczym Budownictwa Ogólnego „Miasto

projekt Wrocław”.

tional program was quite diverse. The main pur pose of

the struc ture was to serve as the Museum of Ar chi tec ture

(926.5 m

) with the main entrance in the southern wing

leading through the historic 16

century por tal, which

was moved from the demolished building in Igiel

Street. Exhi bi tion halls were located on the ground oor

in the southern, western and eastern wings

. The rst

oor housed the ofce facilities. On the ground oor of the

southwest ern

wing there were ofces for the Re storer

of Mo numents of

the city of Wrocław (77.3 m

) and the

Re gio nal Restorer of Monuments (294.6 m

). The rst

oor and the attic were to be occupied by apartments

(843.5 m

The Gothic demolition brick was used to rebuilding

the walls and in less visible parts for pedestrians (e.g.

the crown walls, cat cornices) – contemporary brick. The

cei lings were to be made of reinforced concrete but with

the wooden siding at the place of beams. The roof was

to be covered with the monastery tiles. The discovered

stone work was repaired and the missing elements were

com plemented by reconstructing them according to the

authen tic model [17].

The shell condition of the monastery wings was accom

plished in 1962.

The eastern wing of the Bernardine monastery –

the second phase of rebuilding (1962–1965)

The rebuilding of the eastern wing was a complex pro

ject issue because on the basis of the restoration ana ly ses

it was not denitely clear which form it should acquire.

In particular, architecture of the external facade became

the subject of longterm arrangements. Initially, Ed mund

Małachowicz decided on the retrospective crea tion which

was in accordance with the idea of re stor ing monu ments

and was introduced after World War II in Poland, how

ever, at the stage of the construction pro ject from 1960

he also presented an alternative so lu tion

(Fig. 2). The

eastern wing was supposed to be onestorey and covered

with a gable roof. The facade received a more con tem

porary look due to the application of large glazing with

divisions of diverse shapes which re sembled stained glass.

During agreements on the project at the meeting of the

Restora tion Council on 11

May 1962 it was ordered

to change the roof for the at one in the external part [18].

Edmund Małachowicz decided to change the historical overall

dimensions of the room situated in the former refectory, so that its

height consisted of two levels because as he mentioned: [...] I designed

a large hall because along with Olgierd Czerner we wanted to launch

an exhibition of relics of Roman architecture, but we failed to move it

from the National Museum. Today, this room is unnecessary, it has

terrible acoustics and it should be divided by the ceiling [7].

Arranging apartments in public facilities was normal design

practice at that time. Similar solutions were applied by Edmund Ma 

łachowicz in the designs of the Hatzfeld Palace rebuilding from 1956,

the Royal Palace from 1957 or the old Selder Palace (House Do ctor) [cf.

3, pp. 44–66]. A growing demand for apartments in Wro cław had an

in fluence on this kind of solutions.

While preparing the rebuilding project of the eastern wing Ed 

mund Małachowski did not work in PP PKZ but in the General Con

struction Research and Project Studio “Miastoprojekt Wrocław”.

Zespół pobernardyński we Wrocławiu/Post-Bernardine complex in Wrocław 13

Ostateczna wersja architektury zewnętrznej skrzyd 

ła wschodniego klasztoru bernardynów została za twier

dzona w grudniu 1962 r. i przekazana do realizacji. Bu

dynek zaprojektowano jako dwukondygnacyjny, z salą

wy stawową na parterze i pomieszczeniami biurowymi

na piętrze.

Elewacja wewnętrzna (od strony wirydarza) pozosta

ła ceglana i otrzymała dach skośny, kryty dachówką kla 

sztorną. Dzięki takiemu zabiegowi udało się ut rzy mać

wizual ną spójność oraz odpowiedni „klimat” śred nio

wiecz nego klasztornego dziedzińca wewnętrznego. Na

uwa gę za sługuje oryginalny projekt ślusarki okiennej

w ar ka dach. Konstrukcję stanowiła lekka stalowa ra ma

osz klo na po jedynczymi szybami. Powstała w ten spo sób

wi try na o współczesnej formie, harmonijnie wpleciona

w hi sto ryczny kontekst wirydarza.

Elewacja zewnętrzna (od strony parku im. Juliusza

Sło wackiego) zaprojektowana została w stylu moder ni

stycz nym, jako lekka ścianka osłonowa z proli sta lo

wych. Widoczne są charakterystyczne poziome prze szkle

nia, pomiędzy którymi znajduje się pas czarnego mar bli

tu [19]. Zastosowano tutaj silny kontrast stylowy, który

miał w swoim założeniu podkreślać sąsiadującą z nim

część historyczną

(il. 3, 4).

Kościół św. Bernarda –

trzecia faza odbudowy (1963–1974)

Prace nad odbudową rozpoczęto w 1963 r. od wy ko

nania inwentaryzacji budowlanej i projektu wstępnego.

Rok później Edmund Małachowicz ukończył projekt

budowlany, zakładający adaptację kościoła na cele wy

sta wowe

. Głównym założeniem projektowym było

przy wrócenie kościołowi jego gotyckiej architektury we

W tym przypadku możliwa jest również interpretacja, iż forma

współczesna miała zwracać uwagę na fakt wyburzenia skrzydła

wschodniego w XIX w.

W ten sposób powierzchnia wystawowa Muzeum Architektury

zwiększyć się miała o dodatkowe 1291,7 m

The nal version of the exterior architecture of the

eastern wing of the Bernardine monastery was approved

in December 1962 and passed for implementation. The

building was designed as a twostorey one with an ex

hibition hall on the ground oor and ofce rooms on the

rst oor.

The internal facade (from the cloister side) remained

brick and received a pitched roof covered with monastery

tiles. Due to this procedure, it was possible to maintain

visual consistency and an appropriate “climate” of the

medieval inner courtyard of the monastery. The original

design of the window ironwork in the arcades is worth

noticing. The construction was made of a light steel

frame glazed with single panes. This resulted in creating

a modern glasscase form which harmoniously tted the

historical context of the patio.

The external facade (from Juliusz Słowacki Park side)

was designed in the modernist style as a light protective

wall made of steel proles. Characteristic horizontal

glazing is visible among which there is a strip of black

opaque glass [19]. A strong contrast style was used here,

which in its assumption was to emphasize the historical

part adjacent to it

(Figs. 3, 4).

St Bernard Church –

the third phase of rebuilding (1963–1974)

In 1963 the rebuilding works started with the exe cution

of the construction inventory and preliminary pro ject.

One year later, Edmund Małachowicz completed the con

struction project which assumed adaptation of the church

for exhibition purposes

. The main goal of the design

was to restore the church’s Gothic interior and exterior

ar chitecture by removing alterations which were made

We can also assume, in this particular case, that the modern form

was to emphasise the fact of demolishing the eastern wing in the 19

century.

In this way the exhibition area of the Museum of Architecture

was to be made bigger by an additional 1291.7 m

Il. 2. Alternatywne rozwiązanie elewacji skrzydła wschodniego dawnego klasztoru bernardynów z 1960 r.

(oprac. E. Grodzka na podst. [17])

Fig. 2. Alternative solution of the eastern wing facade of the former Bernardine monastery

(by E. Grodzka on the basis of [17])

14 Elżbieta Grodzka

wnętrznej i zewnętrznej poprzez usunięcie przeróbek

z lat 1898–1901. Ubytki w murze miały być uzupeł nia

ne ce głą gotycką, rozbiórkową (od strony lica muru) oraz

współ czesną. Uzupełniono brakującą kamieniarkę okien

ną, stosując uproszczone formy maswerków. Usunięto

reszt ki tynku z elewacji oraz wyburzono XIXwieczną

in the years 1898–1901. Losses in the wall were to be

supplemented with the Gothic demolition brick (on the

face of the wall) and with the modern brick. The missing

window stonework was supplemented with simplied

forms of tracery. Plaster remains were removed from the

facade and the 19

century porch was pulled down. It

Il. 4. Widok dziedzińca wewnętrznego Muzeum Architektury. Po lewej skrzydło wschodnie, stan z 2013 r. (fot. E. Grodzka)

Fig. 4. View of the inner courtyard of the Museum of Architecture. Eastern wing on the left, condition of 2013 (photo by E. Grodzka)

Il. 3. Skrzydło wschodnie dawnego klasztoru pobernardyńskiego, elewacja zewnętrzna, stan z 2015 r. (fot. E. Grodzka)

Fig. 3. Eastern wing of the former postBernardine monastery, external facade, condition of 2015 (photo by E. Grodzka)

Zespół pobernardyński we Wrocławiu/Post-Bernardine complex in Wrocław 15

was decided to restore the relatively wellpreserved ba

roque gable on the western facade because the Gothic one

survived only in small fragments. However, two side por 

tals were removed restoring in this way the original shape

of windows. The surmounts of aisles were also re con

structed in the form of a Gothic cat cornice. In the main

entrance portal the 19

century entrance door with neo

Gothic hardware was embedded [20].

It was decided to reconstruct the medieval texture

and polychrome in the interior at the places where their

presence did not raise any doubts. The wall paintings

were uncovered and restored in the side chapels. The

ma troneum was designed in the southern aisle to extend

the exhibition area

. The walls and the vault above the

ma troneum were left in the damaged condition. They

were supposed to provide the background for the ex

hi bi tion of the destruction of the city. The church was

connected with the monastery on the southern side by

means of the glass door with a lock and a steel construc

tion with a glass opening which was embedded directly in

the wall. The heating installation was in the underoor

system so that it would be the least visible in the histo

ric interior.

The works were completed in 1974 and since then

St Bernard Church has been an integral part of the Mu

seum of Architecture

Summary and final conclusions

The rst period of rebuilding and adaptation of the

postBernardine complex for the Museum of Ar chi tec

ture was closely connected with the period of the great

re building of Polish cities after the war destruc tions

according to Jan Zachwatowicz’s postulates [22]. In Wro

cław the living memory [22, p. 49] was used to a lesser

extent than the heritage of German restoration and pre

served iconographic materials

. Apart from this, in

After 1974 the authorities of the Museum built two iron galleries

in the aisles and divided the interior of the presbytery into two floors

along with a warehouse in the ground floor [1, p. 50].

Museum of Architecture was officially established on 1

Ja 

nuary 1965 by Resolution of the Presidium of the National Council of

the city of Wrocław called the Museum of Architecture and Rebuilding,

as a branch of the Museum of the City of Wrocław. The Museum of Ar 

chitecture received its name in 1971 when it became an independent

in stitution [21, p. 147].

In the case of the Museum of Architecture the construction

inventory from 1937 turned out to be particularly valuable. In the

scientific documentation prepared by PP PKZ there is a list of the known

iconographic materials at that time: axonometry of the city of Wrocław

G. Braun; P. Hogenberg (1957) copperplate; Weiner’s plan; axonomet 

ry by M. Merian (1649) copperplate; axonometry from 1702 copper

plate; axonometry from 1781 copperplate; measurements from 1835,

1865, 1899; hand drawings of the monastery from 1710; a woodcut from

the 19

century; Mützl’s drawing from 1823 and 1853; the 19

century

reproduction lithography; three graphics by Manfeld from the second

half of the 19

century; graphics from before 1874 with the keystones

of the southern section of the cloister; graphics from the third quarter of

the 19

century; a set of five charts from 1835 with plans, the mo na stery

cross sections, a site plan; three charts of the planned rebuilding from

1868; the ground floor plan (undated); two schematic site plans,

probably from 1873 [12].

kru chtę. Na elewacji zachodniej zdecydowano się od re

stau rować względnie dobrze zachowany barokowy szczyt,

gdyż gotycki zachował się jedynie w małych frag men 

tach. Usunięto natomiast oba portale boczne, przy wraca jąc

pierwotny kształt okien. Odtworzono również zwieńcze

nia naw bocznych, w formie gotyckiego kocie go gzym su.

W głównym portalu wejściowym osadzo no XIXwiecz

ne drzwi wejściowe z neogotyckimi okucia mi [20].

We wnętrzu postanowiono zrekonstruować śred nio

wieczną fakturę i polichromię, w miejscach, gdzie jej

istnienie nie budziło wątpliwości. Odsłonięto i za kon ser 

wowano malowidła ścienne w kaplicach bocznych. Za 

pro jektowano emporę w nawie południowej, aby po więk

szyć powierzchnię wystawową

. Ściany i skle pienie nad

em porą pozostawiono w stanie usz ko dzo nym. Miały one

stanowić tło dla ekspozycji o znisz cze niach miasta. Ko 

ściół łączył się z klasztorem od południa poprzez szkla ne

drzwi o stalowej konstruk cji, ze szklanym nadświet lem,

osa dzo nym bezpośrednio w murze. Instalację grzewczą

za pro ponowano w systemie pod posadzkowym, tak aby

była jak najmniej widoczna w za bytkowym wnętrzu.

Prace ukończono w 1974 r. i od tego czasu kościół św.

Bernarda stanowi integralną część Muzeum Archi tek

tury

Podsumowanie i wnioski końcowe

Pierwszy okres odbudowy i adaptacji zespołu po ber 

nardyńskiego na Muzeum Architektury wiązał się ści śle

z okresem wielkiej odbudowy polskich miast ze znisz

czeń wojennych, realizowanej w myśl po stu la tów Jana

Zachwatowicza [22]. We Wrocławiu ko rzy sta no nie tyle

z żywej pamięci [22, s. 49], ile z do rob ku nie miec kiego

konserwatorstwa i zachowanych ma te riałów iko no gra 

cznych

. Wykonywano również ba da nia zabyt ków in

situ i inwentaryzacje budowlane reliktów

. Na cisk po ło

żono na odtworzenie historycznej formy bu dyn ku zgodne

Po 1974 r. władze Muzeum wykonały dwie galerie żelazne

w nawach bocznych oraz podzieliły wnętrze prezbiterium na dwie kon

dygnacje, z magazynem w części parterowej [1, s. 50].

Muzeum Architektury zostało oficjalnie utworzone 1 stycz nia

1965 r. uchwałą Prezydium Rady Narodowej miasta Wrocławia, pod

nazwą Muzeum Architektury i Odbudowy, jako oddział Muzeum Miasta

Wrocławia. Nazwę Muzeum Architektury otrzymało w 1971 r., kiedy to

stało się samodzielną instytucją [21, s. 147].

W przypadku Muzeum Architektury szczególnie cenna okazała

się inwentaryzacja budowlana z 1937 r. W dokumentacji naukowej

wy konanej przez PP PKZ podano spis znanych wówczas materiałów

ikono graficznych: aksonometria m. Wrocławia G. Braun; P. Hogen berg

(1957) miedzioryt; plan Weinera; aksonometria M. Meriana (1649)

mie dzio ryt; aksonometria z 1702 r. miedzioryt; aksonometria z 1781 r.

mie dzioryt; pomiary z 1835, 1865, 1899; rysunki odręczne klasztoru

z 1710 r.; drzeworyt z XIX w.; rysunek Mützla z 1823 i 1853 r.; repro

dukcja XIX w. litografia; trzy grafiki Manfelda z 2. poł. XIX w.; grafika

przed 1874 r. ze zwornikami południowego odcinka krużganka; grafika

z 3. ćwierci XIX w.; zespół pięciu plansz z 1835 r. z planami, prze kro

jami klasztoru, z planem sytuacyjnym; trzy plansze planowanej prze

budowy z 1868 r.; plan parteru (niedatowany); dwa schematyczne plany

sytuacyjne, prawdopodobnie z 1873 r. [12].

Rysunki inwentaryzacyjne są obecnie ważnym źródłem do ku

mentującym stan zachowania zabytków po zniszczeniach II wojny świa

towej.

16 Elżbieta Grodzka

z naukowymi zasadami konserwacji. Z tych względów

usuwano efekty restauracji z XIX i po cząt ków XX w.

prowadzonych w duchu romantyczne go his to rycyz mu.

Starano się zachować autentyzm w uży tych ma teria

łach budowlanych. Ubytki w murze w mia rę mo żliwoś

ci uzu peł niano gotycką cegłą rozbiórkową. Od nalezione

frag men ty kamieniarki remontowano i wmu ro wywano

w miejs ca ich pierwotnego usytuowania. Bra ku jące zwor

niki sklepienne, przeźrocza okienne wy ko ny wane były

na wzór autentycznych, w nieco up rosz czo nych for

mach. Poszukiwano równowagi mię dzy częś cią za cho 

wa ną i dobudowaną, tak aby per cep cja ca łego za ło że nia

dawała wrażenie harmonii. Za my słem pro jek tan ta była

również ekspozycja reliktów ar chi tek to nicz nych w po 

wiązaniu z budynkiem muzeum, gdyż, jak twier dził, […]

w tym przypadku zarówno zbiory, jak i sama ar chi tek-

tura budynku byłyby przedmiotem eks po zycji [1, s. 43].

Przenoszono zatem elementy ar chi tek to niczne, któ re hi

sto rycznie pochodziły z innych za byt ków, i wmu ro wy

wano je w odbudowywany obiekt.

Szczególnie interesujący był projekt skrzydła wschod

niego klasztoru z 1962 r. Zestawienie formy współczesnej

z historycznym otoczeniem było do tej pory działaniem

niespotykanym w praktyce konserwatorskiej

. Nowa

tors two tego zabiegu widać szczególnie wyraźnie przy

po równaniu projektu Edmunda Małachowicza z dwoma

obiek tami, które są znane obecnie jako przykłady tzw.

współczesnej myśli konserwatorskiej opartej dokładnie

na tej samej zasadzie jak w przypadku Muzeum Archi

tektury we Wrocławiu. Mowa tu o kościele w Santpedor

przekształconym na audytorium (arch. D. Closes, 2005–

2011) oraz kaplicy brygidek w Brukseli adaptowanej

na Centrum Sztuki Współczesnej (arch. A. Bruno, Sum

Pro ject, 2007) (il. 5, 6). W obu tych przykładach wy stę

Warto dodać, że projekt odbudowy skrzydła wschodniego pow

stał na dwa lata przed uchwaleniem Karty Weneckiej, która głosiła, iż:

Elementy przeznaczone do zastąpienia części brakujących powinny

harmonijnie włączać się do całości, odróżniając się zarazem od partii

autentycznych, ażeby restauracja nie fałszowała dokumentu sztuki i hi -

storii [23, art. 12].

Il. 5. Kościół w Santpedor (zwany zębatym),

arch. D. Closes, 2005–2011 (oprac. E. Grodzka)

Fig. 5. Church in Santpedor (called toothed one),

arch. D. Closes, 2005–2011 (by E. Grodzka)

Il. 6. Kaplica brygidek w Brukseli,

arch. A. Bruno, Sum Project, 2007 r. (oprac. E. Grodzka)

Fig. 6. Bridgettines chapel in Brussels,

arch. A. Bruno, Sum Project, 2007 (by E. Grodzka)

situ monument research and relic building inventories

were also conducted

. The emphasis was put on the re 

construction of the hi storic form of the building in accor

dance with scientic principles of restoration. There

fore, the effects of the 19

century and the be ginnings

of the 20

century restoration conducted in the spirit

of romantic historicism were removed. Attempts were

made to preserve authenticity of the applied construction

ma terials. When possible, losses in the wall were com

ple mented by means of demolish Gothic brick. The dis

covered fragments of stonework were reconstructed and

put in the places of their original location. The missing

vault keystones and window openings were made on the

basis of their originals but in slightly simplied forms.

Balance between the preserved and added parts was

sought for, so that the perception of the whole layout gave

the impression of harmony. The designer also intended

to exhibit architectural relics in connection with the mu

seum building because as he claimed […] in this case,

both the collections and the building’s architecture itself

would be the subject of exhibition [1, p. 43]. Hence, the

architectural elements originating from other monuments

were transferred and built in the reconstructed building.

The 1962 design of the monastery eastern wing was

of particular interest. Combining the modern form with

the historical surrounding was an unusual restoration

practice at that time

. The innovative character of this

procedure is particularly noticeable when comparing

Edmund Małachowicz’s project with two objects which

at present are known as the examples of the so called

modern restoration thought based on exactly the same

principle as in the case of the Museum of Architecture

Inventory drawings are now an important source of documenting

the condition of the monuments after the ravages of World War II.

It is worth noting that the project of rebuilding of the eastern

wing was prepared two years before the enactment of the Venice Char-

ter, which proclaimed that: elements intended to replace the missing

parts should harmoniously integrate into the whole, being dis tin guished

from original parts at the same time, so that the restoration would not

falsify the document of art and history [23, art. 12].

Zespół pobernardyński we Wrocławiu/Post-Bernardine complex in Wrocław 17

Bibliografia /References

[1] Małachowicz E., Wrocław. Zespół pobernardyński, Arkady, War

szawa 1985, 6–29.

[2] www.dolnyslask.org.pl [accessed: 20.12.2015].

[3] Ławicka M., Gola A., Muzeum Architektury, [w:] R. Eysymontt,

J. Ilkosz, A. Tomaszewicz, J. Urbanik (red.), Leksykon architektury

Wrocławia, Via Nowa, Wrocław 2011, 197–198.

[4] Grodzka E., Autentyczność i wiarygodność zabytku architektury

w dzia łalności zawodowej prof. Edmunda Małachowicza, praca

do ktor ska, Wydział Architektury PWr, Wrocław 2015.

[5] Grodzka E., Bez niego Wrocław nie taki… – o kulturze traktowania

zabytku na przykładzie działalności Edmunda Małachowicza, [w:]

E. TrockaLeszczyńska, E. Przesmycka, Miasto w kulturze, O

cyna Wydawnicza PWr, Wrocław 2012, 461–474.

[6] Rusnak M., Adaptacja budynków sakralnych na cele muzealne

w Polsce. Historia i skala zjawiska, „Architectus” 2015, Nr 3 (43),

75–88.

[7]

Informacje uzyskane od profesora E. Małachowicza w trakcie wy wia

du przeprowadzonego przez autorkę w dn. 17.05.2011 i 12.01.2012.

[8] Czerner O., Architektury istnienie i zachowanie – z szuady Pro-

fesora, Muzeum Architektury we Wrocławiu, Wrocław 2004.

[9] Wypowiedź Olgierda Czernera na potrzeby artykułu Wspaniałe za-

bytki Wrocławia wołają o troskliwą opiekę, „Słowo Polskie” z dnia

10.01.1955, nr 295.

[10] Mrożek W., Opis do inwentaryzacji, Wrocław 1956, [w:] E. Mała

chowicz, Wrocław. Zespół pobernardyński. Projekt wstępny, Wro

cław 1957, Narodowy Instytut Dziedzictwa (NID), sygn. 14/2.

[11] Małachowicz E., Faktura i polichromia architektonicznych wnętrz

ceglanych na Śląsku, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”

1965, Nr 3–4, 207–229.

[12] Małachowicz E., Problemy konserwacji średniowiecznej archi-

tektury i polichromii architektonicznej wnętrz ceglanych na Śląsku,

„Ochrona Zabytków” 1965, Nr 4, 17–34.

[13]

Czartoryska U., Kościół i klasztor bernardynów dokumentacja nau -

kowa, Wrocław 1956, [w:] E. Małachowicz, Wrocław. Zespół po ber-

nardyński. Projekt wstępny, Wrocław 1957, Narodowy Instytut

Dziedzictwa (NID), sygn. 14/2, 5–19.

[14] Małachowicz E., Konserwacja i rewaloryzacja architektury w śro-

dowisku kulturowym, Ocyna Wydawnicza PWr, Wrocław 2007.

[15] Małachowicz E., Opis konserwatorski, [w:] E. Małachowicz, Kla-

sztor bernardynów. Projekt wstępny odbudowy zespołu bu dynków

klasztoru pobernardyńskiego, Wrocław 1957, Archiwum Kon

serwatora Zabytków m. Wrocławia (AKZmW), sygn. 454/454/75.

[16] Małachowicz E., Kościół św. Bernarda. Projekt techniczno-ro boczy

odbudowy dachu nawy północnej, Wrocław 1958, Ar chi wum Kon

serwatora Zabytków m. Wrocławia (AKZmW), sygn. 426/426/75.

[17] Ma łachowicz E., Wrocław, D. klasztor pobernardyński. Projekt

tech niczny, Wrocław 1960, Vol. 1, 13 rys. 4 s., Narodowy Instytut

Dziedzictwa (NID), sygn. 14/2.

[18] Wydział Kultury, Sprawozdania z posiedzeń Rady Kon ser wa tor

skiej, Archiwum Państwowe (AP), sygn. 570/III/1476.

[19] Małachowicz E., Klasztor bernardynów. Projekt techniczno-ro bo-

czy. Klasztor bernardyński – skrzydło wschodnie, Wrocław 1962,

in Wrocław. One of these is a church in Santpedor (arch.

D. Closes, 2005–2011) which was adapted for an au

di torium and the other one is a Bridgettines chapel in

Brussels which was transferred to a Contemporary Art

Centre (arch. A. Bruno, Sum Project, 2007) (Figs. 5, 6).

In both of these cases we deal with a contrastive combina 

tion of old and new architecture. However, these realisa 

tions were made almost fty years later than the eastern

wing of the Bernardine monastery. The procedure that was

used by Edmund Małachowicz found its continuation in

the activities of the so called Wrocław restoration school

cha racterised by Professor Olgierd Czerner as follows: On

the example of an architectural object that was re stored

with great pietism but also without the fear of intro ducing

a dissonance by the usage of modern techniques based

on concrete, steel and glass – we can notice features that

are typical of the Wrocław restoration school. Little is

written about this school, although its existence is a fact

[…] [8, p. 205].

The third phase of the rebuilding of Wrocław Museum

of Architecture was marked with an intention to recall

the tragic history of the building by leaving some of its

ele ments in damaged condition such as certain vault key

stones and a wall in St Bernardine Church.

In 1966 the rebuilding and adaptation of the Wro

cław postBernardine complex received the prize of the

Mi nister of Construction Industry in the category of the

Best Restoration Realisation. This complex performs the

role of the Museum of Architecture till today as the only

institution of this type in Poland.

Translated by

Bogusław Setkowicz

puje zestawienie architektury starej i nowej na zasadzie

kon trastu. Są to jednak realizacje późniejsze w stosunku

do skrzydła wschodniego klasztoru bernardynów o blis 

ko pół wieku. Zastosowany przez Edmunda Ma ła cho wi

cza zabieg znalazł swoją kontynuację w działaniach tzw.

wro cławskiej szkoły konserwatorskiej, którą tak scha

rak tery zował profesor Olgierd Czerner: Na przykładzie

obiektu odrestaurowanego z dużym pietyzmem, ale też

bez obawy o wprowadzenie dysonansu zastosowaniem

współczesnych technik opartych na betonie, stali i szkle

– poznać można cechy typowe dla wrocławskiej szkoły

konserwatorskiej. Mało się o tej szkole pisze, chociaż jej

istnienie jest faktem […] [8, s. 205].

Trzecia faza odbudowy Muzeum Architektury przy

niosła chęć zaznaczenia tragicznej historii obiektu po

przez pozostawienie niektórych jego elementów w stanie

usz kodzonym, jak np. niektóre zworniki sklepienne, ścia

na w kościele św. Bernarda.

Odbudowa i adaptacja wrocławskiego zespołu po

ber nardyńskiego otrzymała w 1966 r. nagrodę Ministra

Bu downictwa w kategorii Najlepsza Realizacja Kon ser

wa torska. Funkcję Muzeum Architektury kompleks ten

pełni do dziś, będąc jedyną tego typu placówką w Polsce.

18 Elżbieta Grodzka

Archiwum Konserwatora Zabytków m. Wrocławia (AKZmW),

sygn. 448/448/75.

[20] Małachowicz E., Kościół św. Bernarda. Projekt techniczno-ro bo-

czy, Wrocław 1964, Archiwum Konserwatora Zabytków m. Wro

cławia (AKZmW), sygn. 427/427/75.

[21] Czerner O., Muzeum Architektury. Dziesięć lat działalności, „Ka

lendarz Wrocławski 1976”, TMW, Wrocław 1976, 147–152.

[22] Zachwatowicz J., Program i zasady konserwacji zabytków, „Biu

letyn Historii Sztuki i Kultury” 1946, T. 8, Nr 1/2, 48–52.

[23] Karta Wenecka – Międzynarodowa Karta Konserwacji i Restaura-

cji Za bytków i Miejsc Zabytkowych, II Międzynarodowy Kongres

Ar chitektów i Techników Zabytków, Wenecja 25–31.05.1964.

http://www.ochrona.zabytki.lodz.pl/data/other/karta_wenecka.pdf

[accessed: 28.12.2015].

Streszczenie

Artykuł opisuje fazy odbudowy i adaptacji zespołu pobernardyńskiego we Wrocławiu na Muzeum Architektury w latach 1956–1974, prowadzonej

przez Edmunda Małachowicza. Przedstawiono krótki rys historyczny oraz skrócony opis zniszczeń budowli po II wojnie światowej. Odbudowa

zespołu klasztornego trwała blisko 18 lat. Z całego tego okresu wyodrębniono trzy fazy powstawania kompleksu. Dla każdej z nich wykazano związki

z obowiązującymi wówczas tendencjami w polskiej praktyce konserwatorskiej oraz wskazano szczególnie interesujące rozwiązania projektowe. Opis

każdego z etapów projektu wykonano na podstawie niepublikowanej dotąd dokumentacji archiwalnej.

Słowa kluczowe: Muzeum Architektury we Wrocławiu, Edmund Małachowicz, klasztor bernardynów, kościół św. Bernarda

Abstract

The article describes the phases of reconstruction and adaptation of the Bernardine monastery in Wrocław to the Museum of Architecture in the

years 1956–1974 by Edmund Małachowicz. The paper presents a brief history of the creation of structures and a brief description of the destruction

of buildings after World War II. Rebuilding of the monastery was carried out for nearly 18 years. In all of this period three phases of coming into

existence of the complex were isolated. For each of these connection with current trends in the Polish conservation practice have been demonstrated

and particularly interesting design solutions have been indicated. The description of each stage of the project was based on previously unpublished

archival documentation.

Key words: Museum of Architecture in Wrocław, Edmund Małachowicz, Bernardine monastery, Church of St Bernard