Znaczenie światła dziennego i jego dystrybucja w obiektach architektonicznych zaprojektowanych przez Victora Hortę

Barbara Widera

doi:10.37190/arc200303

Streszczenie

W artykule przedstawiono wyniki badań nad rolą światła dziennego w wybranych budynkach reprezentatywnych dla twórczości Victora Horty. Przeprowadzono analizę porównawczą czterech obiektów zlokalizowanych w Brukseli: Hôtel Tassel, Hôtel van Eetvelde, Maison et Atelier Horta oraz Magasins Waucquez. W badaniach in situ uwzględniono analizy poziomu oświetlenia światłem dziennym w celu określenia współczynnika oświetlenia dziennego (daylight factor). Przeprowadzone badania wykazały, że światło dzienne było dla Horty jednym z podstawowych elementów kształtujących architekturę budynku, równie istotnym jak prawidłowo zaprojektowany układ funkcjonalno-przestrzenny czy system konstrukcyjny. Do najważniejszych założeń, definiujących rolę światła dziennego w budynkach projektowanych przez Hortę należały: dążenie do zapewnienia użytkownikom budynku kontaktu z przyrodą jako źródłem wszelkiego życia; wzorowane na obserwacji natury dążenie do wyeliminowania stref pozbawionych światła dziennego; dążenie do tworzenia otwartych, jasnych i dobrze wentylowanych przestrzeni, będących dla architekta wyznacznikiem funkcjonalności i elegancji. Wyodrębniono siedem głównych metod, za pomocą których architekt osiągał opisane powyżej cele. Były to: eksperymentalne zastosowanie stali i szkła w fasadach, świetlikach i witrażach; innowacyjne konstrukcje umożliwiające otwarcie przestrzeni i dystrybucję światła wewnątrz budynku; doprowadzanie światła dziennego do wszystkich pomieszczeń; wizualne łączenie wnętrza z zewnętrzem; wykorzystanie klatek schodowych do rozprowadzania światła i powietrza; stosowanie luster optycznie powiększających przestrzeń i odbijających światło oraz wprowadzanie materiałów o wysokiej luminancji i reflektancji. Analizy wykazały, że dzięki stosowaniu tych metod w badanych obiektach uzyskano bardzo wysoki poziom współczynnika oświetlenia dziennego. Najwyższy maksymalny stwierdzono w Magasins Waucquez (18,5%), przy czym średnia wartość współczynnika oświetlenia dziennego dla badanych obiektów przekroczyła 8%, a minimalny poziom w żadnym z budynków nie był niższy niż 2%. Przeprowadzone badania potwierdziły, że Horta jako jeden z pierwszych osiągnął tak znakomite efekty w zakresie oświetlenia dziennego budynków, będąc pod tym względem prekursorem najbardziej aktualnych tendencji w projektowaniu budynków komfortowych dla użytkownika i bezpiecznych dla środowiska naturalnego.

Podgląd pełnego artykułu jest możliwy wyłącznie na większych ekranach.

2020

3(63)

DOI: 10.37190/arc200303

Wprowadzenie

Victor Horta, wybitny przedstawiciel stylu art nouveau,

słynął ze stosowania innowacyjnych rozwiązań w zakre-

sie czerpania inspiracji z przyrody, projektowania nowo-

czesnych konstrukcji, eksperymentalnego wykorzystywa-

nia materiałów budowlanych i dekoracyjnych, kreowania

wrażenia ruchu poprzez zastosowanie dynamicznych,

giętkich linii, a także tworzenia jednorodnych kompozy-

cyjnie dzieł o niezwykle wysokim poziomie ozdobności.

Jednak jednym z najbardziej nowatorskich działań Horty

było wykorzystywanie światła jako czynnika współtwo-

rzącego nowoczesny wizerunek architektury. W spójnej

wizji projektanta, będącego w tym zakresie pionierem

współczesności, każdy detal miał służyć ukształtowaniu

komfortowego, luksusowego, eleganckiego i nowoczesne-

go środowiska, dostosowanego do potrzeb użytkowników.

Celem podjętych badań było zaprezentowanie znaczenia

światła dziennego w budynkach autorstwa Victora Horty.

Ten aspekt jego twórczości uznano za szczególnie istotny

ze względu na prekursorski charakter nie tylko dla archi-

tektury XX w., lecz również dla najbardziej współczesnych

tendencji w projektowaniu budynków komfortowych dla

użytkownika i bezpiecznych dla środowiska naturalnego.

Wykorzystano metodę analizy porównawczej wskazanych

obiektów znajdujących się w Brukseli, z których trzy są

Barbara Widera*

Znaczenie światła dziennego i jego dystrybucja

w obiektach architektonicznych zaprojektowanych przez Victora Hortę

The role of daylighting and its distribution

in buildings designed by Victor Horta

Introduction

Victor Horta, an outstanding representative of the Art

Nouveau style, was famous for innovative solutions in the

eld of drawing inspiration from nature, designing mod-

ern structures, experimental application of building and

decorative materials, creating an impression of movement

through the use of dynamic, exible lines, as well as pro-

ducing homogeneous compositions with extremely high

decorativeness. However, one of Horta’s most innovative

activities was the use of light as a factor contributing to

the modern image of architecture. In the consistent vision

of the designer, who is a pioneer of modern times in this

eld, every detail served to create a comfortable, luxuri-

ous, elegant and contemporary environment tailored to the

user needs.

The aim of this research is to present the importance of

daylighting in buildings by Victor Horta. This aspect of

his work has been considered particularly important due

to its pioneering character in the 20

century architecture,

but also in the most recent trends in designing buildings

that are comfortable for the user and safe for the natural

environment. The method of comparative analysis of the

indicated objects located in Brussels was applied. Three of

these structures are city residences and one was designed

as an elegant commercial facility. The buildings selected

as representative for Horta’s work were: the Hôtel Tassel

(1893–1894), the Hôtel van Eetvelde (1897–1901), the

Maison et Atelier Horta (1898–1901) and the Magasins

Waucquez (1903–1906). An additional criterion was the

possibility of conducting in situ tests, taking into account

* ORCID: 0000-0003-0218-8038. Wydział Architektury Poli-

techniki Wrocławskiej / Faculty of Architecture, Wrocław University of

Science and Technology, e-mail: barbara.widera@pwr.edu.pl

38 Barbara Widera

rezydencjami miejskimi, a jeden został zaprojektowany

jako elegancki obiekt handlowy. Wybrano budowle re-

prezentatywne dla twórczości Horty: Hôtel Tassel (1893–

1894), Hôtel van Eetvelde (1897–1901), Maison et Atelier

Horta (1898–1901) oraz Magasins Waucquez (1903–1906).

Dodatkowym kryterium była możliwość przeprowadzenia

badań in situ, uwzględniających analizy poziomu oświe-

tlenia światłem dziennym w celu określenia współczynni-

ka oświetlenia dziennego (daylight coecient).

Do najważniejszych cech twórczości Victora Horty,

deniujących rolę światła dziennego w projektowanych

przez niego budynkach, należały:

– dążenie do zapewnienia użytkownikom budynku

kontaktu z przyrodą jako źródłem wszelkiego życia,

– wzorowane na obserwacji natury dążenie do wyeli-

minowania stref pozbawionych światła dziennego,

– dążenie do tworzenia otwartych, jasnych i dobrze

wentylowanych przestrzeni, będących dla architekta wy-

znacznikiem funkcjonalności i elegancji.

Na podstawie przeprowadzonej analizy porównawczej

czterech wybranych do badań obiektów wyodrębniono sie-

dem głównych metod, za pomocą których architekt dążył

do realizacji opisanych powyżej założeń. Metody te scha-

rakteryzowano w kolejnych częściach artykułu, wskazu-

jąc, w jaki sposób ich wykorzystanie wpływało na formę

architektoniczną i sposób funkcjonowania każdego z ba-

danych obiektów.

Eksperymentalne zastosowanie stali i szkła

w fasadach, świetlikach i witrażach

Cechujące twórczość Victora Horty dążenie do nadawa-

nia budynkom organicznej i dynamicznej formy wymagało

od architekta wykorzystywania nowoczesnych materiałów

i rozwiązań konstrukcyjnych. Szczególnie wyraziste, in-

nowacyjne zastosowanie stali i szkła uzewnętrzniało się

w fasadach, świetlikach i witrażach budowli. Horta wpro-

wadzał do architektury szkło o różnych fakturach, barwach

i zróżnicowanym stopniu przezroczystości. Dzięki zastoso-

waniu lekkiej żelaznej lub stalowej konstrukcji opartej na

krzywiznach i łukach w elewacjach i zadaszeniach budyn-

ków udawało się uzyskać otwarte, przeszklone przestrzenie,

umożliwiające wprowadzanie do wnętrz światła słonecz-

nego w niespotykanej dotychczas w architekturze ilości.

W pierwszym z badanych obiektów, zaprojektowanym

w 1893 r. Hôtel Tassel, monumentalne okna wypełnia-

ły całą centralną część elewacji. W przeciwieństwie do

bogato zdobionych XIX-wiecznych kamienic w bruk-

selskiej dzielnicy Saint Gilles fasada domu Tassela była

nowoczesna, jasna i niemal pozbawiona ornamentu. O jej

eleganckim wizerunku decydowały duże powierzchnie

przeszkleń i rozdzielające je wertykalne elementy kon-

strukcyjne: kamienne słupy z dyskretnymi biomorczny-

mi dekoracjami na pierwszym piętrze oraz żelazne słupki

na drugiej i trzeciej kondygnacji. Wysunięty, nieznacznie

zaokrąglony wykusz pozwalał na wychwytywanie maksy-

malnej ilości promieniowania słonecznego w ciągu dnia.

Z kolei umieszczony w saloniku-palarni witraż z dyna-

micznie wijącymi się łodygami i liśćmi w liliowo-złota-

wych odcieniach umoż liwiał ltrowanie światła, zapobie-

the daylighting analysis in order to determine the daylight

factor.

The crucial features of Victor Horta work, dening the

role of daylight in the buildings, included:

– providing contact with nature as the source of all life,

– eliminating areas without daylight penetration,

based on nature observation,

– creating open, bright and well-ventilated spaces, per -

ceived by the architect as a determinant of functionality

and elegance.

On the basis of the comparative analysis of the four

objects selected for research, seven main methods were

distinguished, with the use of which the architect sought

to implement the assumptions described above. These

methods are characterized in the following parts of the

article, showing how their application inuenced the ar-

chitectural form and the way of functioning of each of the

examined edices.

Experimental use of steel and glass in façades,

skylights and stained glass windows

The strong tendency to give buildings an organic and

dynamic form was a distinctive feature of Victor Horta

work and required the employment of modern materials

and structural solutions. Particularly expressive, innova-

tive use of steel and glass manifested itself in the façades,

skylights and stained glass windows. Horta introduced

glass with a variety of textures, colours and several degree

of transparency into architecture. With the lightweight

iron or steel structures using curves and arches, the archi-

tect obtained open, glazed spaces in the façades and roofs,

allowing to introduce sunlight into the building interiors

in an amount unprecedented in architecture.

In the rst of the examined buildings, the Hôtel Tassel

designed in 1893, monumental windows lled the entire

central part of the façade. In contrast to the richly deco-

rated 19

-century townhouses in the Saint Gilles district

of Brussels, the façade of the Tassel house was modern,

bright and almost devoid of ornamentation. Its elegant im-

age was determined by large glazed areas divided by ver-

tical structural elements: stone columns with discreet bio-

morphic decorations on the rst oor and iron posts on the

second and third storey. The protruding, slightly rounded

oriels allowed for capturing the maximum amount of solar

radiation during the day. The stained glass window with

dynamically twisting stems and leaves in lilac-golden

shades, placed in the smoking lounge, ltered the light,

prevented the room from overheating in the summer, at

a high angle of sunlight, and gave the interior a warm,

pastel colours. The second, semi-circular bay window was

located in the centre of the garden elevation. The architect

did not embed a stained glass in it, so as not to limit the

view on the greenery surrounding the house. However, the

stained glass windows were placed in numerous panels

inside the building, decorating both the doors and parti-

tion walls. In places where Horta deemed it appropriate to

introduce glass walls, but did not want to limit the access

of light, slender iron posts were situated instead of stained

glass, dening the space divisions.

Znaczenie światła dziennego w budynkach zaprojektowanych przez Hortę / The role of daylighting in buildings designed by Horta 39

Il. 1. Zróżnicowane kształty

i wielkości okien w złożonej

z trzech budynków rezydencji

van Eetvelde

(fot. B. Widera)

Fig. 1. Various shapes and sizes

of windows in the façade

of the van Eetvelde residence

(consisted of three buildings)

(photo by B. Widera)

gał przegrzewaniu pomieszczenia latem, przy wysokim

kącie padania promieni słonecznych, a także nadawał wnę-

trzu ciepłą, pastelową barwę. Drugi, półokrągły w rzucie

wykusz został ulokowany pośrodku elewacji ogrodowej.

Architekt nie osadził w nim witrażu, aby nie ograniczać

widoku na otaczającą dom zieleń. Witraże znalazły się na-

tomiast w licznych przegrodach wewnątrz budynku, zdo-

biąc zarówno drzwi, jak i ścianki działowe. W miejscach,

gdzie Horta uznał za stosowne wprowadzenie szklanych

ścian, lecz nie chciał ograniczać dostępu światła, zamiast

witraży zostały rozmieszczone smukłe żelazne słupki de-

niujące podziały przestrzeni.

Kolejnym eksperymentalnym pomysłem wykorzysta-

nym w domu Tassela były szklane świetliki wpuszczające

światło do westybulu i klatki schodowej. Niższy świetlik

osłaniał od zewnątrz ukośnie poprowadzony i niemal nie-

dostrzegalnie zaokrąglony witraż, tworzący zadaszenie

nad westybulem [1]. Dekorację witrażu stanowiły kontra-

stujące ze sobą matowe pasy szkła: węższe w kolorze żół-

tym i szersze o barwie białej. Drugi świetlik, wypełniony

od wewnątrz mlecznobiałym szkłem, umieszczono nad

reprezentacyjną klatką schodową.

W koncepcji złożonego z trzech budynków Hôtel van

Eetvelde (stworzonej cztery lata po domu Tassela) każda

z fasad miała inny układ okien, przy czym Horta zastoso-

wał wszędzie połączenie żelaza ze szkłem (il. 1). W nale-

żącym do części mieszkalnej środkowym budynku Horta

ulokował dwa ogromne okna zwieńczone kamiennymi

łukami. Wysunięte na zewnątrz skrzydła łuku nad oknem

drugiego piętra zostały podparte smukłymi żeliwnymi

słupkami rozczłonkowanymi u podstawy i w zwieńczeniu.

Dzięki temu zabiegowi jasne słupki połączyły się wizual-

nie z kamienną fasadą, tworząc warstwowy efekt ażuro-

wej struktury. W drugiej części zespołu mieszkalnego wy-

sunięty trójkątny w rzucie wykusz, podobnie jak w Hôtel

Another experimental idea tested in the Tassel house

was the glass skylights letting light into the vestibule

and staircase. The lower skylight was protected from the

outside by an oblique and almost imperceptibly rounded

stained glass window, which formed a roof over the ves-

tibule [1]. The stained glass was decorated with contrasting

matte glass strips: narrower in yellow and wider in white co-

lour. The second skylight, lled with milk-white glass from

the inside, was placed above the representative staircase.

In the Hôtel van Eetvelde three-building arrangement

(created four years after the Tassel house), each façade

had a dierent window layout, with Horta using a combi-

nation of iron and glass everywhere (Fig. 1). In the middle

building belonging to the residential part, Horta placed

two huge windows crowned with stone arches. The over-

hanging wings of the arch above the window of the second

oor were supported by slender cast-iron posts, branched

at the base and in the head. Thanks to this, the bright posts

visually merged with the stone façade, creating a layered

eect of an openwork structure. In the second part of the

residential complex, a protruding oriel, similar to the one

in the Hôtel Tassel, increased the amount of daylight en-

tering the building. On the top oor, a cast-iron post sep-

arated two window edgings, and stone bands with plant

decorations unfolding upwards emphasized the organic

character of the composition.

The oce of the Secretary General of the Congo Free

State, Edmond van Eetvelde, was positioned in the repre-

sentative part in the tallest building. The façade was com-

posed of repetitive elements, which made its appearance

more ocial. The innovative combination of large windows

with an iron structure allowed to obtain a spectacular eect

in the form of a golden-brown pediment comprised of two

layers, decorated with mosaics with dynamically winding

oral ornament (Fig. 2). The verticality of the façade was

40 Barbara Widera

Tassel, zwiększał ilość światła dziennego przenikającego

do budynku. Na najwyższej kondygnacji żeliwny słupek

oddzielał dwa skrzydła okna, a kamienne opaski z rozwi-

jającymi się ku górze dekoracjami roślinnymi podkreślały

organiczny charakter kompozycji.

W części reprezentacyjnej, ulokowanej w najwyższym

budynku, mieściło się biuro Sekretarza Generalnego Wolne-

go Państwa Kongo, Edmonda van Eetvelde. Elewacja była

skomponowana z powtarzalnych elementów, co na dawało

jej bardziej ocjalny charakter. Nowatorskie połączenie

wielkich okien z żelazną konstrukcją pozwoliło

uzyskać

spektakularny efekt w postaci złotobrązowego, złożone-

go z dwóch warstw frontonu, udekorowanego mozaikami

z dynamicznie wijącym się ornamentem roślinnym (il. 2).

Wertykalizm fasady podkreślały pionowe podziały, dzięki

którym struktura sprawiała wrażenie jeszcze lżejszej. Na

najwyższej kondygnacji ulokowano duży taras z ażurową

żelazną balustradą. Dwa wielkie trójdzielne porte-fenêtre

rozdzielono kolejnymi czterema żeliwnymi słupkami i cen-

tralnie ustawioną kamienną ścianką. Wymienione elemen-

ty stanowiły podporę dla nitowanego żelaznego nadproża.

Zaproponowaną po raz pierwszy w Hôtel Tassel koncep-

cję zastosowania świetlików w architekturze mieszkaniowej

Horta rozwinął w projekcie Hôtel van Eetvelde. Tym ra-

zem eksperyment obejmował umieszczenie ogromnej wi-

trażowej kopuły nad centralną, najbardziej elegancką strefą

recepcyjną z ogrodem zimowym. Również w tym przy-

padku półprzezroczysta, ozdobiona misternymi motywami

roślinnymi kopuła została od góry zabezpieczona skośnym

szklanym dachem, umieszczonym powyżej wewnętrznego

dziedzińca. Światło słoneczne wpadające przez przezro-

czyste szyby zadaszenia oświetlało wewnętrzne witrażowe

okna korytarzy biegnących wokół atrium.

Projekt Maison et Atelier Horta powstał rok po rezy-

dencji van Eetvelde i składał się z domu architekta oraz

ulokowanej w sąsiednim budynku pracowni. Horta konty-

nuował tu eksperymenty w zakresie zastosowania żelaza

i szkła, manifestując możliwości wynikające z połączenia

tych dwóch materiałów w fasadach budynków. Podobnie

jak w Hôtel Tassel i Hôtel van Eetvelde celem architekta

było wpuszczenie do wnętrz dużej ilości światła dzien-

accentuated by upright divisions, which made the structure

looking even lighter. On the top oor there was a large

terrace with an openwork iron balustrade. Two large, tri-

partite porte-fenêtre were separated by four cast-iron posts

and a centrally placed stone wall. The aforementioned ele-

ments constituted the support for the riveted iron lintel.

The concept of skylights in residential architecture

originally applied in the Hôtel Tassel was further devel-

oped by Horta in the Hôtel van Eetvelde project. This time

the experiment involved placing a huge stained glass dome

over the central, most elegant reception area with a win-

ter garden. Also in this case, the translucent cupola, deco-

rated with intricate oral motifs, was secured from above

with a sloping glass roof, located over the inner courtyard.

Sunlight radiation penetrating through the translucent roof

panes illuminated the interior stained glass windows of

the corridors around the atrium.

The Maison et Atelier Horta project was created one

year after the van Eetvelde residence and consisted of the

architect’s house and studio positioned in the two neigh-

bouring buildings. Horta continued his experiments with

iron and glass, manifesting the possibilities of combining

these two materials in building façades. As in the Hôtel

Tassel and Hôtel van Eetvelde, the architect’s goal was

to let plenty of daylight into the interior. In the private

part, he placed the largest double window in the recep-

tion area on the ground oor. The glass panes, protected

from the outside with a golden shade lattice, were divided

by a cast iron post, almost identical to those used in the

van Eetvelde house. The imposing wooden door on the

right side also had an iron grid in nial resembling tangled

stems and leaves. The lattice triple window was made of

pâte de verre in a warm orange colour. Above the door

there was a balcony with an innovative frosted glass oor

embedded in an iron frame. This extremely modern so-

lution was meant to attract attention and emphasize the

representative character of the entrance area. At the same

time, the protruding, rounded part of the balcony formed

a roof protecting against rain and providing illumination

with gently diused white light. Porte fenêtre and win-

dows on the rst oor were arranged in the same axes

as the windows on the second level. In addition, the co-

herence of the composition was accentuated by iron posts

gently passing into the sculptured supports of the bay win-

dow. On the top oor there were two large dormers and

a terrace with an iron balustrade in the shape of buttery

wings. In the mansard roof, Horta placed a skylight that

would illuminate the staircase with a stained glass win-

dow below.

The most specic for the neighbouring building, hous-

ing the architect’s studio, were monumental windows cov-

ering almost the entire width of the rst and second oors,

separated by cast-iron posts and forming two overlapping

layers. The size and importance of the single-space studio

room on the upper oor was underlined by iron beams

running across the façade.

In the façade of the Magasins Waucquez store, designed

in 1903, Horta introduced even more consistent arrange-

ment of windows, pointing both the commercial function

and the representative nature of the facility. Monumental

Il. 2. Żelazna konstrukcja i duże okna

w oficjalnej części Hôtel van Eetvelde

(fot. B. Widera)

Fig. 2. The iron structure and large windows

in the official part of the Hôtel van Eetvelde

(photo by B. Widera)

Znaczenie światła dziennego w budynkach zaprojektowanych przez Hortę / The role of daylighting in buildings designed by Horta 41

windows under attened three centered arches, occupying

the entire height of the storey, were separated by columns

of beige sandstone. However, the most spectacular solu-

tion in terms of the experimental use of glass at the Maga-

sins Waucquez regards the two huge skylights on the roof.

They covered the two impressive vaults made of steel and

glass located directly below them, protecting them from

damage and dust. The skylights had rectangular bases, tri-

angular sections, and were founded on lightweight steel

trusses. During the renovation in 1989, after which the

shop was transformed into a comic stripe museum (Center

Belge de la Bande Dessinée), the original glass of the sky-

lights was replaced with reinforced glass with a transmit-

tance

of 76% [2]. The space between the skylights and

glass vaults has created an air buer to prevent excessive

cooling of the building interior in winter and overheat-

ing in summer. At the same time, the introduction of ex-

ternal glazing reduced the amount of sunlight reaching

both vaults by approximately half [2]. The diused light

penetrating into the exhibition rooms combined with the

white-beige walls and white ceiling gave the eect of

very bright, well illuminated interiors. Regardless of the

skylights, in the Magasins Waucquez Horta employed

an extremely bold concept replacing the traditional oor

around the atrium on the rst storey with a glass oor,

under which decorative horizontal stained glass windows

were placed (Fig. 3).

Innovative constructions

enabling the visual space opening

and the light distribution inside the building

In addition to the described experimental applications

of glass and iron in skylights and façades, the structural

concepts developed by Horta enabled the space opening

contributing to the improved distribution of light inside

the buildings he designed. To facilitate the free penetra-

tion of daylight and air within each of them, Horta used

iron frames, poles and arches that allowed for connecting

rooms and opening the space visually. Exposed structural

elements had a clearly organic character and formed a co-

herent unity with oral ornaments making them look even

lighter. A unique feature of Horta’s building was the per-

fect integration of the structure with the decoration [3].

In the Hôtel Tassel, in order to separate the private area

from the ocial one, Horta designed two buildings with

independent vertical communication, connected on all

oors by properly routed passages and covered with sad-

dle roofs of original construction. In addition, the build-

ings were merged with two glass roofs supported on an

iron structure, which introduced white, diused light into

the space between the buildings. Another important de-

sign solution used by Horta were the representative stairs

based on iron frames bent into gentle arches and on pillars

organically branched in the upper part (Fig. 4).

Transmittance, or transmittance of a material, is the percentage of

the amount of light that passes to the other side of the material in relation

to the amount of light falling on the surface of that material.

nego. W części prywatnej największe podwójne okno

umieścił w stree recepcyjnej na parterze. Tae szkła,

zabezpieczone od zewnątrz kratą w złotawym odcieniu,

rozdzielał wysunięty do przodu żeliwny słupek, niemal

identyczny z zastosowanymi w domu van Eetvelde. Tak-

że znajdujące się po prawej stronie okazałe drewniane

drzwi zwieńczono żelazną kratą, przypominającą kształ-

tem splątane łodygi i liście. Krata osłaniała potrójne okno

wykonane z pâte de verre w ciepłym pomarańczowym

kolorze. Nad drzwiami znalazł się balkon z niestosowa-

ną dotychczas podłogą z matowego szkła osadzonego

w żelaznej ramie. To niezwykle nowoczesne rozwiązanie

przykuwało uwagę i podkreślało reprezentacyjny charak-

ter strefy wejściowej. Jednocześnie wysunięta, zaokrąglo-

na część balkonu tworzyła zadaszenie osłaniające przed

deszczem i zapewniające oświetlenie łagodnie rozproszo-

nym białym światłem. Drzwi balkonowe i okna pierwsze-

go piętra rozmieszczono w tych samych osiach co okna na

drugim poziomie. Dodatkowo spójność kompozycji pod-

kreślały żelazne słupki przechodzące łagodnymi łukami

w rozrzeźbione podpory wykusza. Na najwyższej kondy-

gnacji znalazły się dwie wielkie lukarny i taras z żelazną

balustradą w kształcie skrzydeł motyla. W dachu mansar-

dowym Horta zastosował rozjaśniający klatkę schodową

świetlik z usytuowanym poniżej oknem witrażowym.

Najbardziej charakterystyczne dla sąsiedniego budyn-

ku, mieszczącego pracownię architekta, były monumen-

talne okna rozciągające się niemal na całą szerokość

pierwszego i drugiego piętra, rozdzielone żeliwnymi słup-

kami i tworzące dwie nakładające się na siebie warstwy.

Wielkość i rangę jednoprzestrzennego pomieszczenia

pracowni na górnej kondygnacji podkreślono żelaznymi

belkami poprowadzonymi wszerz elewacji.

W fasadzie zaprojektowanego w 1903 r. sklepu Maga-

sins Waucquez Horta wprowadził jeszcze bardziej konse-

kwentny układ otworów okiennych, podkreślając w ten

sposób zarówno handlową funkcję, jak i reprezentacyjny

charakter obiektu. Zwieńczone spłaszczonymi łukami mo-

numentalne okna, zajmujące całą wysokość kondygnacji,

oddzielono od siebie słupami z beżowego piaskowca. Jed-

nak najbardziej spektakularnym rozwiązaniem w zakre-

sie eksperymentalnego zastosowania szkła w Magasins

Waucquez były dwa wielkie świetliki na dachu. Osłania-

ły one umieszczone bezpośrednio pod nimi dwa impo-

nujących rozmiarów sklepienia ze stali i szkła, chroniąc

je przed uszkodzeniem i zabrudzeniami. Świetliki mia-

ły podstawy w kształcie prostokąta, trójkątne przekroje

i były oparte na lekkich, stalowych kratownicach. Podczas

remontu w 1989, po którym sklep został przekształcony

w muzeum komiksu (Centre Belge de la Bande Dessinée),

oryginalne szkło świetlików zastąpiono szkłem zbrojonym

zapewniającym transmitancję (ang. transmittance)

rzędu

76% [2]. Przestrzeń pomiędzy świetlikami a szklanymi

sklepieniami utworzyła bufor powietrzny zapobiegający

nadmiernemu wychładzaniu wnętrza obiektu zimą oraz

Transmitancja, czyli przepuszczalność materiału, określa procen-

towo ilość światła, która przedostaje się na drugą stronę materiału w sto-

sunku do ilości światła padającego na powierzchnię tego materiału.

42 Barbara Widera

przegrzewaniu latem. Jednocześnie wprowadzenie ze-

wnętrznych przeszkleń ograniczyło ilość światła słonecz-

nego docierającego do obu sklepień o mniej więcej poło-

wę [2]. Rozproszone światło wnikające do pomieszczeń

ekspozycyjnych w połączeniu z białobeżowymi ścianami

i białym sutem dało efekt bardzo jasnych, rozświetlo-

nych wnętrz. Niezależnie od świetlików Horta zastosował

w Magasins Waucquez niezwykle odważne rozwiąza-

nie polegające na zastąpieniu tradycyjnej podłogi wokół

atrium na pierwszym piętrze podłogą szklaną, pod którą

umieszczone zostały dekoracyjne poziome witraże (il. 3).

Innowacyjne konstrukcje

umożliwiające wizualne otwarcie przestrzeni

i dystrybucję światła wewnątrz budynku

Oprócz opisanych eksperymentalnych zastosowań szkła

i żelaza w konstrukcjach świetlików i fasad, istotne dla

dystrybucji światła wewnątrz budynku były także opra-

cowane przez Hortę koncepcje strukturalne, pozwalające

na otwieranie przestrzeni w projektowanych przez niego

obiektach. Aby umożliwić swobodne przenikanie światła

dziennego i powietrza w obrębie każdego z nich, Horta

stosował żelazne ramy, słupy i łuki pozwalające na łącze-

nie pomieszczeń i wizualne otwieranie przestrzeni. Od-

słonięte, wyeksponowane i tworzące całość z dodającym

im lekkości ornamentem roślinnym elementy strukturalne

miały wyraźnie organiczny charakter. Unikatową cechą

budowli autorstwa Horty było znakomite zintegrowanie

konstrukcji z dekoracją [3].

W Hôtel Tassel, w celu oddzielenia strefy prywatnej od

ocjalnej, Horta zaprojektował dwa budynki o niezależ-

nej komunikacji pionowej, połączone na wszystkich kon-

dygnacjach odpowiednio poprowadzonymi przejściami

i przykryte siodłowymi dachami o oryginalnej konstrukcji.

Dodatkowo budowle spojono dwoma szklanymi dachami

wspartymi na żelaznej konstrukcji, które wprowadzały

Also in the Hôtel van Eetvelde, the architect solved the

problem of lighting the rooms located in the deeper part

of the corner plot by means of a solar well placed between

two independent buildings covered with saddle roofs. The

structure of the great dome crowning the central space was

made of iron at bars. In the Hôtel van Eetvelde, for the

rst time in a private house, the entire structural frame-

work of the ocial part was made of iron I-beams. The iron

I-beam posts were clearly visible even in the living room.

It should be stressed that this solution was not only very

bold, but also provocative, because iron was considered

a common material, being the opposite of rened taste

and elegance. The iron frames around the living room,

lled with transparent glass panes, could be folded,

which allowed for various modeling of the layout of the

representative zone. The iron façade of the ocial part

was suspended from tfhe ceiling beams, while the façade

itself did not perform any structural function, just like the

internal walls.

The structure and walls in the private part were de-

signed in a similar way, but instead of iron I-beams, Horta

used elements made of exotic Congo wood [4]. The intro-

duction of the described structural system allowed for the

free formation of divisions in the building and the space

opening in order to improve the light and air distribution.

In the design of his own house and studio, Horta used

the advantages of steel frames in the shape of three cen-

tered arches, creating rounded connections between the

walls and the ceiling. In this way, he emphasized the or-

ganic character of the interior, and thanks to the removal

of most of the load-bearing walls and the insertion of fold-

ing doors with stained glass windows, he was able to com-

bine the rooms into larger functional zones (Fig. 5). Simi-

larly as in the Hôtel Tassel and the Hôtel van Eetvelde,

openwork structures and open spaces improved the free

ow of air and light, which was an important determinant

of modernity for Horta [5].

Il. 3. Witraże pod szklaną podłogą

antresoli w Magasins Waucquez

(fot. B. Widera)

Fig. 3. Stained glass lattice

windows under the glass floor

of the mezzanine

in the Magasins Waucquez

(photo by B. Widera)

Znaczenie światła dziennego w budynkach zaprojektowanych przez Hortę / The role of daylighting in buildings designed by Horta 43

białe, rozproszone światło do przestrzeni pomiędzy bu-

dynkami. Innym ważnym rozwiązaniem konstrukcyjnym

zastosowanym przez Hortę były schody reprezentacyjne

oparte na żelaznych ramach wygiętych w łagodne łuki

oraz na rozczłonkowanych w górnej części słupach (il. 4).

Również w Hôtel van Eetvelde architekt rozwiązał pro-

blem doświetlenia pomieszczeń, ulokowanych w głębi na-

rożnej działki, za pomocą studni słonecznej umieszczonej

pomiędzy dwiema niezależnymi częściami przykrytymi

dachami siodłowymi. Konstrukcja wielkiej kopuły wień-

czącej przestrzeń centralną była wykonana z żelaznych

płaskowników. W Hôtel van Eetvelde po raz pierwszy

w domu prywatnym cały szkielet konstrukcyjny części

ocjalnej został wykonany z żelaznych dwuteowników.

Żelazne słupy dwuteownikowe były wyraźnie widoczne

nawet w salonie. Należy podkreślić, że było to rozwią-

zanie nie tylko bardzo odważne, ale też i prowokacyjne,

ponieważ żelazo uważano za materiał pospolity, będą-

cy przeciwieństwem wyranowanego gustu i elegancji.

Wypełnione przejrzystymi taami szkła żelazne ramy wo-

kół salonu można było składać harmonijkowo, co pozwa-

lało na różnorodne modelowanie układu strefy reprezen-

tacyjnej. Żelazną fasadę części ocjalnej podwieszono do

belek stropowych, przy czym sama elewacja nie pełniła

funkcji konstrukcyjnej, podobnie jak ściany wewnętrzne.

Konstrukcję i ściany w części prywatnej wykonano

w podobny sposób, jednak zamiast dwuteowników żelaz-

nych Horta zastosował tu elementy z egzotycznego drew-

na pochodzącego z Kongo [4]. Wprowadzenie opisanego

systemu konstrukcyjnego umożliwiło swobodne formo-

wanie podziałów w budynku oraz otwieranie przestrzeni

w celu usprawnienia dystrybucji światła i powietrza.

W projekcie domu własnego i pracowni Horta wykorzy-

stał zalety stalowych ram w kształcie łuków koszowych,

tworząc zaokrąglone połączenia pomiędzy ścianami a su-

tem. W ten sposób podkreślił organiczny charakter wnętrz,

a dzięki usunięciu większości ścian nośnych i wstawieniu

drzwi harmonijkowych z witrażami uzyskał możliwość łą-

czenia pomieszczeń w większe strefy funkcjonalne (il. 5).

Podobnie jak w Hôtel Tassel i Hôtel van Eetvelde ażurowe

konstrukcje i otwarte przestrzenie sprzyjały swobodnemu

przepływowi światła i powietrza, co dla Horty stanowiło

ważny wyznacznik nowoczesności [5].

W Magasins Waucquez Horta zastosował równie no-

woczesne rozwiązania. Opierając konstrukcję na ka-

miennych i żeliwnych słupach oraz żelaznych belkach

dwuteowni

kowych, doprowadził do stworzenia jednoprze-

strzennego

układu z reprezentacyjnym atrium poprowadzo-

nym przez

całą wysokość budynku. Aby jeszcze bardziej

zintensykować ilość światła, architekt zawęził część

użytkową na trzeciej kondygnacji do antresoli z ażurową

balustradą, która nie blokowała transmisji światła do niżej

położonych części budynku.

Doprowadzanie światła dziennego

do wszystkich pomieszczeń

Opisane w artykule systemy miały na celu przede

wszystkim doprowadzenie światła dziennego do wszyst-

kich pomieszczeń w budynku, począwszy od salonów

In the Magasins Waucquez, Horta applied equally mo-

dern solutions. By basing the structure on stone and cast

iron columns and iron I-beams, he created a single-space

layout with a representative atrium running along the en-

tire height of the building. To further intensify the amount

of daylight, the architect narrowed the usable part on the

Il. 5. Łukowa konstrukcja w domu Horty (fot. B. Widera)

Fig. 5. The structural arches in the Horta house (photo by B. Widera)

Il. 4. Reprezentacyjna klatka schodowa w domu Tassela (fot. B. Widera)

Fig. 4. A representative staircase in the Tassel house

(photo by B. Widera)

44 Barbara Widera

i części reprezentacyjnych, a na pomieszczeniach dla służ-

by, schodach kuchennych i piwnicach skończywszy. We

wszystkich analizowanych obiektach Horta zastosował

dziedzińce wewnętrzne, przykryte świetlikami w celu wy-

eliminowania niedoświetlonych pomieszczeń i ich frag-

mentów, zwanych przez niego martwymi strefami

[6].

Innowacyjny układ polegający na oddzieleniu strefy

publicznej od prywatnej, opracowany przez Hortę dla

do mu Tassela, sprzyjał dobrej penetracji światła do głę-

biej położonych partii domu, dzięki czemu możliwe było

uzyskanie otwartej i jasnej przestrzeni we wszystkich czę-

ściach budynku (il. 6). Pomieszczenia reprezentacyjne, ta-

kie jak salonik-palarnia i biuro na pierwszym oraz gabinet

na drugim piętrze, miały duże okna wychodzące na ulicę

i były bezpośrednio oświetlone. Mniej istotne pomiesz-

czenia części ocjalnej: łazienkę, garderobę czy małą pra-

cownię profesora Tassela wyposażono w okna o skrom-

niejszych rozmiarach, które także zapewniały dostęp

światła dziennego. Pomieszczenia mieszkalne miały duże

okna wychodzące na część ogrodową. Węższe, lecz rów-

nież zapewniające dobre oświetlenie okna miała kuchnia,

częściowo zagłębiona w terenie. Strefy komunikacyjne

były doświetlone przez okna witrażowe, świetliki i klatki

schodowe rozprowadzające światło w całym domu.

Zbliżone metody w zakresie dystrybucji światła zasto-

sowano w domu van Eetvelde. Podobieństwa wynikały

z rozdzielenia strefy ocjalnej od prywatnej, wykorzysta-

nia zalet słupowej konstrukcji i otwartego planu, a także

z konsekwentnego umieszczania dużych okien we wszyst-

kich pomieszczeniach sąsiadujących z fasadą. Strefy usy-

tuowane w głębi działki były doświetlone dzięki świe-

tlikom i oknom wewnętrznym wychodzącym na studnię

Nazwanie niedoświetlonych fragmentów pomieszczeń martwy-

mi strefami podkreśla głoszony w epoce secesji kult natury i powiązaną

z nim istotną rolę światła dziennego jako niezbędnego do życia.

third oor to a mezzanine with an openwork balustrade

that did not block light transmission to the lower parts of

the building.

Providing daylight

to each place in the building

The systems described in the article were primarily

aimed at delivering daylight to each place in the building,

ranging from salons and representative areas to service

rooms, kitchen stairs and cellars. In all analyzed objects,

Horta used internal courtyards, covered with skylights in

order to eliminate poorly lit rooms and their fragments,

which he called dead zones

[6].

The innovative space arrangement based on separat-

ing the public and private zones, developed by Horta for

the Tassel house, favoured good light penetration into the

deeper parts of the building, thanks to which it was pos-

sible to obtain an open and bright space in all parts of the

house (Fig. 6). Representative rooms, such as the smok-

ing lounge and oce on the rst oor and the cabinet on

the second oor, had large windows facing the street and

were directly lit. Less important rooms of the ocial part:

a bathroom, a dressing room or a small studio of profes-

sor Tassel were equipped with smaller windows, which

also allowed for adequate daylighting. The living quar-

ters had big-sized windows overlooking the garden part.

The kitchen was partially recessed into the ground and

had narrower windows, that still provided sucient light-

ing. The communication zones were lit by stained glass

windows, skylights and staircases that distributed light

throughout the house.

Naming poorly lit spaces as dead zones emphasizes the cult of

nature proclaimed in the Art Nouveau era and the important role of day-

light as necessary for life.

Il. 6. Szklane ściany i drzwi

w Hôtel Tassel

(fot. B. Widera)

Fig. 6. Glass walls

and doors

in the Hôtel Tassel

(photo by B. Widera)

Znaczenie światła dziennego w budynkach zaprojektowanych przez Hortę / The role of daylighting in buildings designed by Horta 45

świetlną. Początkowo Horta w oktogonalnym salonie pla-

nował wykonanie szklanej podłogi, która przepuszczałaby

światło dzienne do poziomu piwnicy, jednak ostatecznie

Edmond van Eetvelde uznał, że bardziej odpowiednia bę-

dzie podłoga wyłożona marmurem [7].

Również w swoim domu i pracowni Horta zaprojekto-

wał wszystkie pomieszczenia w taki sposób, by były one

rozświetlone światłem dziennym. Szczególnie jasna była

pracownia architekta na drugim piętrze. Światło wpada-

ło do niej o każdej porze dnia dzięki szklanemu sutowi

i wielkim oknom.

W Magasins Waucquez otwarte, połączone ze sobą prze-

strzenie sprzyjały dobremu rozchodzeniu się światła wpa-

dającego przez szklane świetliki w dachu. Poszczególne

strefy wydzielono jedynie symbolicznie za pomocą ażu-

rowych krat w kształcie wygiętych w górnej części łodyg.

W celu zapewnienia optymalnej dystrybucji światła oraz

podkreślenia dekoracyjnego charakteru sut został deli-

katnie zaokrąglony, przybierając w przekroju kształt łuku

o dużym promieniu krzywizny. Przy niższym kącie pada-

nia promieni słonecznych szklana podłoga wokół uzyska-

nej w ten sposób studni świetlnej umożliwiała penetrację

światła do pomieszczeń ulokowanych wokół większego

dziedzińca.

Optyczne łączenie wnętrza z zewnętrzem

Cechą świadczącą o nowatorskim podejściu Horty do

roli światła dziennego w architekturze było nie tylko in-

tegrowanie poszczególnych wnętrz, ale także wizualne

łączenie przestrzeni wewnętrznej i zewnętrznej. Dążąc do

podkreślenia związku człowieka z naturą w projektowa-

nych przez siebie obiektach, Horta często stosował drzwi

balkonowe i tarasy, z których otwierał się widok na znaj-

dujące się w sąsiedztwie budynku tereny zielone. W Hôtel

Tassel jadalnia na parterze została wyposażona w porte-

-fenêtre w wykuszu, przez który można było przejść bez-

pośrednio do ogrodu na tyłach domu. Takie rozwiązanie

Similar light distribution methods were used in the van

Eetvelde house. The similarities resulted from the separa-

tion of the ocial and private zones, the use of the advan-

tages of the column structure and open plan, and the con-

sistent placement of large windows in all rooms adjacent

to the façade. The zones located in the back of the plot

were lit thanks to skylights and internal windows over-

looking the light well. Initially, Horta planned to make

a glass oor in the octagonal living room that would let

the daylight through to the basement level, but eventually

Edmond van Eetvelde decided that a marble oor would

be more appropriate [7].

Also in his home and studio, Horta designed all rooms

in such a way that they were lit with daylight. The archi-

tect’s studio on the second oor was especially bright. It

was ooded with light at any time of the day thanks to the

glass ceiling and large windows.

In the Magasins Waucquez, the open, interconnected

spaces facilitated the good spreading of light coming

through the glass skylights in the roof. The individual

zones were marked out only symbolically by means of

openwork gratings in the shape of stems bent at the top.

In order to ensure optimal light distribution and empha-

size the decorative character, the ceiling has been slightly

rounded, taking the shape of an arch with a large radius of

curvature. At a lower angle of incidence of sunlight, the

glass oor around the light well allowed the light to pen-

etrate into the rooms around the larger courtyard.

Visual connection

of interior and exterior

A feature demonstrating Horta’s innovative approach

to the role of daylight in architecture was not only the in-

tegration of individual interiors, but also the visual con-

nection of internal and external space. Striving to put em-

phasis on the relationship between man and nature in the

objects he designed, Horta often used balcony doors and

Il. 7. Przejście z małego salonu

do ogrodu przez porte-fenêtre

w domu Horty

(fot. B. Widera)

Fig. 7. Porte-fenêtre

in the small

living room

opening the way

to the garden in the Horta house

(photo by B. Widera)

46 Barbara Widera

nie tylko zapewniało doskonałe oświetlenie, ale też otwie-

rało perspektywę. Także w części ocjalnej umieszczono

oszklone drzwi, przez które z gabinetu profesora Tassela

prowadziło wyjście na duży balkon, wieńczący wykusz

reprezentacyjnej fasady od strony ulicy. Podobnie w Hôtel

van Eetvelde przeszklona elewacja z balkonami i tarasami

umożliwiała optyczne połączenie przestrzeni wewnętrz-

nej i zewnętrznej.

W domu własnym Horty najbardziej spektakularnym

rozwiązaniem w tym zakresie było otwarcie na ogród

małego salonu przez porte-fenêtre w ozdobnej drewnia-

nej ramie (il. 7). Również z ulokowanego na najwyższej

kondygnacji pokoju córki architekta, Simone, prowadziło

przejście na taras, z którego rozciągał się widok na ogród.

O ile w budynkach prywatnych Horta przede wszyst-

kim starał się zapewnić użytkownikom wizualny kon-

takt z naturą, o tyle w obiekcie komercyjnym, jakim był

sklep Magasins Waucquez, łączenie wnętrza z zewnę-

trzem budynku miało nieco inny cel. W tym przypadku

niemal cała fasada frontowa była wypełniona wielkimi ta-

ami szkła, przez co nie tylko otwierała widok na otocze-

nie, lecz także za chęcała do wejścia do strefy handlowej

(obecnie muzeum).

terraces, from which a view of the green areas in the vicin-

ity of the building was open. At the Hôtel Tassel, the din-

ing room on the ground oor was equipped with a porte-

fenêtre in the bay window, which led directly to the back

garden. This not only provided excellent daylighting, but

also opened up a perspective view. Likewise in the ocial

part there was a glass door, through which the exit from

professor Tassel’s oce led to a large balcony crowning

the representative façade oriel on the street side. Similarly,

at the Hôtel van Eetvelde, the glazed façade with balco-

nies and terraces made it possible to visually combine the

interior and exterior spaces.

In the Horta house, the most spectacular solution in this

regard was the opening of a small living room to the gar-

den by a porte-fenêtre set in a decorative wooden frame

(Fig. 7). Also from the top-oor room of the architect’s

daughter Simone, there was a passage to the terrace over-

looking the garden.

While in private buildings, Horta primarily tried to

provide users with a visual contact with nature, in a com-

mercial facility, such as the Magasins Waucquez store,

connecting the interior with the exterior of the building

had a slightly dierent purpose. In this case, almost the en-

tire front façade was lled with large panes of glass, which

not only opened the view to the surroundings, but also en-

couraged entry to the commercial zone (now a museum).

The use of staircases

for light and air distribution

An eective way to improve the light and air distribu-

tion in the buildings designed by Horta was the introduc-

tion of openwork platforms in the communication zones.

Thanks to this, the rooms seemed higher and more spa-

cious, and the transparent structures did not block the

light inltration. In all analyzed buildings, the stairs, in

conjunction with the skylights placed above them, cre-

ated solar wells and supported the proper distribution of

daylight in the building (Fig. 8). Also, in each of the ex-

amined objects, the widening and rounding of the steps

in the lower part of the representative stairs in a char-

acteristic fan-shaped form would additionally improve

the penetration of light into the rooms located on the

lower oors.

The overall perception of architecture by Horta and

its consequences in shaping details is evidenced by the

fact that Horta used cast metal decorative elements also

in the balustrades of stairs, reecting light and redirecting

it downwards.

A unique concept for daylight distribution, used in the

Hôtel van Eetvelde, was the arrangement of a spiral com-

munication route around an octagonal light well with a liv-

ing room in the lower part [8]. In turn, in Horta’s studio,

wide stairs led the light to the basement, which housed the

sculptural atelier.

Due to their commercial and representative function,

the stairs in the Magasins Waucquez were much larger

than those in the private houses. Also in this case, they

played a signicant role in directing light, introduced

into the building through the skylights in the roof, to the

Il. 8. Schody w domu Horty

(fot. B. Widera)

Fig. 8. The staircase in Horta house

(photo by B. Widera)

Znaczenie światła dziennego w budynkach zaprojektowanych przez Hortę / The role of daylighting in buildings designed by Horta 47

Wykorzystanie klatek schodowych

do rozprowadzania światła i powietrza

Skutecznym sposobem na poprawienie dystrybucji

świat ła i powietrza w projektowanych przez Hortę bu-

dynkach było wprowadzanie w strefach komunikacyj-

nych ażurowych podestów. Dzięki temu zabiegowi po-

mieszczenia wydawały się wyższe i bardziej przestronne,

a transparentne konstrukcje nie blokowały przenika-

nia światła. We wszystkich analizowanych budynkach

schody, w połączeniu z umieszczonymi nad nimi świe-

tlikami, tworzyły studnie słoneczne i wspomagały pra-

widłowe rozprowadzanie światła dziennego w budynku

(il. 8). Również w każdym z badanych obiektów zaob-

serwowano poszerzenie i zaokrąglenie stopni w dolnej

części schodów reprezentacyjnych w charakterystyczny

wachlarzowaty kształt, co dodatkowo poprawiało przeni-

kanie światła do

położonych na niższych kondygnacjach

pomieszczeń.

O całościowym postrzeganiu architektury przez Hortę

i jego konsekwencji w kształtowaniu detali świadczy fakt,

że także w balustradach schodów Horta stosował wyko-

nane z lanego metalu elementy dekoracyjne odbijające

światło i przekierowujące je w dół.

Unikatowym rozwiązaniem w zakresie rozprowadzania

światła dziennego, wykorzystanym w Hôtel van Eetvel-

de, było usytuowanie spiralnego ciągu komunikacyjnego

wokół oktogonalnej studni świetlnej z salonem w dolnej

części [8]. Z kolei w pracowni Horty szerokie schody

doprowadzały światło do piwnicy, w której mieściło się

rzeźbiarskie atelier.

Ze względu na funkcję handlową i reprezentacyjną

schody w Magasins Waucquez były znacznie większe od

schodów w opisanych domach prywatnych. Także w tym

przypadku odgrywały one znaczącą rolę w kierowaniu na

dolne poziomy światła, wprowadzanego do budynku przez

umieszczone w dachu świetliki. Promienie słoneczne wpa-

dające przez mniejszy świetlik i znajdujące się pod nim

sklepienie oświetlały monumentalne schody wyłożone

białobeżowym marmurem. Rozszerzające się w dolnej

części stopnie w połączeniu z jasnymi ścianami i balustra-

dami umożliwiały przekierowanie światła dziennego do

stref ekspozycyjnych na parterze budynku (il. 9).

Stosowanie luster

optycznie powiększających przestrzeń

i odbijających światło

Ważną częścią systemu dystrybucji światła dziennego

w obiektach projektowanych przez Hortę były rozlokowa-

ne w odpowiednich miejscach lustra. Na skutek umiejęt-

nego wykorzystania odbicia promieniowania widzialnego

w zwierciadle architekt uzyskiwał efekt powiększenia

i znaczącego rozjaśnienia przestrzeni.

Po raz pierwszy Horta posłużył się tą metodą w holu

głównym Hôtel Tassel, osadzając lustra w ramach o nie-

regularnym kształcie i uzyskując iluzyjne wrażenie pogłę-

bienia strefy komunikacyjnej [9]. Dzięki temu ozdobna

klatka schodowa prowadząca z reprezentacyjnego holu

do salonu na pierwszym piętrze została wyeksponowa-

Il. 9. Rozszerzone u podstawy schody w Magasins Waucquez

(fot. B. Widera)

Fig. 9. The wide stairs in the Magasins Waucquez (photo by B. Widera)

lower levels. The sun rays passing through the smaller

skylight and the vault below illuminated the monumental

staircase lined with o-white beige marble. The widen-

ing steps in the lower part, combined with bright walls

and balustrades, made it possible to redirect daylight to

the exhibition zones on the ground oor of the building

(Fig. 9).

The use of mirrors to reflect daylight

and visually enlarge the space

An important part of daylight distribution system in the

buildings designed by Horta were appropriately allocated

mirrors. As a result of skilfully planned reection of vis-

ible radiation in the mirror, the architect achieved the ef-

fect of enlarged and signicantly brightened space.

Horta used this method for the rst time in the main

hall of the Hôtel Tassel, placing mirrors in irregularly

shaped frames and obtaining the illusion of deepening

thecommunication zone [9]. Thanks to this, the decora -

tive staircase leading from the representative hall to the

living room on the rst oor has been exposed in a master-

ful way. It is worth emphasizing that Horta achieved this

excellent eect despite the narrow, long plot, which made

it dicult to illuminate the interiors with daylight.

48 Barbara Widera

na w mistrzowski sposób. Na podkreślenie zasługuje

to, iż Horta osiągnął ten znakomity efekt mimo wąskiej

podłużnej działki, utrudniającej oświetlenie światłem

dziennym.

W Hôtel van Eetvelde Horta rozwinął ten pomysł,

umiesz czając zwierciadlane tae wokół centralnego atrium,

dzięki czemu uzyskał maksymalne otwarcie i nasłonecz-

nienie wnętrza.

Jeszcze bardziej spektakularny efekt dało umieszcze -

nie luster w Maison et Atelier Horta po obu stronach wą-

skiej, lecz misternie zdobionej klatki schodowej, w miej-

scu, gdzie na najwyższej kondygnacji część prywatna

łączyła się z ocjalną (il. 10). W ustawionych naprzeciw

siebie zwierciadłach uwidoczniło się zwielokrotnione

odbicie dekoracyjnych konstrukcji z żelaza i brązu pod-

trzymujących witrażowe okno pod świetlikiem. Jednak

najważniejszą funkcją ulokowanych w tym miejscu lu-

ster było skuteczne wychwytywanie wpadającego przez

świetlik naturalnego światła i przekierowywanie go w dół

studni słonecznej o każdej porze dnia i roku.

W Magasins Waucquez lustra stanowiły część wyposa-

żenia sklepu. Umieszczono je na parterze, w stree han-

dlowej, pod antresolą. Również w tym przypadku miały

one odbijać promienie słoneczne docierające ze szklanego

sklepienia i zwiększać ilość naturalnego światła wewnątrz

budynku

Wprowadzanie materiałów

o wysokiej luminancji i reflektancji

Dla wszystkich analizowanych obiektów zostały wy-

konane badania dotyczące natężenia oświetlenia oraz

Lustra zostały usunięte w procesie przekształcania sklepu w mu-

zeum w 1989 r.

In the Hôtel van Eetvelde, Horta developed this idea by

positioning mirrors around the central atrium, thus gain-

ing plenty of sunlight in the interior as well as maximum

space opening.

Even more spectacular eect was achieved by situat-

ing mirrors in the Maison et Atelier Horta on both sides

of a narrow, but intricately decorated staircase, in a place

where the private part on the top oor joined the ocial

one (Fig. 10). The mirrors set opposite to each other show

a multiplied reection of the decorative iron and bronze

structures supporting the stained glass window under the

skylight. However, the most important function of the

mirrors located there was to eectively capture the natural

light entering through the skylight and redirect it down the

solar well at any time of the day or year.

In the Magasins Waucquez, mirrors were part of the

store’s equipment. They were placed on the ground oor,

in the commercial zone, under the mezzanine. Also in this

case, they were supposed to reect the sun rays entering

through the glass vault and to increase the amount of day-

light inside the building

Introducing materials

with high luminance and reflectance

For all analyzed objects, tests were carried out on the

illuminance and the daylight factor

. The luminance

The mirrors were removed in the process of converting the store

into a museum in 1989.

The Daylight Factor (DF) is an indicator of the availability of

daylight, expressing as a percentage the amount of daylight available in

a room (on the working plane) compared to the amount of undisturbed

daylight available outside under cloudy sky conditions [10].

Luminance is a measure of the amount of light reected or emit-

ted from a surface, expressed in candelas per square meter (cd/m²).

Il. 10. Lustra i świetlik

nad schodami w domu

Maison et Atelier Horta

(fot. B. Widera)

Fig. 10. The mirrors and the

skylight above the staircase

in the Maison et Atelier Horta

(photo by B. Widera)

Znaczenie światła dziennego w budynkach zaprojektowanych przez Hortę / The role of daylighting in buildings designed by Horta 49

współczynnika oświetlenia dziennego

. Sprawdzono po-

ziom luminancji

i reektancji

wybranych materiałów.

W elewacjach frontowych Magasins Waucquez, domu

Tassela, domu i pracowni Horty oraz prywatnej części re-

zydencji van Eetvelde wykorzystano wapienie o jasnych

odcieniach: białym z Euville i jasnobeżowym z Savon-

nières, o współczynniku odbicia światła β = 48%, dzię-

ki czemu duża ilość światła dziennego odbijana od po-

wierzchni fasad traała do wnętrza budynku. Posadzki

w strefach komunikacyjnych Hôtel Tassel były wyłożone

ceramicznymi mozaikami, które również charakteryzo-

wały się wysokim poziomem reektancji mieszczącym

się w przedziale od 35 do 45%. Dla białych glazurowa-

nych kai pokrywających suty w salonie i jadalni na par-

terze domu Horty współczynnik odbicia światła β wynosił

aż 80%.

W Magasins Waucquez, na parterze pod szklanym

sklepieniem, Horta zaprojektował strefy ekspozycyjne

i handlowe. Aby zapewnić dobre oświetlenie światłem

naturalnym wystawianych na sprzedaż towarów (głównie

tkanin), podłoga antresoli wokół prostokątnego dziedziń-

ca została wykonana z białych szklanych kai dyskretnie

ltrujących światło słoneczne. Architekt podkreślił pre-

stiżowy charakter przestrzeni handlowej, umieszczając

pod kaami jasny sut witrażowy z subtelnymi biomor-

cznymi dekoracjami. Transmitancja szklanego sutu,

wykonanego z ułożonych w naprzemienne pasy białych

i jasnoszarych płytek szklanych, wynosiła 18%. Zasto-

sowane we wnętrzach Magasins Waucquez białobeżowe

polerowane kamienne okładziny ścian miały współczyn-

nik reektancji β = 57%, malowany na biało sut – 84%,

a jasne marmurowe mozaiki na podłodze 40%.

Suma zastosowanych rozwiązań architektonicznych

pozwoliła na uzyskanie w Magasins Waucquez bardzo

wysokiej wartości współczynnika oświetlenia dziennego

(DF) 3–18,5%, przy czym najwyższe wartości zostały

osiągnięte pod szklanymi sklepieniami (18,5% pod więk-

szym sklepieniem i 15% pod mniejszym).

W badanych budynkach mieszkalnych wartości współ-

czynnika oświetlenia dziennego osiągały zbliżone wyniki:

2–16% w Hôtel Tassel, 2–15% w Hôtel van Eetvelde oraz

2 do 17% w Maison et Atelier Horta. Nawet w pochmurne

dni w żadnym z badanych obiektów wartość DF nie spa-

dła poniżej 2%. Średnia wartość współczynnika oświetle-

nia dziennego przekroczyła 8%. Taki wynik przy jasności

2000–4000 luksów oznaczał komfortowe warunki oświe-

tlenia w ciągu dnia, bez konieczności stosowania świa-

tła elektrycznego [2], [11]. Należy podkreślić, że Horta

jako jeden z pierwszych architektów docenił rolę światła

elektrycznego i wykorzystywał je zarówno w obiektach

Współczynnik oświetlenia dziennego (DF) to wskaźnik dostępno-

ści światła dziennego, wyrażający w procentach ilość światła dziennego

dostępnego w pomieszczeniu (na płaszczyźnie roboczej) w porównaniu

z ilością niezakłóconego światła dziennego dostępnego na zewnątrz w

warunkach zachmurzonego nieba [10].

Luminancja jest miarą ilości światła odbijanego lub emitowanego

z powierzchni, wyrażaną w kandelach na metr kwadratowy (cd/m

Współczynnik odbicia światła β zwany też współczynnikiem re-

ektancji określa stosunek światła odbitego od badanej próbki wzglę-

dem światła odbitego od próbki idealnie odbijającej światło.

and reectance

levels of the selected materials were

checked.

In the front façades of the Magasins Waucquez, the

Tassel house, the Horta house and studio, and the pri-

vate part of the van Eetvelde house, the two kinds of

light shaded limestone were used: white limestone from

Euville and light beige limestone from Savonnières, with

a light reectance coecient of β = 48%, thanks to which

a large amount of daylight reected from the surface of

the façades would get inside the building. The oors in the

communication zones of the Hôtel Tassel were tiled with

ceramic mosaics, which also had a high reectance level,

ranging from 35 to 45%. For the white glazed tiles cover-

ing the ceilings in the living room and dining room on the

ground oor of the Horta house, the β light reectance

was as high as 80%.

In the Magasins Waucquez, on the ground oor under

a glass vault, Horta designed the exhibition and commer-

cial areas. To ensure good illumination of the goods on

sale (mainly fabrics) with daylight, the mezzanine oor

around the rectangular courtyard was made of white glass

tiles that would discreetly lter the sunlight. The architect

highlighted the prestigious character of the retail space by

placing a bright stained glass ceiling with subtle biomor-

phic decorations under the tiles. The transmittance of the

glass ceiling, made of alternating stripes of white and light

gray glass plates, was 18%. The white and beige polished

stone wall cladding used in the Magasins Waucquez inte-

riors had a reectance coecient of β = 57%, the white

painted ceiling 84%, and the bright marble mosaics on the

oor 40%.

The sum of applied architectural solutions allowed to

obtain in the Magasins Waucquez a very high daylight

factor (DF) value of 3–18.5%, with the highest values

being achieved under glass vaults (18.5% under a larger

vault and 15% under a smaller vault).

In the examined residential buildings, the values of the

daylight factor were similar: 2–16% in the Hôtel Tassel,

2–15% in the Hôtel van Eetvelde and 2 to 17% in the Mai-

son et Atelier Horta. Even on cloudy days, the DF value

did not drop below 2% in any of the researched objects.

The average value of the daylight factor exceeded 8%.

Such a result with a brightness of 2000–4000 lux meant

comfortable lighting conditions during the day, without

the need for electric lighting [2], [11]. It should be under-

lined that Horta was one of the rst architects to appreci-

ate the role of electric light and to use it both in private

and commercial buildings. In line with the Art Nouveau

trend, the architect gave the electric lighting xtures or-

ganic forms, creating a coherent whole with structural

and decorative elements. By combining natural light with

warm reections of electric light, Horta created dynamic

chiaroscuro and interesting eects resulting from the co-

lour of light [12].

The β reectance coecient, determines the ratio of the light

reected from the tested sample to the light reected from the sample

perfectly reecting light.

50 Barbara Widera

prywatnych, jak i komercyjnych. Zgodnie z tendencją

secesji architekt nadawał oprawom oświetlenia elektrycz-

nego organiczne formy, tworzące spójną całość z elemen-

tami konstrukcyjnymi i dekoracyjnymi. Łącząc światło

naturalne z ciepłymi reeksami światła elektrycznego,

Horta kreował dynamiczny światłocień i interesujące

efekty uzyskiwane za pomocą barwy światła [12].

Podsumowanie

Przeprowadzone badania wykazały, że dla Victora Hor

ty światło dzienne było podstawowym elementem kształ-

tującym architekturę budynku, równie istotnym jak prawi-

dłowo zaprojektowany układ funkcjonalno-przestrzenny

czy system konstrukcyjny. Horta stosował w elewacjach

i wnętrzach projektowanych przez siebie budynków ma -

teriały charakteryzujące się znaczną transmitancją, lumi-

nancją i reektancją, co prowadziło do uzyskania w anali-

zowanych obiektach bardzo wysokich poziomów współ-

czynnika oświetlenia dziennego (DF). Współczynnik ten

wyniósł odpowiednio: dla Magasins Waucquez 3–18,5%,

dla Hôtel Tassel 2–16%, dla Hôtel van Eetvelde 2–15%

oraz 2 do 17% dla Maison et Atelier Horta. Średnia war-

tość współczynnika oświetlenia dziennego dla badanych

obiektów przekroczyła 8%, przy czym w żadnym z nich

wartość DF nie spadła poniżej 2%, nawet przy zachmu-

rzonym niebie. Na tak dobry wynik złożyła się suma

wdrożonych rozwiązań architektonicznych. Należały do

nich: eksperymentalne zastosowanie stali i szkła w fasa-

dach, świetlikach i witrażach; innowacyjne konstrukcje

umożliwiające otwarcie przestrzeni i dystrybucję światła

wewnątrz budynku; doprowadzanie światła dziennego

do wszystkich pomieszczeń; wizualne łączenie wnę-

trza z zewnętrzem; wykorzystanie klatek schodowych

do rozprowadzania światła i powietrza; wstawianie lu-

ster optycznie powiększających przestrzeń i odbijających

światło oraz używanie materiałów o wysokiej luminancji

i reektancji.

Działania Horty były spójne z poglądami estetycz-

nymi secesji, w myśl których dzieła natury uznawano

za mistrzowskie i ze wszech miar godne naśladowania.

Skoro światło słoneczne zapewnia przetrwanie większo-

ści organizmów żywych, to również w architekturze jego

rolę uznawano za kluczową. Jednak nawet na tle twór-

ców secesyjnych i podkreślanego przez nich znaczenia

światła dziennego dzieła Horty wyróżniają się śmiałością

i innowacyjnością koncepcji oraz doskonałą jakością

i precyzją realizacji. Na podkreślenie zasługuje to, iż

przeprowadzone badania potwierdziły, że Horta jako je-

den z pierwszych osiągnął tak znakomite efekty w za-

kresie oświetlenia dziennego budynków, będąc pod tym

względem prekursorem tendencji niezwykle istotnych

dla architektury XXI w.

Conclusions

The conducted research showed that for Victor Horta,

daylight was the basic element shaping the architecture of

the building, as important as a properly designed function-

al and spatial arrangement or a structural system. Horta

used materials with high transmittance, luminance and

reectance in the façades and interiors of the buildings

he designed, which led to very high levels of the daylight

factor (DF) in the analyzed objects.

The daylight factor value was respectively: for the Ma-

gasins Waucquez 3–18.5%, for the Hôtel Tassel 2–16%,

for the Hôtel van Eetvelde 2–15% and 2 to 17% for the

Maison et Atelier Horta. The average value of the daylight

factor for the examined objects exceeded 8%, and in none

of them the DF value fell below 2%, even with a cloudy

sky conditions. The sum of the applied architectural solu-

tions contributed to such a good result. These included:

experimental use of steel and glass in façades, skylights

and stained glass windows; innovative structures enabling

the space opening and the eective distribution of light in-

side the building; delivering daylight to each place in the

building; visual connection of the interior and exterior;

the use of staircases to distribute light and air; the use of

mirrors that visually enlarged space and reected light,

and the introduction of materials with high luminance and

reectance values.

Horta’s ideas were consistent with the aesthetic views

of Art Nouveau, according to which the works of nature

were considered masterful and absolutely worth imitating.

Since sunlight ensures the survival of most living organ-

isms, its role was also considered crucial in architecture.

However, even against the backdrop of Art Nouveau

artists and the importance of daylight they emphasized,

Horta’s works are distinguished by their boldness and

innovativeness, as well as excellent quality and precision

of implementation. It is worth to mention that the con-

ducted research conrmed that Horta was one of the rst

to achieve such excellent results in the eld of building

daylighting, being in this respect a precursor of trends that

are extremely important for 21

century architecture.

Translated by

Barbara Widera

Znaczenie światła dziennego w budynkach zaprojektowanych przez Hortę / The role of daylighting in buildings designed by Horta 51

Bibliografia /References

[1] Loyer F., Delahaye J., Victor Horta, Hotel Tassel 1893–1895, AAM

Editions, Brussels 1998.

[2] Fontoynont M., Daylight Performance of Buildings, Earthscan,

Abing don Oxon 2013.

[3] Widera B., Innowacyjny charakter twórczości Victora Horty / Inno-

vative nature of architectural creation of Victor Horta, „Architectus”

2015, nr 2(42), 79–90, doi: 10.5277/arc150208.

[4] Borsi F., Portoghesi P., Victor Horta, Rizzoli International Publica-

tions, New York 1991.

[5] Dierkens-Aubry F., Horta: Art Nouveau to Modernism, Harry N.

Abrams, New York 1997.

[6]

Cilento J.-M., Master of Light: Victor Horta in Brussels, „Design and Art

Magazine” 2018, 24 April, https://www.designartmagazine.com/2018/04/

master-of-light-victor-horta-in-brussels.html [accessed: 20.10.2019].

[7] Musee Horta, Saint-Gilles, Brussels 2005, http://www.hortamuse um.

be/chiers/artnouveau_EN.pdf [accessed: 20.10.2019].

[8] Watkin D., A History of Western Architecture, Laurence King Pu-

blishing, London 2005.

[9] Dernie D., Carew-Cox A., Victor Horta: The Architect of Art Nou-

veau, Thames & Hudson, New York 2018.

[10] Hopkinson R.G., Architectural Physics: Lighting, Her Majesty’s

Stationery Oce, London 1963.

[11] Szczepańska E., Heim D., Całkowity wskaźnik oświetlenia dzienne-

go – TDI a wymagane oświetlenie uzupełniające, „Fizyka Budowli

w Teorii i Praktyce” 2007, t. 2, 265–270.

[12] de la Bédoyère C., Secesja, Arkady, Warszawa 2007.

Streszczenie

W artykule przedstawiono wyniki badań nad rolą światła dziennego w wybranych budynkach reprezentatywnych dla twórczości Victora Horty.

Przeprowadzono analizę porównawczą czterech obiektów zlokalizowanych w Brukseli: Hôtel Tassel, Hôtel van Eetvelde, Maison et Atelier Horta

oraz Magasins Waucquez. W badaniach in situ uwzględniono analizy poziomu oświetlenia światłem dziennym w celu określenia współczynnika

oświetlenia dziennego (daylight factor).

Przeprowadzone badania wykazały, że światło dzienne było dla Horty jednym z podstawowych elementów kształtujących architekturę budynku,

równie istotnym jak prawidłowo zaprojektowany układ funkcjonalno-przestrzenny czy system konstrukcyjny. Do najważniejszych założeń, de-

niujących rolę światła dziennego w budynkach projektowanych przez Hortę należały: dążenie do zapewnienia użytkownikom budynku kontaktu

z przyrodą jako źródłem wszelkiego życia; wzorowane na obserwacji natury dążenie do wyeliminowania stref pozbawionych światła dziennego;

dążenie do tworzenia otwartych, jasnych i dobrze wentylowanych przestrzeni, będących dla architekta wyznacznikiem funkcjonalności i elegancji.

Wyodrębniono siedem głównych metod, za pomocą których architekt osiągał opisane powyżej cele. Były to: eksperymentalne zastosowanie stali

i szkła w fasadach, świetlikach i witrażach; innowacyjne konstrukcje umożliwiające otwarcie przestrzeni i dystrybucję światła wewnątrz budynku;

doprowadzanie światła dziennego do wszystkich pomieszczeń; wizualne łączenie wnętrza z zewnętrzem; wykorzystanie klatek schodowych do

rozprowadzania światła i powietrza; stosowanie luster optycznie powiększających przestrzeń i odbijających światło oraz wprowadzanie materiałów

o wysokiej luminancji i reektancji. Analizy wykazały, że dzięki stosowaniu tych metod w badanych obiektach uzyskano bardzo wysoki poziom

współczynnika oświetlenia dziennego. Najwyższy maksymalny stwierdzono w Magasins Waucquez (18,5%), przy czym średnia wartość współczyn-

nika oświetlenia dziennego dla badanych obiektów przekroczyła 8%, a minimalny poziom w żadnym z budynków nie był niższy niż 2%. Przepro-

wadzone badania potwierdziły, że Horta jako jeden z pierwszych osiągnął tak znakomite efekty w zakresie oświetlenia dziennego budynków, będąc

pod tym względem prekursorem najbardziej aktualnych tendencji w projektowaniu budynków komfortowych dla użytkownika i bezpiecznych dla

środowiska naturalnego.

Słowa kluczowe: oświetlenie dzienne, architektura ekologiczna, rozwiązania wzorowane na naturze, innowacyjność, architektura współczesna

Abstract

The article presents the results of research on the role of daylight in selected buildings representative of the work of Victor Horta. A comparative

analysis of four facilities located in Brussels was carried out, including: Hôtel Tassel, Hôtel van Eetvelde, Maison et Atelier Horta and Magasins

Waucquez. In situ studies included analyses of the level of daylight illumination to determine the daylight factor.

The research showed that for Horta daylighting was one of the basic elements shaping the architecture of the building, having the same importance

as a properly designed functional and spatial layout or a structural system. The most signicant assumptions dening the role of daylight in buildings

designed by Horta were: the goal to provide the building users with contact with nature; the aspiration (inspired by nature) to illuminate all rooms in

the

building with daylight; the need to create open, bright and well ventilated spaces that were an indicator of functionality and elegance for the architect.

Seven main methods, by which the architect achieved the objectives described above, were identied. These were: the experimental use of steel and

glass in façades, skylights as well as in stained glass or lattice windows; innovative structures enabling the space opening and the light distribution

inside the building; providing daylight to all rooms; visual connection of the interior with the outside; the use of staircases to distribute light and

air; placing mirrors to enlarge the space and reect light, and the introduction of materials with high luminance and reectance. Analyses showed

that due to the use of these methods in the tested buildings, a very high level of daylight factor (DF) was obtained. The highest maximum value of

DF = 18.5% was achieved in Magasis Waucquez, while the average value of the daylight factor for the tested objects exceeded 8% and the minimum

DF level in any of the buildings was not lower than 2%. The study conrmed that Horta was one of the rst to achieve such excellent results in the eld

of building daylighting, being a precursor of the most current trends in the design of buildings comfortable for the users and safe for the environment.

Key words: daylighting, ecological architecture, nature-based solutions, innovativeness, contemporary architecture

Okno witrażowe w saloniku-palarni

w Hôtel Tassel

(fot. B. Widera)

A stained-glass window

in the smoking lounge of the Hôtel Tassel

(photo by B. Widera)