Ekspresja architektury Coop Himmelb(l)au na tle koncepcji estetycznej Gillesa Deleuze’a

Aleksander Serafin

doi:10.5277/arc150404

Streszczenie

Artykuł ma na celu zwrócenie uwagi na współzależność pomiędzy estetyką barokową a współczesną architekturą, odznaczającą się ekspresyjnym wyrazem. Przyczynkiem do rozważań stała się teoria filozoficzna Gillesa Deleuze’a, który postrzegał architekturę poprzez pryzmat barokowej ciągłości i płynności form. Analizę w tym kontekście przeprowadzono w oparciu o wybrane realizacje grupy Coop Himmelb(l)au. Twórczość tego zespołu projektowego z jednej strony charakteryzuje kosmopolityzm, podejmowanie wyzwań dotyczących architektury komercyjnej, z drugiej zaś strony zdaje się sprawnie pod względem kulturowym wpisywać w ciągłość austriackiej i południowoniemieckiej tradycji architektonicznej. Zarówno bowiem barok, jak i ekspresjonizm odegrały dużą rolę w jej ukształtowaniu.

Słowa kluczowe:
forma-architektoniczna
coop-himmelb(l)au
fałda
leibniz
barok

Podgląd pełnego artykułu jest możliwy wyłącznie na większych ekranach.

2015

4(44)

DOI: 10.5277/arc150404

Aleksander Serafin*

Ekspresja architektury Coop Himmelb(l)au

na tle koncepcji estetycznej Gillesa Deleuze’a

The expression of architecture by Coop Himmelb(l)au

against the aesthetical concept by Gilles Deleuze

Wprowadzenie

Współcześni twórcy architektury często stają przed

wy borem pomiędzy kompozycją identykującą miejsce

a for mą zuniwersalizowaną. Wolfgang Dieter Prix, peł

nią cy fun kcję generalnego projektanta zespołu Coop

Himmel b(l)au, wyraził opinię dotyczącą rodzimej archi

tek tury w następującym brzmieniu: Talent austriackich

architektów jest talentem w rozumieniu barokowym. Po -

lega on na umiejętności celebrowania przestrzeni, w od 

różnieniu od kalwinistów ze Szwajcarii i Holandii, któ rzy

wolą przestrzeń racjonalizować [za: 1, s. 425]. Te kon 

trowersyjne słowa z jednej strony wskazują na roz bież

ność pomiędzy estetyką spontaniczną a ra cjo nalną, ale

z dru giej – zwracają uwagę na silne uwarunkowa nia re 

gionalne. Biorąc więc pod uwagę kosmopolityczny cha 

rakter architektury Coop Himmelb(l)au, deklaracja wy

daje się nader zaskakująca. Sam Prix mówi o podziale na

architekturę globalną i lokalną, zaznaczając przy tym, że

z artystycznego punktu widzenia nie interesuje go wy miar

regionalny [za: 2, s. 328].

Ekspresyjny wymiar baroku

Podstawowym wyróżnikiem architektury Coop Him

mel b(l)au jest ekspresja. Prol działalności zespołu, po 

Introduction

The contemporary creators of architecture often face

the choice between the composition identication of

a place and the universal form. Wolfgang Dieter Prix,

the principal designer at Coop Himmelb(l)au, expressed

the following opinion on the native architecture: The

talent of Austrian architects is the talent in the Baroque

meaning. It concerns the ability to celebrate space, unlike

the Calvinists from Switzerland and Holland who prefer

to rationalize space [after: 1, p. 425]. These controversial

words indicate, on the one hand, the divergence between

spontaneous and rational aesthetics, but, on the other

hand, they show strong regional contexts. Taking into

account the cosmopolitan character of Coop Himmelb(l)au

architecture, the declaration seems really surprising. Prix

himself talks about the division between global and local

architecture, emphasizing at the same time that from the

artistic point of view he is not interested in the regional

aspect [after: 2, p. 328].

The expressive aspect of the Baroque

The basic characteristic feature of architecture by Coop

Himmelb(l)au is expression. Since 1968, the prole of

operations of the team has emphasized the continuation

of German and Austrian expressionistic tradition

. This

It should be noted that the nature of expressionism in the north of

Germany and the Netherlands was different from that in Saxony,

* Wydział Budownictwa, Architektury i Inżynierii Środowiska

Politechniki Łódzkiej/Faculty of Civil Engineering, Architecture and

Environmental Engineering, Lodz University of Technology.

44 Aleksander Serafin

cząwszy od 1968 r., wskazuje na kontynuację nie miec

kiej i austriackiej tradycji ekspresjonistycznej

. Tradycja

ta domaga się ujęcia szerszego aniżeli tylko takiego, które

sięgałoby początków twórczości współczesnej awan gar 

dy. Pojęcie ekspresji stanowi bowiem jeden z larów este

tyki barokowej. Architekt Claude Perrault stwierdził, że

ist nie ją dwa rodzaje piękna: to oparte na przekonujących

zasadach i to zależne od uprzedzeń. Ten zasłużony dla

barokowej epoki architekt napisał: […] tamtemu po zy

tywnemu i przekonującemu pięknu przeciwstawiam to,

które nazywam dowolnym, gdyż jest wynikiem woli, aby

dać pewną proporcję, kształt i zarys rzeczom, co mogłyby

mieć inną proporcję nie będąc przez to brzydkimi i co

podobają się nie dla zgodności z zasadami rozumianymi

przez wszystkich, lecz jedynie z przyzwyczajenia i dlatego

w umyśle dokonało się połączenie dwu zupełnie różnych

rzeczy [za: 3, s. 491]. Druga z wymienionych interpretacji

estetycznych jest bliska pojęcia ekspresji, o której pisze

Charles Le Brun. Architekt w 1668 r. deklarował: Moim

zdaniem ekspresja jest wiernym i naturalnym po do bień

stwem rzeczy, które się ma przedstawić: jest ona nie 

zbędna i wchodzi do wszystkich części [rodzajów] ma -

lar stwa, a żaden obraz nie może być doskonały bez

eks pre sji, to ona zaznacza prawdziwy charakter każdej

rzeczy, to przez nią rozróżnia się naturę ciał, postacie

wydają się poruszać, a to wszystko, co jest zmyślone,

wydaje się prawdą [4, s. 545]. Jego realizacje w Luwrze

i Wersalu wykazują cechy dojrzałego baroku, który jest

już wyzwolony od manierystycznej statyki. Jednak wśród

całej różnorodnej działalności barokowego architekta nie

tylko jego praktyka rzeźbiarskoarchitektoniczna jest

prze peł niona ekspresją. Jak pisze Ernst Gombrich, trak taty

o sztuce Le Bruna opisują zewnętrzne symptomy emo cji

i cier pienia [5, s. 119]. Najbardziej sugestywną de ni cją

ok reśloną przez architekta jest ta, w której zakłada, że

[…] ekspresja jest czymś, co zabarwia wzru sze nia du szy,

a to ujawnia efekty gwałtownych uczuć [za: 4, s. 545]. De 

kla racje autorskie Le Bruna wy sta wia ją świa dectwo epo 

ce, która zdominowana jest przez eks pre sję, co od po wia da

spon tanicznej dynamice form plastycznych. W kon sek 

wen cji odnajduje to swoje prze łożenie także na for my

architektoniczne w takim stop niu, w jakim po zwa lają

na to możliwości techniczne budownictwa epoki, albo

wiem […] stosowany w baroku system konstrukcyjny […]

był w zasadzie odziedziczony po renesansie. Dla uzys 

kania wyrazu pozornego ruchu dynamizowano nie tylko

układy powierzchniowe, ale i przestrzenne […]. Nie tylko

Należy w tym miejscu zwrócić uwagę na odmienny charakter

eks presjonizmu północnoniemieckiego i niderlandzkiego wobec eks

presjonizmu saksońskiego, bawarskiego i austriackiego, a na tych właś

nie terenach zlokalizowane są kluczowe europejskie realizacje Coop

Himmelb(l)au. Przyczyny takiego stanu rzeczy można dopatrywać się

w historycznych wpływach sztuki włoskiej. Zarówno Holandia, jak

i pół nocne kraje związkowe Niemiec poprzez uwarunkowania eko no

micz ne i geopolityczne były zdolne wypromować własne, niezależne

od południowoeuropejskich, wzorce estetyczne. Jednocześnie w kul

turze Bawarii i Austrii barok zajmuje szczególne miejsce, co ma tak

że swoje uzasadnienie w kwestiach religijnych i zdaje się tłu maczyć

odmien ność tej kultury zarówno wobec niderlandzkiej, jak i szwaj 

carskiej.

tradition should be looked at from a broader perspective

and not only as a tradition that draws from the beginning of

contemporary vanguard because the notion of expression

is one of the pillars of Baroque aesthetics. The architect

Claude Perrault said that there are two types of beauty: one

based on convincing principles and one that depends on

prejudices. That famous architect who greatly contributed

to the Baroque wrote: […] I contrapose that positive and

convincing beauty with the beauty I call free as it comes

from the will to provide some proportion, shape, and

outline of things that might have different proportions

and would not be ugly because of that and that people

like not because they comply with the rules understood by

everybody but only because they are used to it and that is

why two totally different things have been connected in the

mind [after: 3, p. 491]. The other aesthetic interpretation

is close to the notion of expression that Charles Le Brun

wrote about. In 1668, the architect declared: In my opinion

ex pression is a true and natural similarity of things to

be presented: it is necessary and penetrates all parts

[kinds] of painting and no painting can be perfect without

expression, it marks the true character of all things, it di

stinguishes the nature of bodies, gures seem to move and

everything that is made up seems to be true [4, p. 545].

His works in the Louvre and Versailles show the features

of mature Baroque that no longer has to demonstrate the

mannerist statics. However, it is not only the sculptural

and architectural works of that Baroque architect that are

full of expression. Ernst Gombrich wrote that the treaties

on art by Le Brun describe the external symptoms of

emotions and suffering [5, p. 119]. The most suggestive

denition provided by the architect is the one in which he

assumes that […] expression is something that adds color

to the soul which in turn reveals the effects of sudden

feelings [after: 4, p. 545]. Le Brun’s declarations testify to

the age dominated by expression which corresponds to the

spontaneous dynamic visual forms. Consequently, it also

translates to architectural forms to the degree which is

possible due to the technical possibilities of the building at

that time because […] the construction system used in the

Baroque […] was actually inherited from the Renaissance.

Both surfaces and spaces were shown dynamically in

order to create an impression of apparent movement […].

Not only the surface but the whole body of the building

seems to wave [6, p. 29]. In regard to the very notion of

the Baroque it should be noted that […] this term and its

meaning are far from being unequivocally understood and

codied, and more interestingly, the Baroque still today

intrigues not only art historians and theoreticians but it

also generates strong emotions as a cultural force and as

Bavaria and Austria, and in fact the key European designs by Coop

Himmelb(l)au are located in this area. The reason for that might be the

historical influence of Italian art. Both Holland and the northern German

states because of economic and geopolitical reasons were able to pro

mote their own aesthetic patterns independent from south European

ones. At the same time the Baroque is especially important in the culture

of Bavaria and Austria, which is also justified by religious issues and

seems to explain why this culture differs from both Dutch and Swiss

culture.

Ekspresja architektury Coop Himmelb(l)au /The expression of architecture by Coop Himmelb(l)au 45

powierzchnia, ale cała bryła budynku zdaje się fa lo wać [6,

s. 29]. Odnosząc się natomiast do samego po jęcia baroku

należy zastrzec, że […] termin ten i jego treść dalekie są

od jednoznacznego zrozumienia i skodykowania, a co

cie kawsze, barok bu dzi do dziś jeszcze nie tylko za in te

re sowania historyka i teo retyka sztuki, lecz także uczu 

cio wy, żywy stosunek jako siła kulturowa, jako ła du nek

treś ci i formy, wobec któ rego niektórzy znakomici lo zo

fowie kultury i uczeni nie umieją wyrzec się na mięt noś ci

wartościowania [za: 7, s. 269]. Przywołane pojęcie „ba

roku” domaga się za tem interpretacji z ogól no kul tu ro we

go punktu widzenia ze szczególnym uw zględ nieniem jego

plastycznego poten cjału ekspresji.

Barokowa fałda Leibniza

Tom Conley, autor przedmowy do brytyjskiego wyda

nia rozprawy Le Pli Gillesa Deleuze’a, zwraca uwagę na

to, że barok w rozumieniu autora koncepcji „fałdy” to po

jęcie znacznie szersze aniżeli tylko ujęta cezurami epo ka

kojarzona z Le Brunem, Berninim i Borrominim. Zda

niem Deleuze’a osiągnięciem baroku jest w pierwszej

ko lej noś ci zjawisko estetyczne, określane przez nie go

mia nem wspom nianej „fałdy”, które wiąże się nie skoń

czo noś cią pew nych procesów. Tytułowa „fałda” wpływa

na ma te riał, nadając mu ekspresyjny charakter poprzez

zróż ni cowa nie skal, szybkości i kierunków. Autor pisze,

że fałda gene ruje formy ekspresyjne, tzw. Gestaltung, ele 

ment ge netyczny lub nieskończenie zmienną linię, tj. krzy

wą o uni katowych parametrach [8, s. 39]. Jednocześnie

za zna cza on, że barok, operując elementami funkcjo

nal noprze strzennymi, koncentruje się na glorykacji,

z cze go wy nika rozdzielenie wnętrza i zewnętrza (fa sa

dy) bu dyn ku [8, s. 31]. Powyższe wydaje się zatem pa

ra dok sem, sko ro wyjściowym założeniem architektury

ba ro ko wej mia łaby być idea „fałdy” zmierzającej do nie

skoń czo ności i sym bo licznie wiążącej wnętrze z oto cze

niem obiek tu, a to Deleuze również przypisuje do bie ba 

ro ko wej. Es te tyczny motyw „fałdowania” cha rak te ry zuje

więc już wybrane dzieła wczesnego baroku rzym skie go,

takie jak kon se krowany w 1646 r. kościół pw. św. Ka

ro la „przy Czte rech Fon tannach”, autorstwa Fran cesco

Borro miniego, architekta wspominanego wcześ niej przez

Conleya. Dojrzały barok niemiecki zma te ria li zo wał „fał 

dę” przede wszystkim za pomocą płynnie ukształ to wa 

nego układu funkcjonalnego (il. 1). Za naj peł niejszą

eks presję, wpisującą się w teorię „fałdy”, można na to

miast uznać kościół pw. św. Jana Ne pomucena w Mo 

nachium (il. 2), będący jednym z naj znamienitszych

przy kładów późnobarokowej archi tek tury europejskiej.

Wprawdzie architekci Kosma i Egid Asamowie nie wy

eliminowali ze swojego dzieła de ta lu klasycznego, jed

nak sugestywność i dynamika krzy wizn całej struktury

budynku nadają mu nadzwyczaj eks presyjny charakter.

Władysław Tomkiewicz pisze: Jest to kapitalny przykład,

jak wygląda architektura będąca tworem plastyków

[…]. Efekty plastyczne i świetlne tak dominują nad

wszystkim, że zaciera się konstrukcja architektoniczna

– trudno się nawet zorientować, na jakim planie kościół

został zbudowany. I tutaj również czynnik teatralno

a load of content and form that some great philosophers

of culture and scholars are unable to refrain from judging

[after: 7, p. 269]. The notion of the “Baroque” itself needs

some interpretation from a general cultural point of view,

including especially its visual expression potential.

The Baroque fold by Leibniz

Tom Conley, the author of the foreword to Le Pli by

Gilles Deleuze published in English, notes that the Baroque,

as understood by the author of the concept of the “fold”, is

a much broader notion than only a period limited by speci

c dates associated with Le Brun, Bernini, and Borromini.

In the opinion of Deleuze the primary achievement of

the Baroque is the aesthetic phenomenon that he called

the “fold” which is connected with an unlimited number

of specic processes. The title “fold” affects the material,

imparting to it an expressive quality by distinguishing

scales, speeds, and directions. The author writes that the

fold generates expressive forms i.e. Gestaltung, a genetic

element or an innitely changing line, i.e. a curve of unique

parameters [8, p. 39]. At the same time he notes that the

Baroque, operating with functional and spatial elements,

focuses on glorication which results in a division into

the interior and the exterior (facades) of the building [8,

p. 31]. Then this seems to be paradoxical if the initial

assumption of Baroque architecture would have to be the

idea of the “fold” extending into eternity and symbolically

blending the interior with the surroundings of an object,

and this is something Deleuze also attributes to the age of

Baroque. The aesthetic motif of “folding” characterizes

then already selected works of early Roman Baroque, such

as the church of San Carlo alle Quattro Founte, designed

by Francesco Borromini the architect mentioned earlier

by Conley, that was consecrated in 1646. The mature

German Baroque materialized the “fold” primarily with

the use of smoothly developed functional layout (Fig. 1).

The church of St. John of Nepomuk in Munich (Fig. 2),

being an exquisite example of late Baroque European

architecture, can be considered to be the fullest expression

falling within the theory of the “fold”. Although the ar

chitects Cosmas and Egid Asam did not eliminate the

classic details from their work, the suggestiveness and

dynamics of the curvatures of the whole structure of the

building provide for an exceptionally expressive character.

Władysław Tomkiewicz writes: This is a great example of

what architecture created by visual artists looks like […].

The visual and light effects dominate everything so much

that the architectural structure becomes hardly visible – it

is even difcult to see the plan of the church. The theatrical

spectacle aspect is also dominating [9, p. 214]. In regard

of its emotional expression this object seems to go even

beyond the possibilities of the pioneering Italian style.

From the dynamic Baroque

to the “cloud building” concept

The issue of dynamism that displaced the Renaissance

concept of beauty based on proportions is raised among

others by Umberto Eco. He noted that assigning the

46 Aleksander Serafin

widowiskowy jest zdecydowanym hegemonem [9, s. 214].

W dziedzinie wyrazu emocjonalnego obiekt ten zdaje się

wykraczać nawet ponad możliwości pionier skiego stylu

włoskiego.

Od dynamicznego baroku

do koncepcji „budynku-chmury”

Kwestię dynamizmu, który wyparł renesansową kon

cep cję piękna opartego na proporcji, podnosi między in

nymi Umberto Eco. Zaznacza on, że przyporządkowanie

ruchu dynamicznego epoce baroku jest uproszczeniem,

ze względu na to, że proces ten ma charakter ciągły i do

dzisiaj dotyka zarówno kwestii estetycznych, jak i spo

łecznych [10, s. 214]. Prix z kolei mówi, że rea li zo wa

na architektura stanowi trójwymiarową ekspresję spo łe

czeń stwa, a im bardziej złożone jest społeczeństwo, tym

bardziej architektura musi byś skomplikowana [za: 11,

s. 376]. To właśnie złożoność i dynamika współ tworzą

eks presję, która nadaje architekturze Coop Himmel b(l)au

kosmopolityczny charakter. Pośród nurtów o cha rakte rze

międzynarodowym Prix wymienia między innymi kla sy

cyzm i barok [za: 2, s. 328]. Powracając na tym tle do

roz ważań Deleuze’a, można wskazać dwie drogi rozwo ju

formy budowanej w oparciu o dynamikę linii. Pierwsza

z nich to oparta mimo wszystko na kartezjańskim mo

dynamic movement to the Baroque is an oversimplication

because this is a continuous process and it regards even

today both aesthetic and social questions [10, p. 214].

Prix, on the other hand, claims that the realized archi

tecture is a threedimensional expression of society and

the more complex the society, the more complicated the

architecture [after: 11, p. 376]. This is the complexity and

dynamics cocreating expression that gives the ar chi tec

ture by Coop Himmelb(l)au its cosmopolitan character.

Among the international currents Prix mentions for in

stance classicism and Baroque [after: 2, p. 328]. Coming

back to Deleuze, it can be pointed out that there are two

roads leading to the development of the building form

on the basis of the dynamic line. The rst of them is the

line propagated by Wassily Kandinsky still based on the

Cartesian model. The other, proposed by Paul Klee, is the

line with no permanent points of reference and according

to Deleuze it arises from the fact that the artist liked the

Baroque and Leibniz philosophy [8, p. 15]. So the Klee

line corresponds best to the architectural concept of the

“cloudbuilding” as a changing, mobile, and dynamic

model. The allusions to expressionism are anyway

recognizable in all works by Coop Himmelb(l)au. Due

to such associa tions the architectural form went through

the deconstruc tion phase when the construction para 

doxes were exposed and the shape contrapositions were

Il. 1. Matthäus D. Pöppelmann, zespół pałacowy Zwinger

– detal klatki schodowej, Drezno, Niemcy, 1728

(fot. A. Serafin, 2013)

Fig. 1. Matthäus D. Pöppelmann, palace complex Zwinger

– detail of the staircase, Dresden, Germany, 1728

(photo by A. Serafin, 2013)

Il. 2. Kosma D. Asam i Egid Q. Asam, Kościół pw. św. Jana Nepomucena

– detal sklepienia, Monachium, Niemcy, 1746

(fot. A. Serafin, 2014)

Fig. 2. Kosma D. Asam i Egid Q. Asam, St Johann Nepomuk Church –

the detail of the vault, Munich, Germany, 1746

(photo by A. Serafin, 2014)

Ekspresja architektury Coop Himmelb(l)au /The expression of architecture by Coop Himmelb(l)au 47

delu linia propagowana przez Wassilego Kandinsky’ego.

Dru ga, proponowana przez Paula Klee, jest natomiast

linią pozbawioną wszelkich stałych punktów odniesie nia

i według Deleuze’a wynika z upodobania artysty do ba 

ro ku i lozoi Leibniza [8, s. 15]. Linia Klee naj peł niej

odpowiada więc architektonicznej koncepcji „bu dynku

chmury” jako modelu zmiennego, mobilnego i dy namicz 

nego. Odniesienia do ekspresjonizmu są zresztą roz po zna

walne w całokształcie twórczości Coop Himmel b(l)au.

Takie asocjacje sprawiły, że forma archi tek tonicz na prze 

szła również fazę dekonstrukcji, kiedy to przy uży ciu ra

dykalnych środków plastycznych eks po no wa no pa ra dok

sy konstrukcyjne i poszukiwano sprzecz noś ci kształ tu.

Prix utrzymywał bowiem pogląd, jako by architektura była

ekspresją napięcia powstałego w wy niku oddziaływania

sztuki, ekonomii i polityki [za: 11, s. 376]. Z dzisiejsze

go punk tu widzenia ostatecznym etapem rozwoju formy

ar chi tektonicznej w ujęciu austriac kich projektantów jest

kon cepcja „budynkuchmury”. Prze ko nanie twórców zo

sta ło wyrażone słowami: Dzi siej sza ar chitektura musi

być ok reś la na jako medium eks pan syw nej żywotności

[12, s. 306]. To stwierdzenie zdaje się kierować poszuki 

wania w stro nę płynnej formy dynamicznej. Taka konwen

cja uwy dat nia bowiem spójność i organiczną ciągłość

struktury.

Realizacja wizji symbolicznej

Interesująca wydaje się korespondencja projektów

Coop Himmelb(l)au z biblijnym motywem Wieży Babel,

naj lepiej rozpoznawalnym za pośrednictwem obrazu

Bruegla, dzieła znajdującego się w wiedeńskim Muzeum

Historii Sztuki. Austriacki architekt wyraża następującą

de klarację: Myślimy, że proces ukończenia budowy Wie 

ży Babel – fundamentalnego symbolu architektury – po

winniśmy zreinterpretować poprzez zastąpienie róż no

rodności językowej mnogością możliwych rozwiązań […]

zaczęliśmy od artefaktu nazwanego chmurą. Chmura

zinterpretowana w 1968 jako pneumatyczna forma mogła

się zmieniać w zależności od ruchu i stanu emocjonalne go

jej użytkowników […] [za: 13, s. 188]. Koncepcja pod

dana długotrwałej ewolucji zrealizowała się, ostatecznie

przy bierając kształt antropomorczny. Została ona urze

czy wist niona na polu architektury komercyjnej w po sta

ci budynku ekspozycyjnego Bayerische Motoren Wer ke

w Monachium (il. 3, 4). Prix powiedział wtedy: Chce-

my tworzyć architekturę, która wykracza poza jej kon

wencjonalne granice. […] Mowa tu o budowie chmur,

które pływają, są zmienne i nieprzewidywalne. Budynek

BMW, który ostatnio zaprojektowaliśmy, obrazuje nasze

dą żenia do stworzenia budynku na wzór chmury. W grun

cie rzeczy konstrukcja jego dachu stanowi jedną wielką

chmurę [za: 2, s. 326]. Prix zaznacza też, że w przy

padku tej realizacji projektant z inwestorem podjęli od

po wiedzialność za rozwiązanie ekstremalne, oddalając

tym samym ryzyko arbitralnej przeciętności [11, s. 378].

Architekt podkreśla przy tym, że przyszłościowe formy

przestrzenne muszą się charakteryzować odpowiednią pręd

kością [za: 14, s. 330]. Płynność i dynamizm umac nia ją

wizerunek zmiennej architektury Coop Himmel b(l)au,

ale

searched for with the use of radical visual means. Prix

claimed that architecture was an expression of the tension

generated as a result of reaction between art, economy,

and politics [after: 11, p. 376]. From today’s point of

view the nal stage of the architectural form development

presented by Austrian designers is the “cloudbuilding”

concept. The designers’ conviction was expressed with

the following words: Today’s architecture must be dened

as a medium of ex pansive vitality [12, p. 306]. This

statement seems to direct the search in the direction of

a uid dynamic form as such a convention emphasizes

cohesion and a limited continuity of structure.

Realization of a symbolic vision

The correspondence between the designs by Coop

Himmel b(l)au and the Biblical motif of the Tower of

Babel, which is most recognizable due to the painting by

Bruegel that is at the Museum of Art History in Vienna,

seems interesting. The Austrian architect expresses the

following declaration: We think that the process of  

nishing the construction of the Tower of Babel – the

fundamental symbol of architecture – should be inter

preted by replacing the language diversity with the

multitude of possible solutions […] we began with the ar-

te fact called the cloud. The cloud interpreted in 1968 as

a pneumatic form could change depending on movement

and emotional condition of its users […] [after: 13, p. 188].

After a longlasting evolution the concept was ulti mate

ly realized taking an anthropomorphic shape in the area

of commercial architecture as an exposition build ing of

Bayerische Motoren Werke in Munich (Fig. 3, 4). Prix

said then: We want to create architecture that goes be

yond its conventional boundaries. […] we are talk ing

about building clouds that oat, change and are un pre 

dic table. The building of BMW which we have re cently

designed demonstrates our efforts at creating a building

like a cloud. In fact the construction of its roof is one

huge cloud [after: 2, p. 326]. Prix also notes that in the

case of that structure the designer and the investor de

cided to take responsibility for an extreme solution, con 

sequently dismissing the risk of arbitrary mediocrity [11,

p. 378]. The architect also stresses that the future spatial

forms must feature adequate speed [after: 14, p. 330].

The uidity and dynamism enhance the appearance of

changing architecture by Coop Himmelb(l)au as well as

em phasize the continuity of the aesthetic phenomenon

Deleuze wrote about.

Continuation of the expressive trend

The development of the “cloud building” concept

affected the form of next objects built in compliance

with the designs by Coop Himmelba(l)au. The design in

Munich preceded the projects, such as the cinema cen

ter in Busan, South Korea or the conference center in

Dalian, China. That trend which undoubtedly results in

increasing the visual attractiveness regards, however,

not only commercial but also ecclesiastical objects.

The evangelical church in Hainburg, Austria (known as

48 Aleksander Serafin

także podkreślają ciągłość zjawiska estetycznego, o któ

rym pisał Deleuze.

Kontynuacja tendencji ekspresyjnej

Powstanie koncepcji „budynkuchmury” wpłynęło na

formę kolejnych obiektów budowanych według pro jek

tów

Coop Himmelb(l)au. Monachijski projekt po prze

dził realizacje takie jak centrum kinowe w Busan w Ko

rei

Południowej, czy też centrum konferencyjne w Da lian

w Chinach. Ten nurt, niewątpliwie prowadzący do pod no 

szenia atrakcyjności wizualnej, dotyczy jed nak nie tylko

obiektów komercyjnych, ale również sa kral nych. Ukoń 

czony w 2011 r. kościół ewangelicki w au striac kim Hain

burgu (popularnie zwany Martin Luther Church),

poprzez

odważnie uformowany dach, w ory gi nalny spo sób wpi 

su je się w historyczne otoczenie. Tło dla za pro jek to wa

nych giętych i nieregularnych form skle pie nia świąty 

ni stanowią wielospadowe dachy ota cza jących domów.

W przy padku tego obiektu jednak określoną rolę odgry

wa sym bo lika, która z natury rzeczy stanowi opo zy

cję wo bec ekspresji w architekturze. Autorzy ukształ to

wali potrójnie skrętną strukturę dachu, wieńcząc każ dą

z trzech części świetlikiem, nadając tym samym szcze gól

Martin Luther Church) completed in 2011 with its au

da ciously shaped roof originally blends in the historical

surroundings. The background for the bent and irregular

forms of the church ceiling is provided by the multi

pitched roofs of the surrounding houses. In the case of

this object, however, a specic role is played by symbols

which naturally oppose the expression in architecture.

The authors designed the curved structure of the roof with

three skylights which gives the interior unusual spatial

character. That conception with three visual elds of light

and shadow alludes symbolically to the Christian dogma

of Holy Trinity [15]. The architects noted also that the

interior of the building, apart from its mystical nature, is

a kind of contrapositum to the dynamics and media chaos

[15] that seem to correspond to the cosmopolitan message

of Coop Himmelba(l)au architecture.

Summary

So far the architectural modernism and postmodernism

have been trying hard to blend in the diversity and mul

tidirectional character of the world with its more and more

universal globalization. The Baroque, on the other hand,

by denition tried to provide order and hierarchy to the

Il. 3. Wolf D. Prix, Paul Kath, Tom Wiscombe,

kompleks komercyjnomuzealny – narożna wieża,

Monachium, Niemcy, 2007

(fot. A. Serafin, 2014)

Fig. 3. Wolf D. Prix, Paul Kath, Tom Wiscombe,

commercialexhibition complex – the corner tower,

Munich, Germany, 2007

(photo by A. Serafin, 2014)

Il. 4. Wolf D. Prix, Paul Kath, Tom Wiscombe,

kompleks komercyjnomuzealny – detal wnętrza,

Monachium, Niemcy, 2007

(fot. A. Serafin, 2014)

Fig. 4. Wolf D. Prix, Paul Kath, Tom Wiscombe,

commercialexhibition complex – the interior detail,

Munich, Germany, 2007

(photo by A. Serafin, 2014)

Ekspresja architektury Coop Himmelb(l)au /The expression of architecture by Coop Himmelb(l)au 49

ny wyraz przestrzenny wnętrzu. Ta koncepcja trój po lo we

go ukształtowania plastyki światła i cienia spro wa dzo na

została symbolicznie do chrześcijańskiego dog ma tu Trójcy

Świętej [15]. Architekci zwrócili także uwagę na to, że

wnętrze budynku, poza swoim mis tycz nym charakterem,

stanowi swoiste contrapositum wobec dynamiki i me

dial nego chaosu [15], które zdają się odpowiadać kos mo

politycznemu wydźwiękowi architektury Coop Himmel

b(l)au.

Podsumowanie

Dotychczas architektoniczna nowoczesność i post no

wo czesność usilnie próbowały wpisywać się w zmienność

i wielokierunkowość globalizującego się świata. Barok

natomiast z założenia dążył do porządkowania i hierar

chi zowania systemu estetycznego, a zarazem etycznego

Podążając za teorią cytowanego wcześniej Eco, należy

zwrócić uwagę na to, że barok opierał swą etyczność na

całościowym charakterze własnej artystycznej kreacji.

Pro mował spójność, podczas gdy następstwem moder 

niz mu jest ponowoczesna informacyjna entropia. Roz wój

formy architektonicznej na przestrzeni ostatnich de kad

po ka zu je jednak, że dzięki myśli Deleuze’a niektórzy

pro jek tan ci zwrócili się w stronę koncepcji syntezy prze

strzeni, albowiem […] fałda (Le Pli) staje się lozocz ną

za sadą budowy świata, ujęciem jego ciągłości i kon ty 

nuacji. Przy jęcie w architekturze dyskursu de leu zjań skie

go oz na cza zastąpienie nieciągłości dekonstruktywis 

tyczne go teks tu posprzecznościową ciągłością [16, s. 51].

Obra zuje to przede wszystkim przemiana twórcza, jaka

zasz ła podczas kilku dziesięcioleci działalności grupy

pro jek towej. Dekonstrukcyjna dialektyka umożliwiała to,

że […] w działaniach zespołu Coop Himmelb(l)au nie

po ko jące kształty budowli mogły wyjść poza odręczny

szkic […]. Szczególną popularność zapewnił im właśnie

kry tyczny stosunek do tradycji, ponieważ bunt stał się

jed nym z najlepiej sprzedających się towarów na rynku

no wo czesnych środków informowania [17, s. 105]. W os

tat nich latach jednak na kanwie zaznaczanej przez Prixa

obecności dialogu z barokową tradycją [18, s. 52] archi

tektura zwróciła się ku ciągłości

. Ewolucja pod kreś liła

kontynuację oraz znaczenie barokowej tradycji Austrii

i południowej części Niemiec, przy czym należy zwrócić

uwa gę na to, że pojęcie […] „barokowy” – to nie tylko

zwią zany z barokiem, określoną chronologicznie epoką,

ale także odznaczający się ponadczasowymi cechami zde 

 nio wanymi jako barokowe. Charakterystyka ta by wa od 

no szo na do różnych epok [19, s. 158]. W świetle tej teo rii

można więc wskazywać na ponadczasową iden ty  ko wal

ność formy w tradycji architektonicznej wy mienionych

wcześniej krajów.

Zestawienie tych dwóch ujęć zdaje się zatem odpowiadać starciu

tendencji relatywistycznej z absolutystyczną w kulturze zachodniej.

Odmiana ta jednak nie nastąpiła w formie nagłego zwrotu, lecz

miała charakter ciągły, co może wskazywać na możliwość dalszego

rozwoju tej tendencji.

aesthetic and ethical system

. Following the theory of the

earlier quoted Eco, it should be noted that the Baroque

based its ethics on the holistic character of its own artistic

creation. It promoted cohesion, whereas modernism re

sulted in postmodern information entropy. The de ve lop

ment of architectural form over the last decades, how ever,

shows that because of Deleuze’s ideas some de sign ers

turned towards the conception of space synthesis be cause

[…] the fold (Le Pli) becomes a philosophical prin ciple

of building the world, a presentation of its continui 

ty and continuation. The assumption of the Deleuzian

discourse in architecture means the replacement of the

dis continuities of the deconstructivist text with the post

con traposition continuity [16, p. 51]. This is demonstrated

primarily by the artistic transformation that occurred over

several decades of operations of the design group. The

deconstructivist dialectics enabled […] the disturbing

shapes of the buildings to go beyond handmade drafts in

the operations of Coop Himmelb(l)au […]. They became

especially popular because of the very critical approach to

tradition because the protest became one of the bestselling

products on the market of modern means of information

[17, p. 105]. Over the last years, however, architecture

turned toward continuity on the basis of the presence

of the dialog with the Baroque tradition marked by Prix

[18, p. 52]

. The evolution stressed the continuation and

the signicance of the Baroque tradition of Austria and

south part of Germany, however, it should be noted that

the term […] “Baroque” – does not only mean something

connected with the Baroque, a chronologically dened

period, but also something characterized by timeless

features dened as Baroque. Such characteristics some

times refer to different epochs [19, p. 158]. The timeless

traceability of form in the architectural tradition of the

countries mentioned earlier can be then identied in the

light of that theory.

Translated by

Tadeusz Szałamacha

The juxtaposition of those two types of presentation then seems

to correspond to the clash between the relativistic and absolutistic trend

in the western culture.

This change, however, was not sudden but continuous which may

indicate a possibility of further development of that trend.

50 Aleksander Serafin

Bibliografia /References

[1] Prix W.D., Rapid eye movement Schindler, 2001, [w:] M. Kandeler

Fritsch, T. Kramer (red.), Get off of my cloud, Wolf D. Prix, Coop

Himmelb(l)au: texts 1968–2005, Hatje Cantz, Stuttgart 2005, 425.

[2] Baroque Himmelb(l)au, Wolf D. Prix in conversation with René

Erven and Bärbel van Zanten, 2002, [w:] M. KandelerFritsch,

T. Kramer (red.), Get off of my cloud, Wolf D. Prix, Coop Himmel 

b(l)au: texts 1968–2005, Hatje Cantz, Stuttgart 2005, 326–329.

[3] Perrault C., Ordonnance de cinq espèces de Colonnes, Jean

Baptiste Coignard, Paris 1683, [w:] W. Tatarkiewicz (red.), Este-

tyka nowożytna, Ossolineum, Wrocław–Warszawa–Kraków 1967,

490–493.

[4] [Charles le Brun], O ekspresji ogólnej i szczegółowej, 1668, [w:]

J. Białostocki (red.), Teoretycy, historiografowie i artyści o sztuce,

PWN, Warszawa 1994, 545–553.

[5] Gombrich E., Akcja i ekspresja w sztuce zachodniej, [w:]

R. Woodeld (red.), E.H. Gombrich. Pisma o sztuce i kulturze,

Universitas, Kraków 2011, 113–137.

[6] Sławińska J., Ekspresja sił w nowoczesnej architekturze, Arkady,

Warszawa 1997.

[7] Białostocki J., Pięć wieków myśli o sztuce, [w:] A. Kuczyńska

(red.), Jan Białostocki. Wybór pism estetycznych, Universitas,

Kraków 2008, 268–300.

[8] Deleuze G., The Fold. Leibniz and the baroque, Routledge,

London–New York 2006.

[9] Tomkiewicz W., Piękno wielorakie: sztuka baroku, Wiedza

Powszechna, Warszawa 1971.

[10] Eco U. (red.), Historia piękna, Rebis, Poznań 2005.

[11] On the added value of form. Wolf D. Prix in conversation with

Roland Kanfer, 2003, [w:] M. KandelerFritsch, Kramer T. (red.),

Get off of my cloud, Wolf D. Prix, Coop Himmelb(l)au: texts 1968–

2005, Hatje Cantz, Stuttgart 2005, 376–379.

[12] Prix W.D., Przyszłość wspaniałej pustki, 1978, Coop Himmelblau,

[w:] C. Jencks, K. Kropf (red.), Teorie i manifesty architektury

współczesnej, Grupa Sztuka Architektury, Warszawa 2013, 306–

307.

[13] Architecture at the end of the twentieth century. Lecture by Wolf

D. Prix at the City Hall, Vienna, 1998, [w:] M. KandelerFritsch,

T. Kramer (red.), Get off of my cloud, Wolf D. Prix, Coop Himmel

b(l)au: texts 1968–2005, Hatje Cantz, Stuttgart 2005, 184–201.

[14] We build spaces that are as fast as cars. Wolf D. Prix in conversation

with Beate Hoffmann, 2002, [w:] M. KandelerFritsch, T. Kramer

(red.), Get off of my cloud, Wolf D. Prix, Coop Himmelb(l)au: texts

1968–2005, Hatje Cantz, Stuttgart 2005, 330–332.

[15] http://www.coophimmelblau.at/architecture/projects/martin

lutherchurch [accessed: 20.09.2014].

[16] Januszkiewicz K., Powierzchnia w projektowaniu cyfrowym,

„Archivolta” 2012, Nr 3, 48–55.

[17] Wąs C., Przestrzenie różnicy. Modernizm, postmodernizm i de

konstruktywizm w architekturze (próba denicji), „Quart” 2008, Nr

4(10), 88–111.

[18] Prix W.D., Let’s rock over Barock, „Architectural Design” 2010,

No. 2(80), 50–57.

[19] Mischke W., Barokizacja gotyku czy gotyzacja baroku…, [w:]

K. Brze zina, J. Wolańska (red.), Barok i barokizacja, Universitas,

Kraków 2007.

Streszczenie

Artykuł ma na celu zwrócenie uwagi na współzależność pomiędzy estetyką barokową a współczesną architekturą, odznaczającą się ekspresyjnym

wyrazem. Przyczynkiem do rozważań stała się teoria lozoczna Gillesa Deleuze’a, który postrzegał architekturę poprzez pryzmat barokowej

ciągłości i płynności form. Analizę w tym kontekście przeprowadzono w oparciu o wybrane realizacje grupy Coop Himmelb(l)au. Twórczość tego

zespołu projektowego z jednej strony charakteryzuje kosmopolityzm, podejmowanie wyzwań dotyczących architektury komercyjnej, z drugiej zaś

strony zdaje się sprawnie pod względem kulturowym wpisywać w ciągłość austriackiej i południowoniemieckiej tradycji architektonicznej. Zarówno

bowiem barok, jak i ekspresjonizm odegrały dużą rolę w jej ukształtowaniu.

Słowa kluczowe: forma architektoniczna, Coop Himmelb(l)au, fałda, Leibniz, barok

Abstract

The article draws attention to the interdependence between Baroque aesthetics and contemporary expressive architecture. A contribution to the

reection has become the philosophical theory by Gilles Deleuze, who considered architecture in the context of a Baroque continuity and liquidity of

a form. In this context particular works by group Coop Himmelb(l)au was analysed. On the one hand, the work of this design team is cosmopolitan

and commercial, but on the other hand, it aptly ts into the terms of cultural continuity of Austrian and South German tradition. In fact, both Baroque

and Expressionism inuenced their character.

Key words: architectural form, Coop Himmelb(l)au, fold, Leibniz, Baroque