Kolosalny posąg Besa z Amathus na Cyprze. Geneza, funkcja, rekonstrukcja

Ernest Niemczyk

doi:10.5277/arc150302

Streszczenie

Zabawna, pełna wigoru i wojowniczości postać egipskiego boga Besa, odstraszającego zło i dodającego energii erotycznej, opiekującego się ciężarnymi, rodzącymi i dziećmi cieszyła się w starożytności zasłużoną popularnością, zarówno w Egipcie, jak i na całym obszarze rzymskiej ekumeny. Wyjątkowość tej rzeźby, pochodzącej z nadmorskiego miasta Amathus na Cyprze, polega nie tylko na kolosalnych rozmiarach (4,2 m wys.). Rzeźba przedstawiająca Besa ujarzmiającego zło w postaci lwa umieszczona była zapewne w niszy nad zbiornikiem fontanny. Cieknąca z pyska lwa woda nadawała rzeźbie pozory życia. Rzeźba ta jest chyba jedynym znanym przykładem zastosowania w oficjalnej sztuce antyku tak osobliwego kanonu rzeźby Czarnego Lądu – Afryki – i to w tak kolosalnej skali. W próbach określenia czasu powstania tej rzeźby są duże rozbieżności. Sięgają prawie 700 lat. Od około 470 r. p.n.e. do około 200 n.e. Nie usiłując rozstrzygnąć tego sporu, przyjmując „starszą” chronologię, skupiono się na analizie formy i funkcji tego osobliwego dzieła, akcentując zagadnienie proporcji i ich relacji do ówczesnych kanonów rzeźby statuarycznej. Wizualizacją wniosków jest rekonstrukcja całej kompozycji, w której Bes stanowił główny akcent.

Słowa kluczowe:
article
antyk
okres-cesarstwa
cypr
fontanna
egipskie-bóstwo

Podgląd pełnego artykułu jest możliwy wyłącznie na większych ekranach.

2015

3(43)

DOI: 10.5277/arc150302

Ernest Niemczyk*

Kolosalny posąg Besa z Amathus na Cyprze.

Geneza, funkcja, rekonstrukcja

The colossal statue of Bes from Amathus in Cyprus.

Genesis, function, reconstruction

Znany już od prawie 170 lat kolos z Amathus, zidenty-

fikowany w okresie międzywojennym jako Bes, wywołu-

je dotąd spory dotyczące głównie czasu jego powstania.

Jego usytuowanie natomiast i miejsce w kompozycji

fontanny, której był dominującą częścią, pozostaje w sfe-

rze domysłów. Dlatego krótka charakterystyka jego

formy, funkcji i genezy posłuży rekonstrukcji jego usytu-

owania jako części fontanny i urbanistycznej dominanty.

Poza jej zakresem pozostaje cała sfera pozawizualnych

efektów – akustycznych czy sensualnych. Zrezygnowa no

z prób odtworzenia polichromii i inkrustacji, w tym rów -

nież efektów kolorystycznych związanych z ele men tami

wykonanymi z brązu.

Rzeźba o wysokości 4,2 m, wykuta w lokalnym wapie-

niu, odkryta przypadkowo w 1873 r., została krótko po -

tem, w celu ochrony przed rabunkiem bądź zniszczeniem,

przeniesiona do Muzeum Archeologicznego w Stambule,

gdzie jest odtąd jednym z okazalszych eksponatów (il. 1).

Podobnie jak cała wyspa, portowe miasto Amathus ma

bogatą przeszłość i to w dużej mierze związaną z kultem

Besa, co wykazały badania archeologiczne prowadzone

tam od ponad dwudziestu lat

. Na obszarze miasta stwier-

* Wydział Architektury Politechniki Wrocławskiej/Faculty of

Architecture, Wrocław University of Technology.

Bogactwo i osobliwości sztuki cypryjskiej odzwierciedlają barw-

ne i burzliwe dzieje tej wyspy, usytuowanej nieopodal Azji Mniejszej

i Egiptu, położonej na głównych szlakach handlowych łączących trzy

kontynenty: Afrykę, Azję i Europę. W formach cypryjskiej sztuki szcze-

gólnie czytelne są wpływy sztuki najbliższych obszarów – Egiptu, Pa le-

styny i Egei. Wyspa ta, jedna z większych w tej części Morza Śród-

The colossus from Amathus, known for almost 170

years, identified in the interwar period as Bes, still causes

disputes regarding mainly the time of its creation. Its

location, however, and the placement in the composition

of the fountain where it is a dominating part remains

a mystery. That is why a short description of its form,

function, and genesis shall be used to reconstruct its loca-

tion as part of the fountain and urban landmark. The

whole area of other than visual effects (acoustic or sen-

sual) remains beyond its scope. The attempt at recon-

structing the polychrome and encrustation, including

color effects connected with the elements made of bronze,

has been given up too.

The 4.2 m tall sculpture, carved in the local limestone,

soon after it was discovered by chance in 1873 was

moved to the Archeological Museum in Istanbul where it

has been one of the most exquisite exhibits with the pur-

pose of protecting it against looting or damage (Fig. 1).

Just like the whole island, the port city of Amathus has

a rich past to a large extent connected with the cult of Bes,

which has been demonstrated by archeological research

conducted there for over twenty years

. A mysterious

The abundance and uniqueness of Cypriot art reflect the colorful

and stormy history of that island situated near Asia Minor and Egypt,

located by the main commerce routes connecting three continents:

Africa, Asia, and Europe. The forms of Cypriot art evidently show the

influence of art of the neighboring areas – Egypt, Palestine, and Egea.

The island, one of the biggest in this part of the Mediterranean Sea,

attracted settlers and invaders with its riches, mild climate, fertile soil,

thick forests, and copper from which its name derives. The migrations

14 Ernest Niemczyk

dzono zastanawiające skupisko posągów o rozmaitym

sta nie zachowania i zróżnicowanej wielkości – w tym

tak że zbliżonych do kolosalnych i w wielu przypadkach

po zwalających na ich identyfikację jako jedno z wcieleń

egipskiego boga Besa. Również liczne przedmioty, na

których widnieją jego podobizny, dowodzą intensywnego

i ciągłego jego kultu na tym obszarze. Są to głównie

lampy, ozdoby sarkofagów i małe posążki [3, lampy,

ziemnego, przyciągała osadników i najeźdźców swymi bogactwami,

poczynając od łagodnego klimatu, żyznej ziemi, obfitych lasów, koń-

cząc na miedzi, od której wzięła też swą nazwę. Rezultatem osadniczych

migracji, handlowych kontaktów i aneksji militarnych jest barwna

mozaika etnicznych wspólnot na wyspie. Dał temu wyraz Herodot

(489−425 p.n.e.), wyliczając kontyngenty zbrojnych z Cypru i podkreś-

lając ich pochodzenie: pochodzących z Salaminy i Aten, drudzy z Ar -

kadii, inni z Kytnos, inni znów z Fenicji, jeszcze inni z Etiopii [1, Księ -

ga VII, 90, s. 527] (przez tych ostatnich należy rozumieć Egipcjan).

W ogólnej charakterystyce sztuki cypryjskiej niewiele miejsca poświę-

cono kolosowi z Amathus, który to – co postarano się tu wykazać –

zasługuje jednak na szczególną uwagę. Ponieważ wiele cech tego dzieła

jest charakterystycznych dla rzeźby cypryjskiej, tym istotniejsze okażą

się te z nich, które ją z nich wyróżniają – pomijając kolosalność [2,

s. 7–8, 134].

group of statues with a different degree of damage and of

different sizes – some of them almost colossal – which

were in many cases identified as one of the personifica-

tion of the Egyptian god Bes was found in the area of the

city. Many objects with his depiction prove that his cult

was intensive and continuous in this area. They include

mainly lamps, sarcophagus decorations, and small figu-

rines [3, lamps, p. 176−177, sarcophagus, p. 201]. The

find included even a sculpture of Bes of similar size

which, however, did not match the colossus. In that depic-

tion

Bes is also taming lions, however, holding two of

them with their heads down [3, pp. 237−263, quote pp.

244–245]. The oldest object confirming the presence of

Bes in Cyprus is a small ivory badge (height 22 cm) from

around 1200 BC with his belligerent figure with a sword

and a plume. Most probably it decorated the throne of the

temple in

Kition [4, p. 104, Fig. 81].

The colossal Bes from Amathus located near the coast

and the port was most probably a landmark visible also

from the sea, being a kind of navigation sign for sailors

and fishermen. Most probably it was placed by a pool

with water, being a significant part of a huge fountain,

catching the eye with its unique form and attributes. It

should be noted that he had some moving elements which

made him look alive. It was a crest (or some other sign on

the top of his head)

as well as the stream of water flow-

ing from the lion’s mouth. Maybe due to the special shape

of the canal through which the water was flowing from

the lion’s head made of bronze, its snorting was imitated

The currently uniformly gray sculpture was once co -

vered with polychrome which was consistent with the

an cient convention. The color contrast emphasized the

form of his hair and the beard, and the intense black color

of the pupils enhanced the suggestion of Bes being alive

and his contact with the worshippers.

Most probably, such a unique and exotic form, African

in origin, distinctive in the Egyptian art, must have been

sensational in Cyprus, especially when it was expressed

in such a colossal sculpture. The sculpture was identified

as Bes on the basis of his attributes, proportions, and

facial features: Broad face covered with deep wrinkles

could appear scary as it resembled that of Gorgon and at

the same time it could attract sympathy with its grotesque

and joyous expression, or grim yet friendly face of a smil-

ing old man [7, p. 102].

of settlers, commercial contacts and military annexations resulted in

a colorful mosaic of ethnic communities on the island. It was referred to

by Herodotus (489−425 BC), when listing the military contingents from

Cyprus and emphasizing their origin: some came from Salamina and

Athens, others from Arcadia or from Kythnos, and others from Foenicia

or still others from Ethiopia [1, Book VII, 90, p. 527] (the last ones

meaning the Egyptians). The general description of Cypriot art devotes

little room to the colossus from A

mathus which, however, – as was sup-

posed to be demonstrated here – deserves special attention as many of

its features are characteristic of Cypriot sculptures, which is why those

of them which make them more distinct prove more significant – disre-

garding the colossal size [2, pp. 7–8, 134].

This is demonstrated by the hole which has been recently discov-

ered on the top of his head: [5, p. 237−263, quote p. 240].

The bronz e frog in the Roman fountain in Ostia had its mouth

with such a shape that the spouting water imitated its croaking [6, p. 55].

Il. 1. Kolosalny posąg Besa z Amathus na Cyprze, lokalny wapień,

wys. 4,2 m, 1. tercja V w. p.n.e. (?). Obecnie w Muzeum

Archeologicznym w Stambule (rys. E. Niemczyk, według [11, s. 233,

z podpisem „Bóstwo trzymające upolowaną lwicę”])

Fig. 1. The colossal statue of Bes from Amathus in Cyprus, local limestone,

height 4.2 m, 1

terce of the 5

century BC (?). Currently in

the Archeological Museum in Istanbul (drawing by E. Niemczyk,

per [11, p. 233, with the writing “Deity holding a hunted lioness”])

Kolosalny posąg Besa z Amathus na Cyprze /The colossal statue of Bes from Amathus in Cyprus 15

s. 176−177, sarkofag, s. 201]. Odkryto tam nawet podob-

nej wielkości rzeźbę Besa, choć niedorównującą omawia-

nemu tu kolosowi. W tym przedstawieniu Bes też poskra-

mia lwy, trzymając jednak przed sobą dwa okazy, również

zwisające głową w dół [3, s. 237−263, cyt. s. 244−245].

Dotąd najstarszym zabytkiem potwierdzającym obecność

Besa na Cyprze jest niewielka plakietka z kości słoniowej

(wys. 22 cm), pochodząca z około 1200 r. p.n.e., przedsta-

wiająca jego wojowniczą postać z mieczem i pióropu-

szem. Zapewne zdobiła tron świątyni w Kition [4, s. 104,

il. 81].

Kolosalny Bes z Amathus usytuowany nieopodal brze-

gu i portu był zapewne akcentem krajobrazowym widocz-

nym również z morza, stanowiąc rodzaj nawigacyjnego

znaku dla żeglarzy i rybaków. Stał najprawdopodobniej

nad zbior ni

kiem z wodą, będąc istotną częścią wielkiej

fontanny, przy

ciągając wzrok swą osobliwą formą i atry-

butami. Uwa gę zwracały formy ruchome, nadające mu

pozory ży cia. Był to pióropusz (lub inny znak na czubku

głowy)

, a także struga wody cieknąca z paszczy lwa.

Może, dzięki odpowiedniemu ukształtowaniu kanału,

jakim woda wy pły wa ła z wykonanej z brązu głowy lwa,

imitowano jego pars kanie

Obecnie jednolicie szarą rzeźbę pokrywała niegdyś, zgo-

dnie z antyczną konwencją, polichromia. Kontrast barw ny

podkreślał formę fryzury i brody, a intensywna czerń źre-

nic wzmacniała sugestię ożywienia Besa i jego kontaktu

z wyznawcami.

Zapewne tak osobliwa i egzotyczna forma, o afrykań-

skim pochodzeniu, wyróżniająca się już w kręgu sztuki

egip skiej, na Cyprze musiała wzbudzać sensację, tym

więk szą, że eksponowana była w tak kolosalnej rzeźbie.

Iden tyfikację rzeźby jako Besa ułatwiają atrybuty, pro-

por cje i wyraz twarzy: Szeroka twarz, pokryta głębokimi

zmarszczkami potrafiła zarówno straszyć podobieństwem

do Gorgony, jak i zjednać sympatię groteskowo-wesołym

wyrazem, bądź surowym acz przyjaznym obliczem uś -

miechniętego staruszka [7, s. 102].

Charakterystyczne i wyróżniające są osobliwe propor-

cje postaci, w tym potężny tułów i małe, krzywe nogi.

Typowe dla Besa są także zwierzęce uszy, czasem czub

lub pióropusz na głowie (il. 2). Stwierdzony na czubku

głowy rzeźby otwór łączył ją ze zwieńczeniem. Mógł to

być pióropusz bądź pęk papirusów jako hieroglif egipski

ha oznaczający „ochronę” (w takim gąszczu papirusów

znalazła schronienie Izyda z Horusem). Otwór ten, co

mniej prawdopodobne, mógł służyć – zgodnie z afrykań-

skimi wierzeniami – ukryciu magicznych substancji uży-

czających posągowi nadnaturalnych mocy. Chociaż otwór

ten mógł po prostu służyć do zamocowania posągu, za

pomocą stalowego pręta, do muru w niszy, w której był

eksponowany.

Równie charakterystyczne atrybuty Besa to okrywają-

ca go lwia skóra i lwi skalp, służący mu jako nakrycie

głowy. Od tradycyjnej ikonografii odbiega nieco ujarz-

Świadczy o tym odkryty ostatnio otwór na czubku jego głowy:

[5, s. 237−263, cyt. s. 240].

W rzymskiej fontannie w Ostii żaba z brązu miała tak ukształtowany

wylew z pyska, że wypływająca zeń woda imitowała jej rechot [6, s. 55].

The figure has unique and distinctive proportions, such

as large trunk and short, bandy legs. Typical features of

Bes include also animal ears, sometimes a crest of a plume

on his head (Fig. 2). The hole found on the top of the

head of the sculpture connected it with its cover. It could

have been a plume or a bunch of papyruses as Egyp tian

hieroglyph ha meaning “protection” (Isis with Horus

found shel ter in such a thick bunch of papyruses). It is less

probable that this hole could have been used – according

to Afri can beliefs – to hide magic substances to give the

sta ture supernatural power. Although this hole could have

been used just to fix the statue with a steel rod to the wall

of the niche where it was displayed.

Other equally characteristic attributes of Bes include

the lion’s skin and its scalp covering his body and head.

The tamed lion held with both his hands with its head

down slightly deviates from the traditional iconography.

The head was most probably made of bronze and the canal

visible in the lion’s neck area indicates that water – a sym-

bol of blood sacrifice – was flowing from the ani mal’s

mouth. It was supposed to protect sailors by assuring favor

of the elements and protection of gods personifying them.

The very view of the fountain of Bes – a monumental

sign – from the sea must have given the sailors encour-

agement and hope for a happy journey and return home.

Il. 2. Rekonstrukcja posągu Besa z Amathus przy alternatywnym

zwieńczeniu: pióropusz bądź hieroglif HA – „ochrona”

(rys. E. Niemczyk, na podstawie ilustracji w: [5])

Fig. 2. Reconstruction of the statue of Bes from Amathus with alternative

head cover: plume or hieroglyph HA – “protection”

(drawing by E. Niemczyk on the basis of the illustrations in: [5])

16 Ernest Niemczyk

miony lew trzymany oburącz i zwisający głową w dół.

Głowa wykonana była zapewne z brązu, a kanał widnie-

jący w okolicy karku lwa świadczy, że z pyska zwierzęcia

lała się woda – symbol ofiary z krwi. Miało to sprzyjać

losom żeglarzy, zapewniając im przychylność żywiołów

i opiekę personifikujących je bogów.

Już sam widok fontanny Besa z morza – monumen-

talnego znaku – musiał napełniać serca żeglarzy otuchą

i na dzieją szczęśliwej wyprawy i powrotu. Nieprzypadko-

we jest rozpowszechnienie jego kultu w obrębie portu

oraz w je go sąsiedztwie, co poświadczają liczne jego po -

sągi i in ne przedstawienia tam znajdywane.

Równie osobliwym i popularnym bóstwem, bo także

odpędzającym złe moce i zapewniającym opiekę ż

egla-

rzom, podobnie użyczającym seksualnej potencji, był

grecki Priapos. Jemu to ludzie morza, podobnie jak Be -

sowi, dziękowali, co uwiecznił w epigramie rzymski poe-

ta Mecjusz Kwintus [8, s. 132].

Jeszcze w XIX w. rybacy z Amathus byli przekonani

o skuteczności oddziaływania kolosalnego Besa, uspoka-

jającego wzburzone morze, zapewniającego obfity połów

i szczęśliwy zeń powrót. Podobno rybacy wyruszający na

nocny połów ośmiornic wtykali uprzednio pod lewe ra -

mię posągu zapaloną pochodnię [9, s. 514–524].

Bes, będąc opiekunem żeglarzy i zdobiąc dziobnice ich

statków, towarzyszył im w podróżach, stając się prawdzi-

wym egipskim eksportowym „hitem”. Poświadczają to

liczne amulety z jego wyobrażeniem, które od I w. p.n.e.

spotykamy na rozległym obszarze, zarówno Lewantu, jak

i całego Morza Śródziemnego, aż do Kartaginy i Hiszpanii

[10, s. 405–416; pozycja 86 katalogu, Bes – terakotowy

model fajansowych amuletów, s. 526−527].

Podobnie jak w przypadku bliskiego mu Priapa, „spo-

krewnione” z Besem były również tak ulubione wówczas

postacie ludowego panteonu, jak koźlonogi Pan czy rze-

sze kosmatych i ityfalicznych sylenów i satyrów, co wy -

datnie przyczyniło się do rozpowszechnienia jego kultu.

Wojowniczość w służbie człowieka, tak wyróżniająca

Besa, łączyła go z równie popularnymi, heroicznymi po -

staciami, znanymi ze swych szlachetnych i bohaterskich

czynów w obronie słabych, skrzywdzonych i uciśnio-

nych, co symbolizowała broń przez nich noszona lub po -

konany przez nich lew. Są to tak popularne i dotąd znane

postacie, jak grecki Herakles, babiloński Gilgamesz czy

punicki Baal-Melkart

Jednak o szczególnej popularności Besa przesądziła

jego uniwersalna kompetencja, w tym zaś opieka nad

żeglarzami niosącymi w świat jego wyobrażenia i kult.

Dlatego, mimo że pochodził spoza panteonu wielkich

bóstw antycznych cywilizacji – bo z głębi Afryki – cie-

szył się niesłabnącym uznaniem w szerokich kręgach

społecznych jako uniwersalna i skuteczna ochrona, a tak-

że pomoc w utrzymaniu erotycznego wigoru.

Na egzotyczny kraj jego pochodzenia – Afrykę –

wska zują osobliwości jego postaci oraz atrybuty: poczy-

Krótko po odkryciu posągu autor Historii Fenicjan nie próbuje

go identyfikować, poprzestając na określeniu „bóstwo” [11, s. 232 oraz

il. s. 233].

The popularity of his cult in the area of the port and in the

vicinity is not accidental, which is confirmed by his nu -

merous statues and other depictions found there.

An equally unique and popular deity, also driving off

evil spirits and assuring protection for sailors, similarly

giving sexual potency, was the Greek Priapus. People of

the sea gave thanks to him, similarly to Bes, and thanked

him, which was immortalized in an epigram by the Ro -

man poet Metius Quintus [8, p. 132].

In the 19

century, the fishermen from Amathus were

still convinced of the efficiency of the colossal Bes calm-

ing the rough sea, securing good fishing, and a safe return

home. It is believed that fishermen going out into the sea

at night to catch octopuses would stick a flaming torch

under the left arm of the statue before leaving [9, pp.

514–524].

Bes, being a protector of sailors, was used as a figure-

head of their ships, accompanying them on their journeys

and finally became a real Egyptian “export hit”. This is

confirmed by numerous amulets with his image which

have been found since the 1

century BC in the large area

of both the Levant and the whole Mediterranean Sea,

including Carthage and Spain [10, pp. 405–416; position

86 in the catalog, Bes – terracotta model of earthenware

amulets, pp. 526−527].

Just like in the case of similar to him Priapus, the

popular at those times figures from the folk pantheon,

such as the goat-legged master or scores of hairy and

ithyphallic Silenuses and Satyrs, were also “related” to

Bes, which greatly contributed to the spread of his cult.

The belligerence in his service for man, which was so

distinctive of Bes, connected him with equally popular,

heroic figures known for their noble and heroic deeds

defending the weak, the disadvantaged, and the oppressed,

which is symbolized by the weapon they bear or by the

lion they killed. They include the popular and known

figu res, such as Greek Heracles, Babylonian Gilgamesh

or Punic Baal-Melkart

However, what determined the special popularity of

Bes was his universal competence, including the protec-

tion of

sailo

rs who would take his images and his cult to

the world. That is why although he did not belong to the

pantheon of great deities of ancient civilization – as he

comes from the heart of Africa – he remained highly appre

ciated by large circles of society as universal and effective

protection as well as help in maintaining erotic potency.

His exotic country of origin – Africa – is indicated by

the personal traits of this figure and attributes, including

the lion’s skin on the back, cover of the head (lion’s scalp

or plume) and a knife or a drum held in his hand. Contrary

to his apotropaic function, he gained sympathy with his

smiling face and grotesque features, which in fact was

supposed to look scary. Instead of driving off evil and

demons, he rather overpowered them with his comic look.

This is in fact one of few deities working with his deliber-

Soon after the discovery of the statue the author of the History of

the

Phoenicians does not try to identify it, describing him as a “deity”

[11, p. 232 and Fig. p. 233].

Kolosalny posąg Besa z Amathus na Cyprze /The colossal statue of Bes from Amathus in Cyprus 17

nając od skóry lwa na grzbiecie, poprzez zwieńczenie na

głowie (skalp lwa lub pióropusz), po trzymany w ręku

nóż bądź bębenek. Sympatię, na przekór swej apotro-

peicznej funkcji, zjednywał swym uśmiechniętym obli-

czem o groteskowych rysach, mających przecież odstra-

szać. Zamiast odpędzać zło i grozić demonom, raczej je

jednak obezwładniał swym komicznym wyglądem. Jest

to w istocie jedno z nielicznych bóstw działających swym

zamierzonym komizmem. Zjednywał też sympatyków

swą żywiołowością, czasem taneczną pozą, często swym

ityfalicznym atrybutem (il. 3).

Antyklasyczne proporcje: wielka głowa, krótkie koń-

czyny i statyczna, frontalna ekspozycja to wyraźne

oddziaływanie tradycyjnego kanonu rzeźby afrykańskiej.

Akcentowano w nim znaczenie przypisane określonym

częściom ciała, zgodnie z zasadą: im ważniejsze, tym

więk sze. Głowa, będąca siedliskiem ducha i energii ży -

cio wej, odgrywała tu zasadniczą rolę. Stąd jej powięk sze-

nie, tak że w stosunku do reszty ciała zajmowała czwartą

lub nawet trzecią jego część

Wymienione egzotyczne cechy charakteryzujące Besa

wyróżniały go już nawet z rzeźb starożytnego Egiptu. Tym

Kanon rzeźby afrykańskiej i proporcje głowy do reszty ciała: [13,

s. 15].

ate comic nature. He evoked sympathy with his liveliness,

sometimes dancing pose, often with his ithyphallic attri-

bute (Fig. 3).

Anti-classical proportions: a huge head, short extremi-

ties and a static, frontal exposition are definite allusions to

the traditional canon of African sculpture which empha-

sized the significance attributed to individual body parts

in line with the principle: the more important, the bigger.

The head, which is the center of spirit and life energy, was

the most important. Consequently, it is bigger in relation

to the rest of the body it is a fourth or even a third of its

size

Those exotic features characteristic of Bes distin-

guished him even from among the sculptures of ancient

Egypt. So the more, they must have been unique in the

circle of Greek or Roman culture (which is shown in

Fig. 4 – comparison of canons: Greek and Egyptian with

the analysis of proportions of Bes).

We do not know his name used in his homeland; the

Egyptians gave him, according to their own tradition,

a “talking name”. The word “besa” meant “protection”.

His name and thus his origin was further described by the

de ter minative situated after the name. It was a simplified

form of animal skin which was also worn by him (the

lion’s skin) in his depictions and the scalp of that animal

he wore on his head. The lion’s ears are added to his own

which are also animal or they become short horns, which

is also characteristic of the colossus from Amathus. The

lion’s tail hanging in the back made his figure resemble

the king of the animals standing on his hind legs. What is

a unique deviation from the Egyptian canon, preferring

the depictions in relief and drawings in profile, was show-

ing Bes frontally – en face.

The origin of his popularity and sympathy he enjoyed

might have been the long tradition of entertaining the

pharaoh and his court by dwarfs brought from the heart of

Africa, which is documented by a moving letter of the

pharaoh–child Pepi II addressed to the governor of Ele-

phantine Harchuf: [...] Hurry up and bring that dwarf you

brought from the land of the Dwellers of the Horizon to

live in happiness and health to dance the dance of god for

the heart’s delight and to the joy of the king...

Most probably the most crucial source of popularity of

Bes in Egypt was his extensive functions and skills: he

protected people in sleep, childbirth, and pregnant women,

as well as children. He protected them both against

demons and dangerous animals – snakes, lions or croco-

diles. That is why he is often depicted with a knife.

In the case of Bes, his magic functions were connected

with decorative motifs, which is often visible in house-

hold equipment of everyday use, especially connected

with the protection that he provided for those asleep.

A row of his figures was used in the strips on beds and

his faces decorated headrests. An interesting and costly

exam ple of the use of a mask of Bes is a small headrest

The canon of African sculpture and the proportions of the head in

relation of the rest of his body: [13, p. 15].

Quoted from the translation by J. Popielska-Grzybowska in: [15,

p. 92].

Il. 3. Statuetka boga Besa, 30 dynastia ok. 350 r. p.n.e., wapień,

zbiory Luwru (rys. E. Niemczyk, według [12, il. 177])

Fig. 3. Figurine of the god Bes, 30

dynasty cir. 350 BC, limestone,

Louvre (drawing by E. Niemczyk, per [12, Fig. 177])

18 Ernest Niemczyk

bardziej musiały być osobliwe w kręgu kultury greckiej

czy rzymskiej (co przedstawia il. 4 – porównanie ka no-

nów: greckiego i egipskiego z analizą proporcji Besa).

Nie wiemy, jakie imię nosił w swej ojczyźnie, Egip -

cjanie nadali mu, zgodnie z własną tradycją, „mówiące

imię”. Termin „besa” oznaczał „ochronę”. Jego imię i zara-

zem

rodowód uściślał w zapisie determinatyw sytuowany

za imieniem. Była nim uproszczona forma zwierzęcej

skóry, jaką też, zdartą z lwa, nosił na swoich przedstawie-

niach, przy czym skalp tego zwierzęcia stanowił okrycie

jego głowy. Uszy lwa są dodatkiem do jego własnych,

także zwierzęcych, albo stają się krótkimi rogami, co

charakteryzuje też kolosa z Amathus. Ogon lwa zwisający

z tyłu upodobniał jego sylwetkę do króla zwierząt stoją-

cego na tylnych łapach. Osobliwością odbiegającą od

egipskiego kanonu, preferującego przedstawienia w relie-

fie i rycinie z profilu, było eksponowanie Besa frontalnie

– en face.

Źródłem popularności i sympatii, jaką się cieszył, mog-

ła być długa tradycja rozweselania faraona i jego dwo ru

karłowatymi ludźmi sprowadzanymi z głębin Af ryki, co

dokumentuje wzruszający list faraona – dziecka Pepiego II

– part of rich furnishing of the famous tomb of Tu tank-

hamun. The rest, which is made of ivory, imitates a fold-

ing chair (it is only 20 cm tall and 26 cm wide). The

sleeping pharaoh is protected by large masks of Bes

de corating both ends of the rest. The grimace of Bes with

his tongue sticking out was emphasized by colors: the

tongue and top of his hair around his face has the natural

ivory color, whereas the face is dark green.

The headrest played a significant role in afterlife. The

symbols placed on it were to protect the diseased against

demons. Bes served that function, whereas the flowers of

lotus placed inside the headrest were to secure reincarna-

tion [16, Fig. 375, p. 377].

The image of Bes also indicated the social status. An

Egyptian earthenware bowl is decorated with a dancer

playing the lute. There is a drawing of Bes on her left

thigh, this time the protector of music and dance [16,

p. 368a].

Also one of several beds of Tutenchamon has a support

for legs decorated with a frieze with the figures of Bes

and lions standing on their hind legs and holding in their

front legs the sign of protection sa on both its sides. Bes

Il. 4. Bes z Amathus (B) w świetle kanonów rzeźby: egipskiego – C i greckiego – A.

Kanon egipski C o podziale wysokości człowieka na 19¾ modułu. D – egipski łokieć królewski (52,5 cm).

Linie pomocnicze dzielą ponadto

wysokość człowieka na trzy równe części, co dodatkowo uzupełnia i precyzuje podział na sześć nierównych części

(rys.

E. Niemczyk

, według [14, s. 1201–1202 – „linie pomocnicze”).

E – podział wysokości greckiego kurosa na 6 części, zgodnie z dążeniem do doskonałości i harmonii

Fig. 4. Bes from Amathus (B) in the light of the canons of sculpture: Egyptian – C and Greek – A.

The Egyptian canon C dividing the height of man into a 19¾ module. D – Egyptian royal cubit (52.5 cm). The supplementary lines additionally

divide the height of man into three equal parts, which further completes and specifies the division into six unequal parts

(drawing by

E. Niemczyk

, per [14, pp. 1201–1202 – “supplementary lines”]).

E – division of the height of Greek kouros into 6 parts, in compliance with the pursuit of perfection and harmony

Kolosalny posąg Besa z Amathus na Cyprze /The colossal statue of Bes from Amathus in Cyprus 19

skierowany do księcia Elefantyny Harchufa: [...] Po spiesz

się i przyprowadź ze sobą tego karła, którego przywiozłeś

z ziemi Mieszkańców Horyzontu, aby żył w szczęś ciu i zdro-

wiu, aby wykonywał taniec boga ku ucie sze serca, aby

radować serce króla...

Zapewne rozstrzygającym źródłem popularności Besa

stały się w Egipcie jego rozległe funkcje i umiejętności:

chronił śpiących, rodzące i brzemienne kobiety, a także

dzieci. Bronił je zarówno przed demonami, jak i niebez-

piecznymi zwierzętami – wężami, lwami czy krokodyla-

mi. Dlatego często był wyposażony w nóż.

W przypadku Besa, jego funkcje magiczne łączyły się

z motywami dekoracyjnymi, czego przykładem są sprzęty

codziennego użytku, szczególnie związane z ochroną,

jaką roztaczał nad śpiącymi. Rząd jego postaci tworzył

ozdobne pasy na łożnicach, zaś twarze dekorowały pod-

pórki pod głowę. Ciekawym i kosztownym przykładem

wykorzystania maski Besa jest mała podpórka pod głowę

– część bogatego wyposażenia słynnego grobu Tuten-

chamona. Podpórka wykonana z kości słoniowej imituje

składane krzesełko (ma tylko 20 cm wysokości i 26 cm

szerokości). Śpiącego chronią duże maski Besa zdobiące

oba krańce podpórki. Grymas Besa z wysuniętym ję zy-

kiem podkreślono kolorystycznie: język i górną część wło-

sów

okalającą jego twarz pozostawiono w naturalnym

ko lo rze kości słoniowej, samo oblicze natomiast jest ciem-

nozielone.

Podpórka pod głowę odgrywała istotną rolę w życiu po -

zagrobowym. Symbole na niej umieszczone miały chro nić

zmarłego przed demonami. Bes spełniał tę funkcję, zaś

umieszczone wewnątrz podpórki kwiaty lotosu mia ły

zapewnić reinkarnację [16, il. 375, s. 377].

Wizerunek Besa pełnił również funkcję znaku społecz-

nego statusu. Na egipskiej czarze z fajansu przedstawio -

na jest grająca na lutni tancerka. Na jej lewym udzie

widnieje jego rysunek, w tym przypadku opiekuna muzy-

ki i tańca [16, s. 368a].

Również jedno z kilku łóżek Tutenchamona ma łoż ni-

cę, na której opierano nogi, ozdobioną fryzem z postacia-

mi Besa i flankujących go z obu stron lwów stojących na

tylnych łapach i trzymających w przednich znak ochrony

sa. Bes jest przedstawiony frontalnie. Cały fryz, podobnie

jak łoże, wykonany został z hebanu, postacie fryzu są

częś ciowo złocone, a ich języki z kości słoniowej zabar-

wione na czerwono

Jak widać, przedstawienia Besa były zróżnicowane za -

równo w wielkości, jak i w kontekstach, w których wystę-

powały: od indywidualnych zawieszek – amuletów no -

szonych na szyi, do pokaźnych form dekoracyjnych na

ścianach wnętrz, szczególnie związanych z porodem, pro

kreacją czy erotyką. Wielkie podobizny Besa wieńczyły

też kolumny egipskich domów urodzin (mammisi).

Zgodnie z tendencją do wzbogacania i rozszerza nia

funkcji ochronnych bóstw również Bes był poddany ta -

kim zmianom. Bardzo popularne i atrakcyjne okazało się

Cyt. za tłum. J. Popielskiej-Grzybowskiej w: [15, s. 92].

Opis i ilustracje łoża i podpórki: [17, podpórka, s. 300, nr inw.

403 D, JE 62023, łoże, s. 2999, nr inw. 47, JE 62016].

is depicted frontally. The whole frieze, just like the bed,

was made of ebony, the figures in the frieze are partly

gilded, and their tongues made of ivory are painted red

It is clear that the depictions of Bes varied both in

terms of their size and the contexts where they were used:

from individual brooches – amulets worn on the neck, to

quite big decorative forms on the interior walls, espe-

cially connected with childbirth, procreation or eroticism.

Huge depictions of Bes also decorated the columns of

Egyptian birth houses (mammisi).

In line with the trend to enrich and extend the protec-

tive functions of deities, Bes was also subject to such

changes. It proved very popular and attractive to combine

him with ithyphallic Egyptian Min, which emphasized his

already existing affiliation with Priapus, with whom,

how ever, he did not compete in respect of the length of

the penis. In this new image, Bes was depicted with

a huge erect penis, which was supposed to prove his abi-

lity to add sexual energy, and consequently also assure

fer tility. Because of his erotic potency and love for music

and dance he was included into the group of participants

in special processions dedicated to the great goddesses,

such as Hathor and Kybele. Bes, just like other partici-

pants in those orgiastic rituals in their culmination stage

would fall into a trance and ecstasy, thus emphasizing his

Afri can origin.

Further extension of the scope of his power was his

identification with the Egyptian deity with falcon wings

– Horus, the royal god of light, active in the sky, the con-

queror of Set – god of darkness and evil

Sometimes an added attribute provides some clues to

connections with related deities. The plume on the head

of Bes makes him resemble Anuket, the goddess of the

area of the cataracts on the Nile, “securing cold water”.

The etymology of her name connects her with the “source

of flood”. She was the Mistress of Nubia from where also

Bes came [7, pp. 45–46].

As already mentioned, Bes gained special popularity,

protecting sailors, which contributed to the spread of his

cult. His presence can be traced to the furthest corners of

the ancient ecumene. He was also included in many local

and indigenous pantheons. The Greeks, using the same

method with which they combined Horus with Apollo in

the figure of Horapollo, created Besapollo that was highly

popular until the close of Antiquity.

The popularity of Bes is also demonstrated by his

Egyptian oracles in Abydos and Antinoupolis. The Greek

inscriptions there prove that they were still active in the

times of Constantine the Great (274–337 CE) which is at

the beginning of Christianity

. Despite the ban from the

times of Constantine II (337–340) which was supposed to

end paganism – including the cult of Bes – this oracle

operated until the 5

century when it was attacked by

Saint Moses [19, p. 442].

Description and figures of bed and headrest: [17, headrest,

p. 300, list no. 403 D, JE 62023; bed, p. 2999, list no. 47, JE 62016].

Etymology of the name Bes and its characteristic features:

[7, pp. 101–107].

Entry “Besas” [18, pp. 325−326].

20 Ernest Niemczyk

jego połączenie z ityfalicznym egipskim Minem, co pod-

kreślało i tak już istniejące jego powinowactwo z Pria-

pem, z którym jednak nie konkurował długością członka.

Chociaż w tym nowym wcieleniu Bes uzyskał wielki

czło nek w stanie erekcji, co miało być dowodem jego

umie jętności użyczania seksualnej energii, a więc także

zapewnienia płodności. Jego erotyczna potencja i zamiło-

wania muzyczno-taneczne włączały go w grono uczestni-

ków uroczystych procesji ku czci wielkich bogiń: Hathor

i Kybele. Bes podobnie jak inni uczestnicy tych orgia-

stycznych obrzędów w ich kulminacyjnej fazie również

wpadał w trans i ekstazę, podkreślając tym samym swe

afrykańskie pochodzenie.

Dalszym rozszerzeniem zakresu jego mocy stało się

jego utożsamienie z sokołoskrzydłym bóstwem Egiptu –

Horusem, królewskim bóstwem światła, aktywnym na

nieboskłonie, pogromcą Seta – boga ciemności i zła

Czasem dodany atrybut pozwala na poszukiwanie

związków z pokrewnymi bóstwami. Pióropusz na głowie

Besa upodabnia go do Anuket, bogini obszaru katarakt na

Nilu, „zapewniającej zimną wodę”. Etymologia jej imie-

nia łączy ją ze „źródłem wylewu”. Była panią Nubii,

z któ rej także pochodził Bes [7, s. 45–46].

Jak już wspomniano, Bes zyskał szczególną popular-

ność, chroniąc żeglarzy, co przyczyniło się do jego sławy.

Jego ślady czytelne są w najdalszych zakątkach antycz nej

ekumeny. Włączono go też w wiele lokalnych i rodzi-

mych panteonów. Grecy, posługując się tą samą metodą,

jaka pozwoliła im na połączenie Horusa z Apollo nem

w postaci Horapollona, utworzyli Besapollona, wielce po -

pular nego do schyłku antyku.

Miarą popularności Besa były też jego egipskie wy -

rocznie w Abydos i Antinoupolis. Znajdywane tam grec-

kie inskrypcje dowodzą, że były one czynne jeszcze

w cza sach Konstantyna Wielkiego (274–337 n.e.), a więc

w po czątkach chrześcijaństwa

. Mimo zakazu z czasów

Kon stantyna II (337–340), mającego położyć kres pogań-

stwu – w tym i kultowi Besa – wyrocznia ta funkcjono-

wała aż do V w., kiedy została zaatakowana przez świę-

tego Mojżesza [19, s. 442].

Popularność Besa potwierdzają liczne graffiti, w któ-

rych zdecydowanie przeważają te odnoszące się do niego.

W Sakkarze w okresie ptolemejskim funkcjonowała na -

wet świątynia jemu poświęcona. Jej relikty zawierają in -

formacje o niektórych obrzędach tam się odbywa ją cych.

W głównym wnętrzu, pod jego licznymi podobiznami,

będącymi polichromowanymi reliefami z gliny o wyso-

kości 1–1,5 m, z umieszczonymi między nimi na gimi

postaciami kobiet, znajdowała się platforma z cegły. Na

niej i na przyściennych ławach spoczywali wierni, a Bes

nawiedzał ich w czasie snu. Takie inkubacyjne sny wy -

znawców w obrębie świątyń były częstą formą ich kon-

taktu z bóstwami. Liczne (ok. 30) wotywne figurki Besa

z wapienia znalezione w zasypisku świątyni dowodzą

również istnienia jego kultu domowego i prywatnego

Etymologia nazwy Besa i jego charakterystyka: [7, s. 101–107].

Hasło „Besas” [18, s. 325−326].

Według wykopalisk J.F. Quibella w Sakkarze w latach

1905−1906 [19, s. 440, il. 133].

The popularity of Bes is confirmed by numerous graffi-

ti most of which refer to him. In Sakkar, in the Ptolemaic

period, there was even a temple dedicated to him. Its

remains provide information about some rituals held

there. In the main interior, with many images of him on

1–1.5 m tall polychrome reliefs made of clay, with naked

figures of women placed between them, there was a brick

platform. On that platform, there were worshippers on the

benches by the walls, and Bes would come to them in

their sleep. Such incubation sleeps of the worshippers in

the temples were often a form of their contact with the

deities. The numerous (about 30) votive figures of Bes

made of limestone which were found in the debris of the

temple also demonstrate the existence of his cult, both for

households and private

The sympathy which Bes enjoyed could be demon-

strated by his images on small, silver coins from Cilicia

and the borderland of Syria from the 3

and 2

centu -

ry BC. One side of the coins which imitated Greek drach-

mas has the head of Athena and the other has the face of

Bes en face [20, pp. 298−300].

In the Arabic Book of Hidden Pearls Bes is depicted as

a gnome whose name is Ajtallach [21, p. 17].

Most probably, also the colossus from Amathus en -

joyed popularity for a long time even after the old, ancient

cults were banned. He was indeed admired for his great

size, let alone his unique form. It can also be that he had

a kind of charisma and veneration which the statue must

have still enjoyed especially among local sailors and fisher-

men

relying on his intervention, that is help and protec-

tion. It might have been also one of the reasons why this

statue was moved to the museum. We know that ancient

cults continued for a long time, which can be observed even

nowadays. A good example comes from Greece where old

pagan deities, identified with Christian saints, were still

worshipped in the 19

century, which was demonstrated

by the sacrifices offered to them. Still in the 19

century,

the sacrifices of flowers were offered before the statue of

Demeter – the goddess of the harvest and fertility, errone-

ously identified with a Christian saint, which is a remnant

of the cult in the famous Telesterion in Eleusis near

Athens, [22, p. 270]. Although for doubters, skeptics, and

disbelievers, which were and will always be many, Bes

was associated rather with a grotesque comic actor in

a mask with a caricature grimace.

Bes, being the protector of sailors and fishermen, must

have been placed near the sea coast and the harbor, and

connected to a pool from which flew a stream of water

– “blood” from the mouth of a tamed lion. The element

of water in the form of both the sea and the flowing

stream was a significant element of the cult, especially in

eschatological beliefs characteristic of the Egyptian cults

which gradually attracted followers and worshippers

with the pro mise of constant regeneration and afterlife in

the area of the whole ancient ecumene. Osiris, identified

with “fresh water – regenerative power of the currents of

Consistent with the excavations by J.F. Quibella in Sakkarah in

1905−1906 [19, p. 440, Fig. 133].

Kolosalny posąg Besa z Amathus na Cyprze /The colossal statue of Bes from Amathus in Cyprus 21

the Nile”, was a pattern of such rebirth. Osiris and the

process of his regeneration were present wherever there

was the element of water, as it was formulated in the cult

incantations since the times of the New Kingdom: You

are the Nile... gods and people live because of you [7,

p. 571].

In Amathus, Bes could have been the witness and

guardian of the cult ceremony. A similar mystery, also

connected with the regenerative function of water and

Osi ris, included the rituals in which his life, death, and

re surrection were reconstructed. In Amathus, some of

those rituals might have been connected with the pool

with water, imitating the Nile. Bes could have been the

guardian protecting the mystery. It is hard to imagine

a boat in the relatively small pool of the fountain with Isis,

sister and wife of Osiris, looking for fragments of his

body in the waters of the Nile to put them together, revive

them and perform the act of procreation. It must have

been the reconstruction performed only with the use of

sym bolic attributes and its adequate scenery. This myste-

ry, called inventio, “discovery”, “find” was cultivated in

this area of Imperium Romanum where the cult of Isis,

Osiris and the Nile was present

Apart from the probable participation in such serious

mysteries, Bes was included in cult and ecstatic dances.

Dominating the area around him with his colossal figure,

looking like an old cult pillar (e.g. Hathor), he might have

been the patron of the dancing circle in the so called fes-

tival of masks, being its center. These rituals, known since

the times of the Old Kingdom, consisted in dancing per-

formed mainly by the youth wearing the masks of cows as

well as

Bes and Hathor, which was a reconstruction of the

“dance of the spirits” [24, pp. 147–149].

Bes, so similar and often identified with Silenuses and

Satyrs, could have also been a “silent participant” in joy-

ous, night processions komos, going through the city dur-

ing the great annual festival of the returning and trium-

phant Dionysus.

When building huge votive and cult sculptures, great

attention was paid also to their dimensions – expressed in

the units used at that time. The number of those units in

the height of such statues had often a symbolic meaning.

Sometimes it was even ontologically justified. This may

be demonstrated also with the colossus of Bes which con-

veys such a message. Did it combine the efforts of the

Egyptians at adapting the sculptures, those “substitute

bodies” and “pools of energy” to comply with the holy

canon, that is the norm resulting from gods’ decisions? Or

did it follow the principles observed by the Greeks to

adjust it to the proportions of Cosmos with the use of

Pythagorean units of music intervals (Fig. 4)?

Both methods applied measurements and proportions:

the Egyptians complied with the will of gods, and the

Greeks complied with the harmony of Cosmos.

The present height of the figure of Bes itself is –

assuming the use of the Egyptian royal cubit (52.5 cm) –

8 such cubits. The number 8 might have been an allusion

Character of the mystery inventio: [23, pp. 116–117].

Przejawem sympatii, jaką się Bes cieszył, mogą być

też jego podobizny na drobnych, srebrnych monetach

z Cylicji i pogranicza Syrii, pochodzące z III i II w. p.n.e.

Na naśladujących greckie drachmy monetach z jednej

strony widnieje głowa Ateny, z drugiej – twarz Besa en

face [20, s. 298−300].

W arabskiej natomiast Księdze zakopanych pereł Bes

staje się gnomem o imieniu Ajtallach [21, s. 17].

Zapewne także kolos z Amathus długo jeszcze cieszył

się zainteresowaniem, nawet po wyrugowaniu starych,

antycznych kultów. Wszak wzbudzał podziw już samą

swą wielkością, nie mówiąc o osobliwej formie. Nie moż-

na też wykluczyć tu rodzaju charyzmy i czci, jaką posąg

musiał nadal się cieszyć zwłaszcza wśród okolicznych

żeglarzy i rybaków liczących na jego interwencję, a więc

pomoc i ochronę. Mogło to być również jedną z przyczyn

przeniesienia tego posągu do muzeum. Wiadomo, że dłu-

go kontynuowano antyczne kulty, co obserwować moż -

nawet współcześnie. Przykładem może służyć Gre cja,

gdzie jeszcze w XIX w. czczone były, utożsamiane z chrześ-

cijańskimi świętymi, stare pogańskie bóstwa, czego śla-

dem były składane im ofiary. Przed posągiem De meter

– bogini ziemi i płodności, błędnie utożsamianej z chrześ-

cijańską świętą, a będącej reliktem kultu w słynnym

te lesterionie w Eleusis koło Aten – jeszcze w XIX w.

skła dano ofiary z kwiatów [22, s. 270]. Chociaż dla nie-

dowiarków, sceptyków i bezbożników, jakich nie brako-

wało i brakować nigdy nie będzie, Bes kojarzył się raczej

z gro teskowym aktorem komediowym w masce o karyka-

tu ralnym grymasie.

Bes, pełniąc funkcję opiekuna czuwającego nad żegla-

rzami i rybakami, znalazł zapewne godziwe usytuowanie

nieopodal morskiego brzegu i portu, jak również został

połączony ze zbiornikiem, do którego wyciekała struga

wody – „krwi” z pyska ujarzmionego lwa. Żywioł wody

w obu postaciach, zarówno morza, jak i cieknącej strugi,

był istotnym elementem kultowym, szczególnie w escha-

tologicznych wierzeniach charakteryzujących egipskie

kulty sukcesywnie zdobywające, obietnicą stałej regene-

racji i pozadoczesnego życia, wiernych i wyznawców na

obszarze całej antycznej ekumeny. Wzorcem takiego od -

radzania był Ozyrys utożsamiany ze „świeżą wodą – re -

ge neracyjną mocą nurtów Nilu”. Ozyrys i proces jego

odradzania były aktualne wszędzie tam, gdzie występo-

wał żywioł wody, tak jak to formułowały kultowe zwroty

od czasów Nowego Państwa: Ty jesteś Nilem... bogowie

i ludzie żyją dzięki twemu wypływowi [7, s. 571].

W Amathus Bes mógł odgrywać rolę świadka i straż-

nika kultowego ceremoniału. Podobnym misterium, rów-

nież związanym z regenerującą funkcją wody i Ozyrysem,

były obrzędy, w których odtwarzano jego losy, śmierć

i zmartwychwstanie. W Amathus częścią tych obrzędów

mógł być basen z wodą, pełniący funkcję Nilu. Bes mógł

być i tu strażnikiem ochraniającym to misterium. Trudno

wyobrazić sobie, aby w ograniczonym basenie fontanny

miała pływać łódką Izyda, siostra i małżonka Ozyrysa,

odszukująca w nurcie Nilu fragmentów jego ciała, aby je

połączyć, ożywić i spełnić akt prokreacyjny. Zapewne

była to inscenizacja posługująca się jedynie symboliczny-

mi atrybutami z odpowiadającą jej scenografią. Misterium

22 Ernest Niemczyk

to the old times – when four pairs of deities had special

significance

Or, just like in the case of many Egyptian statues of

pha raohs and gods, their dimensions conveyed some in -

formation about their hierarchy measured by the number

ka, that vital power which is at the disposal of everybody,

however Ra possessed as many as 14 of them

Maybe this way the “worshippers” of Bes who erected

the statue of such colossal dimensions were hoping that his

incarnation, whose power was expressed in the number ka,

will be protecting them even more effectively. Maybe the

height of the statue was supposed to correspond to the

prestige of his founders who knew the colossal statues of

Greek kouroi, whose height was 10 cubits (5.25 m). Kouroi

were supposed to be ideal in proportions and forms, but

especially in their height. 10 feet (cubits) – was considered

to be perfect. The interpreters from Ale xandria, such as the

poet Lycophron, who lived in the times of Ptolemy Phila-

delphus, calculated for instance the height of Achilles, the

Trojan hero, at 9 cubits [after: 26, p. 93].

The perfect figure 6 was used in further internal divi-

sion of that ideal height. Being both the sum and the pro-

duct of number 1, 2, 3, it also meets the requirement of the

division into the units compliant with the music harmony

of the universe: relation 1:2 corresponded to octave, 3:2

– perfect fifth, and 4:3 – perfect fourth. These relations

were also included in the spatial form of the number 4 –

tetractys [27, p. 9].

The attached graphic analysis shows the comparison of

both the two canons and the systems of proportions:

Greek − A, and Egyptian – C, as well as the colossal sta-

tue of Bes from Amathus.

This comparison demonstrates that the sculpture of

Bes could include the coded information only in its

height, whereas its proportions which evidently allude to

the canon of sculpture of Black Africa, are its only and

additionally so colossal a manifestation in the whole his-

tory of the ancient sculpture.

It was a universal tradition in antiquity to combine

fountains, wells, and water intakes in architectural deco-

rative compositions, often with a number of sculptures.

Their iconographic program frequently varied. It might

have been limited to mythological figures connected with

wa ter, such as nymphs or tritons. Often they included dei-

ties protecting the city or personifications of virtues, fa -

mous figures of heroes, deified benefactors or the found-

ers themselves.

As a rule, the compositions of such a wall with one,

two or even three levels provided numerous niches de -

signed in some architectural order. The statues situated in

the niches provided water flowing in spouts to the pool at

the foot of that decorative wall.

The designs were symmetrical so in the case of the

fountain in Amathus one should imagine Bes in the cen-

tral niche, maybe accompanied on both sides by niches

Entry “Zahl” [7, p. 875].

Although it is poorly documented, Ra, one of the primary dei-

ties, had 14 ka, or 7 ba: [21, p. 14]. More on the sources confirming that:

[25, pp. 73−74].

to, zwane inventio, „odkrycie”, „odnalezienie”, kultywo-

wane było na tych obszarach Imperium Romanum, dokąd

dotarł kult Izydy, Ozyrysa i Nilu

Poza przypuszczalnym udziałem w tak poważnych

mi steriach, Bes włączany bywał w kultowe i ekstatyczne

tańce. Dominując swą kolosalną sylwetką nad otocze-

niem, przypominając przez to prastare kultowe filary (np.

Ha thor), być może patronował też tanecznemu kręgowi

w tzw. święcie masek, pełniąc funkcję jego centrum. Ob -

rzę dy te, znane od czasów Starego Państwa, polegały na

tańcu, głównie młodzieży przebranej w maski krów, jak

również Besa i Hathor, co było odtworzeniem „tańca

duchów” [24, s. 147–149].

Bes, tak podobny i dlatego często identyfikowany

z sy lena mi i satyrami, mógł być również „niemym uczest-

nikiem” radosnych, nocnych procesji komos, prze ciąga-

jących przez miasto, będących częścią coroczne go wiel-

kiego święta powracającego i tryumfującego Dionizosa.

Wznosząc potężne rzeźby wotywne i kultowe, wielką

wagę przykładano też do ich wielkości – wyrażanych

ówczesnymi miarami. Liczba tych jednostek w wysoko-

ści takich posągów miała często znaczenie symboliczne.

Miewała nawet ontologiczne uzasadnienie. Może to prze-

mawiać za tym, że również omawiany kolos Besa zawie-

ra taki przekaz. Czy połączono w nim wysiłki Egipcjan

po legające na dostosowaniu rzeźb, tych „ciał zastępczych”

i „zbiorników energii”, do sakralnego kanonu, a więc

normie wywodzonej z boskich decyzji? Czy raczej wzo-

rem Greków starano się dostosować go do proporcji Kos-

mosu, posługując się pitagorejską miarą muzycznych in -

terwałów (il. 4)?

Oba rozwiązania operowały miarą i proporcją: u Egip-

cjan zgodną z wolą bogów, u Greków odpowiadającą

har monii kosmosu.

Obecna wysoko

ść samej postaci Besa wynosi – zakła-

dając zastosowanie egipskiego łokcia królewskiego

(52,5 cm) – 8 takich łokci. Liczba 8 mogłaby być odnie-

sieniem do prapoczątków – wówczas szczególne znacze-

nie miały cztery pary bóstw

Czy też, podobnie jak w przypadku wielu egipskich

posągów faraonów i bogów, w ich wysokości zawarta

była informacja o ich hierarchii mierzonej ilością ka, tej

siły witalnej, jaką dysponował każdy człowiek, przy

czym Ra posiadał ich aż 14

Może w ten sposób „wyznawcy” Besa, wznosząc po -

sąg o tak kolosalnych rozmiarach, liczyli, że jego in kar-

nacja, której moc wyrażona była ilością ka, będzie tym

bardziej skuteczna w sprawowanej nad nimi opiece? Być

może wysokość posągu miała odpowiadać prestiżowi

jego fundatorów, znających kolosalne posągi greckich

kurosów, o wysokości 10 łokci (5,25 m). Kurosi mieli być

doskonali nie tylko w proporcjach i formie, ale przede

wszystkim w wysokości. Dziesięć stóp (łokci) – to wiel-

kość uz nawana za doskonałą. Aleksandryjscy interpreta-

Charakter misterium inventio: [23, s. 116–117].

Hasło „Zahl” [7, s. 875].

Choć jest to słabo udokumentowane, to Ra, jedno z naczelnych

bóstw, dysponowało 14 ka, przypisywano mu też 7 ba: [21, s. 14].

Szerzej o źródłach to poświadczających: [25, s. 73−74].

Kolosalny posąg Besa z Amathus na Cyprze /The colossal statue of Bes from Amathus in Cyprus 23

with slightly smaller sculptures. Although it is difficult to

establish the size of that composition, one important clue

is the size of the very sculpture of Bes. The niche and its

top were adjusted to it. Assuming complete coordination

of the proportions, that is both the similarity of individual

niches to the sculptures and to one another as well as to

the whole composition, it is possible to hypothetically

reconstruct it (Fig. 5). It must have been a rather big com-

position visible from the harbor in Amathus. The pool

with water moved the viewers away from the sculpture,

which is why it eliminated the deformations which might

have been noticed when looking at it from up close. As it

was rather not elevated above the horizon of the viewers,

the angle at which it was seen was close to optimum that

is the angle at which no deformations of its proportions

were observed, which at the same time enabled the view-

ers to fully perceive its colossal dimensions.

The biggest difficulty is connected with the key ques-

tion of the time when this sculpture was made. This is so

because it was taken away from its original context, and

there is reference to any layers. As is was exposed over

centuries, most probably with changing decorative ele-

ments around it, it would be very difficult to establish the

chronology on the basis of the original remains around it.

The reconstruction presents the version which might

have been the final result of long changes which affected

it, including most probably the simple surroundings and

then extended skene frons composition typical of the

Hellenistic time of the late Roman empire, which is sugge-

sted in the reconstruction.

As regards the time of its creation, with no written

records, the attention necessarily focuses on the analysis

of the forms and traces of sculptural technique. The estab-

lishing of the earliest date of its origin on the basis of

historical data can be only very general. As after Cyprus

was conquered in 560 BC by pharaoh Amasis there was

an intense influx of Egyptians, this might be the earliest

date when the colossus of Bes might have been built

A thorough analysis of the form and technique was

presented in 1939 by Alfred Westholm. He assumed that

the use of solid hard limestone might indicate the

Hellenistic period. The colossal dimensions, indeed char-

acteristic of many Hellenistic sculptures, were supposed

to be a significant argument to support his dating. Other

clues included the details of form and traces of applied

technique. The decisive argument was provided by the

spherical curls on the head and the beard, made with

a drill which indicated the 3

century CE That’s why he

concluded that the sculpture was made most probably

during the reign of Septimius Severus, maybe even

around 200 CE [9, pp. 520–524].

The evidently archaic forms of the sculpture were con-

sidered deliberate, which is typical of those times. An

additional argument was also the great popularity of He

racles, depicted similarly with the conquered Cerberus,

The mutual relations between Greece and Egypt, although

already recorded around 1050 BC, intensified during the reign of

Nekao II (610−595 BC) and reached their peak during the reign of

Amasis (570−526 BC) supporting the Greeks [21, p. 370 and 373].

torzy, jak poeta Likofron żyjący w czasach Ptolomeusza

Fila del fosa, określił przykładowo wysokość Achillesa,

trojańskiego herosa, na 9 łokci [za: 26, s. 93].

W dalszym wewnętrznym podziale tej idealnej wyso-

kości wykorzystywano liczbę 6 – doskonałą. Będąc za -

równo sumą, jak i iloczynem liczb 1, 2, 3, spełniała też

wy móg podziału na wielkości zgodne z muzyczną harmo-

nią wszechświata: relacja 1:2 odpowiadała oktawie, 3:2

– kwincie, zaś 4:3 – kwarcie. Relacje te zawierała też

przestrzenna forma liczby 4 – tetraktysa [27, s. 9].

W załączonej graficznej analizie porównanie obejmuje

zarówno dwa kanony i systemy proporcji: z jednej grecki

– A, z drugiej egipski – C, jak również kolosalny posąg

Besa z Amathus.

Jak wynika z tej komparatystyki, rzeźba Besa jedynie

w swej wysokości mogła zawierać zakodowaną informa-

cję, jej proporcje natomiast, wyraźnie nawiązujące do

nonu rzeźby Czarnej Afryki, są jedyną, w dodatku tak

ko losalną jego manifestacją w całej historii antycznej

rzeźby.

Powszechną tradycją w antyku było łączenie fontann,

studni i ujęć wody w dekoracyjne kompozycje architekto-

niczne, często z obfitym wykorzystaniem rzeźb. Program

ikonograficzny w nich realizowany bywał bardzo zróżni-

cowany. Mógł być ograniczony do postaci mitologicz-

nych związanych z wodą, jak np. do nimf czy trytonów.

Często były to bóstwa opiekujące się miastem bądź per-

sonifikacje cnót, znane postacie herosów, deifikowanych

dobroczyńców, czy też wreszcie samych fundatorów.

Z reguły kompozycje takiej ściany o jednej, dwu lub

nawet trzech kondygnacjach tworzyły liczne nisze ujęte

w ramy architektury porządkowej. Posągi sytuowane w ni -

szach

użyczały wody, jaka strugami opadała do zbior nika

u stóp tej dekoracyjnej ściany.

Były to założenia symetryczne, więc w przypadku

fontanny w Amathus należało wyobrazić sobie Besa

w cen tralnej niszy, może z towarzyszącymi z obu stron

ni szami z nieco mniejszymi rzeźbami. Choć trudno usta-

lić wielkość takiej kompozycji, to istotną wskazówką jest

wielkość samej rzeźby Besa. Do niej dostosowana była

nisza i jej zwieńczenie. Zakładając pełną koordynację

proporcji, a więc zarówno podobieństwo poszczególnych

nisz do rzeźb, jak i do siebie, wreszcie do całości kompo-

zycji, możliwa staje się jej hipotetyczna rekonstrukcja

(il. 5). Była to zapewne pokaźna kompozycja widoczna

z portu w Amathus. Basen z wodą odsuwał od rzeźby jej

obserwatorów, dzięki czemu unikała ona tych deformacji,

jakie mogłyby wystąpić w percepcji przy zbliżeniu do jej

podstawy. Ponieważ nie była ona również zbyt wyniesio-

na ponad horyzont obserwatora, więc kąt, pod jakim była

widoczna, zbliżony był do optymalnego, to znaczy takie-

go, jaki nie powodował deformacji jej proporcji, pozwa-

lając jednak w pełni odczuć jej kolosalne rozmiary.

Najwięcej trudności nastręcza kluczowe pytanie o czas

powstania tej rzeźby. Jest to rezultat wyrwania jej z pier-

wotnego kontekstu, a więc brak odniesienia do ewentual-

nych nawarstwień. Ponieważ była eksponowana przez

stulecia, zapewne przy zmiennej dekoracji, jakiej była

częścią, określenie chronologii na podstawie reliktów ją

otaczających byłoby i tak bardzo trudne.

24 Ernest Niemczyk

the guardian of Hades, which made him similar to Bes

taming a lion [9, pp. 520–524]. Such a chronology and

argumentation is currently also supported by Antoine

Hermary

As a result of the latest in depth studies of the statue

displayed in the Archeological Museum in Istanbul (they

resulted e.g. in the discovery of the hole on the top of the

head of the colossus) a totally new proposal was sug-

gested of the time when it was made. The beard and the

hairdo of the statue, totally different from the Hellenistic

forms and similar to Assyrian ones, are not archaization

but a characteristic feature of Egyptian iconography of

Bes which emerged around 650 BC and was applied in his

depictions thereafter.

Based on analogies – dancing figures of Bes from Asia

Minor, dated from around 400 BC – the time when the

colossus from Amathus was built can be established at the

terce of the 5

century BC that is around 470 BC,

which is one of the latest proposals [5, pp. 250–260].

Translated by

Tadeusz Szałamacha

[28, p. 31]. The author refers there to the results of archeological

studies by M. Loullonipis from 1978, dates the sculpture to the 3

cen-

tury CE.

Rekonstrukcja przedstawia wersję, która była być

mo że finałem długich przemian, jakie jej towarzyszyły.

Za pewne, poczynając od skromnego otoczenia, do roz-

budowanej kompozycji o typie skene frons, typowej dla

epo ki hellenistycznej czy późnego cesarstwa rzymskiego,

co zasugerowano w rekonstrukcji.

Jeśli chodzi o określenie czasu jej powstania, to przy

braku źródeł pisanych uwaga z konieczności koncentruje

się na analizie form i śladach techniki rzeźbiarskiej. Ok -

reślenie dolnej granicy chronologicznej na podstawie

danych historycznych może być jedynie bardzo ogólne.

Ponieważ po zdobyciu Cypru w 560 r. p.n.e. przez fara-

ona Amazisa nastąpił tam wzmożony napływ Egipcjan,

mogłaby to być dolna granica chronologiczna, kiedy naj-

wcześniej mógł powstać kolos Besa

Wnikliwą analizę formy i techniki zaprezentował

w 1939 r. Alfred Westholm. Uznał, że wykorzystanie

twardego wapienia może wskazywać na okres helleni-

styczny. Istotnym argumentem miała być kolosalność,

rzeczywiście charakterystyczna dla wielu rzeźb helleni-

stycznych. Innymi przesłankami miały być szczegóły

formy i ślady zastosowanej techniki. Rozstrzygać miały

sferyczne kędziory na głowie i brodzie, wykonane za po -

mocą świdra, a wskazujące na III w. n.e. Stąd jego kon-

kluzja, że rzeźba powstała najpewniej w okresie panowa-

nia Septymiusza Sewera, może nawet około 200 r. n.e. [9,

s. 520–524].

Wyraźnie archaiczne formy rzeźby zostały uznane za

świadome do nich nawiązanie, typowe w tym okresie.

Ar gumentem dodatkowym była też wielka wówczas po -

pularność Heraklesa, podobnie przedstawianego z poko-

Wzajemne oddziaływanie Grecji i Egiptu, choć notowane już od

około 1050 r. p.n.e., intensyfikuje się za Nekao II (610−595 p.n.e.), osią-

gając kulminację za Amazisa (570−526 p.n.e.) wspierającego Gre ków

[21, s. 370 i 373].

Il. 5. Usytuowanie posągu

w zurbanizowanym otoczeniu

– hipotetyczna rekonstrukcja

fontanny w Amathus

(rys. E. Niemczyk)

Fig. 5. Location of the statue

in urban surroundings

– hypothetical reconstruction of

the fountain in Amathus

(drawing by

E. Niemczyk)

Kolosalny posąg Besa z Amathus na Cyprze /The colossal statue of Bes from Amathus in Cyprus 25

nanym stróżem podziemia Cerberem, co upodobniało go

do Besa ujarzmiającego lwa [9, s. 520–524]. Taką chrono-

logię i argumentację podtrzymuje również obecnie An -

toine Hermary

Ostatnie wnikliwe badania posągu eksponowanego

w Mu zeum Archeologicznym w Stambule (ich efektem

było m.in. odkrycie otworu na szczycie głowy kolosa) po -

[28, s. 31]. Autor przytacza tam też wyniki badań archeologicz-

nych M. Loullonipisa z 1978 r., datuje rzeźbę na III w. n.e.

zwo

liły na nową propozycję diametralnej zmiany czasu

jego powstania. Broda i fryzura posągu, całkowicie różne

od form hellenistycznych, bo zbliżone do asyryjskich, nie

są archaizacją, ale charakterystyczną cechą egipskiej iko-

nografii Besa pojawiającą się około 650 r. p.n.e. i odtąd

obowiązującą w jego przedstawieniach.

Dzięki analogiom – tańczącym sylwetkom Besa z Azji

Mniejszej, datowanym na mniej więcej 400 lat p.n.e. –

ok res powstania kolosa z Amathus można ustalić na 1. ter-

cję V w. p.n.e., więc około 470 r. p.n.e., co jest jedną z na

nowszych propozycji [5, s. 250–260].

Bibliografia /References

[1] Herodot, Dzieje, Księga VII, 90, z jęz. grec. przeł. i oprac. S. Ham-

mer, Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik”, Warszawa 2006, 527.

[2] Młynarczyk J., Sztuka Cypru, Wydawnictwa Artystyczne i Fil mo-

we, Warszawa 1983.

[3] Karageorgis V., Mertens J.R., Rose M.E., Ancient Art from Cyprus.

The Cesnola Collection, The Metropolitan Museum of Art, New

York 2000.

[4] Karageorghis V., Cyprus. From the Stone Age to the Romans,

Thames and Hudson, London 1982.

[5] Parlasca K., Die kyprische Kolossalstatue eines „Bes” in Istanbul,

[w:] R. Bol, K. Kleibl, S. Rogge (red.), Zypern-Insel im Schnitt-

punkt interkultureller Kontakte,

Waxmann, Münster–New York–

München–Berlin 2009.

[6] Kapossy B., Brunnenfiguren der hellenistischen und römischen

Zeit, Juris Dr., Zürich 1969.

[7] Bonnet H., Lexikon der ägyptischen Religionsgeschichte, Nikol,

Hamburg 2000.

[8] Kubiak Z. (oprac. i przekł.), Antologia palatyńska:

nowy przekład,

Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1992.

[9] Westholm A., The colossus of Amathus, [w:] Dragma. Martino P.

Nilsson A.D. IV.id. Jul. MCMXXXIX dedicatum, Ohlsson, Lund

1939.

[10] Baines J., Whitehouse H., Ägyptische Hieroglyphen in der Kaiser-

stadt Rom, [w:] H. Beck, P.C. Bol, M. Bückling (red.), Ägypten,

Griechenland, Rom. Abwehr und Berührung, Das Städel, Frankfurt

am Main 2005.

[11] Pietschmann R., Geschichte der Phönizier, G. Grotesche, Berlin

1889.

[12] Breasted J.H., Geschichte Aegyptens,

Phaidon-Verlag, Wien 1936.

[13] Stepan P., Ikonen der Weltkunst. Afrika,

Prestel, München–Lon-

don–New York 2001.

[14] Lexikon der Ägyptologie, Bd. 2,

Harrassowitz, Wiesbaden 1977.

[15] Schlögl A., Starożytny Egipt. Historia i kultura od czasów najdaw-

niejszych do Kleopatry, przekł. A. Godzała, WN PWN, Warszawa

2009.

[16] Seipel W., Kleinkunst und Grabmobiliar, [w:] C. Vandersleyen,

Das Alte Ägypten, Propyläen, Berlin 1975, 359–383.

[17] James H.T.G., Tutanchamun. Der evige Glanz des jungen Pharaos,

Karl Müller, Köln 2000.

[18] Paulys Real-Encyclopädie der classischen Altertumswissenschaft,

N.B. 5 Halbband, Stuttgart 1897.

[19] Kemp B.J., Starożytny Egipt. Anatomia cywilizacji, przekł. J. Ak-

samit,

Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2009.

[20] Erman A., Neue arabische Nachahmungen griechischer Münzen,

„Zeitschrift für Numismatik” 1882, Nr. 9, 298−300.

[21] Grimal N., Dzieje starożytnego Egiptu, przekł. A. Łukaszewicz,

Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2004.

[22] Eliade M., Historia wierzeń i idei religijnych, t. 2: Od Gautamy

Buddy do początków chrześcijaństwa, przeł. S. Tokarski, Instytut

Wydawniczy PAX, Warszawa 1994.

[23] Cumont F., Die orientalische Religionen im römischen Heidentum,

B.G. Teubner, Leipzig 1910.

[24] Morenz L.D., Kleine Archäologie des ägyptischen Humors. Ein

kulturgeschichtlicher Testschnitt, EB-Verlag, Berlin 2013.

[25] Schweitzer V., Das Wesen des Ka im Diesseits und Jenseits der

Alten Ägypter, „Ägyptologische Forschungen”, H. 19 Glückstadt,

Hamburg–New York 1956.

[26] Kyrieleis H., Der grosse Kuros von Samos, „Samos”, T. 10, Bonn

1996, Nr. 93.

[27] Niemczyk E., Cztery żywioły w architekturze, Zakład Narodowy

im. Ossolińskich, Wrocław–Warszawa–Kraków 2002.

[28] Hermary A., Amathonte II, ADPF, Paris 1981.

Streszczenie

Zabawna, pełna wigoru i wojowniczości postać egipskiego boga Besa, odstraszającego zło i dodającego energii erotycznej, opiekującego się ciężar-

nymi, rodzącymi i dziećmi cieszyła się w starożytności zasłużoną popularnością, zarówno w Egipcie, jak i na całym obszarze rzymskiej ekumeny.

Wyjątkowość tej rzeźby, pochodzącej z nadmorskiego miasta Amathus na Cyprze, polega nie tylko na kolosalnych rozmiarach (4,2 m wys.). Rzeźba

przedstawiająca Besa ujarzmiającego zło w postaci lwa umieszczona była zapewne w niszy nad zbiornikiem fontanny. Cieknąca z pyska lwa woda

nadawała rzeźbie pozory życia. Rzeźba ta jest chyba jedynym znanym przykładem zastosowania w oficjalnej sztuce antyku tak osobliwego kanonu

rzeźby Czarnego Lądu – Afryki – i to w tak kolosalnej skali.

W próbach określenia czasu powstania tej rzeźby są duże rozbieżności. Sięgają prawie 700 lat. Od około 470 r. p.n.e. do około 200 n.e. Nie usiłując

rozstrzygnąć tego sporu, przyjmując „starszą” chronologię, skupiono się na analizie formy i funkcji tego osobliwego dzieła, akcentując zagadnienie

proporcji i ich relacji do ówczesnych kanonów rzeźby statuarycznej. Wizualizacją wniosków jest rekonstrukcja całej kompozycji, w której Bes

stanowił główny akcent.

Słowa kluczowe: antyk, okres cesarstwa, Cypr, fontanna, egipskie bóstwo

Abstract

The figure of the Egyptian deity Bes, full of joy, vigor, and combativeness driving off evil and providing erotic energy, protecting pregnant women,

childbirth, and children enjoyed a well-deserved popularity in the Antiquity both in Egypt and in the whole area of the Roman ecumene. The unique-

26 Ernest Niemczyk

ness of this sculpture from the coastal city of Amathus in Cyprus regards not only its colossal dimensions (4.2 m tall). Most probably the sculpture

depicting Bes taming a lion representing evil was placed in a niche by a fountain pool. The water flowing from the lion’s mouth made the sculpture

look alive. This sculpture is probably the only known example of use in the official ancient art of such a unique canon of sculpture of the Dark

Continent – Africa – especially on such a colossal scale.

The results of the attempts at establishing the time when the sculpture was made greatly differ. They range over almost 700 years, from cir. 470 BC

to cir. 200 CE. Trying not to resolve that dispute, assuming the “older” chronology, the attention was focused on the analysis of form and function

of that unique work, emphasizing the proportions and their relation to the then applicable canons of statuary sculpture. The conclusions were visual-

ized in the reconstruction of the whole composition where Bes was the main element.

Key words: Antiquity, empire period, Cyprus, fountain, Egyptian deity