Opole – katedra pw. Znalezienia Krzyża Świętego

Hanna Kozaczewska-Golasz

doi:10.5277/arc140102

Streszczenie

Kościół wzmiankowany w 1223 r. był trójnawową budowlą, do której w 3. ćw. XIII w. zostały dobudowane dwie zachodnie wieże. Kolejny etap stanowiła przebudowa korpusu nawowego. Jej rozpoczęcie można wiązać ze wzmianką z 1295 r. o ufundowaniu kościoła przez ks. Bolka I. Kościół pełnił funkcję kolegiaty i w 1. poł. XIV w. otrzymał układ bazyliki z długim prezbiterium zamkniętym wielobokiem. Po pożarze w 1415 r. przystąpiono do odbudowy kościoła – podwyższono mury korpusu nawowego do układu halowego. Wnętrze otrzymało nowe fi lary z pilastrami i pilastry przy ścianach podłużnych. Prawdopodobnie pozostawiono jednonawowe prezbiterium. Zapewne dopiero w 2. poł. XV w. przebudowano prezbiterium na trójnawowe o układzie halowym. Filary i rozczłonkowanie wnętrza prezbiterium stanowiło kontynuację form korpusu nawowego. Kościół uzyskał wówczas układ długiej trójnawowej hali o pięciu przęsłach i wielobocznym zakończeniu każdej z naw. Prawdopodobnie dopiero w połowie XVI w. założono sklepienia, które remontowano w XVII w. i w połowie XIX w. Po stronie zachodniej przez cały okres wznosiły się dwie stare wieże, niewątpliwie podwyższone. W XVI w. wzniesiono trzy kaplice oraz emporę. Ostateczny wygląd kościół otrzymał w XIX w.: w 1856 r. naprawiono sklepienia, dach i przypory, a w 1899 r. podwyższono zachodnie wieże. Wówczas oblicowano także wszystkie ściany zewnętrzne, co w istotny sposób zmieniło wygląd kościoła.

Słowa kluczowe:
średniowiecze
śląsk
kościół

Podgląd pełnego artykułu jest możliwy wyłącznie na większych ekranach.

Introduction

The Medieval Holy Cross collegiate (at present a ca -

thedral), due to the 19

century renovation, in its external

part creates the impression of a neo-gothic structure. Ar -

chi tectural research as well as measurements of the church

carried out in 2011 enabled a dissection of this large com-

plex object and reconstruction of its building phases –

from a basilica to a hall church with a non-separated

three-nave hall presbytery.

Historical mentions

1223 – mention of a church [1, No 260]

1240 – Prince Mieszko II confirmed earlier charters for

the collegiate [1, No 1380]

1295 – church founded by Prince Bolko I [2, No 2397]

1415 – church destroyed in a fire, construction of a hall

church [3, p. 34]

1444 – completion of construction of a new sacristy

[4, p. 160]

1518 – Holy Trinity chapel with a ducal chapel on the

first floor (demolished in 1876) [4, p. 160]

1615 – the church roof was damaged in a city fire;

vaults and towers were destroyed [4]

1617 – completion of reconstruction of a western gable

(date on the cross)

1619 – construction of a southern tower [4].

The existing condition

This is a three-nave hall church, with a three-nave

pres bytery that is topped with three polygons. On the

2014

1(37)

DOI: 10.5277/arc140102

Hanna Kozaczewska-Golasz*

Opole – katedra pw. Znalezienia Krzyża Świętego

Opole – the Cathedral of Finding of the Holy Cross

Wstęp

Średniowieczna kolegiata (obecnie katedra) pw.

Krzyża Świętego na skutek renowacji w XIX w. na ze-

wnątrz sprawia wrażenie budowli neogotyckiej. Bada-

nia architek toniczne kościoła i pomiary przeprowadzone

w 2011 r. pozwoliły na rozwarstwienie tego dużego, zło-

żonego obiektu i odtworzenie kilku etapów jego budo-

wy – od bazyliki do kościoła halowego z niewydzielonym

trójnawowym halowym prezbiterium.

Wzmianki historyczne

1223 r. – wzmiankowany kościół [1, nr 260]

1240 r. – książę Mieszko II zatwierdził wcześniejsze

nadania dla kolegiaty [1, nr 1380]

1295 r. – kościół ufundowany przez ks. Bolka I [2, nr

2397]

1415 r. – pożar kościoła i budowa kościoła halowego

[3, s. 34]

1444 r. – ukończenie budowy nowej zakrystii [4, s. 160]

1518 r. – kaplica Świętej Trójcy z kaplicą książęcą na

pięt rze (rozebraną w 1876 r.) [4, s. 160]

1615 r. – w pożarze miasta uszkodzony został dach

koś c i o ła, zniszczone sklepienia oraz wieże [4]

1617 r. – ukończenie odbudowy szczytu zachodniego

(data na krzyżu)

1619 r. – budowa wieży południowej [4].

* Wydział Architektury Politechniki Wrocławskiej/Faculty of

Architecture, Wrocław University of Technology.

10 Hanna Kozaczewska-Golasz

wes tern side there are two angular towers. A vestibule,

chapels and a sacristy were built south and north of the

church (Fig. 1, 2).

Dimensions of the church in its western and eastern part:

– general dimensions: width 23.90 and 24.30 m, length

50.30 m;

– main nave: width 9.70 and 9.85 m, height 18.20 m;

–

southern aisle: width 6.20 and 6.05 m, height 17.68 m;

–

northern aisle: width 5.10 and 5.47 m, height 17.68 m.

The church was erected in the Gothic brickwork. In its

western part there are non-plastered wall fragments in the

Gothic brickwork and in some places the Vendian brick-

work appears originating from the 13

century church.

The church interior is long, five-bay, three-nave in the

hall system and without a separated presbytery. Each aisle

is topped with a polygon. Ogival inter-nave arcades are

Opis stanu istniejącego

Kościół jest trójnawowy, halowy, z prezbiterium trój -

na wowym, zakończonym trzema wielobokami. Po stronie

zachodniej wznoszą się dwie graniaste wieże. Od po -

łud nia i północy dostawiono zakrystię, kaplice i kruchtę

(il. 1, 2).

Wymiary kościoła w części zachodniej i wschodniej:

– wymiary ogólne: szer. 23,90 i 24,30 m, dł. 50,30 m,

– nawa główna: szer. 9,70 i 9,85 m, wys. 18,20 m,

– nawa południowa: szer. 6,20 i 6,05 m, wys. 17,68 m,

– nawa północna: szer. 5,10 i 5,47 m, wys. 17,68 m.

Kościół został wzniesiony z cegieł w wątku gotyckim.

W części zachodniej pozostawiono nieotynkowane frag-

menty ścian o wątku gotyckim i miejscami wendyjskim

pochodzące z kościoła XIII-wiecznego.

Il. 1. Opole – katedra, rzuty,

inwentaryzacja wraz

z rozwar s twieniem

Fig. 1. Opole – cathedral,

projections, inventory along

with dissection

Rzut na wysokości okien

Projection at window level

3. ćw. XIII w. / 3

quarter of 13

koniec XIII w. / end of 13

1. poł. XIV w. / 1

half of 14

1. poł. XV w. / 1

half of 15

ok. poł. XV w. / circa half of 15

2. poł. XV w. / 2

half of 15

1. poł. XVI w. / 1

half of 16

nowożytność / modern

Projection at ground floor level

Rzut przyziemia

Opole – katedra pw. Znalezienia Krzyża Świętego /Opole – the Cathedral of Finding of the Holy Cross 11

placed on elongated octagonal pillars with pilasters on the

axis of longer sides. On the side walls there are corre-

sponding similar pilasters. The main nave is covered by

a network vault in the old bridge Parler version

, in its

eastern part moving on to a seven-pointed star system

(Fig. 1, 3). Similar stars cover eastern tops of the aisles.

The aisles were covered by four-pointed stellar vaults se -

parated by a rhombic element with no division into bays.

The interior is lighted by means of high ogival win-

dows. In the western part of the church there is one win-

dow in each bay, while in the eastern part there are two

windows in each bay. In the eastern polygonal tops of the

aisles the windows are situated closely to each other and

in the nave one window was situated on each side. These

are tracery windows but the tracery was restored in the

and 20

century.

In the western bay of the body there is a gallery sup-

ported by two rows of pillars and the ground floor was

covered by a diamond vault on the basis of a stellar vault.

On the western side there is a vestibule which is situated

between two towers, covered with a diamond vault and

supported by seven pillars.

Annexes containing a chapel, a sacristy and a vestibule

are adjacent to the nave from the south. The first one from

the east is the Trinity Chapel also called Piastowska

which dates back to 1518 and its interior is covered with

a cross-ribbed vault with two bays of various sizes. On

the western side a large sacristy covered by a dome ad -

joins the chapel. A room behind it is a wide but short sac-

ris ty with a cross-ribbed vault. A vestibule was located at

the western bay of the body. It has two aisles separated by

an arcade wall leaning on two pillars. The interior aisle is

co vered by two sections of a cross-ribbed vault and a stel-

The tower vault of the Charles Bridge in Prague was not built

before 1380 [5, p. 93].

Wnętrze kościoła jest długie, pięcioprzęsłowe, trójna-

wowe o układzie halowym, bez wyodrębnionego prezbi-

terium. Każda z naw kończy się wielobokiem. Ostrołuko-

we arkady międzynawowe spoczywają na wydłużonych

ﬁ larach ośmiobocznych z pilastrami na osi dłuższych bo-

ków. Na ścianach bocznych odpowiadają im podobne pi-

lastry. Nawa główna przekryta jest sklepieniem siecio-

wym w wersji staromostowej Parlera

, przechodzącym

w części wschodniej w układ gwiazdy siedmioramiennej

(il. 1, 3). Podobne gwiazdy przekrywają wschodnie za-

kończenia naw bocznych. Nawy boczne przekryto skle-

pieniami gwiaździstymi czteroramiennymi oddzielonymi

elementem rombowym, bez podziału na przęsła.

Wnętrze jest oświetlone przez wysokie okna ostrołu-

kowe. W zachodniej połowie kościoła w każdym przęś le

znajduje się jedno okno, natomiast w części wschodniej

wy stępują po dwa okna w przęsłach. We wschodnich,

wie lobocznych zakończeniach naw bocznych okna są

blis ko rozmieszczone, w nawie głównej po jednym oknie

umiesz czono w każdym z boków. Okna są maswerkowe,

ale maswerki były odnawiane w XIX i XX w.

Zachodnie przęsło korpusu zajmuje empora wsparta na

dwóch rzędach ﬁ larów, przyziemie przekryto sklepieniem

kryształowym na bazie sklepienia gwiaździstego. Po stro-

nie zachodniej znajduje się przedsionek usytuowany mię-

dzy dwiema wieżami, przekryty sklepieniem kryształo-

wym zdeformowanym, opartym na siedmiu podporach.

Od południa do nawy przylegają przybudówki miesz-

czące kaplicę, zakrystie i kruchtę. Pierwsza do wschodu

jest kaplica Świętej Trójcy zwana Piastowską, pocho dząca

z 1518 r., jej wnętrze przekrywa sklepienie krzyżowo-

-żebrowe o dwóch przęsłach różnej wielkości. Po stronie

zachodniej do kaplicy przylega duża zakrystia, przekryta

Sklepienie wieży mostu Karola w Pradze powstało po 1380 r.

[5, s. 93].

Il. 2. Opole – katedra, przekrój poprzeczny A-A przez prezbiterium

Fig. 2. Opole – cathedral, cross-section trough the presbytery

Il. 3. Opole – katedra, wnętrze – widok na prezbiterium

Fig. 3. Opole - cathedral, interior – view of the presbytery

12 Hanna Kozaczewska-Golasz

lar vault in the middle. The exterior aisle was annexed in

the years 1897–1902 and it was covered by three sections

of a cross vault without ribs. In the church entrance there

is a renovated 13

century portal.

St Hedwig of Silesia Chapel with a stellar vault was

built at the end of the 15

and 16

centuries between the

buttresses on the northern side along with the St Anne

Cha pel which in 1635 was covered by a cross-barrel vault

The church facades are segmented with buttresses

which are densely spaced in the eastern polygons and in

the first eastern bay, while further on they are rare and

they correspond with the spacing of pillars (Fig. 4, 5).

Duple and triple windows are placed in the lower part

only in the east, next they were made shorter after chapels

and other annexes were added. In the nave body they are

also scarcely spaced. The external walls were finished

with bricks in the 19

century.

State of research

The oldest source of information about the history of

the church is a study by J.E. Böhme [4]. The church

description was written by H. Lutsch [6]. He determined

that the church was built in the second half of the 15

century and the vaults in the mid-16

century. He com-

pared these vaults with similar ones from Dzierżoniów,

Kłodzko and Świdnica. R. Hartmann and H. Eberle [3]

described the existing church and suggested the recon-

struction of the vaults in a system similar to the churches

in Namysłów and Wrocław (The Holy Mary Church na

Piasku), i.e. stellar ones in the main nave and with three

supports in the aisles. The collegiate plan and description

sklepieniem żaglastym. Za nią znajduje się sze rokie,

lecz krótkie pomieszczenie małej zakrystii o sklepie-

niu krzyżowo-żebrowym. Przy zachodnim przęśle kor-

pusu usytuo wano kruchtę. Jej wnętrze jest dwuna wowe

roz dzie lone ścianą arkadową wspartą na dwóch ﬁ la-

rach. Nawa wewnętrzna przekryta jest dwoma przęsłami

sklepienia krzyżowo-żebrowego i w środku sklepieniem

gwiaździstym. Nawa zewnętrzna została dobudowana

w latach 1897–1902 i przekryta trzema przęsłami skle-

pienia krzyżowego bezżebrowego. W wejściu do kościoła

znajduje się odnowiony portal z XIII w.

Po stronie północnej w końcu XV–XVI w. wbudowa-

no między przyporami kaplicę Świętej Jadwigi o sklepie-

niu gwiaździstym oraz kaplicę Świętej Anny, przekrytą

w 1635 r. sklepieniem kolebkowo-krzyżowym.

Elewacje kościoła rozczłonkowane są przyporami, gęs to

rozmieszczonymi we wschodnich wielobokach i pierw -

szym

wschodnim przęśle, a dalej rzadziej, odpowied nio

do rozmieszczenia ﬁ larów (il. 4, 5). Dwudzielne i trój-

dziel ne okna schodzą nisko tylko w części wschodniej,

a na stępne zostały skrócone po wybudowaniu kaplic i in-

nych przybudówek. W korpusie nawowym są też rzadziej

roz mieszczone. Ściany zewnętrzne wykończone zostały

cegłami w XIX w.

Stan badań

Najstarszym źródłem informacji o dziejach kościoła

jest opracowanie J.E. Böhme [4]. Opis kościoła przekazał

H. Lutsch [6]. Czas powstania określił na 2. poł. XV w.,

a sklepienia na połowę XVI w. Przyrównał je do po-

dobnych sklepień w Dzierżoniowie, Kłodzku i Świd-

Il. 4. Opole – katedra, elewacja południowa, inwentaryzacja

Fig. 4. Opole – south facade of the cathedral, inventory

Il. 5. Opole – katedra, widok od południa

Fig. 5. Opole – cathedral, view from the south direction

Opole – katedra pw. Znalezienia Krzyża Świętego /Opole – the Cathedral of Finding of the Holy Cross 13

were mentioned by H. Tintelnot [7]. In his opinion, the

church was built under the influence of The Holy Mary

Church na Piasku in Wrocław and it was constructed in

phases during the 15

century until the mid-16

century.

U. Popłonyk [8] presented the church history, its detailed

description as well as its equipment. The basilica church

from the end of the 13

century was changed into a hall

construction after a fire in 1415. According to M. Kornecki

[9], the cathedral in Opole was built following the model

of a church in Namysłów and its body was finished in

1470. Both buildings were covered by one roof including

the eastern polygons which for that purpose were con-

nected by means of vaults. This author [10] stated that in

the eastern part of the towers and the nave body there are

preserved fragments of church walls dated from the end

of the 13

century. S. Stulin and A. Włodarek [11, pp. 176,

177] cited the preserved documents. In their opinion the

described church dates back to the first half of the 15

century taking into account the western walls from the

end of the 13

century. Chapels and vestibules were built

at the turn of the 16

century, whereas the vaults in circa

1520 and they were renovated in 1653.

Author’s research results

The church has numerous irregularities in its wall sys-

tem, which proves that it was built in phases or rebuilt

after various disasters. In the south-west part of the nave

body there are two fragments of brick walls

along with

a renovated portal from the 13

century. The oldest frag-

ment is a part of a tower wall in the Vendian brickwork. It

adjoins the southern nave wall which is 1.44 m thick, it is

unconnected and it has the Gothic brickwork (Fig. 6). The

external face of this wall protrudes from the tower corner.

Before adding buttresses the tower was thicker on its cor-

ners. Similar elements can be noticed, for example, in the

lower part of the parish church tower in Złotoryja [12]

which dates back to the second half of the 13

century.

The nave body there is slightly narrower than the towers.

The southern wall of Opole cathedral is slightly moved

outwards in relation to the southern tower line whereas

the northern wall was erected much further from the

northern tower, it is visibly thinner and it is circa 1.00 m

thick.

Both longitudinal walls at a length of almost three bays

(22.30 m in the north and 24 m in the south) have an off-

set at a height of circa 7 m on the northern side and 8.70 m

on the southern side (Fig. 1, 7). Another off-set of the

walls occurs at a height of circa 12 m. In the higher parts

the walls are thinner and connect with the walls of the

eastern part of the church. The longitudinal walls are seg-

mented with pilasters which in the western part were

placed on the thickest lower walls. Two western bays of

the northern aisle were complemented by densely spaced

buttresses which do not absolutely correspond with the

existing pillars. The remaining buttresses of the nave

In 2013 it was revealed that fragments of brick walls were cov-

ered with plaster.

nicy. R. Hartmann i H. Eberle [3] opisali istniejący

koś ciół i zaproponowali rekonstrukcję sklepień w ukła-

dzie podobnym do kościołów w Namysłowie i Wrocła-

wiu (NMP na Piasku), czyli gwiaździste w nawie głów-

nej i trójpodporowe w nawach bocznych. Plan i opis

kolegiaty zamieścił H. Tintelnot [7]. Jego zdaniem koś-

ciół powstał pod wpływem kościoła NMP na Piasku we

Wrocławiu, a budowany był etapami w ciągu XV w. do

poł. XVI w. U. Popłonyk [8] przedstawiła dzieje kościo-

ła, jego szczegółowy opis oraz wyposażenie. Kościół ba-

zylikowy z końca XIII w. został przebudowany na halę

po pożarze w 1415 r. Zdaniem M. Korneckiego [9] ka-

tedra w Opolu powstała na wzór kościoła w Namysło-

wie, a ukończenie korpusu nastąpiło w 1470 r. Obie bu-

dowle nakryto jednym dachem razem ze wschodnimi

wielobokami, które w tym celu połączono sklepieniami.

Autor ten [10] stwierdził, że w partii zachodniej wież

i korpusu nawowego zachowały się elementy murów

koś cioła z końca XIII w. S. Stulin i A. Włodarek [11,

s. 176, 177] przytoczyli zachowane dokumenty. Opisa-

ny kościół datowali na 1. poł. XV w., z wykorzystaniem

murów zachodnich z końca XIII w. Kaplice i kruchty po-

wstały na przełomie XV i XVI w., a sklepienia około

1520 r., odnowione zostały w 1653 r.

Wyniki badań autorki

W kościele występują liczne nieregularności w ukła-

dzie murów, świadczące o budowaniu go etapami lub

odbu dowywaniu po kataklizmach. W południowo-za-

chod niej części korpusu nawowego widoczne były dwa

fragmenty murów z cegieł

oraz odnowiony portal, po-

chodzące z XIII w. Najstarszy jest fragment muru wieży

o wendyjskim układzie cegieł. Przylegający do niego po-

łudniowy mur nawy o grubości 1,44 m nie jest z nim po-

W 2013 r. stwierdzono, że fragmenty ceglanych murów zostały

pokryte tynkiem.

Il. 6. Opole – katedra, wewnętrzny narożnik południowo-zachodni

korpusu i wieży

Fig. 6. Opole – cathedral, inner south-west corner of the body

and the tower

14 Hanna Kozaczewska-Golasz

body were situated at various distances while at the places

of annexes there are longer sections of the walls without

buttresses. Brick facing, which was made at the end of the

century, covered all traces. The arrangement of pillars

does not correspond with spacing of buttresses, which is

in accordance with the arrangement of pilasters at the

walls. The eastern bay and polygonal tops of aisles

received very densely arranged buttresses. On the other

hand, a three-sided top of the presbytery nave has two

high corner buttresses on the eastern side and two lower

buttresses measuring 12 m in height, which match the

side walls of aisles’ polygons (Fig. 8, 9).

The location of the so called new sacristy at the third

and fourth church bay from the east instead of situating it

near the presbytery is not a typical solution. We do not

know the exact location of the ‘old’ sacristy – tradition-

ally, it was probably situated near the presbytery. A new

sacristy had to be built near the body.

Reconstruction of the church

The Gothic church is relatively well preserved although

it bears traces of numerous reconstructions. The 13

-cen-

tury three-nave building constituted the first stage after

which two western towers remained along with a frag-

ment in the Vendian style that could be seen from the

wiązany i ma gotycki układ cegieł (il. 6). Zewnętrzne lico

tego muru jest wysunięte w stosunku do narożnika wieży.

Wieża przed dobudowaniem przypór miała na narożach

pogrubienia. Podobne elementy występują np. w dolnej

części wieży kościoła paraﬁ alnego w Złotoryi [12], po-

chodzącej z 2. poł. XIII w. Korpus nawowy jest w nim

nieznacznie węższy od wież.

Ściana południowa w katedrze opolskiej jest nieco

przesunięta na zewnątrz w stosunku do linii wieży po-

łudniowej, ściana północna natomiast wzniesiona zosta-

ła zdecydowanie dalej od wieży północnej, jest wyraźnie

cieńsza, otrzymała 1,00 m grubości.

Obydwie ściany podłużne na długości prawie trzech

przęseł (22,30 m na pó

łnocy i 24 m na południu) ma-

ją uskok na wysokości około 7 m po stronie północnej

i 8,70 m po stronie południowej (il. 1, 7). Kolejny uskok

ścian występuje na wysokości około 12 m. Wyżej mu-

ry są cieńsze i łączą się z murami części wschodniej ko-

ścioła. Ściany podłużne rozczłonkowane są pilastrami,

któ re w części zachodniej ustawione zostały na dolnych

najgrubszych murach. Dwa przęsła zachodnie nawy pół-

nocnej otrzymały dość gęsto rozmieszczone przypo ry, któ-

re zupełnie nie odpowiadają istniejącym ﬁ larom. Pozosta-

łe przypory korpusu nawowego roz mieszczono w in nych

odległościach, w miejscach przybudówek występują dłuż-

sze odcinki murów bez przypór. Oblicowanie cegłami

w końcu XIX w. zasłoniło wszystkie ślady. Rozsta wowi

przypór nie odpowiada układ ﬁ larów, który jest zgod-

ny z układem pilastrów przy ścianach. Przęs ło wschodnie

i wie loboczne zakończenia naw bocznych otrzymały

przypory bardzo gęsto rozmieszczone. Natomiast trój-

boczne zakończenie nawy środkowej prezbiterium ma

dwie wysokie przypory narożne po stronie wschodniej

oraz dwie niższe, sięgające do około 12 m, które wtapiają

się w ściany boczne wieloboków naw bocznych (il. 8, 9).

Nietypowe jest położenie tzw. nowej zakrystii przy

3.–4. przęśle kościoła od wschodu, a nie przy prezbite-

rium. Nie wiemy, gdzie znajdowała się „stara” zakrystia,

prawdopodobnie tradycyjnie przy prezbiterium. Nową za-

krystię trzeba było usytuować przy korpusie.

Rekonstrukcja kościoła

Gotycki kościół jest stosunkowo dobrze zachowany,

ale nosi ślady licznych przebudów. Pierwszym etapem

była trójnawowa budowla XIII-wieczna, po której po-

zosta ły zachodnie wieże z widocznym od wnętrza frag-

mentem w wątku wendyjskim. Fasada dwuwieżowa jest

węższa od istniejącego korpusu, nieznacznie po stro-

nie południowej i zdecydowanie po stronie północnej.

Prawdopodobnie pochodzi z 3. ćw. XIII w. i została dobu-

dowana do kościoła wzmiankowanego w 1223 r.

Kolejnym etapem była przebudowa korpusu nawowe-

go, ściany o długości około 22 i 24 m zachowały się do

wysokości około 7 i 8,70 m (il. 7). Tę przebudowę moż-

na wiązać ze wzmianką z 1295 r., że ks. Bolko I ufundo-

wał kościół. Prace rozpoczęto prawdopodobnie po stronie

południowej, gdzie występuje grubszy mur i portal z koń-

ca XIII w. Mur po stronie północnej, znacznie wysunięty

poza linię wieży oraz cieńszy od południowego, pocho dzi

Il. 7. Opole – katedra, ściana południowa korpusu za zmianami grubości

Fig. 7. Opole – cathedral, southern wall of the body after changes

of thickness

Opole – katedra pw. Znalezienia Krzyża Świętego /Opole – the Cathedral of Finding of the Holy Cross 15

interior. The two-tower facade is narrower than the exist-

ing body, insignificantly on the southern side, whereas it

is definitely narrower on the northern side. It probably

dates back to the third quarter of the 13

century and was

added to the church mentioned in 1223.

The next stage consisted in changing the nave body.

The walls circa 22 and 24 m long were preserved up to

a height of 7 and 8.70 m (Fig. 7). This reconstruction

might be connected with a mention from 1295 that Prince

Bolko I founded this church. The work probably began on

the southern side where there is a thicker wall and a portal

dated from the end of the 13

century. The wall on the

northern side, which significantly protrudes from the

tower line and is thinner than the southern one, assuredly

dates back to the 14

century. The church performed the

collegiate function and in the first half of the 14

century

it was given a basilica system with a long presbytery

closed by a polygon (Fig. 10). Side buttresses, which

were left after the eastern part reconstruction, constitute

traces of this presbytery (Fig. 9).

After a fire in 1415 the church reconstruction started

– the nave body walls were made higher up to a hall sys-

tem (Fig. 11). Probably, a one-nave presbytery was left.

The interior received new pillars with pilasters and

pi lasters at longitudinal walls. The fact that the one-nave

pres bytery was left may be confirmed by building a new

sac risty in 1444 untypically near the nave body on its

southern side. Probably, an older sacristy was situated

near the presbytery.

Undoubtedly, in the second half of the 15

century, the

one-nave presbytery was reconstructed and changed into

a three-nave hall system presbytery. The pillars and the

presbytery interior segmentation constituted a continua-

tion of the nave body forms. A three-sided top of the for-

mer presbytery was left although it was made higher,

whereas newly added aisles of the eastern part were

closed by polygons with densely arranged buttresses. As

a consequence, the church was given a three-nave hall

system with five bays and a polygonal top of the nave and

zapewne już z XIV w. Kościół pełnił funkcję ko legia ty

i w 1. poł. XIV w. otrzymał układ bazyliki z długim prez -

biterium zamkniętym wielobokiem (il.

10). Śladem po

tym prezbiterium są przypory boczne po zostawione przy

rozbudowie części wschodniej (il. 9).

Po pożarze w 1415 r. przystąpiono do odbudowy ko-

ścioła – podwyższono mury korpusu nawowego do ukła-

du halowego (il. 11). Prawdopodobnie pozostawiono jed-

nonawowe prezbiterium. Wnętrze otrzymało nowe ﬁ lary

z pilastrami i pilastry przy ścianach podłużnych. O pozo-

stawieniu jednonawowego prezbiterium może świadczyć

wzniesienie nowej zakrystii w 1444 r. nietypowo przy

kor pusie nawowym, po jego południowej stronie. Praw-

do podobnie przy prezbiterium znajdowała się starsza za-

krystia.

Zapewne w 2. poł. XV w. jednonawowe prezbite-

rium przebudowano na prezbiterium trójnawowe o ukła-

dzie halowym. Filary i rozczłonkowanie wnętrza prezbi-

terium stanowiło kontynuację form korpusu nawowego.

Pozosta wiono trójboczne zakończenie wcześniejszego

prez biterium, które podwyższono, a dodane nawy bocz-

ne części wschodniej zamknięto wielobokami o gęsto

rozmiesz czonych przyporach. W wyniku rozbudowy ko-

Il. 8. Opole – katedra, południowa elewacja prezbiterium

Fig. 8. Opole – cathedral, south facade of the presbytery

Il. 10. Opole – katedra, rekonstrukcja rzutu kościoła z 1. poł. XIV w.

Fig. 10. Opole – cathedral, reconstruction of a plan of the church

from the 1

half of the 14

century

Il. 9. Opole – katedra, widok od południowego wschodu

Fig. 9. Opole – cathedral, view from south-east direction

3. ćw. XIII w. / 3

quarter of 13

koniec XIII w. / end of 13

1. poł. XIV w. / 1

half of 14

rekonstrukcja / reconstruction

16 Hanna Kozaczewska-Golasz

each aisle (Fig. 11). Probably it was not until the mid-16

century that vaults were added (Fig. 12). Unfortunately,

during a fire in 1615 the roof and vaults were damaged.

The vaults which were renovated in the 17

century and

in the mid-nineteenth century do not correspond with the

original height concept because the vaults overlap the

upper parts of inter-nave arcades and they are placed too

low in relation to the windows.

Throughout the whole period on the western side there

were two old towers, which were undoubtedly height-

ened. In the 16

and 17

century three chapels were

erected as well as a gallery under which the two-bay

ground floor was covered with a diamond vault.

In the nave body facades older elements were used –

buttresses and quite narrow windows which were prop-

erly heightened. In the new eastern part the buttresses

were densely spaced and there are twice as many win-

dows as in the body thanks to which the presbytery part is

illuminated much better than the western part.

The church was given its final appearance in the 19

century, i.e. in 1856 the vaults, roof and buttresses were

repaired and in 1899 the western towers were made

higher up to a height of 78 meters, gables and the vesti-

Il. 11. Opole – katedra, rzuty po

przebudowach w 1. poł. XV w.

i w 2. poł. XV w.

Fig. 11. Opole – cathedral,

projec tions after rebuilding in

the 1

half of the 15

century

and 2

half of the 15

century

ściół otrzymał układ trójnawowej hali o pięciu przęsłach

i wielobocznym zakończeniu każdej z naw (il. 11). Praw-

dopodobnie dopiero w połowie XVI w. założono skle-

pienia (il. 12). Niestety w czasie pożaru w 1615 r. uszko-

dzony został dach i sklepienia. Sklepienia remontowane

w XVII w. i w połowie XIX w. nie odpowiadają pierwot-

nej koncepcji wysokościowej, ponieważ zachodzą na gór-

ne części arkad międzynawowych oraz są zbyt nisko po-

łożone względem okien.

Po stronie zachodniej przez cały okres wznosiły się

dwie stare wieże, niewątpliwie podwyższone. W XVI

i XVII w. wzniesiono trzy kaplice oraz emporę, pod którą

dwuprzęsłowe przyziemie przekryte zostało sklepieniem

kryształowym.

W elewacjach korpusu nawowego wykorzystano star-

sze elementy – przypory i niezbyt szerokie okna, od-

powiednio podwyższone. W nowej części wschodniej

przypory rozmieszczono gęsto, a liczba okien jest dwu-

krotnie większa niż w korpusie, dzięki czemu część pre-

zbiterialna została znacznie lepiej oświetlona niż część

zachodnia.

Ostateczny wygląd kościół otrzymał w XIX w.:

w 1856 r. naprawiono sklepienia, dach i przypory,

3. ćw. XIII w. / 3

quarter of 13

1. poł. XIV w. / 1

half of 14

1. poł. XV w. / 1

half of 15

2. poł. XV w. / 2

half of 15

rekonstrukcja / reconstruction

Rzut na wysokości okien

1. poł. XV w.

Projection at window level

half of the 15

nowa zakrystia 1444 r.

new sacristy 1444 year

zakrystia ?

sacristy ?

Rzut na wysokości okien, 4. ćw. XV w.

Projection at window level, 4

quarter of the 15

Opole – katedra pw. Znalezienia Krzyża Świętego /Opole – the Cathedral of Finding of the Holy Cross 17

bule between the towers were reconstructed and the cor-

ner buttresses at the towers were added. All the external

walls were faced then, which significantly changed the

appearance of the building.

Translated by

Bogusław Setkowicz

a w 1899 r. podwyższono zachodnie wieże do wysokości

78 m, przebudowano szczyt i przedsionek między wieża-

mi, dodano przypory narożne przy wieżach. Wówczas ob-

licowano także wszystkie ściany zewnętrzne, co w istotny

sposób zmieniło wygląd budowli.

Il. 12. Opole – katedra, obniżone

sklepienie nad nawą południową

Fig. 12. Opole – cathedral, lowe-

red vault above the south aisle

Bibliografia /References

[1] Regesten zur schlesischen Geschichte, von C. Grünhagen, [w:]

Codex diplomaticus Silesiae, Breslau 1868–1925.

[2] Codex diplomaticus Silesiae, Bd 7.3, Breslau 1930.

[3] Hartmann R., Eberle H., Die Bau- und Kunstdenkmäler des Stadt-

kreises Oppeln, Breslau 1939.

[4] Böhme J.E., Diplomatische Beyträge zur Untersuchung der schle-

sische Rechte und Geschichte, Bd. 2, Berlin 1770.

[5] Hanulanka D., Sklepienia późnogotyckie na Śląsku, WTN, Zakład

Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1971.

[6] Lutsch H., Verzeichnis der Kunstdenkmäler der Provinz Schlesien,

Bd. 4, Breslau 1894.

[7] Tintelnot H., Die mittelalterliche Baukunst Schlesiens, Holzner-

-Verlag, Kitzingen 1951.

[8] Popłonyk U., Opole, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Stowa-

rzyszenie Historyków Sztuki, Wrocław–Warszawa–Kraków 1970.

[9] Chrzanowski T., Kornecki M., Sztuka Śląska Opolskiego, Wydaw-

nictwo Literackie, Kraków 1974.

[10] Kornecki M., Sztuka, [w:] W. Dziewulski, F. Hawranek (red.),

Opole. Monograﬁ a miasta, Instytut Śląski, Opole 1975.

[11] Architektura gotycka w Polsce, T. Mroczko, M. Arszyński (red.),

t. 2: Katalog zabytków, A. Włodarek (red.), Instytut Sztuki PAN,

Warszawa 1995.

[12] Kozaczewska-Golasz H., Kozaczewski T., Trzynastowieczny ko-

ściół N.P. Marii w Złotoryi, [w:] Z badań architektury i sztuki Śląs-

ka, Prace Naukowe Instytutu Historii Architektury Sztuki i Tech-

niki Politechniki Wrocławskiej, nr 22, seria „Studia i Materiały”

nr 11, Wrocław 1989, 113–139.

Streszczenie

Kościół wzmiankowany w 1223 r. był trójnawową budowlą, do której w 3. ćw. XIII w. zostały dobudowane dwie zachodnie wieże. Kolejny etap

stanowiła przebudowa korpusu nawowego. Jej rozpoczęcie można wiązać ze wzmianką z 1295 r. o ufundowaniu kościoła przez ks. Bolka I. Kościół

pełnił funkcję kolegiaty i w 1. poł. XIV w. otrzymał układ bazyliki z długim prezbiterium zamkniętym wielobokiem. Po pożarze w 1415 r. przystą-

piono do odbudowy kościoła – podwyższono mury korpusu nawowego do układu halowego. Wnętrze otrzymało nowe ﬁ lary z pilastrami i pilastry

przy ścianach podłużnych. Prawdopodobnie pozostawiono jednonawowe prezbiterium.

Zapewne dopiero w 2. poł. XV w. przebudowano prezbiterium na trójnawowe o układzie halowym. Filary i rozczłonkowanie wnętrza prezbiterium

stanowiło kontynuację form korpusu nawowego. Kościół uzyskał wówczas układ długiej trójnawowej hali o pięciu przęsłach i wielobocznym zakoń-

Inwentaryzację kościoła wykonały w 2011 r. Marta Cygan i Anna

Michalska. Rysunki z rozwarstwieniem, rekonstrukcje oraz fotogra-

ﬁ e wykonała autorka.

The inventory o f the church was made by Marta Cygan and Anna

Michalska in 2011. The drawings with segmentation, reconstruc-

tions and photographs were made by the author.

18 Hanna Kozaczewska-Golasz

czeniu każdej z naw. Prawdopodobnie dopiero w połowie XVI w. założono sklepienia, które remontowano w XVII w. i w połowie XIX w. Po stronie

zachodniej przez cały okres wznosiły się dwie stare wieże, niewątpliwie podwyższone. W XVI w. wzniesiono trzy kaplice oraz emporę.

Ostateczny wygląd kościół otrzymał w XIX w.: w 1856 r. naprawiono sklepienia, dach i przypory, a w 1899 r. podwyższono zachodnie wieże.

Wówczas oblicowano także wszystkie ściany zewnętrzne, co w istotny sposób zmieniło wygląd kościoła.

Słowa kluczowe: średniowiecze, Śląsk, kościół

Abstract

The church first mentioned in 1223 was a three-nave building to which two western towers were added in the third quarter of the 13

century. The

next stage constituted the reconstruction of the nave body. It is connected with a mention from 1295 about the act of founding the church by Prince

Bolko I. The church performed a collegiate function and in the first half of the 14

century it was given a basilica system with a long presbytery

closed by a polygon. After a fire in 1415 the church reconstruction started – the nave body walls were made higher up to a hall system. The interior

received new pillars with pilasters and pilasters at longitudinal walls. Probably, a one-nave presbytery was left.

Undoubtedly, in the second half of the 15

century, the one-nave presbytery was reconstructed and changed into a three-nave hall system presbytery.

The pillars and the presbytery interior segmentation constituted a continuation of the nave body forms. The church was given a long three-nave hall

system with five bays and a polygonal top of the nave and each aisle. Probably it was not until the mid-16

century that vaults were added, which

were renovated in the 17

and mid-19

century. Throughout the whole period on the western side there were two old towers, which were undoubt-

edly heightened. In the 16

century three chapels were erected as well as a gallery.

The church was given its final appearance in the 19

century, i.e. in 1856 the vaults, roof and buttresses were repaired and in 1899 the western

towers were made higher. All the external walls were faced then, which significantly changed the appearance of the building.

Key words: Middle Ages, Silesia, church