Srebrna architektura, czyli o tabernakulach barokowych zachowanych w granicach obecnej Rzeczpospolitej

Henryk Brzozowski COr.

doi:10.5277/arc130202

Streszczenie

Artykuł omawia 15 tabernakulów barokowych zachowanych w granicach obecnej Polski. Z uwagi na zróżnicowanie konstrukcyjne w przedstawionym zespole wyszczególniono dwie grupy. Do pierwszej należą tabernakula składające się ze stelażu drewnianego w całości obłożonego blachą srebrną albo blachą z innego metalu. W skład drugiej grupy wchodzą tabernakula złożone z konstrukcji drewnianej i w jednym przypadku kamiennej, przystosowanej do ekspozycji zewnętrznej, dekorowanej metalowymi plakietami i ornamentem. Zaprezentowane tabernakula wykonane są w formie małej architektury, nawiązującej kształtem do budowli sakralnych i występują w dwóch typach. Pierwszy typ reprezentują tabernakula jednokondygnacyjne i jednoosiowe zawierające tylko repositorium, czyli miejsce na przechowywanie rezerwy eucharystycznej. Do drugiego typu należą realizacje dwukondygnacyjne, z których dolna mieści repositorium, a górna expositorium, czyli tron wystawienia dla Najświętszego Sakramentu. Poza nabożeństwami z wystawieniem Świętej Hostii w miejscu tym ustawiano krzyż. Wersje rozbudowane wszerz wyróżniają się okazałymi przęsłami bocznymi bogato zdobionymi, przypominającymi fasady świątyń bądź nastaw ołtarzowych. Programy ikonograficzne tabernakulów ze względu na ich funkcje koncentrują się wokół tajemnicy Eucharystii. W znaczeniowym przesłaniu tabernakula odzwierciedlają nowy grób Pański, Tron Łaski, Arkę Przymierza, a także Namiot Spotkania. W okresie wzmożonego kwestionowania doktryny o obecności Chrystusa pod postacią konsekrowanego chleba, tabernakula pełniły funkcję znaku wiary Kościoła rzymskokatolickiego w prawdziwą, realną i substancjalną obecność Chrystusa w Sakramencie Eucharystii.

Słowa kluczowe:
article
eucharystia
tabernakulum
środowisko-złotnicze

Podgląd pełnego artykułu jest możliwy wyłącznie na większych ekranach.

Nowożytne rzemiosło artystyczne, a szczególnie złot-

nictwo sakralne przedstawia się nader imponująco. Do

dzisiaj zachowany pokaźny zespół sprzętów liturgicz-

nych, plakietek wotywnych, sukienek na cudowne wize-

runki i innych elementów wystroju wnętrz kościelnych

świadczy o wyjątkowo licznych donacjach. Jednymi

z najbardziej okazałych fundacji były tabernakula wyko-

nane z metali szlachetnych i półszlachetnych, zachowane

do dzisiaj w niewielkiej ilości. Przyczyną znikomego

stanu ich zachowania był cenny materiał, który często

padał łupem złodziei albo bywał przetapiany i składany

na ołtarzu Ojczyzny. Również kontrybucje zaborców

przyczyniły się do uszczuplenia srebrnego dziedzictwa.

To, co pozostało po dawnych zasobach złotniczych, jest

dziś cennym materiałem badawczym służącym poznaniu

historii i kultury tamtych czasów. Zaistnienie tabernaku-

lów ze szlachetnego kruszcu wpisuje się w kontekst histo-

ryczno-kulturowy okresu kontrreformacji, zapoczątko-

wany programowo przez Sobór Trydencki (1545–1563).

Dekrety soborowe bezpośrednio nie zajmują się miejscem

przechowania i eksponowania świętych postaci, ale pod-

kreślają konieczność umieszczania Najświętszego Sakra-

mentu w miejscach stosownych oraz zachęcają do szerze-

nia kultu eucharystycznego [9, s. 451–452]. Przełomowym

wydarzeniem dla poruszanej problematyki było wyda-

nie w 1577 r. przez biskupa Mediolanu św. Karola Boro-

Modern artistic craftsmanship, especially sacral gold-

smithery, appears to be particularly impressive. A consi-

derable collection of liturgical equipment, votive plaques,

dresses for miraculous images and other elements of

church interior design, which are preserved until today,

constitute tangible proof of exceptionally numerous dona-

tions. The most magniﬁ cent examples of endowments in-

clude tabernacles made of precious and semiprecious me-

tals – only few of them are preserved until our times due to

their precious material which often fell prey to thefts or it

was melted down and then sacriﬁ ced at the altar of Home-

land. Also contributions of the partitioning powers played

their role in depleting the silver heritage. The remnants of

old goldsmithing resources constitute a valuable research

material today which serves the purpose of learning about

the history and culture of those times. The existence of

noble metal tabernacles became a part of the historical and

cultural context of the Counter-Reformation period that

programmatically began along with the Council of Trent

(1545–1563). The Council decrees do not directly deal

with the place of storage and display of sacred species,

however, they emphasise the necessity to put the Blessed

Sacrament in appropriate places and encourage spreading

the Eucharistic cult [9, pp. 451–452]. A milestone event

in the discussed issues was Milan bishop Charles Borro-

meo’s publication of the detailed instruction concerning

church facilities in his diocese. The instruction was soon

commonly recognised and exerted a strong inﬂ uence on

church art. Its indications referred to, inter alia, a constant

connection of a tabernacle with the high altar [17, Liber I,

* Klasztor Księży Filipinów na Świętej Górze / Oratorian Fathers

Monastery (Congregation of the Oratory) in Święta Góra.

2013

2(34)

DOI: 10.5277/arc130202

Henryk Brzozowski COr.*

Srebrna architektura, czyli o tabernakulach barokowych

zachowanych w granicach obecnej Rzeczpospolitej

Silver architecture, namely Baroque tabernacles

preserved within the current borders of the Republic of Poland

20 Henryk Brzozowski COr.

cap. XIII]. The Roman Pontiﬁ

cal issued in 1584 for the en-

tire Universal Church directly prescribes that tabernacles

ought to be placed in the main altars [51, p. 223]. Since

that time the practice of keeping the Eucharist in a taber-

nacle permanently connected with the altar was commonly

accepted and also referred to displaying consecrated par-

ticles for the purposes of adoration. The Council of Trent

only made a mention of exposing the Eucharist during the

Feast of Corpus Christi, however, the custom of displaying

sacred species on Sundays and holidays was accepted in

particular Churches [38, p. 297]. The 17

century is re-

ferred to as a period of “frequent exposition of the Blessed

Sacrament” [37, p. 1706]. Therefore, tabernacles apart

from their role of keeping the Eucharist also started

to car-

ry out the function of exposing the Consecrated Host for

adoration purposes. Except for religious purposes, the ex-

tensive Eucharistic liturgy also served propagandist pur-

poses. It was a public manifestation of the orthodox faith

of the Roman Catholic Church that opposed the reforma-

tory negation of the true, real and substantial presence of

Christ in the form of consecrated hosts, while the valuable

metal further increased the importance of the sign.

This study constitutes a presentation of 15 tabernacles

dating from the 17

and 18

centuries which are situated

ithin the borders of today’s Poland. The applied metal

material constituted most often silver, however, we can

also encounter tabernacles made of gold-plated and silver-

-plated copper alloys. Gold appeared only in the form of

thin layer spread with the use of a ﬁ re coating technique.

The studied examples have the form of the so called minor

architecture referring to sacral buildings or palaces. Analy-

sing the historical material in question, we can distinguish

two types of tabernacles, i.e. those built on a wooden sup-

port frame wholly covered with a metal sheet and those in

which a carefully arranged wooden or metal construction,

which is visible from the outside, is ornamented by silver

plaques and appliqués. Among these two types there ap-

pear single-storey forms which have only a repositorium,

i.e. a place for keeping the Eucharistic reserve and two-

-storey forms with an upper part serving as an exposito-

rium, i.e. an exposition throne for the Blessed Sacrament

or a place for miraculous images. It is worth emphasizing

that there are also independent Eucharistic thrones often

encountered in Lower Silesian antiques whose presenta-

tion goes beyond the subject matter of this article

. In the

ﬁ rst place, metal tabernacles on wooden frames shall be

presented, afterwards wooden tabernacles shall be dealt

with; in the end, one example of a stone tabernacle deco-

rated with silver ornamentation will be discussed as well.

An antique kept in the Sobieski’s Mother of God altar

in Saint John the Baptist’s Cathedral in Wrocław belongs

A good example here is a Eucharistic throne originating from the

end of the 17

century situated in the Annunciation to the Blessed Virgin

Mary Church in Nysa whose author was Hans (Johann) Franz Fesenmayr

from Augsburg, a goldsmith who worked in the years 1670–1692

[24, p. 90, Fig. 175]. The Saint Nicholas and Francis Xavier Church in

Otmuchów houses an early 18

century throne made by Johann Zackel

from Augsburg, a goldsmith who was active in the years 1703–1728

[25, p. 68, Fig. 246].

meusza szczegółowej instrukcji dotyczącej wyposażenia

kościołów w jego diecezji. Instrukcja szybko przyjęła się

powszechnie i wywarła silny wpływ na sztukę kościelną.

Wytyczne w niej zawarte mówią między innymi o stałym

związku tabernakulum z ołtarzem wielkim [17, Liber I,

cap. XIII]. Obowiązujący w całym Kościele Powszech-

nym Pontyﬁ kał Rzymski wydany w 1584 r. wprost naka-

zuje, aby tabernakula umieszczać w ołtarzach głównych

[51, s. 223]. Od tego też czasu praktyka przechowania

Eucharystii w tabernakulum połączonym na stałe z ołta-

rzem przyjęła się powszechnie i dotyczyła również wysta-

wiania konsekrowanych postaci do celów adoracyjnych.

Sobór Trydencki mówił tylko o wystawieniu Eucharys-

tii w uroczystość Bożego Ciała, jednakże zwyczaj eks-

ponowania świętych postaci w niedziele i święta przy-

jął się w kościołach partykularnych [38, s. 297]. Wiek

XVII nazywany jest okresem „częstego wystawiania Naj-

świętszego Sakramentu” [37, s. 1706]. Dlatego taberna-

kula oprócz funkcji przechowywania Eucharystii zaczęły

pełnić także funkcję wystawiania konsekrowanej hostii

dla celów adoracyjnych. Rozbudowana liturgia euchary-

styczna oprócz celów religijnych służyła także celom pro-

pagandowym. Była publiczną manifestacją ortodoksyjnej

wiary Kościoła rzymskokatolickiego wobec reformator-

skiej negacji w prawdziwą, rzeczywistą i substancjalną

obecność Chrystusa pod postacią konsekrowanych hostii,

a kosztowny kruszec podnosił rangę znaku.

Niniejsze opracowanie przedstawia 15 tabernakulów

pochodzących z XVII i XVIII stulecia, znajdujących się

w granicach dzisiejszej Polski. Metalowym tworzywem

było najczęściej srebro, ale też występowały tabernakula

wykonane ze złoconego i srebrzonego stopu miedzi. Złoto

pojawiało się tylko w formie cienkiej warstwy wykonanej

w technice nakładania ogniowego. Przebadane zabytki

mają

formę tzw. małej architektury nawiązującej do bu -

dowli sakralnych lub pałacowych. Analizowany mate-

riał zabytkowy pozwala na wyodrębnienie dwóch odmian

– ta bernakula zbudowane na drewnianym stelażu obło-

żone w całości metalową blachą oraz takie, w których sta-

rannie opracowaną drewnianą lub kamienną konstrukcję,

widoczną na zewnątrz, zdobią srebrne plakiety i aplika-

cje. Wśród tych dwóch odmian pojawiają się typy jed-

nokondygnacyjne posiadające tylko repositorium, czyli

miejsca do przechowywania rezerwy eucharystycznej,

oraz dwukondygnacyjne z górną częścią przeznaczoną na

expositorium, czyli tron wystawienia dla Najświętszego

Sakramentu albo na pomieszczenie cudownych wizerun-

ków. Warto zaznaczyć, że występują także samodzielne

trony eucharystyczne, często spotykane w zabytkach dol-

nośląskich, których omówienie wykracza poza tematykę

niniejszego artykułu

. W pierwszej kolejności przedsta-

wione zostaną tabernakula metalowe na stelażu drewnia-

Przykładem jest tron eucharystyczny pochodzący z końca XVII w.

z kościoła pw. Zwiastowania Najświętszej Marii Panny w Nysie, autors-

twa Hansa (Johanna) Franza Fesenmayra z Augsburga (złotnik czynny

w latach 1670–1692) [24, s. 90, il. 175]. Z początku XVIII w. pochodzi

tron z kościoła pw. świętych Mikołaja i Franciszka Ksawerego

z Otmuchowa, wykonany przez Johanna Zackela z Augsburga (złotnik

czynny w latach 1703–1728) [25, s. 68, il. 246].

Srebrna architektura, czyli o tabernakulach barokowych /Silver architecture, namely Baroque tabernacles 21

nym, a następnie tabernakula drewniane i w jednym przy-

padku kamienne, zdobione srebrną dekoracją.

Do najwcześniejszych srebrnych tabernakulów należy

zabytek przechowywany w katedrze pw. św. Jana Chrzci-

ciela we Wrocławiu w ołtarzu Matki Boskiej Sobieskiego

(il. 1). Wybite w kilku miejscach znaki warsztatowe

i miejskie wskazują, że wykonawcą był czynny zawo-

dowo w latach 1662–1698 wrocławski złotnik Jo hann

Ohle

. Bujny ornament kwiatowy przemawia za tym,

że dzieło najprawdopodobniej powstało w latach 80.

XVII w. Tabernakulum wzniesione na konstrukcji drew-

nianej obłożonej srebrną blachą ma formę centralnej

świątyni położonej na planie połowy sześcioboku z tylną

częścią ściętą prosto i nieopracowaną. Przed lico cokołu

wysunięte są cztery postumenty dźwigające pół kolumny

korynckie, oplecione rytowaną wicią winnej latoroś li.

Pola cokołu oraz postumentów zdobią trybowane mo tywy

kwietne i owocowe. Na cokole spoczywa korpus pełniący

funkcję repositorium, dzielony czterema półkolumnami

dźwigającymi wyłamane belkowanie z fryzem dekorowa-

nym wicią akantowo-kwietną i pękami owocowymi. Ko -

lumny wydzielają trzy ścianki z lekko wg

łębioną płyciną

zamkniętą arkadą, pod którą umieszczone są apliko-

wane do podłoża półplastyczne przedstawienia ﬁ guralne.

Przednią ściankę pełniącą funkcję drzwiczek zajmuje

postać Chrystusa w długich szatach i promienistym nim-

bie. Chrystus w prawej ręce trzyma (później dodaną) pla-

kietkę z monogramem „IHS”, a lewą ręką podtrzymuje

krzyż. Boczne ścianki wypełniają postacie św. Jana Ewan -

gelis ty z orłem i św. Mateusza z aniołem trzymającym

kałamarz. Ponad belkowaniem wznosi się kopułka pokryta

obłokami i dzielona listwami na trzy pola. Pole środkowe

zdobi półplastyczne popiersie Boga Ojca w trój kątnym

nimbie. Boczne pola dekorują anioły trzymające trąbę

i krzyż z szar fą. Tabernakulum w niewielkim stopniu

zostało przekształcone na przestrzeni wieków

. Na uzna-

nie zasługuje wysoki artyzm, biegłość warsztatowa i zna-

komite opracowanie postaci.

Najprawdopodobniej w środowisku śląskim powsta-

ło tabernakulum z pielgrzymkowego kościoła pw. Na-

wiedzenia Najświętszej Marii Panny w Wambierzycach

(il. 2)

. Brak znaków złotniczych może wskazywać, że na

jego wykonanie zużyto srebrne plakietki wotywne oﬁ aro-

wane do otaczanej kultem gotyckiej ﬁ gurki Matki Bożej

[63, s. 916]. Odmienność zabytku od tego typu rea lizacji

z innych regionów Polski polega na zestawieniu reposito-

rium z tronem wystawienia, który w tym przypadku speł-

Na tabernakulum w kilku miejscach występują znaki: warsztato-

we – „JO” [15, s. 131, tab. III, nr 91]; miejskie Wrocławia – w serco wa-

tej tar czy litera „W” z kropką [14, s. 158, nr 6]; wężyk probierczy.

Sreb ro częś ciowo złocone, odlewane, kute, trybowane, rytowane, cyze-

lo wa ne, fakturowane; wymiary: wys. 110 cm, szer. podstawy 64 cm,

głębokość 35 cm.

Ze współczesnych czasów pochodzi zwieńczający kopułkę krzyż

z figurką Chrystusa (na krzyżu jest wygrawerowana data „1902” wraz

z ini cjałami „LK”). Pierwotnie tabernakulum najprawdopodobniej

wieńczyła gołębica Ducha Świętego albo pelikan (pozostały tylko nogi).

Srebro częściowo złocone, kute, trybowane, cyzelowane, faktu-

rowane, rytowane, kameryzowane; wysokość całkowita 300 cm, wy -

mia ry repositorium: wys. 95 cm, szer. 90 cm.

to the earliest silver tabernacles (Fig. 1). Workshop signs

which are stamped in several places indicate that the au-

thor of the tabernacle was Wrocław goldsmith Johann

Ohle who worked in the years 1662–1689

. A lush ﬂ ower

ornament suggests that this work was most probably cre-

ated in

e 1780

. The tabernacle which was erected on

a wooden frame coated with a silver plate has the form of

a central church situated on the plan of a half of a hexagon

with a straight and raw back part. Before the front of the

plinth there are four extended pedestals carrying Corin-

thian semi-columns which are wrapped with engraved

twigs of grape vine. The ﬁ elds of the plinth and pedestals

are ornamented with repoussé ﬂ ower and fruit motives. On

he plinth there is a body which fulﬁ ls the function of a re-

positorium and it is divided by means of four semi-columns

carrying broken entablature with a frieze deco ra ted with

acanthus-ﬂ ower twigs and fruit bunches. The co lumns form

three walls with a slightly recessed panel that is closed

an arcade below which there are surface appliqué semi-

-spatial ﬁ gural representations. The front wall, which serves

the function of a door, is occupied by a ﬁ gure of Christ

in a long robe and with an effulgent nimbus. Christ holds

a plaque with a monogram “IHS” (added later) in his right

hand and supports a cross with his left hand. Side walls

are ﬁ lled with ﬁ gures of Saint John the Evangelist with an

eagle and Saint Mathew with an angel holding an inkwell.

Above the entablature there is a cupola covered with clouds

and divided into three ﬁ elds by means of bars. The central

ﬁ eld is adorned by a semi-spatial bust of God the Father in

a triangle nimbus. The side ﬁ elds are decora ted with angels

holding a trumpet and a cross with a sash. Throughout the

centuries the tabernacle was only slightly transformed

Great artistry, workshop perfectness and a remarkable

composition of ﬁ gures deserves our recognition.

A tabernacle located in the pilgrimage Church of the

Visi tation of the Holy Virgin Mary in Wambierzyce was

executed most probably in the Silesian environment

(Fig. 2)

. Lack of goldsmithing signs may show that sil-

ver votive plaques donated as offerings for the Mother of

God gothic ﬁ gure were used to make this tabernacle [63,

p. 916]. This antique varies from realizations of this type

from other regions of Poland in that its repositorium is

set together with a throne of exposition which in this case

fulﬁ lls the function of a cabinet for keeping a miraculous

ﬁ gure. In Lower Silesia decorative cabinets with extraor-

dinary images are not unusual

. Ornamental and structural

On the tabernacle in a few places there are signs: workshop

– “JO” [15, p. 131, ab. III, No. 91]; city of Wrocław – in a heart shield

the letter “W” with a dot [14, p. 158, No. 6]; test tube. Silver was partly

gilded, cast, forged, repoussé, engraved, chiselled, textured; dimensions:

height 110 cm, base width 64 cm, depth 35 cm.

A cross crowning the dome with a figure of Christ comes from

contemporary times (on the cross there is an engraved date “1902” along

with initials “LK”). Originally, the tabernacle was most probably sur-

mounted by the Holy Spirit dove or a pelican (only legs have survived).

Silver was partly gilded, forged, repoussé, chiselled, textured,

engraved, set with precious stones; total height 300 cm, repositorium

dimensions: height 95 cm, width 90 cm.

An example is a wooden throne with a figure of Madonna that ori-

ginates from circa 1715 in the Visitation of the Holy Virgin Mary Church

22 Henryk Brzozowski COr.

forms suggest that the repositorium and the cabinet were

made in the same workshop in the fourth quarter of the

century. Most proba bly during the construction of

a new altar in the 1820

a wooden plinth covered with

a silver régence appliqué was inserted between the repo-

sitorium and the throne [63, p. 916]. Similarly to the case

of the aforementioned Wroc ław tabernacle, the entire

wooden structure is covered by a silver me tal sheet, except

for the plinth. The repositorium constitutes its lower part

and it is built of architectural forms ornamented by acan-

thus leaves, garlands and plant motives. Two composite

columns which are wrapped with fruit and ﬂ ower garlands

and sparingly set with precious stones separate a central

ﬁ eld closed by a door. The door surface is adorned with

densely spread twigs of grape vine and a ﬂ aming and

effulgent glory with a Christ monogram. A wooden plinth

narrowing to the top surrounded by leafy volutes orna-

mented by a silver ribbon and pincer decorations and dry

acanthus leaves lies on the repositorium. On the plinth

there is a sliver glass cabinet consisting of similar forms

to repositorium. The cabinet is surmounted by silver

ﬂ ower vases, the putto, effulgent glory and the Holy Spirit

dove. The Wambierzyce tabernacle lacks the virtuosity of

performance that is characte ristic of the aforementioned

Wrocław Cathedral tabernacle.

Another Wrocław Cathedral tabernacle from the years

1710–1712, whose author was Augsburg goldsmith Joseph

Wolfgang Fesenmayr (Fig. 3) [36, p. 134 – there dated

back to 1723], [63, p. 959], [65, p. 14] is charac terized by

remarkable artistic values. This work of art is an example

of extraordinary goldsmithing virtuosity which reﬂ ects

the reality of the visible world in silver

. The tabernacle

belongs to two-storey architectural reali zations with side

spans, it is put up on a wooden support frame that is enti-

rely covered with a silver metal sheet. The lower storey

is a tabernacle proper in the form of a church facade with

the central part closed with doors and surrounded by side

spans surmounted by volute ﬂ ows. Both the central part

and the side spans are surmounted by a twisted fronton

cornice running on at one height. The whole thing looks

like a church facade with piling plinths, columns, broken

cornices and it is lushly adorned with Regency ornaments,

women’s and angel’s heads as well as full-spatial ﬁ gures

of angels and saints. The plinth part is ornamented with re-

poussé plaques depicting the scenes of the “Last Supper”,

“Meeting of Christ with two disciples going to Emmaus”,

and “Recognizing Christ during a supper in Emmaus”.

The central place in the lower storey is occupied by the

repositorium which is surrounded by double Corinthian

columns that bear broken entablature. On the door of the

repositorium in a hemispherical niche there is a ﬁ gure of

in Bardo Śląskie [2, p. 71, Fig. 31]. A silver throne in the shape of

a cabinet with a statue of Our Lady is situated in the Assumption of the

Virgin Mary post-Jesuit church in Nysa, executed by Jan Franciszek Hart-

mann, a goldsmith active in the years 1710–1741 [24, p. 100, Fig. 174].

On the tabernacle there are numerous city and workshop signs.

Workshop signs are published in: [58, pp. 304–305, No. 1992]. Silver

was partly gilded, forged, repoussé, chiselled, textured, engraved; width

circa 130 cm, height up to the edge of the exposition throne 95 cm.

nia funkcję szafki na pomieszczenie cudownej ﬁ gurki.

Na Dolnym Śląsku ozdobne szafki z niezwykłymi wize-

runkami nie należą do rzadkości

. Formy ornamentalno-

-strukturalne

przemawiają za tym, że repositorium i szaf ka

wyszły z jednego warsztatu w czwartej ćwierci XVII w.

Naj prawdopodobniej w czasie budowy nowego ołtarza

w la tach 20. XVIII w. między repositorium a tron wstawio-

no drewniany cokół pokryty srebrną aplikacją regencyjną

[63, s. 916]. Analogicznie jak w zabytku wrocławskim kon-

strukcję drewnianą pokrywa w całości, z wyjąt kiem co ko-

łu, srebrna blacha. Dolną część stanowi reposi to rium zbu-

dowane z form architektonicznych dekorowanych akan-

tem, girlandami i motywami roślinnymi. Dwie kolum

Przykładem jest drewniany tron z figurką Madonny pochodzący

z około 1715 r. w kościele pw. Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny

w Bardzie Śląskim [2, s. 71, il. 31]. Tron srebrny w kształcie szafki

z posążkiem Matki Bożej znajduje się w pojezuickim kościele pw. Wnie-

bowzięcia Najświętszej Marii Panny w Nysie, wykonany przez Jana

Franciszka Hartmanna (złotnik czynny zawodowo w latach 1710–1741)

[24, s. 100, il. 174].

Il. 1. Tabernakulum z ołtarza Matki Boskiej Sobieskiego

wrocławskiej katedry

Fig. 1. Tabernacle from the Sobieski’s Mother of God altar

in the Wrocław Cathedral

Srebrna architektura, czyli o tabernakulach barokowych /Silver architecture, namely Baroque tabernacles 23

kompozytowe oplecione girlandami owocowo-kwietnymi

i oszczędnie kameryzowane wydzielają pole środkowe za-

mykane drzwiczkami. Powierzchnię drzwiczek zdobi gęsto

rozłożona wić winnej latorośli oraz płomienisto-promienis-

ta gloria z monogramem Chrystusa. Na repositorium spo-

czywa zwężający się ku górze drewniany cokół, ujęty

liś

ciastymi wolutami, zdobiony srebrną dekoracją wstęgo-

wo-cęgową i suchym akantem. Na cokole spoczywa srebr-

na,

przeszklona szafka zbudowana z podobnych form jak

repo

sitorium. Szafkę zwieńczają srebrne wazony kwietne,

putto, promienista gloria i gołębica Ducha Świętego. Dzie-

łu wambierzyckiemu bra kuje tej wirtuozerii wykonania,

jaką wyróżnia się taber nakulum z katedry wrocławskiej.

Wybitnymi wartościami artystycznymi charakteryzuje

się tabernakulum z katedry wrocławskiej z lat 1710–1712,

którego wykonawcą był augsburski złotnik Joseph Wolf-

gang Fesenmayr (il. 3) [36, s. 134 – tam datowane na rok

1723], [63, s. 959], [65, s. 14]. Dzieło jest przykładem nie-

zwykłej wirtuozerii złotniczej, oddającej w sreb rze rze-

czywistość świata widzialnego

. Tabernakulum należy do

realizacji architektonicznych dwukondygnacyj nych z przę-

słami bocznymi, wzniesione jest na stelażu drewnianym

w ca łoś ci obłożonym srebrną blachą. Dolną kondygnację

zajmuje właściwe tabernakulum w formie fasady świątyni

z częścią centralną zamykaną drzwiczkami i otoczoną przę-

słami bocznymi ujętymi spływami wolutowymi. Zarówno

część centralną, jak i przęsła bocz ne zwieńcza gierowany

gzyms biegnący na jednej wysokości. Całość wygląda jak

fasada świątyni z piętrzącymi się cokołami, kolumnami,

przełamanymi gzymsami i ob ﬁ cie zdobiona ornamentem

regencyjnym, anielskimi i ko biecymi główkami oraz peł

noplastycznymi ﬁ gurkami aniołów i świętych. Partię coko-

łową dekorują trybowane plakiety ze scenami: „Ostatnia

Wieczerza”, „Spot kanie Chrys tusa z dwoma uczniami idą-

cymi do Emaus” oraz „Rozpoznanie Chrystusa podczas wie -

czerzy w Emaus”. Centralne miejsce w dolnej kondygna-

cji zajmuje repositorium ujęte zdwojonymi kolumnami

ko rynckimi, które dźwigają wyłamane belkowanie. Na

drzwiczkach repositorium w hemisferycznej wnęce znaj-

duje się ﬁ gurka Chrystusa Boleściwego ze związanymi

rękami, w koronie cierniowej i ze sznurem na szyi. Powy-

żej widnieje herb biskupi i książęcy, zapewne fundatorów.

W przęsłach bocznych ujętych kolumnami, także w hemisfe-

rycznych wnękach, umieszczone są ﬁ gurki św. Jana Chrzci-

ciela i św. Jana Ewangelisty, a powyżej medaliony św. Jad-

wigi Śląs kiej i św. Wincentego Męczennika. Na gzym-

sach krańcowych spoczywają dwie pełnoplastyczne ﬁ gurki

klęczących aniołów adorantów. Druga kondygnacja słu-

żąca do wystawienia Najświętszego Sakramentu nie ma

oprawy architektonicznej i przez to wydaje się unosić w po -

wietrzu. Kopułka zamykająca dolną kondygnację służy

zarazem za podstawę tronu wystawienia, który zwień-

cza zawieszony baldachim zakończony jabłkiem królew-

skim. Tłem tronu jest słońce z luźno rozłożonymi promie-

Na tabernakulum występują liczne znaki miejskie i warsztatowe.

Znaki warsztatowe opublikowano w: [58, s. 304–305, nr 1992]. Srebro

częś ciowo złocone, kute, trybowane, cyzelowane, fakturowane,

rytowane; szer. ok. 130 cm, wys. do krawędzi tronu wystawienia 95 cm.

Christ the Sorrowful with tied hands, the crown of thorns

and a rope on his neck. Above there is an Episcopal and

ducal coat of arms, perhaps belonging to the endowers. In

the side spans closed by columns which are also in hemi-

spherical niches there are ﬁ gures of John the Baptist and

John the Evangelist while a little higher there are meda-

llions of Saint Hedwig of Andechs and Saint Vincent the

Martyr. On the extreme cornices there lie two full-spatial

ﬁ gures of kneeling adoring angels. The upper storey where

the Blessed Sacrament is displayed is without an architec-

tural frame and thereby it seems to be ﬂ oating in the air.

The cupola closing the lower storey also serves as a basis

of the throne of exposition that crowns the hanging canopy

closed with the orb. The background of the throne is the sun

with loosely spread beam rays and two angel ﬁ gures. While

the lower storey is massive and ﬁ rmly ﬁ xed in the earth,

the upper part makes the impression of rising into the

air along with angels and being ele vated to heaven. This

taber nacle is undoubtedly one of the most elaborate works

of this type preserved within the borders of our country.

A tabernacle created in the years 1746–1747 by Wroc-

ław masters Benjamin Hentschl and Johann Christoph

Jancke for the collegiate church of Christ’s Resurrec-

tion and St Thomas the Apostle in Zamość has Silesian

origins (Fig. 4). This Zamość antique was realized more

than 50 years later than the tabernacles from Wrocław

and Wambierzyce and it differs signiﬁ cantly as regards its

Il. 2. Tabernakulum z kościoła Nawiedzenia NMP w Wambierzycach

Fig. 2. Tabernacle from the Visitation of the Holy Virgin Mary Church

in Wambierzyce

24 Henryk Brzozowski COr.

composi tion

. In order to complete this project, the colle-

giate chamber al

located the silver obtained from old litur-

gical objects, i.e. inter alia two “antiquated” monstrances

were melted down [31, p. 110]. This work of art designed

by the Zamojskis’ court architect Jerzy de Kawe is based

on a wooden support frame wholly covered with a silver

metal sheet. The tabernacle assumed the architectural form

equipped with a double-storey central part consisting of

a repositorium and an expositorium surrounded by two side

spans. The repositorium door is ornamented by a repoussé

silver ciborium, i.e. a pyx for consecrated hosts situated

on clouds with angel heads. The throne of exposition in

the form of a conch shell niche is surroun ded by two angel

herms constituting closures of pilasters. Above the throne

we can see a large repoussé plaque depicting a meeting

of Resurrected Christ with Doubting Thomas the Apostle.

The side spans shaped as volute ﬂ ows surmount the en-

dowers’ coats of arms in decorative cartouches – Jelita of

the Manor’s Lord Tomasz Antoni Za mojski and Rawicz

of the Manor’s Lord’s wife Aniela Te resa z Michowskich

Zamojska. The tabernacle would have been surely even

more splendid if its crowning part had been preserved that

depicted Divine Providence

. The or namentation covers

Silver was forged, cast, repoussé, chiselled, textured, engraved;

dimensions: height 242 cm, width 218 cm. The tabernacle is discussed

in more detail in [31, pp. 107–115].

Nowadays the tabernacle is topped with a silver reliquary cross

with particles of Saint John of Dukla, founded by Tomasz Zamojski

before 1618 [28, p. 21].

niami wiązkowymi i dwoma ﬁ gurkami anielskimi.

O ile

dolna kondygnacja jest masywna i mocno osadzona na

ziemi, o tyle część górna sprawia wrażenie, że unosi się

w powiet rze wraz z aniołami i wzlatuje ku niebu. Nie-

wątpliwie tabernakulum należy do najkunsztowniejszych

tego typu dzieł zachowanych w granicach naszego kraju.

Ze środowiska śląskiego wywodzi się tabernakulum

powstałe w latach 1746–1747, sprawione przez mistrzów

wrocławskich Benjamina Hentschla i Johanna Christo-

pha Janckego dla kolegiaty pw. Zmartwychwstania Pańs-

kiego i

św.

Tomasza Apostoła w Zamościu (

il. 4). Zaby-

tek z

amojski zrealizowano ponad 50 lat później niż taber-

nakulum wrocławskie oraz wambierzyckie i różni się ono

istot

nie p

od względem kompozycyjnym

. Na wykonanie

projektu kapituła kolegiacka przeznaczyła srebro

uzys

ka ne ze starych przedmiotów liturgicznych, m.in. prze-

to piono dwie „staroświeckie” monstrancje

[31, s. 110].

zie ło zamojskie projektowane przez nadwornego archi-

tekta Zamojskich Jerzego de Kawe wspiera się na drew-

nia

nej konstrukcji nośnej obłożonej w całości srebrną

blachą. Tabernakulum przybrało formę architektoniczną

dwukondygnacyjną częścią środkową, złożoną z reposi-

torium i expositorium, ujętą dwoma przęsłami bocznymi.

Drzwiczki

zamykające repositorium dekoruje trybowane

w srebrze cyborium, czyli puszka na komunikanty usytuo-

wana na obłokach z anielskimi główkami. Tron wystawie-

Srebro kute, odlewane, trybowane, cyzelowane, fakturowane,

ryto wane; wymiary: wys. 242 cm, szer. 218 cm. Tabernakulum szerzej

omówiono w: [31, s. 107–115].

Il. 4. Tabernakulum z kolegiaty Zmartwychwstania Pańskiego

i św. Tomasza Apostoła w Zamościu

Fig. 4. Tabernacle from the collegiate church of Christ’s Ressurection

and St Thomas the Apostle in Zamość

Il. 3. Tabernakulum z katedry wrocławskiej

autorstwa J.W. Fesenmayra

Fig. 3. Tabernacle from the Wrocław Cathedral,

authorship of J.W. Fesenmayr

Srebrna architektura, czyli o tabernakulach barokowych /Silver architecture, namely Baroque tabernacles 25

each fragment of the surface so tightly that the object’s ar-

chitecture lacks clarity. The double-storey and double-span

type as it was employed in the Zamość antique later be-

came the most common scheme in subsequent reali zations.

A similar construction can be observed in the next ta-

ber nacle built for the Jesuit (now collegiate) Our Lady of

Perpetual Help and St Maria Magdalene church in Poznań

(Fig. 5). The tabernacle was founded by Eleonora z Koź-

mińskich Jaraczewska, the wife of Solec governor Hie-

ronim Jaraczewski who died in 1737 and a relative of

Fr. Franciszek Koźmiński – the rector of the Jesuit Col-

lege in Poznań [32, p. 298]. After the suppression of the

order the tabernacle found its place in the Poznań Cathe-

dral and it was not until 1956 – thanks to endeavors of the

then Parish Priest Fr. Józef Jana – that it returned to the

place of its original foundation [48, p. 35, ﬁ g. on pages

63, 66]. This sophisticated work of goldsmithing art was

created in the years 1747–1749 by an Augsburg master

Emanuel Drentwett

. A wooden structure covered with

a gilded copper metal sheet is adorned by a golden appli-

qué [21, p. 18, Fig. 188]. The tabernacle has two ﬂ oors

with considerably reduced side spans

. The door of repo-

Copper sheet, gilded, silver appliqué; silver was forged, repous-

sé, chiselled, textured, engraved, cast; dimensions: height 260 cm, width

198 cm. Goldsmithery signs were discovered during restoration works

carried out under the supervision of Professor Janusz Krauze from Toruń

in 2006. Signs are published in: [58, p. 395, No. 2407].

After 1956 a neo-Rococo plinth according to the design of

Klemens Wasiewicz and made by Mr Mikołajczak was added to the

tabernacle along with an armour-plated enclosed space for hosts [32,

p. 306]. The repositorium lost its original function and the whole struc-

ture assumed the three-storey arrangement maintaining its harmonious

proportions. An increase of the tabernacle’s utility value did not result in

changing the antique substance or transferring its component parts.

nia w formie konchowej wnęki otaczają dwie anielskie

hermy stanowiące zakończenie pilastrów. Nad tronem wid-

nieje duża, trybowana plakieta ukazująca spot kanie Chrys-

tusa Zmartwychwstałego z niewiernym Tomaszem Apos-

tołem. Przęsła boczne w kształcie spływów wolutowych

zwieńczają herby fundatorów w ozdobnych kartuszach

–

herb Jelita ordynata Tomasza Antoniego Zamojskiego

oraz herb Rawicz ordynatowej Anieli Teresy z Michow-

skich Zamojskiej. Z pewnością tabernakulum byłoby jesz-

cze okazalsze, gdyby zachowało się zwieńczenie przedsta-

wiające Boską Opatrzność

. Dekoracja szczelnie pokrywa

każdą wolną płaszczyznę do tego stopnia, że architektura

staje się mało czytelna. Zastosowany w zabytku zamojskim

typ dwukondygnacyjny i dwuprzęsłowy stał się najczęś-

ciej spotykanym schematem w następnych realizacjach.

Podobną konstrukcję jak zabytek zamojski ma taberna-

kulum sprawione dla jezuickiego, a obecnie kolegiac-

kiego kościoła pw. Matki Bożej Nieustającej Pomocy

i św. Marii Magdaleny w Poznaniu (il. 5). Tabernaku-

lum fundowała Eleonora z Koźmińskich Jaraczewska,

żona zmarłego w 1737 r. starosty soleckiego Hieronima

Ja ra czewskiego, a także krewna O. Franciszka Koźmiń-

skiego, rektora kolegium jezuickiego w Poznaniu [32,

s. 298]. Po kasacie zakonu tabernakulum znalazło się

w katedrze poznańskiej i dopiero w 1956 r. dzięki stara-

niom ówczesnego proboszcza ks. Józefa Jany powróciło

do miejsca pierwotnej fundacji [48, s. 35, il. na s. 63, 66].

To wytworne dzieło sztuki złotniczej wykonał w latach

1747–1749 mistrz augsburski Emanuel Drentwett

. Kons-

trukcję drewnianą obłożoną złoconą blachą miedzianą

zdobi srebrna aplikacja [21, s. 18, il. 188]. Tabernakulum

ma dwie kondygnacje ze znacznie zredukowanymi przęs-

łami bocznymi

. Drzwiczki repositorium zdobi, podob-

nie jak dzieło zamojskie, trybowana w srebrze puszka na

komunikanty otoczona anielskimi główkami. Tron wysta-

wienia w formie konchowej wnęki dekorowanej gołębicą

Ducha Świętego i muszlą w podniebieniu ujmują plas-

tyczne woluty z anielskimi hermami, a całość wieńczy

przedstawienie Boga Ojca na tle oka Boskiej Opatrznoś-

ci. Na podkreślenie zasługują starannie odkuta aplikacja

ornamentalna oraz przedstawienia ﬁ guralne.

Znacznie rozbudowaną strukturą wyróżnia się okazałe

tabernakulum z dominikańskiego kościoła pw. Wniebo-

wzięcia Najświętszej Marii Panny w Tarnobrzegu (il. 6).

Fundatorami tabernakulum i całego założenia kościelno-

Obecnie tabernakulum zwieńcza srebrny krzyż relikwiarzowy

z par tykułami św. Jana z Dukli, fundacji Tomasza Zamojskiego sprzed

1618 r. [28, s. 21].

Blacha miedziana, złocona, aplikowana srebrem; srebro kute,

trybowane, cyzelowane, fakturowane, rytowane, odlewane; wymiary:

wys. 260 cm, szer. 198 cm. Znaki złotnicze odkryto podczas prac kon-

serwatorskich prowadzonych pod nadzorem prof. Janusza Krauzego

z To runia w 2006 r. Znaki opublikowano w: [58, s. 395, nr 2407].

Do tabernakulum po 1956 r. dodano neorokokowy cokół według

projektu Klemensa Wasiewicza, wykonany przez pana Mikołajczaka

z pancernym pomieszczeniem na komunikanty [32, s. 306]. Repositorium

zatraciło pierwotną funkcję, a całość przybrała strukturę trójkon dyg-

nacyjną, zachowując harmonijne proporcje. Wzrost wartości użytkowej

tabernakulum nie spowodował ingerencji w substancję zabytkową, jak

również nie przemieścił jego elementów składowych.

Il. 5. Tabernakulum z kościoła Matki Bożej Nieustającej Pomocy

i św. Marii Magdaleny w Poznaniu

Fig. 5. Tabernacle from the Church of the Mother of God of Unceasing

Help and St Mary Magdalene in Poznań

26 Henryk Brzozowski COr.

-klasztornego była rodzina Tarnowskich

. Zabytek pow-

stał w warsztacie wybitnego złotnika gdańskiego Johanna

Gottfrieda Schlaubitza około 1755 r., ale nosi też ślady

późniejszych interwencji

. Z zamieszczonych inskrypcji

wynika, że do powstania tabernakulum swoją zapobiegli-

wością i troską przyczynili się ówcześni przeorzy domini-

kańscy Bazyli Barski, Wincenty Borowiński i Andrzej

Gre gierski

. Tabernakulum należy do typu realizacji

ar -

chi tektonicznych z przęsłami bocznymi i dwukondyg-

nacyjną częścią centralną. Rokokowa dekoracja wykuta

Srebro złocone, kute, trybowane, cyzelowane, fakturowane,

ry towane, odlewane; wymiary: wys. 245, szer. 245 cm. O tabernakulum

wspomniano w: [19, s. 98], [59, s. 82, poz. kat. II/47].

W kilku miejscach wybite: znaki warsztatowe J.G. Schlaubitza

[13, s. 132, G 554], znaki miejskie Gdańska z literką „L” stosowaną

w latach 1755–1761 r. [12, s. 70, nr XVI]; na drzwiczkach z datą funda-

cyj ną 1767 r. dwukrotnie umieszczony znak warsztatowy „ML” praw-

dopodobnie mistrza krakowskiego Marcina Lekszyckiego (złotnik

czynny w latach 1763–1798) [56, s. 311, lp. 9]. O naprawach z ostatniej

ćwier ci XIX w. świadczy wybity na cokole znak warsztatowy Władys-

ława Glixellego (złotnik czynny w latach 1884–1895) oraz cecha

austria c ka dla srebra próby „4” [56, s. 310, lp. 6].

Na tabernakulum umieszczone są w trzech miejscach inskrypcje:

1. na gwieździe zwieńczającej tabernakulum – grawerowana minus ku ła:

Luna Pulchriori Stellis Nitidiori B:V: Mariae obtulit Domus Tarno wia nae

Ao. Dni 1755 (Piękniejszej od księżyca, Jaśniejszej od gwiazd, Błogosła-

wio nej Dziewicy Marii ofiarował Dom Tarnowskich Roku Pańskiego

1755); 2. na dolnej części tronu wystawienia – minuskuła kursywą: Opus

hoc constructum est. Cura et Labore A:R Patris Basily Barski, S:Th: prae-

sen tati protunc Prioris Dzikowiensis Ao. Dni 1755: Eiusq Successoris

R.A.P: Vincenty Borowinski Praed Gnlis (To dzieło wykonano za staraniem

prze wielebnego O. Bazylego Barskiego i jego następcy na urzędzie prze ło-

żo nego dzikowskiego Vincentego Borowiń skiego w 1755 r.); 3. przy dol-

nym brzegu drzwiczek – minuskuła punktowana: Hoc Ciborium compara-

vit Rev. P. Fra: Andreas Gregierski P.G. Prior Dzik: AD 1767 (To cyborium

sprawił Przewielebny Andrzej Gregierski przełożony dzikowski w 1767 r.).

sitorium is ornamented, similarly to the Zamość taberna-

cle, with a silver repoussé pyx surrounded by angel heads.

The exposition throne in the form of a conch shell niche

decorated with the Holy Spirit dove and a shell in the in-

trados is surrounded by volutes with angel herms, while

the whole thing is completed by the representation of God

the Father against the background of the Eye of Divine

Providence. A carefully forged ornamental appliqué and

ﬁ gural representations are worth emphasizing.

Another magniﬁ cent tabernacle is distinguished due

to its signiﬁ cantly extended structure; it is situated in the

Assumption of the Virgin Mary Dominican Church in Tar-

nobrzeg (Fig. 6). The tabernacle along with the en

tire

church and monastery complex was founded by the Tar-

nowski family

. The object was executed in the studio of

a remarkable Gdańsk goldsmith Johann Gottfried Schlau-

bitz in about 1755, however it bears traces of later inter-

ventions

. According to the inscriptions, the Domi nican

priors Bazyli Barski, Wincenty Borowiński and Andrzej

Gregierski contributed to the foundation of the tabernacle

with their particular care and diligence

. The tabernacle

is an example of architectural realizations with side spans

and the double-storey central part. The Rococo ornamen-

tation was directly forged in a silver metal sheet. The

lower storey with the repositorium is divided by pilasters

into ﬁ ve axes with ﬁ elds adorned with Rococo ornamenta-

tion. The repo sitorium is closed by means of a door deco-

rated with a chalice with the effulgent Host on which there

is a Christogram with a cross and three nails. The upper

storey is occupied by the exposition throne in the shape

of a canopy niche surrounded by volute ﬂ ows. The entire

back wall of the throne is occupied by an exquisitely forged

plaque depicting the Annunciation scene. The side spans

are separated by silver frames ﬁ lled with mirror plates or-

namented with a silver Rococo check pattern. The frames

create the impression that the tabernacle has a square

Silver was gilded, forged, repoussé, chiselled, textured,

engraved, cast; dimensions: height 245 cm, width 245 cm. The taber-

nacle is mentioned in: [19, p. 98], [59, p. 82, Cat. No. II/47].

In some places there are the following signs: workshop signs of

J.G. Schlaubitz [13, p. 132, G 554], Gdańsk city signs with letter “L”

used in the years 1755–1761 [12, p. 70, No. XVI]; on the door with the

foundation date 1767 there is a double workshop sign “ML” probably of

the Cracow master Marcin Lekszycki, a goldsmith working in the years

1763–1798 [56, p. 311, lp. 9]. The workshop sign on the plinth with the

name of Władysław Glixell, a goldsmith active in the years 1884–1895

as well as an Austrian feature for silver hallmark “4” [56, p. 310, lp. 6].

On the tabernacle there are inscriptions located in three places:

1. On the star surmounting the tabernacle – engraved minuscule: Luna

Pulchriori Stellis Nitidiori B:V: Mariae obtulit Domus Tarnowianae Ao.

Dni 1755 (Anno Domini 1755 the House of Tarnowski offered for the

Blessed Virgin Mary – the one more Beautiful than the moon and

Brighter than stars); 2. on the lower part on the exposition throne – min-

iscule in italics: Opus hoc constructum est. Cura et Labore A:R Patris

Basily Barski, S:Th: praesentati protunc Prioris Dzikowiensis Ao. Dni

1755: Eiusq Successoris R.A.P: Vincenty Borowinski Praed Gnlis (This

work of art was executed due to efforts of Reverend Father Bazyli

Barski and his successor in the office of Dzikowiensis Prior Vincenty

Borowiński in 1755); 3. at the lower edge of the door – stippled minis-

cule: Hoc Ciborium comparavit Rev. P. Fra: Andreas Gregierski P.G.

Prior Dzik: AD 1767 (This ciborium was founded by Reverend Andrzej

Gregierski Dzik Prior in 1767).

Il. 6. Tabernakulum z kościoła Wniebowzięcia NMP w Tarnobrzegu

Fig. 6. Tabernacle from the Church of Assumtion

of the Holy Virgin Mary in Tarnobrzeg

Srebrna architektura, czyli o tabernakulach barokowych /Silver architecture, namely Baroque tabernacles 27

shape. The whole thing is crowned by the modiﬁ ed coat

of arms of Tarnowski Leliwa – a crescent moon and an

octagram with a foundation inscription

. The use of mir-

ror plates in the side spans intensiﬁ es the impression of

spaciousness and movement.

The same double-storey arrangement with side spans

was used in a tabernacle built in the years 1759–1764

situa ted in the Immaculate Conception of the Virgin

Mary and Saint Philip Neri Church of Oratorian Fa-

thers in Gostyń (Fig. 7). In 1759 the Oratorian Fathers

requested Wrocław goldsmith Tobiasz Młodszy Plack-

witz

to exe cute a tabernacle. The goldsmith signs in-

dicate that this work of art was completed in the studio

of the aforemen tioned master, while the ﬁ gural repre-

sentations were made by Augsburg goldsmith Johann

The proper coat of arms of Tarnowski Leliwa has a six-arm

star above a crescent moon. Most probably the presentation of an

eight-arm star was deliberate in order to emphasize its meaning. An

eight-arm star sym bolizes Mother of God as Queen of Heavens and

Morning Star. The pla cement of an eight-arm star in the coat of arms

may mean an act of offering the Tarnowski family to the care of

Mother of God. The heraldic composition also suggests a similarity

to the theme of the Apocalyptic woman standing on a crescent moon

and corresponds well with the Ba roque semantic ambiguity. The

appearing Marian contents seem to refer to the miraculous image of

Our Lady of Dzików from the main altar in the Tar nobrzeg church.

This image was originally kept in the castle chapel in Dzi ków

– Tarnowski’s family seat from where it was moved to the church

[62, pp. 14–17].

[64, p. 377]. Copper sheet, gilded, silver appliqué; silver was

forged, repoussé, chiselled, textured, engraved, cast; dimensions: height

355 cm, width 300 cm.

została bezpośrednio w srebrnej blasze. Dolną kondygna-

cję z repositorium pilastry dzielą na pięć osi o polach zd

bio nych ornamentem rokokowym. Repositorium zamy-

ka ją drzwiczki dekorowane kielichem z promienis

tą

hos -

tią, na której umieszczony jest chrystogram z krzyżykiem

i trzema gwoździami. Wyższą kondygnację zajmuje tron

wystawienia w kształcie baldachimowej wnęki ujętej spł

wami wolutowymi. Ściankę tylną tronu w całoś ci zajmuje

wytwornie odkuta plakieta przedstawiająca scenę zwias-

towania. Przęsła boczne wydzielają srebrne ramy wype

ł-

nione lustrzanymi taﬂ ami zdobionymi nakładaną srebrną

kratką rokokową. Ramy sprawiają wrażenie, że taberna-

kulum wpisuje się w formę kwadratu. Całość zwieńcza

zmodyﬁ kowany herb Tarnowskich Leliwa – pół księżyc

i ośmio ramienna gwiazda z inskrypcją fundacyjną

Zastosowanie lustrzanych taﬂ i w przęsłach bocznych

potęguje wrażenie przestrzenności i ruchu.

Analogiczny schemat dwukondygnacyjny z przęsłami

bocznymi zastosowano w powstałym w latach 1759–1764

tabernakulum z ﬁ lipińskiego kościoła pw. Niepokala-

nego Poczęcia Najświętszej Marii Panny i św. Filipa Neri

w Gostyniu (il. 7). Księża ﬁ lipini w 1759 r. zwrócili się

z prośbą o wykonanie tabernakulum do złotnika wrocław-

skiego Tobiasza Młodszego Plackwitza

. Znaki złotnicze

wskazują, że całość powstała w pracowni wspomniane go

mistrza, a przedstawienia ﬁ guralne wykonał złotnik augs-

burski Johann Hag(e)mair

. Na sprawienie tak kosztow-

nej fundacji przeznaczono część złotych i srebrnych pla-

kietek wotywnych, oﬁ arowanych w dużej obﬁ tości do

cudownego obrazu Matki Bożej Gostyńskiej. Kronika

miejscowa określa tabernakulum jako dzieło roboty Augs-

burskiej z miedzi pozłacanej przyozdobione misternymi

wyrobami ze złota i srebra [...] wykończone w Roku 1764

[64,

377]

. Zabytek gostyński zbliżony jest formą i ma -

Właściwy herb Tarnowskich Leliwa ma sześcioramienną gwiaz-

dę

nad półksięży

cem. Prawdopodobnie przedstawienie ośmio ramiennej

gwiazdy było celowym zabiegiem podkreślającym wymowę znacze nio-

wą. Gwiazda ośmioramienna symbolizuje Matkę Boską jako Królową

Niebios i Gwiazdę Poranną. Umieszczenie ośmio ramiennej gwiaz dy

w herbie może oznaczać oddanie się rodu Tar nowskich w opie kę

Matki

Bos

kiej. Kompozycja heraldyczna wykazuje także dużą

zbież ność

z tematem Niewiasty Apokaliptycznej stojącej na półksiężycu i dob rze

koresponduje z barokową wieloznacznością semantyczną. Pojawiające

się treści maryjne wydają się nawiązywać do cudownego obrazu Matki

Boskiej Dzikowskiej z głównego ołtarza tarnobrzeskiego kościoła.

Wizerunek początkowo przebywał w kaplicy zamkowej w Dzi kowie,

rodowej siedzibie Tarnowskich, a stąd trafił do kościoła [62, s. 14–17].

[64, s. 377]. Blacha miedziana, złocona, aplikacja srebrna; sre-

bro kute, trybowane, cyzelowane, fakturowane, rytowane, odlewane;

wymiary: wys. 355 cm, szer. 300 cm.

Sygnatury złotnicze rozmieszczone są w kilku miejscach: na

dwóch kłosach pszenicznych – znak warsztatowy z pełnym nazwiskiem

„PLACKWITZ” [15, s. 139]; na kłosach i na kartuszu powyżej drzwi-

czek – znak miejski Wrocławia z próbą srebra „13” [12, 159, nr 27]; na

postaci anioła w zwieńczeniu i na dwóch hermach anielskich – znak

warsztatowy J. Hag(e)meira oraz znak miejski Augsburga z literą „P”

stosowaną w latach 1761–1763 [58, s. 380, nr 2352; s. 26, nr 243].

Na srebrną realizację zużyto 247 grzywien i 10,5 łuta srebra o war-

tości 3962 talarów, a całkowita suma wydatków związanych ze srebrną

fundacją wyniosła 6182,5 talara. Szczegółowe wydatki wymienia kronika

miejscowa: miedź pozłacana ważyła 448 grzywien i kosz towała 1792

talary, miedź niepozłacana o wadze 69 grzywien kosztowała 138 talarów,

Il. 7. Tabernakulum z kościoła Niepokalanego Poczęcia NMP

i św. Filipa Neri w Gostyniu

Fig. 7. Tabernacle from the Church of the Immaculate Conception

of the Holy Virgin Mary and St Philip Neri in Gostyń

28 Henryk Brzozowski COr.

Il. 8. Tabernakulum z kościoła św. Jana Chrzciciela

i św. Bartłomieja Apostoła w Kazimierzu Dolnym

Fig. 8. Tabernacle from the Church of St John the Baptist

and St Bartholomeus the Apostle in Kazimierz Dolny

teriałem do tabernakulum z poznańskiej fary. Także i tutaj

drewniany stelaż obłożono złoconą blachą miedzianą

zdobioną aplikowanym srebrnym ornamentem. W rzucie

poziomym dominują linie faliste z wypuk łą częś cią środ-

kową. Partię centralną otaczają boczne skrzyd ła zwień-

czone pojedynczymi rokokowymi sterczynami z płoną-

cymi wazonami. Dolną kondygnację zajmuje reposito-

rium zamykane drzwiczkami zdobionymi kielichem na

obłokach wraz z pateną i puryﬁ katerzem. Powyżej kieli-

cha unosi się promienista hostia zdobiona chrys togramem

z trzema gwoździami i krzyżykiem. Kondyg na cję górną

tworzy expositorium w kształcie hemisferycznej wnęki,

ujętej zwężającymi się ku górze pilastrami zakończo-

nymi półplastycznymi hermami anielskimi. Pole środ-

kowe tronu zdobi tiara, krzyż, stuła, otwarta księga, dzban

i misa używana w rycie lawabo, czyli obmywania rąk

podczas celebracji Mszy Świętej. Boki wnęki prawie na

całej wysokości zajmują otwory wypełnione pierwotnie

kryształowymi lustrami oraz kłosami pszenicznymi

. Od

anielskich herm spływają odkute niezwykle realistycznie

srebrne wicie winnej latorośli z liśćmi i owocami, docho-

dzące do płonących wazonów. Całość zwieńcza postać

anioła z krzyżem umieszczonym na obłokach. Na podkreś-

lenie zasługują znakomicie opracowane elementy dekora-

cyjne. Szeroki wachlarz możliwości warszta towych uka-

za prace stolarskie i ślusarskie zapłacono razem 190 ta la rów, za dwa lustra

do tabernakulum zapłacono 57 talarów, szkło i skrzyn ki kosztowały 30 ta -

larów,

transport z Wrocławia do Gostynia wyniósł 13,5 talara

[64, s. 377].

W latach 60. XX w. usunięto powłokę lustrzaną, pozostawiając

przezroczyste szyby kryształowe i wstawiono wieczne lampki.

Ha g(e)mair

. This expensive foundation was made possi-

ble due to allocating some of the golden and silver votive

plaques which were given in large amounts as offerings for

the miraculous painting of Our Lady of Gostyń. Accord-

ing to the local chronicle, the tabernacle is a work of art

of the Augsburg style made of gilded copper adorned with

delicate gold and silver articles [...] completed in the Year

1764 [64, p. 377]

. As regards the Gostyń antique, its form

and materials are similar to the aforementioned tabernacle

from the Poznań church. In the case of this tabernacle, the

wooden support frame was covered with a gilded copper

metal sheet adorned with appliqué silver ornamentation.

In the horizontal projection, we can observe dominant cor-

rugated lines with the convex central part. The central part is

surrounded by side wings surmounted with single Rococo

pinnacles with burning vases. The lower storey constitutes

the repositorium closed by means of a door ornamented

with a chalice on the clouds along with a paten and a pu-

riﬁ cator. Above the chalice there is a radiant host adorned

with a Christogram with three nails and a cross. The upper

storey constitutes the expositorium in the shape of a hemi-

spherical niche surrounded by pilasters narrowing to the

top and closed by semi-spatial angel herms. The central

ﬁ eld of the throne is adorned with a tiara, a cross, a stole, an

open book, a jug and a bowl used in the rite of lavabo, i.e.

ritual washing of hands during the celebration of the Holy

Mass. The niche sides virtually all over their height contain

openings which originally were ﬁ lled with crystal mirrors

and ears of wheat

. Extremely realistically forged silver

twigs of grape vine with leaves and fruits ﬂ ow down from

the angel herms and reach as far as the burning vases. The

whole thing is crowned with an angel ﬁ gure with a cross situ-

ated on clouds. Brilliantly created decorative elements are

worth emphasizing. A wide range of workshop possibilities

was presented in the process of combining smooth surfaces

with the textured ones as well as concave surfaces with the

convex ones. As a result, a diversity of colours, corrugation

of the surface and rich chiaroscuro effects were achieved

by making the entire work extra ordinarily expressive.

A double-storey type with high side spans divided into

four axes was used in the tabernacle from John the Baptist

and Bartholomew the Apostle Parish Church in Kazi mierz

Goldsmithing signatures are placed in several spots: on the two

wheat sheaves – workshop sign with the full surname “PLACKWITZ”

[15, p. 139]; on the ears of corn and the cartouche – Wrocław city sign

with silver hallmark “13” [12, 159, No. 27]; on the angel figure on the

top and on two angel herms – workshop sign J. Hag(e)meir and

Augsburg city sign with letter “P” used in the years 1761–1763 [58,

p. 380, No. 2352; p. 26, No. 243].

For completing this silver realisation 247 grzywnas (49400 grams)

and 10.5 lots (5.25 ounces) of silver valued at 3962 thalers was used,

while

the to

tal sum of expenses in connection with the silver foundation

amounted to 6182.5 thalers. The detailed costs are mentioned in a local

chronicle: gilded copper weighed 448 grzywnas and cost 1792 tha lers,

un-gilded copper weighing 69 grzywnas cost 138 thalers, car pen ter and

locksmith works cost 190 thalers in total, two mirrors for the tabernacle

cost 57 thalers, glass and boxes – 30 thalers and finally the cost of trans-

port from Wrocław to Gostyń amounted to 13.5 thalers [64, p. 377].

In the 1960

the silver coating was removed, transparent glass

crystal panes were left and eternal oil lamps were added.

Srebrna architektura, czyli o tabernakulach barokowych /Silver architecture, namely Baroque tabernacles 29

Dolny (Fig. 8). Provenance of the author of this work of art

remains unknown; however, due to the proximity of Lub-

lin, we can suppose that its authors must have originated

from that city

. This work of Rococo goldsmithing art was

created when the main parish priest was Placyd Franciszek

Bocheński [6, comment to Fig. 15]. Fr. Bocheński perfor -

med the function of the parish priest in the years 1762–

1788

. This antique constitutes a rare exam ple because it

combines the function of a place for keeping and exposing

the Eucharist with the role of the reliquary displaying the

sacred particles. The same solution was also employed in

the tabernacle from the Nuns of the Visitation Church in

War saw. The side spans separated by six pilasters occupy

four reliquaries in the form of glazed, elongated openings

surrounded by Rococo ornamentation. Almost the entire

sur face is decorated with rocaille in the form of spread

appliqué. The lower storey houses the repositorium closed

by means of a door adorned with a cross with the ﬁ gure

of Christ against the background of Jerusalem. The scene

is surrounded by a fringe ﬁ lled with rocaille and Eucha-

ristic symbols – grape vine and ears of corn. The throne

of ex hibition has the shape of a niche whose back wall is

decora ted by the Eye of Divine Providence surrounded by

clouds and gilded beam rays. The top part of the throne

is closed by a high luminous well dominating over the

whole thing ornamented with applied rocaille. Light en-

ters through the opening along with rays which crown the

wholeness of the gilded glory along with the Holy Ghost

dove ﬁ gure among silver plated clouds. The e

mployment

of the luminous well effect is unusual and unco m mon when

compared with other works of art of this type.

Brass silvered sheet, gilded, appliqué, chiselled, textured;

dimensions: height 280 cm, width 250 cm.

http://www.kazimierz-fara.pl/index.php?option=com_content&t

ask=view&id=58&Itemid=38 [accessed: 21.04.2010].

zany został w zestawianiu powierzchni gładkich z faktu-

rowanymi oraz partii wklęsłych z wypukłymi. W rezul-

tacie osiągnięto zróżnicowanie kolorystyczne, falowa-

nie powierzchni i bogate efekty światłocieniowe, nadając

całości dzieła niezwykłą ekspresję.

Typ dwukondygnacyjny z wysokimi przęsłami bocz-

nymi podzielonymi na cztery osie zastosowano w taber-

na kulum z kościoła farnego pw. św. Jana Chrzcicie la

i św. Bart łomieja Apostoła w Kazimierzu Dolnym (il. 8).

ieznana pozostaje proweniencja warsztatowa zabytku,

lecz ze względu na bliskość Lublina to w tym mieś cie

można dopatrywać się jego wykonawców

. To

dzieło

o ko kowej sztuki złotniczej sprawiono za urzędowania

ks. Pla cyda Franciszka Bocheńskiego [6, komentarz do

il. 15]. Funkcję proboszcza ks. Bocheński sprawował

w latach 1762–1788

. Zabytek należy do realizacji rzadko

spotykanych, ponieważ połączono w nim funkcję sprzętu

do przechowywania i wystawiania Eucharystii z funkcją

relikwiarza eksponującego święte partykuły. Takie rozwią-

zanie ma jeszcze tabernakulum z kościoła sióstr wizytek

w Warszawie. Przęsła boczne wydzielone sześcioma pila

trami zajmują cztery relikwiarze w kształcie przeszklo-

nych, podłużnych otworów otoczonych orna mentem roko-

kowym. Rocaille w formie nakładanej aplikacji dekorują

niemal całą powierzchnię zabytku. W dolnej kondyg nacji

mieści się repositorium zamykane drzwiczkami zdobio-

nymi krzyżem z ﬁ gurką Chrystusa na tle panoramy Jerozo-

limy. Scenę otacza bordiura wypełniona rocaillem i symbo-

lami eucharystycznymi – winnymi gronami oraz kłosami

zboża. Tron wystawienia ma kształt wnęki o tylnej ściance

zdobionej okiem Boskiej Opatrzności otoczonym obło-

kami i złoconymi promieniami wiązkowymi. Od góry tro

zamyka wysoka, dominująca nad całością świetlana stud-

nia zdobiona nakładanym rocaillem. Przez otwór wlewa się

światło, a także promienie zwieńczającej całość złoconej

glorii z ﬁ gurką gołębicy Ducha Świętego pośród srebrz

nych obłoków. Zastosowanie efektu świet lanej studni jest

wyjątkowe i niespotykane w innych tego typu dziełach.

Skromniejsze, niesygnowane tabernakulum przecho-

wuje kościół paraﬁ alny pw. św. Stanisława Biskupa w Ry -

dzynie (il. 9)

Dzieło powstałe około

1777 r. nie ma usta-

lonej proweniencji warsztatowej

[26, s. 75, il. 345]. Można

tylko doszukiwać się związków z najbliższymi warsztatami

złotniczymi Leszna i Wschowy. Tabernakulum dwukondy-

gnacyjne z przęsłami bocznymi zbudowane jest na stelażu

drewnianym obłożonym mosiężną blachą srebrzoną, miejs-

cami trybowaną i zdobioną aplikowanym ornamentem

srebrnym. Złocenia pojawiają się tylko na tronie wystawie-

nia, w zwieńczeniu i na ornamencie drzwiczek

. Nad tro-

nem wznosi się kula ziems ka z okiem Boskiej Opatrznoś ci,

wykonanym z barwnej emalii na tle promieni. Krótkie

Blacha mosiężna srebrzona, złocona, trybowana, cyzelowana,

fakturowana; wymiary: wys. 280 cm, szer. 250 cm.

http://www.kazimierz-fara.pl/index.php?option=com_content&t

ask=view&id=58&Itemid=38 [data dostępu: 21.04.2010].

Blacha mosiężna srebrzona i złocona, aplikacja srebrna; srebro

trybowane, cyzelowane, fakturowane, rytowane, emaliowane; wymiary:

wys. 400 cm, szer. 325 cm.

Drzwiczki pochodzą z 1936 r. [50, s. 37, przyp. 21].

Il. 9. Tabernakulum z kościoła św. Stanisława Biskupa w Rydzynie

Fig. 9. Tabernacle from the Church of St Stanislaw the Bishop in Rydzyna

30 Henryk Brzozowski COr.

Saint Stanisław the Bishop Parish Church in Rydzyna

houses a more modest and unsigned tabernacle (Fig. 9)

The work was executed in about 1777 and has no deﬁ nite

technique provenance [26, p. 75, Fig. 345]. We can only

look for connections with the nearest goldsmithing work-

shops of Leszno and Wschowa. The double-storey taber-

nacle with side spans was built on a wooden support frame

coated with a silver plated brass metal sheet with repoussé

in some places and decorated with appliqué silver orna-

ment. The gilding appears only on the throne of exposi-

tion, in the top part and on the door ornament

. Above the

throne there is a globe with the Eye of Divine Providence

made of colourful enamel against the background of rays.

Short side spans separated by volute ﬂ ows are decorated

by repoussé schematically made Rococo check pattern

adorned with rosettes. Two angel ﬁ gu res made of poly-

chrome wood kneel on the surmounting cornice. The orna-

mentation was spread very sparingly, which is exempliﬁ ed

by openings in the metal sheet and losses of the silver ap-

pliqué. The workshop and technical level suggests that the

tabernacle was made in a rather provincial environment.

The tabernacle from the Saint Adalbert and the Holy

Virgin Mary Cistercian Church in Jędrzejów is charac-

terised by double-storey dense architecture kept in great

order (Fig. 10). The Jędrzejów antique aroused interest

among pre-war researchers

. Goldsmithing signs suggest

that this work of art was created in the years 1787–1789 by

Augsburg master Caspar Xaver Stippeldey

. The wooden

construction coated with a gilded copper metal sheet is

adorned with a modestly spread silver appliqué. Side spans

and the central axis are surmounted by broken entablature

which runs at the same height

. The tabernacle made dur-

ing a period of the increased interest in antiqui ty is a good

example of coexistence of Rococo forms with classicist

forms in one work of art. Late Baroque architecture is

adorned with ancient motives such as laurel wreaths, bows

with laurel garlands, small rosettes as well as Rococo orna-

ments placed on the door. Four high columns form a domi-

nating expositorium decorated with a shell in the intrados.

The plinth contains a repositorium closed by means of

a door adorned with a chalice with the Host and surround-

ed by a Rococo frame. Double angel heads were placed

on the cornice. The whole of the taber nacle is crowned

with a pelican feeding its nestlings – a symbol of Christ

Brass silvered and gilded sheet, silver appliqué; silver was

repoussé, chiselled, textured, engraved, enamelled; dimensions: height

400 cm, width 325 cm.

The door originates from 1936 [50, p. 37, footnote 21].

Information about the tabernacle was announced in a short

report by A. Bochnak [1, pp. 49–51]. The tabernacle is mentioned in Art

Monuments Catalogue in Poland [22, pp. 10–11].

There is a workshop sign visible in some places “CXS” and an

Augsburg city sign with letter “D” [58, III, p. 27, No. 273, 274; p. 410,

No. 2505].

Copper metal sheet, gilded, silver appliqué; silver forged,

repoussé, chiselled, textured, engraved, cast; dimensions: height

250 cm, width 185 cm.

Figures of two nestlings, which are disconnected with the peli-

can at present, are shown in a photograph in the publication by

A. Bochnak [1, p. 50, Fig. 20].

przęs ła boczne wydzielone spływami wolutowymi deko-

uje trybowana i schematycznie wykonana kratka roko-

kowa zdobiona rozetkami. Dwie postacie anielskie z poli-

chromowanego drewna klęczą na zwieńczającym gzymsie.

Nawet biorąc pod uwagę ubytki srebrnej aplikacji, o czym

świadczą otwory w blasze, dekorację rozłożono oszczędnie.

Poziom warsztatowo-techniczny pozwala sądzić, że taber-

nakulum powstało raczej w środowisku prowincjonalnym.

Zwartą architekturą dwukondygnacyjną utrzymaną

w wielkim porządku wyróżnia się tabernakulum z cysters-

kiego kościoła pw. św. Wojciecha i Najświętszej Marii

anny w Jędrzejowie

(il. 10). Zabytkiem jędrzejowskim

zainteresowali się już badacze przedwojenni

. Znaki

złot-

nicze wskazują, że

dzieło to wykonał w latach

1787–1789

mistrz augsburski Caspar Xaver Stippeldey

. Konstruk-

cję drewnianą, obłożoną złoconą blachą miedzianą zdobi

umiarkowanie rozłożona srebrna aplikacja. Przęsła boczne

i oś centralną zwieńcza wyłamane belkowanie bieg ną ce

na równej wysokości

. Tabernakulum sprawione w okre-

sie wzmożonego zainteresowania antykiem jest dob rym

przyk ładem współistnienia w jednym dziele form

rokoko-

W krótkim komunikacie tabernakulum przedstawił A. Bochnak

[1, s. 49–51]. Tabernakulum uwzględnia Katalog zabytków sztuki w Pols-

ce [22, s. 10–11].

W kilku miejscach wybity znak warsztatowy „CXS” oraz znak

miejski Augsburga z literą „D” [58, III, s. 27, nr 273, 274; s. 410, nr 2505].

Blacha miedziana, złocona, aplikowana srebrem; srebro kute,

trybowane, cyzelowane, fakturowane, rytowane, odlewane; wymiary:

wys. 250 cm, szer. 185 cm.

Il. 10. Tabernakulum z kościoła św. Wojciecha

i Najświętszej Marii Panny w Jędrzejowie

Fig. 10.

Tabernacle from the Church of St Adalbert

and the Holy Virgin Mary in

Jędrzejów

Srebrna architektura, czyli o tabernakulach barokowych /Silver architecture, namely Baroque tabernacles 31

There is one more tabernacle worth mentioning

which is known only from written historical accounts

– it comes from the Visitation of the Holy Virgin Mary

Church in Bardo Śląskie. A large part of it was founded by

Countess Klara Konstancja Orlik

. The Cistercian abbot

in Henryków Gerhard Woywoda who managed the Bardo

Church ordered this work in 1715 by appointing a fa-

mous Wrocław goldsmith Tobiasz Starszy Plackwitz. The

abbot was a generous patron of arts and contributed

greatly to the enrichment of churches he administered.

Indeed, in 1717 the tabernacle was ready and it was al-

ready placed in the church, however, the abbot did not

have enough money to pay for it and the case went to court

– in the end even the imperial court intervened in this

case. Due to the insolvency of the abbot, the gold-

smith took his product, sold the silver deducting his

fee and as a result one of the most interesting realisa-

tions is known only vaguely from written accounts. It is

impossible to say what the tabernacle looked like exac tly.

According to Tadeusz Chrza nowski, the tabernacle from

Bardo Śląskie might have been a prototype for the Ora-

torian tabernacle [5, p. 71]. Taking into consideration

similar realisations from other pilgrimage churches, we

can only presume that the Bardo work referred to the

solution used in the Wam bierzyce church. In the church in

Bardo Śląskie there is also a cult ﬁ gure of the Mother of

God and probably in this case the function of keeping the

Eucharist was combined with the function of the throne

for the adored image.

[3, pp. 24–25], [5, p. 71]. P. Oszczanowski believes that the

order of Abbot Woywoda referred to a throne performing the function of

a frame for a miraculous figure of the Mother of God; he also included

in his publication a copperplate probably presenting this unpreserved

work of art [44, p. 63, Fig. 42].

wych z klasycystycznymi. Późnobarokową architekturę

dekorują motywy antyczne, takie jak wieńce laurowe, ko -

kar dy z girlandami wawrzynowymi, rozetki, a także orna-

menty rokokowe umieszczone na drzwiczkach. Wysokie

cztery kolumny wydzielają dominujące expositorium deko-

rowane muszlą w podniebieniu. Cokół mieści reposi torium

zamykane drzwiczkami zdobionymi kielichem z hostią

otoczone rokokową ramką. Zdwojone aniels kie główki

umieszczono na gzymsie. Całość tabernakulum zwieńcza

pelikan karmiący swoje pisklęta – symbol Chrys tusa

Należy wspomnieć o jeszcze jednym tabernaku lum,

znanym tylko z przekazów pisanych, pochodzącym z koś-

cioła pw. Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny w Bar-

dzie Śląskim. W znacznej części ufundowała je hrabina

Klara Konstancja Orlik

. Opat cystersów w Henry ko wie

Gerhard Woywoda, który zarządzał kościołem bardz kim,

zamówił dzieło w 1715 r. u znanego złotnika wrocław-

skie go Tobiasza Starszego Plack witza. Zle ce nio dawca był

hojnym mecenasem sztuki i sporo zrobił dla administro-

wanych przez siebie kościołów. Istotnie, tabernakulum

w 1717 r. było już gotowe i ustawione w kościele, ale opa-

towi zabrakło pieniędzy na jego zapłacenie i sprawa traﬁ ła

do sądu, a nawet oparła się o dwór cesarski. Wobec nie-

wypłacalności zleceniodawcy złotnik swój wyrób za brał,

srebro sprzedał, odliczając swoje honorarium, a jedna

z najciekawszych realizacji jest znana tylko ogólnikowo

z przekazów pisanych. O wyglądzie tabernakulum nic

pewnego nie można powiedzieć. Tadeusz Chrzanowski

przypuszcza, że dzieło bardzkie mogło być pierwowzo-

rem dla tabernakulum ﬁ lipińskiego [5, s. 71]. Biorąc pod

uwagę podobne realizacje z innych kościołów pielgrzym-

kowych, można tylko domniemywać, że dzieło bardz-

kie nawiązywało do rozwiązania z kościoła wambierzyc-

kiego. W świątyni bardzkiej znajduje się również kul-

towa ﬁ gurka Matki Bożej i prawdopodobnie także tutaj

połączono funkcję przechowywania Eucharystii z funkcją

tronu dla czczonego wizerunku.

Odrębną grupę stanowią wspomniane tabernaku la

drew niane i jedno kamienne z nakładanymi srebrny mi pla-

kietami i ornamentem. Najwcześniejszą tego typu reali-

zację przechowuje kościół sióstr wizytek pw. św. Józefa

Oblubieńca Niepokalanej Bogurodzicy Marii w Warsza-

wie (il. 11). Dzieło, najprawdopodobniej sprawione dla

kaplicy zamkowej w Warszawie, darowała wizytkom

około 1654 r. Maria Ludwika Gonzaga [35, s. 57–58, tam

podana literatura]. Nie jest wykluczone, że tabernakulum,

zanim znalazło miejsce w ołtarzu głównym powstałym

w XVIII w., pełniło funkcję ołtarza w kaplicy zamkowej,

a później nastawy ołtarzowej w dawnym kościele sióstr

wizytek

. Srebrna apli kacja powstała w pierwszej tercji

Figurki dwóch piskląt, obecnie odłączone od pelikana, ukazuje

fotografia zamieszczona w publikacji A. Bochnaka [1, s. 50, il. 20].

[3, s. 24–25], [5, s. 71]. P. Oszczanowski uważa, że zamówienie

opata Woywody dotyczyło tronu pełniącego funkcję oprawy dla cudow-

nej figurki Matki Boskiej, publikuje także miedzioryt prawdopodobnie

przedstawiający niezachowane dzieło [44, s. 63, il. 42].

M. Gradowski wysuwa przypuszczenie, że obiekt reprezentuje

rodzaj kameralnego ołtarza przeznaczonego do kaplicy pałacowej [11,

s. 90]. M. Karpowicz przyjmuje wersję, że tabernakulum mogło pełnić

Il. 11. Tabernakulum z kościoła św. Józefa

Oblubieńca Niepokalanej Bogurodzicy Marii w Warszawie

Fig. 11.

Tabernacle from the Church of St Joseph the Betrothed

of the Immaculate Mary Mother of God in Warsaw

32 Henryk Brzozowski COr.

A separate group constitute tabernacles made of wood

and one made of stone with silver plaques and ornamen-

tation. The earliest realisation of this type is kept in the

Church of St Joseph the Betrothed of the Immaculate

Mother of God, the Nuns of the Visitation church in War-

saw (Fig. 11). The work, most probably prepared for the

castle chapel in Warsaw, was offered to the Nuns of the

Visitation by Maria Ludwika Gonzaga in about 1654 [35,

pp. 57–58, literature there]. It is possible that this taber-

nacle, before it found its place in the main altar built in

the 18

century, performed the function of an altar in the

castle chapel and later served as an altarpiece in the old

Nuns of the Visitation church

. The silver appliqué was

created in the ﬁ rst quarter of the 17

century, but it is very

difﬁ cult to determine the exact time and place of making

the ﬁ rst wooden construction

. Małgorzata Łukowska as-

sumes that the present double-storey form is a result of

changes that were introduced in the mid-19

century [35,

pp. 58–59]. The structure consists of oak wood coated

with ebony ornamented with silver appliqués which are

mostly unsigned. The goldsmithing signs visible on the

seven plaques indicate that its authors were Mateusz

Wallbaum from Augsburg who was active in the years

1590–1632 and Herman Potthof from Münster acting in

the years 1607–1635

. The tabernacle is situated on the

plinth with glazed containers for relics, which are separa-

ted by encrusted allegoric representations and personiﬁ ca-

tions. The antique’s form refers to the facade of a dome

church with its double-storey architecture and three spans

with the central span slightly protruding. The particular

spans and ﬂ oors are divided by cornices and columns,

whereas the separated areas are covered by plaques,

volute-plant ornaments with masks and angels as well

as inlays. The central span with the repositorium and the

exposition throne is crowned by a cupola with a lantern

and an eagle on its top. The repositorium is closed

a door adorned with a plaque depicting the scene of “Depo-

sition from the Cross” on its front, while on the inside

there is the 19

-century metal sheet presenting a Rococo

chalice with a paten

. Side walls of the repositorium are

ﬁ lled with unsigned plaques with busts of Christ in Sal-

vator Mundi type and Mother of God in Orant type as

well as medallions showing two Church Fathers – Saint

M. Gradowski makes an assumption that the object represents

a type of a chamber altar for the palace chapel [11, p. 90]. M. Karpowicz

accepted the version that the tabernacle might have carried out the func-

tion of an altarpiece [19, p. 98]. A publication from 2006 defined the

discussed antique as an altarpiece containing a tabernacle and a mon-

strance throne [14, pp. 826–829, Cat. No. 633/11a-11u].

Silver was partly gilded, cast, forged, repoussé, chiselled, tex-

tured, engraved; dimensions: height 260 cm, width with pedestal 264 cm.

Signs with the name of Mateusz Wallbaum and Augsburg city

signs are on the following four plaques: “Circumcision”, “Nativity” and

two very similar plaques with the scene of “The Last Supper” [58,

p. 111, No. 1060]; signs of Herman Potthof and city of Münster are situ-

ated on the following three plaques: “Deposition from the Cross”,

“Taunting”, “Christ before Caiaphas” [53, pp. 335–336].

On the sheet we can see a trademark – anchor – of Filip Karol Malcz,

a goldsmith who was active in the years 1827–1867 and the name of the

place where the work was completed – “In Warsaw” [34, p. 94, 99, No. 39].

XVII w., natomiast ustalenie dokładnego czasu i miejs-

ca wykonania drewnianej konstrukcji nadal sprawia pro-

blem

. Małgorzata Łukowska przyjmuje, że obecna for-

ma dwukondygnacyjna jest wynikiem zmian dokonanych

w połowie XIX w. [35, s. 58–59]. Konstrukcja składa się

z drewna dębowego obłożonego hebanową okładziną

dekorowaną srebrnymi, w większości niesygnowanymi

aplikacjami. Znaki złotnicze widoczne na siedmiu plakie-

tach wskazują, że wykonawcami byli Mateusz Wallbaum

z Augsburga czynny w latach 1590–1632 i Herman Pott-

hof z Münster działający w latach 1607–1635

. Taberna-

kulum wznosi się na cokole z przeszklonymi pojemnikami

na relikwie, rozdzielonymi inkrustowanymi przedstawie-

niami alegorycznymi i personiﬁ kacjami. Zabytek formą

nawiązujący do fasady świątyni kopułowej ma architek-

turę dwukondygnacyjną, trójprzęsłową ze środkowym

przęsłem lekko wysuniętym do przodu. Przęsła i kondyg-

nacje rozgraniczają gzymsy i kolumny, a wydzielone

powierzchnie pokrywają plakiety, ornamenty wolutowo-

-roślinne z maskami i aniołami oraz inkrustacje. Centralne

przęsło z repositorium oraz tronem wystawienia zwień-

cza kopuła z latarnią i orłem na jej szczycie. Reposi -

torium zamykają drzwiczki zdobione od przodu pla-

kietą ze sceną „Zdjęcie z krzyża”, a od strony wewnętrz-

nej blachą z XIX w. przedstawiającą rokokowy kielich

z pateną

. Ścianki boczne repositorium wypełniają nie-

znakowane plakiety z popiersiami Chrystusa w typie

Salvator Mundi i Matki Bożej w typie Orantki oraz

medaliony ukazujące dwóch Ojców Kościoła – św. Hie-

ronima oraz św. Grzegorza Wielkiego. Pozostali dwaj

Ojcowie – św. Augustyn i św. Ambroży umieszczeni są

w naczółkach zwieńczających przęsła boczne. Gzyms

oddzielający repositorium od tronu wystawienia deko-

rują wazony kwietne oraz dwie plakiety ukazujące sceny

„Naigry wania” i „Chrys tusa przed Kajfaszem”. Boczne

ścianki tronu wypełniają wykonane w technice inkrusta-

cji, podpisane personiﬁ kacje czterech cnót: Roztropnoś-

ci (Prudentia), Cierpliwości (Patientia), Wiary (Fides),

Wstrzemięźliwości (Temperantia). Naczółek zamykający

tron dekoruje chrystogram z trzema gwoździami i krzy-

żykiem w otoku laurowym otoczony dwoma aniołami.

Dolną kondygnację przęseł bocznych wypełniają pla-

kiety ze scenami „Obrzezania” i „Narodzenia w Betle-

jem” otoczone płycinami z aplikacjami dwunastu apos-

funkcję nastawy ołtarzowej [19, s. 98]. Publikacja z 2006 r. określa oma-

wiany zabytek jako nastawę ołtarzową mieszczącą tabernakulum i tron

dla monstrancji [14, s. 826–829, nr kat. 633/11a-11u].

Srebro częściowo złocone, odlewane, kute, trybowane, cyzelo-

wane, fakturowane, rytowane; wymiary: wys. 260 cm, szer. z pos tu-

mentem 264 cm.

Znaki imienne Mateusza Wallbauma i miejskie Augsburga

wybite są na czterech plakietach: „Obrzezanie”, „Narodzenie” oraz

dwóch bardzo podobnych plakietach ze sceną „Ostatnia Wieczerza” [58,

s. 111, nr 1060]; znaki Hermana Potthofa i miasta Münster umieszczone

są na trzech plakietach: „Zdjęcie z krzyża”, „Naigrywanie”, „Chrystus

przed Kajfaszem” [53, s. 335–336].

Na blasze umieszczony jest znak firmowy – kotwica – Filipa

Karola Malcza (złotnik czynny w latach 1827–1867) oraz miejsce

wykonania – „W Warszawie” [34, s. 94, 99, nr 39].

Srebrna architektura, czyli o tabernakulach barokowych /Silver architecture, namely Baroque tabernacles 33

Jerome and Saint Gregory the Great. The other two Fa-

thers – Saint Augustine and Saint Ambrose are placed in

the pediments surmounting the side spans. The cornice

separating the repositorium from the exposition throne

is adorned with ﬂ ower vases and two plaques depicting

the scenes of “Taunting” and “Christ before Caiaphas”.

The side walls of the throne are cove red with inlaid signed

personiﬁ cations of four virtues: Prudence (Prudentia), Pa-

tience (Patientia), Faith (Fides), Temperance (Temperan-

tia). The pediment surmounting the throne is ornamented

with a Christogram with three nails and a cross in a lau-

rel rim and surrounded by two adoring angel ﬁ gures. The

lower storey of the side spans is covered with plaques pre-

senting the scenes “Circumcision” and “Nativity of Jesus

in Bethlehem” surrounded by panels with appliqués of the

Twelve Apostles

. The cornice which separates the ﬂ oors

is adorned with unsigned plaques “The Adoration of the

Shepherds” and “The Adoration of the Magi” as well

two elongated plaques with double scenes – “Christ preach-

ing in the Temple and working as a carpenter” and “The

Flight into Egypt and rest on the way”. The upper storey

is covered with very similar but not identical plaques with

the theme of “The Last Supper”. The storey is surmounted

by ear-like extensions of the upper frame corners adorned

with obviously trimmed appliqués showing single angel

ﬁ gures holding laurel wreaths and palms. The side spans

are crowned with six ebony elements which were called

“paxes” by Michał Gradowski, adorned with three silver

appliqués on each of the axes. The central paxes, which are

much bigger than the other two on the sides, are ornament-

ed with ﬁ ve metal appliqués. The left span is crowned with

a pax with a central plaque depicting the theme of “Ecce

Homo” and surrounded by personiﬁ cations of “Hope”

and “Faith” as well as “Cruciﬁ xion Group” and a medal-

lion presenting Jesus the Baby with Saint John the Baptist

and a lamb. Smaller paxes placed on the sides are adorned

with tondos showing the repentant Saint Maria Magdalene

and the Mother of God bust. The right span central pax is

covered with a plaque presenting the Mother of God in an

iconographic Pieta type against the background of Jerusa-

lem. The plaque is surrounded by ﬁ gures from the scene of

“Annunciation” (Archangel Gabriel and Mary), a medal-

lion with “IHS” monogram and a medallion with the theme

of “Resurrected Christ coming out of the grave”. The side

paxes are adorned with tondos showing repentant Saint Jer-

ome or Saint Paul the Hermit and the bust of Christ. What

should be emphasised is the extraordinary craftsmanship of

silver appliqués, intarsia as well as woodworking elements.

An outstanding work of goldsmithery as well as wood-

carving art is the tabernacle from the Holy mansio nary

chapel, which is now called the Blessed Sacrament Cha-

pel in the Nativity of the Virgin Mary Cathedral in Sando-

mierz (Fig. 12)

. The tabernacle is not uniform and it

Representations of the Apostles are unsigned and silver is miss-

ing in many places; six of them lack identifying signatures.

Silver was cast, forged, repoussé, engraved, chiselled, textured;

total dimensions: height 300 cm, width 50 cm, size of repositorium:

height 100 cm, width of the base 54 cm.

tołów

. Gzyms rozdzielający kondygnacje zdobią nie-

sygnowane plakiety „Pokłon Pasterzy” i „Pokłon Trzech

Króli” oraz dwie wydłużone plakiety z podwójnymi sce-

nami – „Chrys tus nauczający w świą tyni i pracujący jako

cieśla” oraz „Ucieczka do Egiptu i odpoczynek w dro-

dze”. Górną kondygnację wypełniają bardzo zbliżone,

ale nie identyczne plakiety z tematem „Ostatnia Wiecze-

rza”. Kondygnację ujmują uszaki zdobione najwyraź-

niej przyciętymi aplikacjami z pojedynczymi postaciami

anielskimi trzymającymi wieńce laurowe i palmy. Przęsła

boczne zwieńcza sześć hebanowych elementów, nazwa-

nych przez Michała Gradowskiego „pacyﬁ kałami”, zdo-

bionych srebrnymi aplikacjami, ustawionych po trzy na

każdej osi. Pacyﬁ kały środkowe, znacznie większe od

otaczających je dwóch bocznych, zdobi pięć metalowych

aplikacji. Przęs ło lewe zwieńcza pacyﬁ kał z plakietą środ-

kową ukazującą temat „Ecce Homo”, otoczoną personi-

ﬁ kacjami „Nadziei” i „Wiary” oraz „Grupą Ukrzyżowa-

nia” i medalionem przedstawiającym Dzieciątko Jezus

ze św. Janem Chrzcicielem i barankiem. Mniejsze pacy-

ﬁ kały ustawione po bokach zdobią tonda z wyobrażeniem

pokutującej św. Marii Magdaleny oraz popiersia Matki

Bożej. Pacyﬁ kał

środkowy z prawego przęsła wypełnia

plakieta z przedstawieniem Matki Bożej w typie ikono-

graﬁ cznym Pieta na tle panoramy Jerozolimy. Plakietę

otaczają postacie ze sceny „Zwiastowania” (archanioł

Gabriel i Maria), medalion z monogramem „IHS” oraz

medalion z tematem „Chrystus Zmartwychwstały wycho-

dzący z grobu”. Boczne pacyﬁ

kały zdobią tonda ukazu-

jące pokutującego św. Hieronima albo św. Pawła Pustel-

nika i popiersie Chrystusa. Należ

podkreślić niezwykły

kunszt wykonania zarówno srebrnych aplikacji, intarsji,

jak i elementów stolarskich.

Wybitnym dziełem zarówno sztuki złotniczej, jak i sny-

cerskiej jest tabernakulum z kaplicy mansjonarzy, obecnie

nazwanej kaplicą Najświętszego Sakramentu w katedrze

pw. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Sandomie-

rzu (il. 12)

. Tabernakulum nie jest jednorodne i pocho-

dzi z dwóch okresów

. Snycerkę wykonaną z czarnego

drewna przyozdobił srebrną dekoracją złotnik krakowski

Karol Kulicki czynny w latach 1684–1709, uczeń wybit-

nego mis trza Jana Ceyplera [33, s. 177, nr 789]. Konstruk-

cja snycerska jest jakby dekoracyjną oprawą dla srebrnego

repositorium fundowanego w latach 1633–1646 przez pre-

pozyta sandomierskiego i zarazem kanonika krakowskie-

go Albrechta Lipnickiego [14, s. 664, nr kat. 499/18]. Do-

tychczas nieznany pozostaje autor tego niezwykłego dzie-

ła, ale mistrzostwo opracowania każe szukać wykonaw cy

w wybitnym ośrodku złotniczym, jakim niewątpliwie był

Kraków. Repo si torium ma formę rotundy wzniesionej na

cokole z cylin dryczną częś cią środkową dzieloną pilastra-

mi dekorowanymi ornamentem kandelabrowym i nakłada-

Przedstawienia apostołów niesygnowane, wykazują sporo ubyt-

ków srebra, na sześciu z nich brakuje identyfikacyjnych podpisów.

Srebro odlewane, kute, trybowane, rytowane, cyzelowane, fak-

turowane; wymiary całości: wys. 300 cm, szer. 50 cm, wymiary reposi-

torium: wys. 100 cm, szer. podstawy 54 cm.

[23, s. 59, il. 166, 176, 385–386]. O tabernakulum pisze także

J. Samek [54, s. 36], [55, s. 218–219, il. 132], [56, s. 143, il. 155].

34 Henryk Brzozowski COr.

originates from two periods

. The black woodcarving

was adorned with silver decoration by Cracow goldsmith

Karol Kulicki who worked in the years 1684–1709 and

was an apprentice of a remarkable master Jan Ceypler

[33, p. 177, No. 789]. The woodcarving construction con-

stitutes a de corative framework for a silver repositorium

founded in the years 1633–1646 by Sandomierz the pro-

vost and at the same time Cracow canon Albrecht Lipnicki

[14, p. 664, Cat. No. 499/18]. The author of this unusual

work still remains unknown until today, but the mastery

of the reali zation suggests that the author must have come

from a dis tinguished goldsmithing centre such as, e.g. Cra-

cow. The repositorium has the form of a rotunda erected

on a plinth with a cylindrical central part divided by pilas-

ters adorned with candelabra ornaments and applied angel

herms. The plinth and the frieze are decorated by angel

heads and openwork volute-ﬂ ower brooches. On the front

ﬁ eld just below the door there is a shell cartouche with

the founder’s coat of arms Hołobok and initials AL/P-S/

/C-C/S-R [Albrecht Lipnicki Praepositus Sandomiriensis

Canonicus Cracovien sis Secretarius Regi]. The separa-

ted cylinder ﬁ elds are covered by plaques showing four

Church Fathers (Saint Ambrose, Saint Augustine, Saint

Gregory the Great and Saint Jerome), two bishops (Saint

Adalbert and Saint Stanislaw) and a Cruciﬁ xion Group

placed on the door. The whole thing is topped with a small

dome deco rated with the appliqué shell and candelabra

ornament surmounted by a pelican ﬁ gure. The wooden

structure of the tabernacle is divided by cornices and col-

umns with silver Corinthian capitals into three spans. The

surfaces of entablature, plinths, pedestals and surmounts

are decorated with a silver appliqué consisting of acanthus

leaves, sashes and fruit garlands. The central span, which

is much higher than the others and which houses the repo-

sitorium, is ornamented with a plaque with the scene of

“The Last Supper” in its upper part. The side spans sur-

rounded by volutes are covered with two rectangular

plaques showing the scenes of “Offering of Melchizedek”

and “Offering of Abraham”. On the cornice which sur-

mounts the side spans there are rectangular panels with

octagonal mirrors surrounded by silver vases with ﬂ o-

wers. Vases are also situated on the segmental pediment

that closes the side panels and the central span. The silver

repositorium is the earliest example among the discussed

antiques and the mastery of its whole realization proves

that the Sandomierz tabernacle is one of the most remark-

able works of goldsmithing art.

The tabernacle in Saint Andrew the Apostle of the

Poor Clares Church in Cracow was founded in the years

1693–1706 by Abbess Anna Tyrawska

. The provenance

of this work of art is an open question; however, we can

suppose that it was executed in the Cracow environment

[23, p. 59, Fig. 166, 176, 385–386]. The tabernacle was also

described by J. Samek [54, p. 36], [55, pp. 218–219, Fig. 132], [56,

p. 143, Fig. 155].

[20, p. 60, Fig. 178, 893]. The tabernacle is also mentioned by

J. Samek [54, p. 36], [55, p. 220], [56, p. 143, Fig. 156].

nymi hermami anielskimi. Cokół oraz fryz zdobią anielskie

główki oraz ażurowe brosze wolutowo-kwietne. Na przed-

nim polu, tuż pod drzwiczkami umieszczony jest kartusz

małżowinowy z herbem fundatora Hołobok oraz inicjałami

AL/P-S/C-C/S-R [Albrecht Lipnicki Praepositus Sando-

miriensis Canonicus Cracoviensis Secretarius Regi]. Wy-

dzielone pola cylindra wypełniają plakiety przedstawiają-

ce czterech Ojców Kościoła (św. Ambrożego, św. Augus-

tyna, św. Grzegorza Wielkiego i św. Hieronima), dwóch

biskupów (św. Wojciecha i św. Stanisława) oraz grupę

Ukrzyżowania umieszczoną na drzwiczkach. Całość na-

krywa kopułka dekorowana aplikowanym ornamentem

małżowinowo-kandelabrowym, zwieńczona ﬁ gur ką peli-

kana. Drewnianą konstrukcję tabernakulum rozgraniczają

gzymsy i dzielą kolumny ze srebrnymi głowicami korync-

kimi na trzy przęsła. Powierzchnie belkowania, cokołów,

postumentów i zwieńcze

ń zdobi srebrna aplikacja złożo-

na z akantu, wstęg i girland owocowych. Przęsło środko-

we znacznie wyższe od pozostałych, w którym umiesz-

czone jest repositorium, zdobi w jego górnej części pla-

kieta ze sceną „Ostatnia Wieczerza”. Boczne przęsła ujęte

wolutami wypełniają dwie prostokątne plakiety przedsta-

wiające sceny – „Oﬁ ara Melchizedeka” i „Oﬁ ara Abraha-

ma”. Na gzymsie zwieńczającym przęsła boczne umiesz-

czone są prostokątne płyciny wypełnione ośmiobocznymi

lustrami, otoczone srebrnymi wazonami z kwiatami. Wa-

zony ustawione są także na naczółku segmentowym za-

mykającym płyciny boczne i przęsło środkowe. Srebrne

repositorium jest najwcześniejszym spośród omawianych

zabytków, a kunszt wykonania całości dzieła pozwala za-

liczyć tabernakulum sandomierskie do najznakomitszych

realizacji tego typu.

Il. 12. Tabernakulum z katedry Narodzenia NMP w Sandomierzu

Fig. 12.

Tabernacle from the Cathedral of the Birth of the Holy Virgin

Mary in

Sandomierz

Srebrna architektura, czyli o tabernakulach barokowych /Silver architecture, namely Baroque tabernacles 35

(Fig. 13)

. The tabernacle was built as an architectural

one-storey and three-span structure, divided by plinths,

cornices and columns. A black wood construction is

adorned with a silver ornament. Plinths, cornices, capitals,

column bases, doors, shells in niches and cupola ﬁ elds are

covered with a silver appliqué. Apart from the wooden

architectural construction, ﬁ gures of two nuns and two

angels as well as puttos on the cornice are also made of

wood. The central span in the shape of a rotunda covered

with a dome is divided by columns into three rectangular

ﬁ elds. The central ﬁ eld is occupied by a door ornamented

with a silver plaque decorated with an openwork twig of

a grape vine which surrounds the scene of the “Cruci ﬁ xion”

with Saint Mary Magdalene. On the left hand side, we

can see a stone construction with an entrance opening – it

must be a fragment of the Lord’s Grave, while under the

cross there is a skull, tibias and a snake. The side ﬁ elds are

ﬁ lled with angel ﬁ gures wearing long robes, which are sit-

uated in semicircular niches. Similar niches with ﬁ gures

of two nuns adorn the side spans which are surmounted

by segmental pediments with ﬁ gures of two puttos. The

dome is crowned with a vase made of silver plated wood.

Due to the splendidly forged ornament and technical pro-

ﬁ ciency, this work of art can also be included in the group

of prominent achievements of goldsmithing art.

The next object, characterized by an elaborate perfor-

mance and extraordinary spatial arrangement, comes from

the Visitation of the Holy Virgin Mary Jesuit Church in

Święta Lipka. Its construction also constitutes black wood

elaborated by Krzysztof Peucker from Reszel, enriched

in the years 1720–1721 by silver ornamental and ﬁ gu-

ral decoration made in the studio of goldsmith Samuel

Silver was cast, forged, repoussé, engraved, chiselled, textured;

dimensions: height 190 cm, width 170 cm.

Tabernakulum z kościoła sióstr klarysek pw. św. An -

drzeja Apostoła w Krakowie było fundowane w latach

1693–1706 przez ksienię Annę Tyrawską

. Proweniencja

zabytku pozostaje kwestią otwartą, można tylko domnie-

mywać, że powstało w środowisku krakowskim (il. 13)

Tabernakulum zbudowane jest jako struktura architekto-

niczna, jednokondygnacyjna i trójprzęsłowa, rozdzielona

cokołami, gzymsami i kolumnami. Drewnianą konstruk-

cję z czarnego drewna zdobi srebrny ornament. Cokoły,

gzymsy, kapitele, bazy kolumn, drzwiczki, muszle we

wnę kach i pola kopułki pokrywa srebrna aplikacja.

Oprócz konstrukcji architektonicznej z drewna wyko-

nane są ﬁ gurki dwóch zakonnic i dwóch aniołów oraz

putta na gzymsie. Przęsło środkowe w kształcie rotundy

nakrytej kopułką dzielą kolumny na trzy prostokątne pola.

Środkowe pole zajmują drzwiczki zdobione srebrną pla-

kietą dekorowaną ażurową wicią winnej latorośli, opla-

tającą scenę „Ukrzyżowania” ze św. Marią Magdaleną.

Z lewej strony sceny widać kamienną budowlę z otwo-

rem wejściowym – zapewne fragment Grobu Pańskiego,

a pod krzyżem ukazana jest czaszka, piszczele oraz wąż.

Pola boczne wypełniają ﬁ gurki anielskie ubrane w dłu-

gie szaty, umieszczone w półkolistych wnękach. Podobne

wnęki z ﬁ gurkami dwóch zakonnic zdobią przęsła boczne,

zwieńczone segmentowymi naczółkami z ﬁ gurkami dwóch

puttów. Kopułkę zwieńcza wazon wykonany ze sreb -

rzonego drewna. Znakomicie odkuty ornament i bieg łość

warsztatowa pozwalają także i to dzieło zaliczyć do czo-

łowych osiągnięć sztuki złotniczej.

Kolejny obiekt wyróżniający się zarówno kunsztow-

nym wykonaniem, jak i niespotykanym układem prze-

strzennym pochodzi z jezuickiego kościoła pw. Nawiedze-

nia Najświętszej Marii Panny w Świętej Lipce. Tu rów-

nież konstrukcją jest czarne drewno, opracowane przez

stolarza Krzysztofa Peuckera z Reszla, przyozdobione

w latach 1720–1721 srebrną dekoracją ornamentalno-

-ﬁ gu ralną wykonaną w warsztacie złotnika Samue la

Grewe z Królewca

. Strukturę jednoosiową i dwukondyg-

nacyj ną,

w dolnej części mieszczącą repositorium,

a w gór nej tron wystawienia, pokrywa niezwykle deli-

katny, jakby koronkowy ornament odkuty w sreb rze

(il. 14)

. Repositorium zamykają drzwiczki zdobione

plakietą przedstawiającą „Uczniów w Emaus”, czyli

ewan geliczną scenę rozpoz nania Chrystusa Zmartwych-

wstałego przy łamaniu chleba. Plakietę otacza ażurowa

bordiura złożona z suchego akantu, kwiatów oraz sym-

boli eucharystycznych (winna latorośl i snopy zboża).

Zaskakujący kształt przyjął tron wystawienia w formie

[20, s. 60, il. 178, 893]. Tabernakulum uwzględnia J. Samek

[54, s. 36], [55, s. 220], [56, s. 143, il. 156].

Srebro odlewane, kute, trybowane, rytowane, cyzelowane, fak-

turowane; wymiary: wys. 190 cm, szer. 170 cm.

[45, s. 18], [46, s. 104–105]. Autor podaje sygnatury: na

drzwicz kach – znak warsztatowy „SG” w owalu, znak miejski Królewca

i znak probierczy „h” stosowany w 1720 r.; na kolumnie – powtórzony

znak warsztatowy, miejski oraz probierczy „j” stosowany w 1721 r.

Znaki publikuje [7, s. 46–47, s. 60].

Srebro częściowo złocone, odlewane, kute, trybowane, ryto wa-

ne, cyzelowane, fakturowane; wymiary: wys. 200 cm, szer. 140 cm.

Il. 13. Tabernakulum z kościoła św. Andrzeja Apostoła w Krakowie

Fig. 13.

Tabernacle from the Church of

St Andrew the Apostle in Cracow

36 Henryk Brzozowski COr.

Grewe from Kaliningrad

. The one-axis two-storey struc-

ture containing the repositorium in its lower part and the

throne of exposition in the upper part is covered with an

unusually delicate as if a lacy ornament forged in silver

(Fig. 14)

. The repositorium is closed by a door orna-

mented with a plaque depicting “Disciples in Emmaus”,

i.e. the Gospel scene of recognising the Resurrected Christ

while breaking the bread. The plaque is surrounded by

an openwork bordure consisting of dry acanthus leaves,

ﬂ owers as well as Eucharistic symbols (grape vine and

sheaves of corn). The throne of exposition assumed a sur-

prising shape in the form of a theatrical stage allowing the

viewer to look into the Cenacle. The stage, which is sur-

rounded by columns carrying entablature, shows Christ at

the table among the twelve Apostles. The ﬁ gures are made

of a repoussé silver metal sheet. A silver curtain hanging

on the wall behind Christ intensiﬁ es spatial values making

the whole thing look like a Baroque theatre. The columns,

capitals, cornices and other wooden surfaces are adorned

with a silver acanthus plant, a ribbon and pincer orna-

ment, mantling and plant motives. The entire thing is sur-

mounted by vases with enamel ﬂ owers set with precious

stones placed on pedestals. The full meaning of the throne

is especially visible when the Eucharistic Christ displayed

in the monstrance appears on the table surrounded by the

Apostles. The tabernacle belongs to an antique category

that was named by Jan Samek res imagines, where the

form was completely subordinated to the ideological con-

tent [57, p. 176].

The Wrocław Cathedral has one more tabernacle that

is situated in the Electoral Chapel created in 1722 by an

unknown goldsmith who probably originated from Wroc-

ław (Fig. 15) [36, p. 130], [63, pp. 958–959]. It was made,

as the only one in the discussed group, of stone (marble)

adorned with a brass gilded metal sheet on top on which

the Ark of the Covenant rests

. Spatial combination of

motifs from the Old and the New Testament unambigu-

ously points towards the tabernacle as the New Ark of

the Covenant. The presence of Moses and Aaron sta-

tues strengthens the idea of fulﬁ lling the Old Testament

prophesies of the real manna from heaven, which is the

Eucharist. This work of art bears traces of contemporary

modiﬁ cations and it is difﬁ cult to draw valid conclusions

as to its original appearance. The tabernacle obviously has

two storeys and it can be presumed that the lower part

served as a place for keeping the Blessed Sacrament while

the space with the door used to be occupied by the throne

of exposition. The tabernacle’s central part, slightly con-

[45, p. 18], [46, pp. 104–105]. The author mentions the follow-

ing signatures: on the door – workshop sign “SG” in an oval, Kalinin-

grad city sign and test mark “h” which was in use in 1720; on the

co lumn – repeated workshop sign, city sign and test mark “j” which was

in use in 1721. The signs are mentioned in [7, pp. 46–47, p. 60].

Silver was partly gilded, cast, forged, repoussé, engraved, chi-

selled, textured; dimensions: height 200 cm, width 140 cm.

Brass wholly gilded sheet, repoussé, chiselled, textured,

engraved. Dimensions: tabernacle: width 125 cm, height 140 cm, the

Ark of the Covenant: lower width 118 cm, upper width 150 cm, height

62 cm, lower depth 38 cm.

teatralnej sceny umożliwiającej widzowi wgląd w Wie -

czernik. Scena ujęta kolumnami dźwigającymi belko-

wanie ukazuje Chrys tusa za stołem w gronie dwunastu

Apostołów. Postacie wykonane są z trybowanej, srebr-

nej blachy. Na ścianie za Chrys tusem zawieszona srebrna

kotara potęguje walory przestrzenne, nadając całoś ci

wygląd barokowego teatru. Kolumny, głowi ce, gzymsy

i inne drewniane płaszczyzny zdobi wykona ny w srebrze

akant, ornament wstęgowo-cęgowy, lambrekin i motywy

roślinne. Całość zwieńczają umieszczone na postumen-

tach wazony z emaliowanymi i kameryzowanymi kwia-

tami. Pełny wydźwięk znaczeniowy tronu następuje

wówczas, gdy na stole otoczonym apostołami pojawia

się Chrys tus Eucharystyczny wystawiony w monstran-

cji. Tabernakulum należy do kategorii zabytków nazwa-

nych przez Jana Samka res imagines, w których forma

całkowicie podporządkowana została treściom ideowym

[57, s. 176].

Katedra wrocławska przechowuje jeszcze jedno taber-

nakulum, umieszczone w kaplicy Elektorskiej, wykona ne

w 1722 r. przez nieznanego złotnika, zapewne wroc ław-

skiego (il. 15) [36, s. 130], [63, s. 958–959]. Wykonano

je, jako jedyne w badanym zespole, z kamienia (mar-

mur) zdobionego mosiężną, złoconą blachą, na którym

spoczy wa Arka Przymierza

. Plastyczne zestawienie

Blacha mosiężna w całości złocona, trybowana, cyzelowana,

fakturowana, rytowana. Wymiary: tabernakulum: szer. 125 cm, wys.

Il. 14. Tabernakulum z kościoła pw. Nawiedzenia NMP w Świętej Lipce

Fig. 14.

Tabernacle from the Church of the Visitation of the Holy Virgin

Mary in

Święta Lipka

Srebrna architektura, czyli o tabernakulach barokowych /Silver architecture, namely Baroque tabernacles 37

vex and surmounted by a slung pediment, is surrounded

by plinths and pilasters topped with massive volutes. The

ﬁ elds of plinths, pilasters and the central part are adorned

with openwork appliqués consisting of régence orna-

ment, dry acanthus leaves, suspending garlands, ﬂ ower

baskets and Eucharistic symbols – ears of corn and grape

vine fruits placed on the phiale. The door which closes

the repositorium is decorated with a repoussé metal sheet

made in a high relief presenting Christ with two disciples

in Emmaus at supper. The scene is set in the architectural

space below a confession supported by four Tuscan co-

lumns and covered by a cross vault. In the distance we can

see ancient buildings, a ﬁ gure leaning out standing behind

a balustrade and clouds. Christ sitting at the table is shown

at the moment of blessing the bread and when the disci-

ples recognise Him while he is breaking the bread. The

disciples are surprised and moved by the discovered truth

to such a great extent that one of them spread his arms and

his left hand sticks out of the plaque and it is shown in its

full dimension. On the tabernacle there is the Ark of the

Covenant in the shape of a box enlarging upwards with

two rings for carrying situated at its edges. The front of the

box is tightly covered by styli sed rosettes situated inside

diamonds on the entire height made of a cord ornament,

while its sides are adorned with the acanthus Celtic knots

ﬁ lled with rosettes. The top part of the Ark constitutes the

so called atonement cover, i.e. a plate whose edges are

enlaced with a gadroon ornament and with two cherubs

in the form of winged angel heads. Above the atonement

cover the Lord’s Glory is shown as a sunny disc surround-

ed by stucco clouds with angel heads. The tabernacle is

a remarkable example of the Baroque coexistence of nu-

merous arts in one work. The superb technical realisation

suggests that the tabernacle was made in one of the lead-

ing Wrocław studios.

The discussed works of goldsmithing art bring to mind

questions about their semantic message and iconographic

programmes. Tabernacles contain multi-aspect thematic

programmes which are concentrated around the mystery

of the Eucharist. Understanding the meaning of taber-

nacles becomes easier when we take into account many

centuries of transformations of the Eucharistic piousness

motywów Starego i Nowego Testamentu jednoznacz-

nie wskazuje na tabernakulum jako Nową Arkę Przy-

mierza. Obecność posągów Mojżesza i Aarona wzmac-

nia myśl o wypełnieniu się zapowiedzi starozakonnych

o prawdziwej mannie z nieba, którą jest Eucharystia.

Dzieło nosi ślady przekształceń współczesnych i trudno

jednoznacznie wnios kować o jego pierwotnym wyglą-

dzie. Tabernakulum najwyraźniej ma dwie kondygna-

cje i wydaje się, że część dolna służyła za miejsce prze-

chowania Najświętszego Sakramentu, a tam gdzie dzisiaj

znajdują się drzwiczki, był tron wystawienia. Część cen-

tralną tabernakulum, lekko wypukłą i zwieńczoną naczół-

kiem nadwieszonym, ujmują cokoły i pilastry zakończone

masywnymi wolutami. Pola cokołów, pilastrów i części

centralnej zdobią ażurowe aplikacje złożone z ornamentu

regencyjnego, suchego akantu, podwieszonych girland,

koszy kwietnych oraz symboli eucharystycznych – ułożo-

nych na paterze kłosów zboża i owoców winnej latorośli.

Drzwiczki zamykające repositorium dekoruje trybowana

blacha wykonana w wysokim relieﬁ e, przed stawiająca

Chrystusa z dwoma uczniami w Emaus przy wieczerzy.

Scena umieszczona jest w przes trzeni architektonicz-

nej, pod konfesją wspartą na czterech kolumnach toskań-

skich i przykrytą sklepieniem krzyżowym. W dali widać

budowle antyczne, postać wychylającą się zza balustrady

oraz obłoki. Za stołem ukazany jest Chrys tus w chwili,

gdy błogosławił chleb i gdy uczniowie rozpoznali Go

przy łamaniu chleba. Uczniowie są zaskoczeni i po ruszeni

odkrytą prawdą do tego stopnia, że jeden z nich rozłożył

ręce, a jego prawa dłoń wyszła poza płaszczyz nę plakiety

i ukazana została w pełnym wymiarze. Na ta berna ku-

lum spoczywa Arka Przymierza w kształcie rozszerza ją-

cej się ku górze skrzyni z dwoma pierścieniami do no -

sze nia, umieszczonymi na jej krańcach. Czoło skrzyni

szczel nie pokrywają stylizowane rozety wpisane w przebie-

gające przez całą wysokość romby, utworzone z ornamentu

sznurowego, a jej boki zdobi plecionka akantowa wypeł-

niona rozetami. Wierzch arki nakrywa tzw. przebłagalnia,

czyli płyta o brzegach obwiedzionych ornamentem godro-

nowym z dwoma cherubami pod postacią uskrzyd lonych

główek anielskich. Nad przebłagalnią unosi się Chwała

Pana w formie słonecznego dysku otoczonego stiukowymi

obłokami z anielskimi główkami. Tabernakulum jest świet-

nym przykładem barokowego współ istnienia wielu sztuk

plas tycznych w jednym dziele. Znakomite wykonanie

techniczne pozwala domniemywać, że powstało w jednym

z czołowych warsztatów wroc ławskich.

Przedstawione dzieła sztuki złotniczej nasuwają pyta-

nia o ich przesłanie znaczeniowe i programy ikonogra-

ﬁ czne. Tabernakula zawierają wielowątkowe programy

treściowe koncentrujące się wokół tajemnicy Eucharys-

tii. Odczytanie przesłania znaczeniowego staje się bar-

dziej zrozumiałe przy uwzględnieniu wielowiekowych

przemian pobożności eucharystycznej i sposobów prze-

chowywania Corpus Domini. Do drugiej połowy XI w.

pobożność eucharystyczna koncentrowała się wokół

140 cm, Arka Przymierza: szer. dolna 118 cm, szer. górna 150 cm, wys.

62 cm, głębokość dolna 38 cm.

Il. 15. Tabernakulum z kaplicy Elektorskiej wrocławskiej katedry

Fig. 15.

Tabernacle from the Electoral Chapel in the Wrocław Cathedral

38 Henryk Brzozowski COr.

and methods of keeping Corpus Domini. Starting from the

second half of the 11

century the Eucharistic piousness

was focused upon the Holy Mass understood in the aspect

of offering and thanksgiving. The sacred particles were

consumed and their remaining parts after the Mass cele-

bration were left as Viaticum for the sick, however, no

special form of piety was attached to them [37, p. 1555].

A change in the attitude towards the sacred particles took

place in the 11

and 12

centuries. The new religious

trend was a result of theological reﬂ ection which empha-

sized the real presence of Christ in the Eucharist in a more

power ful way. It also stressed the transubstantiation of

bread into the Corpus Domini and the identity of the body

of historical Christ with the Eucharistic body. The con-

secrated Host began to be perceived as matter that hides

the invisi ble and at the same time truly present Saviour

[39, pp. 160–161]. The presence of Christ in the consecra-

ted bread referred also to the sacred species which were

reserved outside the celebration of the Holy Mass. A new ap-

proach to the Eucharist, which rendered a special cult of Cor-

pus Domini outside the Holy Mass celebration, contributed

to the formation of many religious services and also drew

attention to ways of keeping the Blessed Sacrament with due

dignity. In medieval records, places of deposition of the sa-

cred particles were called in the following way: sacrarium,

armarium, conditorium, arma trium, custodia, fenestrella,

oculus, repositorium, cophinus, tabernaculum [37, p. 1557].

These names reﬂ ect both the way of keeping and the sub-

jective relation towards the sacred species. On the northern

side of the Alps from the 11

till the 13

century, a common

form of keeping the Eucharistic reserve constituted hang-

ing containers (so called tabernacula pensile) situated

above the altar; among them a separate group can be dis-

tinguished, i.e. Eu charistic doves [39, p. 134]. Other plac-

es for keeping the Eucharist include mediaeval wall and

side wall niches (so called sacraria) as well as detached

architectural struc tures in the form of Eucharistic houses

or sacramentaria which at times ended in spiry cupolas

Among numerous artistic forms there is a distinguish-

able group of realisations in which architectural forms

and ornamental motifs in their iconographic signiﬁ cance

symbolically reﬂ ect the Church of the Holy Sepulchre

in Jerusalem

. The oldest traces of traditions connected

with keeping the Body of Christ include the idea of no-

vum sepulcrum Jesu Christi that was present in traditions

and symbolism since the early Middle Ages [41, p. 32].

Approaching the new Sepulchre of Christ in relation to

the place of reserving the Corpus Domini was a result of

understanding the Holy Mass as the commemoration and

representation of Christ’s sacriﬁ ce on the cross in a blood-

less way on the altar [18, p. 79]. The historical body of

Christ after the mystery of His passion and death was de-

posited from the cross and put in a stone grave. After the

completion of the Holy Mass understood per analogiam

[39, pp. 170–173, 189–193]. One of the most remarkable Gothic

sacramentaria is kept in the St Elizabeth Church in Wrocław and

St Peter and Paul Church in Strzegom [63, p. 973, 811].

More on this topic in: [39, pp. 198–199].

Mszy Świętej, pojmowanej w aspekcie oﬁ ary i dziękczy-

nienia. Święte postacie spożywano, a pozostałe cząstki po

celebracji mszalnej pozostawiano jako wiatyk dla cho-

rych, jednak nie otaczając ich specjalną formą pobożności

[37, s. 1555]. Zmiana relacji do świętych postaci nastąpiła

w XI i XII stuleciu. Nowy nurt religijny wynikał z reﬂ ek-

sji teologicznej coraz mocniej akcentującej rzeczywistą

obecność Chrystusa w Eucharystii. Podkreś lał także prze-

istoczenie chleba w Corpus Domini oraz identyczność

ciała historycznego Chrystusa z ciałem eucharys tycznym.

Konsekrowaną hostię zaczęto postrzegać jako materię

skrywającą niewidzialnego, a zarazem realnie obecnego

Zbawiciela [39, s. 160–161]. Obecność Chrystusa w kon-

sekrowanym chlebie dotyczyła także świętych postaci

przechowywanych poza Mszą Świętą. Nowe wejrzenie na

Eucharystię, w szczególny sposób otaczające kultem Cor-

pus Domini poza celebracją mszalną, wykształci ło wiele

nabożeństw, a także przyczyniło się do zwróce nia uwagi

na godny sposób przechowywania Najświętszego Sakra-

mentu. W zapisach średniowiecznych miejs ca depono-

wania świętych partykuł noszą nazwę sacrarium, arma-

rium, conditorium, armatrium, custodia, fenestrella, ocu-

lus, repositorium, cophinus, tabernaculum [37, s. 1557].

W nazwach tych odzwierciedla się zarówno sposób prze -

chowywania, jak i relacja podmiotowa do świętych

posta-

ci. Po północnej stronie Alp od XI do XIII w. powszechną

formą przechowania rezerwy eucharystycznej były po -

jem niki wiszące (tzw. tabernacula pensile) umieszcza-

n e nad ołtarzem, a wśród nich odrębną grupę stanowiły

gołąbki eucharys tyczne [39, s. 134]. O miejscu prze-

chowywania Eucharys tii świadczą średniowieczne nisze

ścienne i przyścienne tzw. sacraria oraz wolno stojące

konstrukcje architektoniczne w formie domków eucharys-

tycznych lub sacramentaria zakończone niekiedy strze-

lis tymi hełmami

Wśród różnorodnych form plastycznych wyróżnia

się grupa realizacji, w których formy architektoniczne

i motywy zdobnicze w ikonograﬁ cznej warstwie znacze-

niowej symbolicznie odzwierciedlają jerozolimską świą-

tynię Grobu Chrystusa

. Do najstarszych treści związa-

nych z przechowywaniem Ciała Pańskiego należała idea

novum sepul crum Jesu Christi obecna w tradycji i sym bo-

li ce już od wczes nego średniowiecza [41, s. 32]. Odczy-

tanie nowego Grobu Chrystusa w relacji do miejsca re zer-

wacji Corpus Domini wynikało z pojmowa nia Mszy Świę-

tej jako pamiątki oraz uobecnienia oﬁ ary Chrystusa na

krzy żu w sposób bezkrwawy na ołtarzu [18, s. 79]. Ciało

his to ryczne Chrystusa po misterium męki i śmierci zdjęto

z krzyża i złożono w skalnym grobie. Rozumiana per

ana logiam Msza Świę ta w aspekcie uobecniania miste-

rium męki i śmierci Zbawiciela spowodowała, że po zos -

tałe po celebracji ciało eucharystyczne Chrystusa skła-

dano w pomieszczeniu interpretowanym jako nowy Grób

Pańs ki. W omówionych dziełach ideę Grobu Pańskiego

[39, s. 170–173, 189–193]. Jedne z najokazalszych gotyckich

sakramentaliów przechowuje kościół pw. św. Elżbiety we Wrocławiu

oraz kościół pw. świętych Piotra i Pawła w Strzegomiu [63, s. 973, 811].

Dokładniej na ten temat: [39, s. 198–199].

Srebrna architektura, czyli o tabernakulach barokowych /Silver architecture, namely Baroque tabernacles 39

in the aspect of representing the mystery of the Saviour’s

passion and death, the remaining particles of the Eucha-

ristic body of Christ were deposited in a place interpreted

as the new Sepulchre of Christ. In the aforementioned dis-

cussed examples the idea of the Sepulchre of Christ can be

observed in the tabernacle from the Nuns of the Visitation

Church (the scene of “The Entombment of Christ”), in the

antique situated in Kazimierz Dolny (the scene of “Cru-

ciﬁ xion” against the background of Jerusalem) as well as

in the tabernacle from the Poor Clares convent in Cracow

(the scene of “Cruciﬁ xion”).

Apart from the idea of the Sepulchre of Christ, there

was also a concept of the Ark of the Covenant and the

Tent of Meeting initiated early in the Middle Ages that

functioned as signs of God’s presence among the Chosen

People

. It was the Ark of the Covenant occupying the

most important part of the Jerusalem temple, i.e. Sancta

Sanctorum that contained the Tablets of Stone with the

Ten Commandments, Aaron’s rod and a jar of manna

– Israe li tes’ food on their way to the Promised Land [52,

pp. 42–43]. In relation to typological exegesis which for

each event from the New Testament seeks references to

the Old Testament by interpreting each occurrence as

a prophecy and fulﬁ llment, a tabernacle may be under-

stood as the Ark of the New Covenant. Christ made ano-

ther Covenant with the New People of God by being with

them in the form of the Eucharist on their way to the New

Promised Land [43, pp. 434, 442]. The mediaeval ico-

nography sees in manna a ﬁ gure and prophecy of the Eu-

charistic bread [40, p. 542]. The presence of Christ in the

form of bread provides a possibility to see the tabernacle

as a New Tent of God’s Meeting with man. In the context

of the Moses Tent of Meeting from the Old Testament, the

tabernacle appears as a sacred tent, i.e. a place of dwelling

of the Eucharistic Christ who becomes spiritual food for

the faithful on their pilgrimage to eternity [61, pp. 78–79].

Apart from the aforementioned meanings, due to a com -

bination of the repositorium and expositorium, in taber-

nacles we can look for the idea of God’s throne which

is deﬁ ned by the New Testament theology as a throne of

Glory and Grace [49, p. 1331]. The atonement cover of

the Ark of the Covenant with two cherubs on it is inter-

preted by the Biblical tradition as a throne for Invisible

God [10, p. 63]. The sacred box with the aforementioned

Tablets of Stone, Aaron’s rod and manna performed the

function of the throne’s footrest, while the Lord’s Glory

was above the Atonement Cover. According to the Catho-

lic theology, the Lord’s Glory manifested itself in Jesus in

the most perfect way [49, pp. 180–181]. The Catholic exe-

gesis refers the notion of the Throne of Grace to Christ the

Highest Priest in whom believers have free access to God

[27, p. 1472]. Taking into consideration these contextual

aspects, the discussed tabernacles may be ideologically

interpreted as “The Throne of Glory” ascribed to Christ

– God. The presented symbolic meaning is strengthened

The idea of the Ark of the Covenant and the Tent of Meeting in

relation to the place of keeping the Eucharist is discussed in more detail

in the following publications: [8, p. 169], [42, pp. 283–290], [43, p. 434].

widać w ta bernakulum z kościoła sióstr wizytek (scena

„Złożenie do Grobu”), w zabytku z Kazimierza Dolnego

(scena „Ukrzyżowania” na tle Jerozolimy) oraz w taber-

nakulum z klasztoru sióstr Klarysek w Krakowie (scena

„Ukrzyżowania”).

Obok idei Grobu Pańskiego funkcjonowała, zainicjo-

wana również we wczesnym średniowieczu, idea Arki

Przymierza oraz Namiotu Spotkania jako znaków przeby-

wania Boga wśród Narodu Wybranego

. To w Arce Przy-

mierza zajmującej najważniejszą część świątyni jerozo-

limskiej, czyli Sancta Sanctorum, przechowywano tablice

Przymierza, laskę Aarona oraz mannę – pokarm Izraelitów

w drodze do Ziemi Obiecanej [52, s. 42–43]. W nawiąza-

niu do egzegezy typologicznej, która każde wydarzenie

Nowego Testamentu odnosi do Starego Testamentu, inter-

pretując je w kategoriach zapowiedzi i wypełnienia, taber-

nakulum odczytywać można jako Arkę Nowego Przy-

mierza. Chrystus zawarł Przymierze z Nowym Ludem

Bożym, pozostając pod postacią Eucharystii w drodze do

Nowej Ziemi Obiecanej [43, s. 434, 442]. W mannie iko-

nograﬁ a średniowieczna dopatrywała się ﬁ gury i zapo-

wiedzi chleba eucharystycznego [40, s. 542]. Obecność

Chrystusa pod postacią chleba pozwala widzieć w taber-

nakulum Nowy Namiot Spotkania Boga z człowiekiem.

W kon tekście starotestamentowego Przybytku taberna-

kulum jawi się jako namiot święty, miejsce przebywa-

nia Chrystusa Eucharystycznego, który jest pokarmem

duchowym dla wiernych w pielgrzymiej drodze do wiecz-

ności [61, s. 78–79].

Oprócz powyższych znaczeń, ze względu na połącze-

nie repositorium z expositorium, można w tabernakulach

doszukiwać się idei tronu Boga, określanego przez teo-

logię Nowego Testamentu tronem Chwały i Łaski [49,

s. 1331]. Tradycja biblijna w Przebłagalni nakrywającej

Arkę Przymierza z dwoma cherubami upatruje tron dla

Niewidzialnego Boga [10, s. 63]. Funkcję podnóżka tronu

pełniła święta skrzynia ze wspomnianymi wyżej kamien-

nymi tablicami, laską Aarona i manną, a nad Przebłagal-

nią unosiła się Chwała Pana. Według teologii katolickiej,

Chwała Pana najdoskonalej objawiła się w osobie Jezusa

[49, s. 180–181]. Pojęcie Tronu Łaski egzegeza kato-

licka odnosi do Chrystusa Najwyższego Kapłana, w któ-

rym wierzący mają wolny przystęp do Boga [27, s. 1472].

Uwzględniając powyższe wątki treściowe, analizowane

tabernakula można zinterpretować ideowo jako „Tron

Chwały” przysługujący Chrystusowi–Bogu. Omówioną

wymowę symboliczną wzmacniają postacie anielskie ota-

czające tron wystawienia przywodzące na myśl dwa che-

ruby z Przebłagalni oraz repositorium z Eucharystią, znaj-

dujące swój odpowiednik typologiczny w starotestamen-

towym podnóżku tronu chwały. Ideę Arki Przymierza

oraz Tronu Chwały najdobitniej odzwierciedla tabernaku-

lum z kaplicy Elektorskiej katedry wrocławskiej.

Prawdę wiary o obecności Chrystusa w Najświętszym

Sakramencie podkreśla kielich z monogram „IHS” przed-

Szerzej ideę Arki Przymierza i Namiotu Spotkania w odnie-

sieniu do miejsca przechowywania Eucharystii omawiają publikacje:

[8, s. 169], [42, s. 283–290], [43, s. 434].

40 Henryk Brzozowski COr.

by angel ﬁ gures surrounding the throne of exposition that

bring to mind two cherubs from the Atonement Cover

and repositorium with the Eucharist having its typologi-

cal equivalent in the throne of glory footrest from the Old

Testament. The idea of the Ark of the Covenant and the

Throne of Glory is best reﬂ ected in the tabernacle from

the Wrocław Cathedral Electoral Chapel.

The truth of faith concerning the presence of Christ

in the Blesses Sacrament is emphasized by the “IHS”

monogram presented mostly on the door. A similar mes-

sage is conveyed by wheat ears and grape vine contain-

ing unambiguous Eucharistic implications [60, p. 268].

Moreover, wheat ears point to Christ as a seed that died

on the cross in order to produce many new seeds of eter-

nal life. Christological symbolism is also conveyed by

wheat sheaves. At the turn of the 5

century, Doctor of

the Church Saint Cyril of Alexandria wrote: Jesus Christ

is one, but at the same time He is like a corn sheaf be-

cause He contains all those who believe in Him and who

are connected by means of a particular spiritual bond

[...] Therefore, Christ is as if a corn sheaf encompassing

everybody and He is offered as ﬁ rst-fruits of huma nity

perfected in faith that is to be transferred to heavenly

granaries [cited from: 29, p. 59].

The tabernacles discussed in this study in a remarkable

way become a part of a silver trend in the west Europe-

an art of the modern period, which with the use of the

power of impingement of iconographic programmes, the

precious material and artistry of performance, helped to

convey the truths of faith of the Roman Catholic doctrine

about the Eucharist.

With regard to foreign tabernacles, a good comparative

material can be found in the silver altar with an 18

cen-

tury Eucharistic throne, which is kept in the Regensburg

Cathedral. The altar, which was made by Augsburg gold-

smiths, is not a stylistically uniform work of art as it was

executed in a period of circa 90 years

. Due to the charac-

[16, p. 51–69, Cat. No. 1–7, literature presented ibidem].

Dimensions: full height 669 cm, width 569 cm, altarpiece: width

569 cm; height from the altar stone up to the upper edge 237 cm. The

altar antependium was made by goldsmith Johann Caspar Lutz in 1731.

Two extreme plates of antependium were made in the workshop of

master Georg Ignatz Bauer in the years 1784–1785. The altar cross, six

candlesticks and three boards for canons of the Mass were made in the

same workshop in 1777. Four silver vases standing on the altar stone

were made in the workshop of Franz Anton Gutwein in the years

1783–1785. Four herm reliquaries were situated on the silver altar. Busts

of the Mother of God and Saint Joseph were made by Markus Wolf in

the years 1695/1696. Other two busts date from 1764. The figure of

Saint Peter was made by a monogramist “ACW” and the figure of Saint

Paul was executed by Franz Christoph Mäderl. The herms were situated

on the Rococo plinths dated from the years 1766–1767 and were made

by goldsmith Johann Carl Stippeldey. The altarpiece situated on the altar

stone, which was made in the years 1784–1785, is of special importance

for the scope of this study. The signature “IAD”, which appears in seve-

ral places, indicates goldsmith Johann Andreas Dressel. Frames for reli-

quaries are signed with the initials “GIB” (Georg Ignaz Bauer). The

one-storey work of art with five spans has a throne of exposition

adorned with a curtain and lambrequin with an effulgent IHS plaque

situated on the central axis separated by volute flows. The throne is sur-

rounded by side spans of the same height which are broken by glass

containers with relics. Subsequent two spans, much lower, are equipped

stawiany najczęściej na drzwiczkach. Za podobny nośnik

treściowy należy uznać kłosy pszeniczne i winną latorośl

zawierające jednoznaczne implikacje eucharystyczne [60,

s. 268]. Ponadto pszeniczne kłosy wskazują na Chrys-

tusa jako ziarno, które obumarło na krzyżu, aby wydać

nowy plon życia wiecznego. Nośnikiem symboliki chrys-

tologicznej są też pszeniczne snopy. Doktor Kościoła

z przełomu IV i V w. św. Cyryl Aleksandryjski pisał: Jezus

Chrystus jest jeden, ale złożony niczym snop zboża, ponie-

waż zawiera w sobie wszystkich wierzących w Niego połą-

czonych szczególną więzią duchową [...] Chrystus zatem

jest jakby snopem zboża, obejmując w sobie wszystkich

i zaoﬁ arowany jako pierwociny człowieczeństwa dosko-

nałego w wierze, które ma być przeniesione do niebieskich

spichlerzy [cytat za: 29, s. 59].

Tabernakula omówione w niniejszej pracy znako-

micie wpisują się w srebrny nurt sztuki zachodnioeuro-

pejskiej okresu nowożytnego, która posługując się siłą

od działywania programów ikonograﬁ cznych, szlachet-

nego materiału oraz artyzmu wykonania przekazywała

prawdy wiary doktryny rzymskokatolickiej o Eucharystii.

Spoza granic Rzeczpospolitej dobrym materiałem porów-

nawczym jest srebrny ołtarz z tronem eucharystycznym

z XVIII w. przechowywany w katedrze w Regensburgu.

Ołtarz wykonany przez złotników augsburskich nie jest

dziełem stylistycznie jednorodnym, ponieważ powstawał

w ciągu około 90 lat

. Ze względu na liturgię katedralną

pominięto miejsce na przechowanie świętych postaci,

które umieszczono w osobnej kaplicy Najświętszego

Sakramentu. Część centralną zajmuje tron wystawienia

otoczony przęsłami bocznymi zawierającymi gabloty na

relikwie, a na nastawie spoczywają relikwiarze hermowe.

Podobnie jak w tabernakulum z Kazimierza Dolnego

i z kościoła sióstr wizytek warszawskich, nastawa pełni

funkcję do prezentacji Ciała Pańskiego i relikwii świę-

tych. Połączenie kultu Eucharystii oraz kultu cudownego

[16, s. 51 – 69, nr kat. 1–7, tam podana literatura]. Wymiary:

cał ko wita wys. 669 cm, szer. 569 cm, nastawa: szer. 569 cm; wys. od

mensy do górnego brzegu 237 cm. Antependium ołtarzowe sprawił

w 1731 r. złot nik Johann Caspar Lutz. Dwie krańcowe płyty z antepen-

dium powsta ły w warsztacie mistrza Georga Ignatza Bauera w latach

1784/1785. Z war sz tatu tego samego złotnika wyszły w 1777 r. krzyż

ołtarzowy, sześć lichtarzy i trzy tablice na kanony mszalne. Cztery

srebr ne wazony stojące na mensie powstały w pracowni Franza Antona

Gutweina w latach 1783/1785. Na srebrnym ołtarzu ustawiono cztery

relikwiarze hermowe. Popiersia wyobrażające Matkę Boską i św. Józefa

wykonał w latach 1695/1696 Markus Wolf. Dwa następne popiersia

pochodzą z 1764 r. Figurę św. Piotra sprawił monogramista „ACW”,

a postać św. Pawła wykonał Franz Christoph Mäderl. Hermy umiesz-

czone zostały na rokokowych cokołach z lat 1766/1767 autorstwa

złotnika Johanna Carla Stippeldeya. Dla niniejszych rozważań istotne

znaczenie posiada usytuowana na mensie nastawa ołtarzowa powstała

w latach 1784/1785. Wybijana w wielu miejscach sygnatura „IAD”

wskazuje na złotnika Johanna Andreasa Dressela. Oprawy dla relikwia-

rzy znakowane są inicjałami „GIB” (Georg Ignaz Bauer). Dzieło jedno-

kondygnacyjne z pięcioma przęsłami posiada na osi centralnej wy dzie-

lonej spływami wolutowymi tron wystawienia zdobiony kotarą i lam-

brekinem z promienistą plakietą IHS. Tron otaczają tej samej wysokości

dwa przęsła boczne przeprute przeszklonymi pojemnikami zawie ra-

jącymi relikwie. Dalsze dwa przęsła, znacznie niższe, zao pat rzone są

w analogiczne pomieszczenia relikwiowe. Całość zwień cza mierzący

294 cm krzyż usytuowany na osi środkowej.

Srebrna architektura, czyli o tabernakulach barokowych /Silver architecture, namely Baroque tabernacles 41

ter of the Cathedral liturgy, it is not equipped with a place

for keeping sacred particles which were placed separately

in the Blessed Sacrament chapel. The central part is oc-

cupied by a throne of exposition surrounded by side spans

containing display cabinets for relics, while the altarpiece

houses herm reliquaries. The altarpiece fulﬁ lls the func-

tion of presenting the Body of Christ and relics of saints

similarly to the tabernacles in Kazimierz Dolny and in the

Nuns of the Visitation Church in Warsaw. A combination

of the Eucharistic cult and a cult of miraculous images can

be observed in a Rococo tabernacle built circa mid-18

century and situated in a pilgrimage Bavarian church in

Neukirchen beim Hl. Blut

. Its central part with the repo-

sitorium and the throne of exposition is surrounded by

side spans with busts of St Peter and St Paul and above the

throne of exposition there is a glass cabinet for a miracu-

lous ﬁ gure of Virgin Mary. The structure of the tabernacle

resembles the solution employed in the discussed antique

from the Wambierzyce church. Similar exam ples occur

in works of art executed in Habsburg countries. A large-

-sized silver altar was made for a pilgrimage church fa-

mous for a miraculous ﬁ gure of Virgin Mary in Svatá

Hora in the Czech Republic. The altar was built in the

years 1684–1772 by several goldsmiths

. The altar wall

is covered by silver frames made of pilasters that separate

decorative panels topped with entablature. The entabla-

ture on the middle axis is broken by a Rococo cartouche

ﬁ lled with a mariogram and above the cartouche there

is an effulgent glory with a ﬁ gural representation of the

Trinity. The central part is occupied by the tabernacle on

which there is a glass architectural cabinet with a miracu-

lous ﬁ gure of Madonna. The miraculous image is adored

by two angel ﬁ gures placed on volute ﬂ ows. Similarly to

the Wambierzyce church, this altar has no separate throne

of exposition.

Summing up, it can be concluded that all of the afore-

mentioned discussed works of art represent several leading

goldsmithing circles. The Poznań, Wrocław, Jędrzejów,

partly Gostyń (ﬁ gural representations) and partly War-

saw (four plaques) tabernacles originate from Augsburg

workshops. The Wrocław goldsmiths are authors of taber-

nacles from Sobieski’s Mother of God altar kept in the

with similar reliquary spaces. The whole thing is topped with a 294 cm

high cross situated on the central axis.

[47, p. 10, Fig. on p. 11]. The tabernacle was made by Augsburg

goldsmith Franz Thaddäus Lang who was a master since 1719; he died

in 1773. Signs are published in [59, p. 333, No. 2118].

[30, p. 127–129, Fig. on pp. 122, 128, 129]. In 1684 the taber-

nacle was founded by Příbram burgess Ludwik Alis. In 1685 Countess

Zuzanna Polixsena from Martinice founded stands for candlesticks

made by goldsmith Jan Kogler from Malé Strany. In the same year

Countess Maria Katarzyna Strozziová founded a silver cabinet for keep-

ing a miraculous figure made by Jan Heller. The antependium was made

in 1687 and was founded by Graf Oldřich Adolf Vratislav. Figures of

kneeling angels were made by master Joseph Seitze in 1746. The altar

background with reliefs of “Ecce Homo” and “Our Lady of Sorrows” as

well as the crowning that presents the Trinity were made in the work-

shop of goldsmith Kasper Gschwandtner in 1758. The altar wall

between the cabinet for a miraculous figure and the representation of the

Trinity was made by goldsmith A. Thym from Malé Strany in 1772

[http://svata-hora.cz/; accessed: 13.11.2012].

wizerunku prezentuje rokokowe tabernakulum powstałe

około połowy XVIII w. z kościoła pielgrzymkowego

w bawarskiej miejsco woś ci Neukirchen beim Hl. Blut

Część środkową z repositorium i tronem wystawienia

otaczają przęsła boczne z popiersiami św. Piotra i św.

Pawła, a nad tronem wys tawienia umieszczono prze-

szkloną szafkę na cudowną ﬁ gurkę Matki Boskiej. Kon-

strukcja tabernakulum przypomina rozwiązanie zasto-

sowane w zabytku z kościoła

wambierzyckiego. Analo-

giczne przykłady występują w za

bytkach z kręgu sztuki

powstałej w krajach habsburskich. Pokaźnych rozmia-

rów srebrny ołtarz sprawiono dla kościoła pielgrzym-

kowego słynącego z cudownej ﬁ gurki Matki Boskiej

w czeskiej miejscowości Svatá Hora. Ołtarz powstawał

w latach 1684–1772, wykonywany był przez kilku złot-

ników

. Ścianę ołtarzową pokrywają srebrne ramy utwo-

rzone z pilastrów wydzielających dekoracyjne płyciny

zamknięte od góry belkowaniem. Na osi środkowej bel-

kowanie przerywa rokokowy kartusz wypełniony mario-

gramem, a powyżej kartusza wznosi się promienista glo-

ria z ﬁ guralnym przedstawieniem Trójcy Świętej. Część

centralną zajmuje właściwe tabernakulum, na którym

spoczywa przeszklona architektoniczna szafka z cudowną

ﬁ gurką Madonny. Cudowny wizerunek adorują posado-

wione na spływach wolutowych dwie ﬁ gurki anielskie.

Podobnie jak w kościele wambierzyckim, ołtarz ten nie

ma osobnego tronu wystawienia.

W podsumowaniu można stwierdzić, że ukazane w arty-

kule zabytki reprezentują kilka wiodących środowisk złot-

niczych. Z warsztatów augsburskich pochodzą taberna-

kula poznańskie, wrocławskie, jędrzejowskie, częściowo

gostyńskie (przedstawienia ﬁ guralne) i częś ciowo war-

szawskie (cztery plakiety). Wrocławski ośrodek reprezen-

tuje tabernakulum z ołtarza Matki Boskiej Sobieskiego

przechowywane w katedrze wrocławskiej, tabernakulum

zamojskie oraz gostyńskie. Tabernakulum tarnobrzeskie

powstało w środowisku gdańskim, a z nieznanych powo-

dów drzwiczki oraz XIX-wieczne naprawy wykonano

w pracowniach krakowskich. Tabernakulum ze Świętej

Lipki jest przykładem pracy ośrodka złotniczego w Kró-

lewcu. Ze względu na brak znaków można tylko domnie-

mywać, że zabytek wambierzycki wykonali złotnicy śląs-

cy, a tabernakulum z kaplicy Elektorskiej przechowywane

w katedrze wrocławskiej powstało w środowisku miejs-

[47, s. 10, il. na s. 11]. Tabernakulum wykonał złotnik augsbur-

ski Franz Thaddäus Lang, mistrz od 1719 r., zmarły w 1773 r. Znaki

opu blikowano w: [59, s. 333, nr 2118].

[30, s. 127–129, il. na s. 122, 128, 129]. W 1684 r. tabernakulum

fundował mieszczanin Příbramu Ludwik Alis. Hrabina Zuzanna Polixsena

z Martinic w 1685 r. fundowała stopnice na lichtarze sprawione przez

złotnika z Malé Strany Jana Koglera. W tym samym roku hrabina Maria

Katarzyna Strozziová ofiarowała srebrną szafkę wykonaną przez Jana

Hellera na pomieszczenie cudownej figurki. Antependium powstało

w 1687 r., ofiarował je burgrabia Oldřich Adolf Vratislav. Figury

klęczących aniołów wykonał w 1746 r. mistrz Józef Seitze. Tło ołtarzowe

z reliefami „Ecce Homo” i „Matki Boskiej Bolesnej” oraz zwieńczenie

ukazujące Trójcę Świętą powstało w 1758 r. w pracowni złotnika Kaspra

Gschwandtnera. Ścianę ołtarzową między szafką na cudowną figurkę,

a przedstawieniem Trójcy Świętej wykonał w 1772 r. złotnik z Malé

Strany A. Thym [http://svata-hora.cz/; data dostępu: 13.11.2012].

42 Henryk Brzozowski COr.

Wrocław Cathedral, from Zamość and Gostyń. The taber-

nacle from Tarnobrzeg was executed in the Gdańsk circle

but for unknown reasons its door and 19

-century repairs

were made in Cracow studios. The tabernacle from Święta

Lipka is an example of productions of the goldsmithery

centre in Kaliningrad. As there are no signs on the taber-

nacle in Wambierzyce, we can only presume that it was

executed by Silesian goldsmiths while the tabernacle

from the Electoral Chapel kept in the Wrocław Cathedral

was built in one of the local workshops. Provenance of

the Rydzyna tabernacle is unknown; however, we can

only suppose that it was made in Leszno or Wschowa

because of the proximity of these towns. Similarly, the

authors of the tabernacle from Kazimierz Dolny can be

sought among Lublin masters, while the tabernacle from

the Poor Clares Church could have been made in Cra-

cow workshops. Three plaques from the Warsaw taber-

nacle have their origins in Münster. The plaques from the

Sando mierz tabernacle point to Cracow provenance. All

the discussed tabernacles exist in two basic types – one-

-storey consisting of the repositorium and double-storey

where above the repositorium there is a throne of exposi-

tion. The earliest tabernacles from the 17

century were

made as one-storey realisations for keeping the Eucha-

ristic reserve (the reposi torium in the form of a rotunda

from the Sandomierz tabernacle, the Wrocław tabernacle

from the altar of Sobieski’s Mother of God and the Cra-

cow tabernacle). Towards the end of the 17

century, we

can observe extended structures with Eucharistic thrones

mostly surrounded by side spans. Starting from the mid-

-18

century, side spans were extended up to several axes

(the tabernacles from Tarnobrzeg and Kazimierz Dolny).

On the basis of the discussed material, we can con-

clude that demands or even ambitions of administrators

and founders to have silver Eucharistic altarpieces in their

churches appeared as early as in the 17

century and they

reached their apogee in around the mid-18

century. Sil-

ver tabernacles were the most common at the time of in-

creasing popularity for silver furnishing of churches and

chapels. It seems that the issue of silver tabernacles ought

to be dealt with as part of a much broader cultural phe-

nomenon. This silver artistic expression perfectly matches

the Sarmatian culture with its fancy for precious metals

The presented material does not exhaust the whole sub-

ject. Further research and discoveries of still unknown ob-

jects shall certainly provide possibilities to complete and

evaluate more thoroughly the place of silver tabernacles

in the Polish culture.

Translated by

Bogusław Setkowicz

More information on the significance of silver in the Sarmatian

culture [4, pp. 209–214].

cowym. W sferze przypuszczeń pozostaje także pocho-

dzenie zabytku rydzyńskiego, który z powodu bliskiego

położenia można przypisać środowisku leszczyńskiemu

lub wschowskiemu. Na tej samej zasadzie twórców taber-

nakulum z Kazimierza Dolnego można upatrywać wśród

mistrzów lubelskich, a autorów tabernakulum z kościoła

sióstr klarysek w pracowniach krakowskich. Trzy pla-

kiety z tabernakulum warszawskiego pochodzą z Mün-

ster. Plakiety z tabernakulum sandomierskiego wskazują

na proweniencję krakowską. Przedstawione wyżej taber-

nakula występują w dwóch podstawowych typach – jed-

nokondygnacyjne złożone z repositorium oraz dwukondy-

gnacyjne, w których nad repositorium umieszczony jest

tron wystawienia. Najwcześ niejsze tabernakula z XVII w.

powstawały jako realizacje jednokondygnacyjne przez na-

czone do przechowywania rezerwy eucharystycznej (re -

positorium w formie rotundy z tabernakulum sandomier-

skie go, tabernakulum wrocławskie z ołtarza Matki Bos-

kiej Sobieskiego i tabernakulum krakowskie). Pod koniec

XVII w. pojawiają się struktury rozbudowane z tronami

eucharys tycznymi, najczęś ciej otoczone przęsłami bocz-

nymi. Od połowy XVIII w. przęsła boczne rozszerzają

się do kilku osi (tabernakulum tarnobrzeskie i zabytek

z Kazimierza Dolnego).

Na podstawie opracowanego materiału można wnio-

skować, że zapotrzebowanie czy wręcz ambicje admini-

stratorów i fundatorów na posiadanie w swoich kościo-

łach srebrnych nastaw eucharystycznych pojawiły już

w XVII w., a apogeum osiągnęły około połowy XVIII stu-

lecia. Nasilenie występowania srebrnych tabernakulów

zbiega się czasowo ze szczytem popularności na srebrne

wyposażanie kościołów i kaplic. Wydaje się, że proble-

matykę srebrnych tabernakulów należałoby rozpatrywać

jako część składową znacznie szerszego zjawiska kultu-

rowego. Ta srebrna formuła artystyczna znakomicie wpi-

suje się w sarmacką kulturę z jej upodobaniem do szlachet-

nego kruszcu

. Zaprezentowany materiał nie wyczerpuje

całości tematu. Dalsze badania i odkrycia nieznanych jesz-

cze obiektów pozwolą z pewnością uzupełnić i bardziej

wnikliwie ocenić miejsce srebrnych tabernakulów w kul-

turze polskiej.

Więcej na temat znaczenia srebra w kulturze sarmackiej

w [4, s. 209–214].

Srebrna architektura, czyli o tabernakulach barokowych /Silver architecture, namely Baroque tabernacles 43

Bibliografia /References

[1] Bochnak A., Tabernakulum w kościele niegdyś cysterskim w Jędrze-

jowie, „Prace Komisji Historji Sztuki” 1934–1935, t. 4, 49–51.

[2] Chrzanowski T., Bardo, Ossolineum, Wrocław–Warszawa–Kra-

ków–Gdańsk 1980.

[3] Chrzanowski T., Kilka uwag o złotnictwie śląskim, [w:] J. Pater

(red.), Złotnictwo śląskie, VII Sesja z cyklu: Sztuka użytkowa na Ślą-

s ku, 7 X 1993 r., Muzeum Archidiecezjalne, Wrocław 1995, 7–34.

[4] Chrzanowski T., Kornecki M., Wota srebrne. Z badań nad sztuką

sarmatyzmu w Polsce, „Biuletyn Historii Sztuki” 1970, r. 32, 209–

214.

[5] Chrzanowski T., O kilku srebrnych tabernakulach śląskich, „Rocz-

niki Sztuki Śląskiej” 1999, nr 17, 67–75.

[6] Czerwiec J., Czerwiec G., Fara. Kościół paraﬁ alny pw. św. Jana

Chrzciciela i Bartłomieja Apostoła w Kazimierzu Dolnym, Wydaw-

nictwo Epigraf, Łódź 2002.

[7] Czihak v. E., Die Edelschmiedekunst früheren Zeiten in Preussen,

Bd. 2, Leipzig 1903.

[8] Decyk J., Wieloraka funkcja tabernakulum w Kościele, „Studia

Theologica Varsoviensia” 2004, nr 42, 169–182.

[9] Dokumenty Soborów Powszechnych, t. 4/1, Wydawnictwo WAM

Księża Jezuici, Kraków 2007.

[10] Encyklopedia biblijna, P.J. Achtemeier (red.), Oﬁ cyna Wydawnicza

„Vocatio”, Warszawa 1999.

[11] Gradowski M., Mateusz Wallbaum i jego prace w Polsce, [w:]

J. Bia łostocki (red.), Sarmatia artistica. Księga Pamiątkowa ku czci

profesora Władys ława Tomkiewicza, PWN, Warszawa 1968, 83–93.

[12] Gradowski M., Znaki na srebrze. Znaki miejskie i państwowe uży-

wane na terenach Polski w obecnych jej granicach, PWN, War-

szawa 2001.

[13] Gradowski M., Kasprzak-Miler A., Złotnicy na ziemiach północnej

Polski, cz. 1: Województwo pomorskie, kujawsko-pomorskie i war-

mińsko-mazurskie, Ośrodek Dokumentacji Zabytków, DiG, War-

szawa 2002.

[14] Gradowski M., Pielas M., Katalog złotnictwa, Krajowy Ośrodek

Badań i Dokumentacji Zabytków, Warszawa 2006.

[15] Hintze E., Die Breslauer Goldschmiede. Eine archivalische Studie,

Breslau 1906.

[16] Hubel A., Der Regensburger Domschatz, Schnell und Steiner, Mün-

chen–Zürich 1976.

[17] Instructiones fabricae et supellectilis Ecclesiasticae 1577.

[18] Journet K., Msza święta, obecność Oﬁ ary Krzyżowej, Księgarnia

św. Wojciecha, Poznań 1959.

[19] Karpowicz M., Sztuki polskiej drogi dziwne, Excalibur, Bydgoszcz

1994.

[20] Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 4: Miasto Kraków, cz. 2: Koś-

cioły i klasztory śródmieścia 1, A. Bochnak i J. Samek (red.), Insty-

tut Sztuki PAN, Warszawa 1971.

[21] Katalog zabytków sztuki w Polsce. Seria Nowa, t. 7: Miasto Poznań,

cz. 2: Śródmieście, Kościoły i klasztory 1, Z. Kurzawa i A. Kusz-

telski (red.), Instytut Sztuki PAN, Warszawa 1998.

[22] Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 3: Województwo kieleckie, z. 3:

Powiat jędrzejowski, T. Przypkowski (oprac.), Instytut Sztuki PAN,

Warszawa 1957.

[23] Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 3: Województwo kieleckie,

z. 11: Powiat sandomierski, J.Z. Łoziński i T. Przypkowski (oprac.),

Instytut Sztuki PAN, Warszawa 1962.

[24] Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 7: Województwo opolskie,

z. 9: Powiat nyski, T. Chrzanowski i M. Kornecki (oprac.), Instytut

Sztuki PAN, Warszawa 1963.

[25] Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 7: Województwo opolskie, z. 3:

Powiat grodkowski, T. Chrzanowski i M. Kornecki (oprac.), Insty-

tut Sztuki PAN, Warszawa 1964.

[26] Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 5: Województwo poznańskie,

z. 12: Powiat leszczyński, R. i T. Juraszowie oraz T. Ruszczyńska

i A. Sławska (oprac.), Instytut Sztuki PAN, Warszawa 1975.

[27] Katolicki komentarz biblijny, R.E. Brown, J.A. Fritz myer, R.E. Mur-

phy (red.), Oﬁ cyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2001.

[28] Kę

dziora A., Kolegiata Zamojska, Wydawnictwo Pelikan, War-

szawa 1988.

[29] Kobielus S., Monstrancja jasnogórska ks. Augustyna Kordeckiego.

Program ikonograﬁ czny i treści ideowe, „Biuletyn Historii Sztuki”

1992, r. 54, nr 14, 53–66.

[30] Kopeček J., Svatá Hora, Karmelitánskié nakladatelství, s.r.o.,

Kostelní Vydří 2006.

[31] Kowalczyk J., Zamojskie zamówienia u złotników wrocławskich

w okresie rokoka, „Roczniki Sztuki Śląskiej” 1983, t. 13, 107–115.

[32] Kurzawa Z., Tabernakula kościoła farnego, [w:] J. Wiesiołowski

(red.), Kronika Miasta Poznania. Stara i Nowa Fara, t. 3, Wydaw-

nictwo Miejskie, Poznań 2003, 298–307.

[33] Lepszy L., Złotnictwo w Polsce, Miejskie Muzeum Przemysłowe,

Kraków 1933.

[34] Lileyko H., Srebra warszawskie w zbiorach Muzeum Historycznego

m. st. Warszawy, PWN, Warszawa 1979.

[35] Łukowska M., Nieznane srebra w klasztorze Sióstr Wizytek w War-

szawie, [w:] R. Bob row (red.), Rzemiosło artystyczne. Materiały

Sesji Oddziału Warszawskiego Stowarzyszenia Historyków Sztuki,

Fundacja ATK, Warszawa 1996, 57–66.

[36] Mandziuk J., Katalog ruchomych zabytków sztuki sakralnej w Ar -

chi diecezji Wrocławskiej, t. 1, Kuria Arcybiskupia Wrocławska,

Wrocław 1982.

[37] Nadolski B., Leksykon liturgii, Pallotinum, Poznań 2006.

[38] Nadolski B., Liturgia. Eucharystia, t. 1, Pallotinum, Poznań 1992.

[39] Nowiński J., Ars Eucharistica. Idee, miejsce i formy towarzyszące

przechowywaniu eucharystii w sztuce wczesnochrześcijańskiej

i śred niowiecznej, Neriton, Warszawa 2000.

[40] Nowiński J., Idea Sancta Sanctorum i Arki Przymierza towarzy-

sząca przechowywaniu eucharystii we wczesnośredniowiecznych

świ

ątyniach, „Seminare” 2000, nr 16, 537–548.

[41] Nowiński J., Ikonograﬁ a i ikonologia Eucharystii, „Collectanea

Theologica” 1997, nr 3 (67), 27–39.

[42] Nowiński J., Turris Eburna, Tabernaculum Aureum, Templum Dei,

Arca Foederis, Średniowieczne ﬁ gury Maryjne przechowujące

eucharystię, „Seminare” 1996, 12, 283–290.

[43] Nowowiejski A., Wykład Liturgii Kościoła Katolickiego, t. 1, cz. 1,

Warszawa 1893.

[44] Oszczanowski P., Złotnicy wrocławscy – elita nowożytnego miasta,

[w:] M. Łagiewski, P. Oszczanowski i J.J. Trzynadlowski (red.),

Wrocławski skarb z Bremy, Muzeum Miejskie Wrocławia, Wrocław

2007, 37–104.

[45] Paszenda J., Święta Lipka, AF-W „Mazury”, Olsztyn [b.r.w.].

[46] Paszenda J., Święta Lipka. Monograﬁ a, WAM, Kraków 2008.

[47] Pfarr-Wallfahrts- und Klosterkirche Neukirchen beim Hl. Blut, Ver-

lag Schnell & Steiner, Regensburg [2010].

[48] Poznań Fara, tekst D. Kulbuszewska, fot. P. Skórnicki, Wydawnic-

two św. Wojciecha, Poznań 2009.

[49] Praktyczny słownik biblijny, A. Grabner-Heider (red.), PAX, War-

szawa 1999.

[50] Preibisz L., Rydzyński kościół św. Stanisława 1410–1945, Centrum

Postępu Technicznego SIMP, Rydzyna 1991.

[51] Rafałko A., Dzieje tabernakulum w Polsce, [w:] M. Rechowicz,

W. Schenk (red.), Studia z dziejów liturgii w Polsce, t. 4, Towarzys-

two Naukowe KUL, Lublin 1982, 201–252.

[52] Reinecker G., Meier G., Leksykon biblijny, Oﬁ cyna Wydawnicza

„Vocatio”, Warszawa 2001.

[53] Rosenberg M., Der Goldschmiede markzeichen, Bd. 2, Frankfurt

am Mein 1923.

[54] Samek J., Dzieje złotnictwa w Polsce, Interpress, Warszawa 1993.

[55] Samek J., Polskie rzemiosło artystyczne. Czasy nowożytne, WAF,

Warszawa 1984.

[56] Samek J., Polskie złotnictwo, Ossolineum, Wrocław–Warszawa–

–Kraków–Gdańsk–Łódź 1988.

[57] Samek J., Res imagines. Ze studiów nad rzemiosłem artystycznym

czasów nowożytnych w Polsce (l. 1600–1800), „Rocznik Historii

Sztuki” 1970, r. 8, 177–246.

[58] Seling H., Die Kunst der Augsburger Goldschmiede 1529–1868.

Meister, Marken, Werke, Bd. 3, München 1980.

[59] Świat ze srebra. Złotnictwo augsburskie od XVI do XIX w. w zbio-

rach polskich (katalog wystawy), Kraków 2005.

44 Henryk Brzozowski COr.

[60] Taylor R., Przewodnik po symbolice kościoła, KDC, Warszawa

2006.

[61] Wierusz-Kowalski J., Liturgika, PAX, Warszawa 1955.

[62] Wójcik-Łużycki A., Janas A., Piękniejsza niż księżyc jaśniejsza od

gwiazd, Muzeum Historyczne m. Tarnobrzega, Tarnobrzeg 2004.

[63] Zabytki sztuki w Polsce. Śląsk, S. Brzezicki i Ch. Nielson (red.),

Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków, Warszawa

2006.

[64] Zbiór wiadomości o Świętej Górze pod Gostyniem osiadłej przez

Kongregacją Oratorij Świętego Filippa Neriusza ukończony

21. Września 1836 R., kronika (XVI–XIX w.) pisana w latach

1827–1836 przez ks. Kaspra Dominikowskiego, egzemplarz I,

Archiwum Filipinów w Gostyniu (AFG), sygn. A 11.

[65] Żmudziński J., Złotnictwo augsburskie w Polsce – wpro

wa-

dzenie, [w:] Świat ze srebra. Złotnictwo augsburskie od XVI do

XIX w. w zbiorach polskich (katalog wystawy), Kraków 2005, 9–27.

Streszczenie

Artykuł omawia 15 tabernakulów barokowych zachowanych w granicach obecnej Polski. Z uwagi na zróżnicowanie konstrukcyjne w przedstawio-

nym zespole wyszczególniono dwie grupy. Do pierwszej należą tabernakula składające się ze stelażu drewnianego w całości obłożonego blachą

srebrną albo blachą z innego metalu. W skład drugiej grupy wchodzą tabernakula złożone z konstrukcji drewnianej i w jednym przypadku kamiennej,

przystosowanej do ekspozycji zewnętrznej, dekorowanej metalowymi plakietami i ornamentem. Zaprezentowane tabernakula wykonane są w formie

małej architektury, nawiązującej kształtem do budowli sakralnych i występują w dwóch typach. Pierwszy typ reprezentują tabernakula jednokondy-

gnacyjne i jednoosiowe zawierające tylko repositorium, czyli miejsce na przechowywanie rezerwy eucharystycznej. Do drugiego typu należą reali-

zacje dwukondygnacyjne, z których dolna mieści repositorium, a górna expositorium, czyli tron wystawienia dla Najświętszego Sak ramentu. Poza

nabożeństwami z wystawieniem Świętej Hostii w miejscu tym ustawiano krzyż. Wersje rozbudowane wszerz wyróżniają się okazałymi przęsłami

bocznymi bogato zdobionymi, przypominającymi fasady świątyń bądź nastaw ołtarzowych. Programy ikonograﬁ czne tabernakulów ze względu na

ich funkcje koncentrują się wokół tajemnicy Eucharystii. W znaczeniowym przesłaniu tabernakula odzwierciedlają nowy grób Pański, Tron Łaski,

Arkę Przymierza, a także Namiot Spotkania. W okresie wzmożonego kwestionowania doktryny o obecności Chrystusa pod postacią konsekrowanego

chleba, tabernakula pełniły funkcję znaku wiary Kościoła rzymskokatolickiego w prawdziwą, realną i substancjalną obecność Chrystusa w Sakra-

mencie Eucharystii.

Słowa kluczowe: Eucharystia, tabernakulum, środowisko złotnicze

Abstract

The article describes ﬁ fteen tabernacles in the Baroque style, preserved in the area of Poland. Owing to the constructive diversity in the presented

group, two separate categories were selected. The ﬁ rst one is comprised of tabernacles having a wooded framework totally covered with a silver

plate or a plate created of any other metal. The second category includes tabernacles constructed on the base of a wooded framework, and only in one

case with the usage of a stony basement, adjusted to the exposition and decorated with metal plaques and ornaments. The presented tabernacles are

created as a form of minor architecture, referring in their shape to sacral buildings, and they exist as two different types. The ﬁ rst type is represented

by one-storey and one-axis tabernacles containing only the repositorium, which is a place used in storage of the Eucharistic reserves. The second

type is comprised of two-storey constructions, where the bottom one functions as the repositorium, and the top one is the expositorium, functioning

as the exposition throne for the Holy Sacrament. Apart from the liturgies of the exposition of the Holy Sacrament, the cross is also presented in this

place. The types which are built breadthways are distinguished by the copiously decorated side bays, resembling the facades of the temples or the

altar bases. Iconographic programs of tabernacles, taking into consideration their functions, concentrate on the secret of meaning of the Eucharist. In

the semantic message tabernacles reﬂ ect the new grave of God, the Grace Throne, the Ark of the Covenant, and also the Tent of Meeting. In times of

intensive questioning of the doctrine of Christ’s presence in the consecrated bread, tabernacles played the role of the sign of the Roman Catholic faith

in the real, true and substantial presence of Christ in the Eucharistic Sacrament.

Key words: Eucharist, tabernacle, goldsmiths’ circle

Wszystkie fotografie wykorzystane w pracy wykonał autor. All the photographs used in the article were taken by the author.