Authenticity and the 19th-century restoration of the cathedral in Angoulême

Ewa Łużyniecka

doi:10.5277/arc130404

Abstract

The article deals with the 19th century reconstruction of the French cathedral in Angoulême and on this basis it presents the then approach to authentic elements in historical buildings. The restoration of the cathedral was carried out under the supervision of the French architect Paul Abadie, a disciple of Eugène Viollet-le-Duc. The building was supposed to be stylistically uniform and refer only to Gothic – all other layers and styles were insignifi cant. When reconstructing the cathedral it was believed that there existed ‘ideal’ solutions to be duplicated in the particular buildings. As a result, many modern fragments of the building were demolished and new ones were erected which had never existed before. When we look at these design decisions from a certain distance, we can conclude that the restoration doctrine popularised by Eugène Viollet-le-Duc and his disciples did not stand the test of time. From the very beginning it was the subject of sharp criticism, while nowadays it is considered to be far-reaching and ofteneven destructive.

Keywords:
restoration
cathedral
angoulême
france

Full article view is only available on bigger screens.

In the recent years a discussion about authenticity in

historical objects started again with a new force among

restorers of monuments. In fact, the notion of authentic-

ity is not deﬁ ned unambiguously at present and it often

constitutes an initial point in restoration works. A variety

of attitudes towards this issue can be also observed in the

restoration works which have been conducted since the

century. This article presents an example of an atti-

tude towards the authenticity issue in restoration works

conducted in the case of the cathedral in Angoulême,

which, as it turned out, aroused many doubts (Fig. 1).

Angoulême is a town in the west of France, situated by

the River Charente. Its history dates back to the Roman

times [1, p. 9]. In 379 it became the seat of a bishopric

and this date should be associated with the ﬁ rst cathedral

construction which was dedicated to Saint Saturninus in

the Arian times. So far, no traces of this temple have been

found. Consecration of the second cathedral dedicated to

Saint Peter took place in 560. It was built on command

of Prince Clovis who introduced Christianity to France.

Archaeologists connect this structure with the relics of the

southern transept wing with the apse, which were discove-

red during the 19

-century excavations [2, p. 33]. Accor-

ding to current theories, the then cathedral was a transept

structure with apses and a presbytery in the east and the

main aisle in the west. This cathedral was destroyed in

a ﬁ re and later reconstructed in 981 as ordered by Bishop

Gri moard. It is believed that at that time the presbytery

was elongated to the east and completed in a three-sided

way. In the interior of the presbytery a magniﬁ cent crypt

2013

4(36)

DOI: 10.5277/arc130404

Ewa Łużyniecka*

Autentyzm a XIX-wieczna odbudowa

katedry w Angoulême

Authenticity and the 19

-century restoration of

the cathedral in Angoulême

* Wydział Architektury Politechniki Wrocławskiej/Faculty of

Architecture, Wrocław University of Technology.

W ostatnich latach wśród konserwatorów zabytków

po nownie rozgorzała dyskusja na temat autentyz mu

w obiek tach historycznych. Pojęcie autentyzmu nie jest

bowiem deﬁ niowane obecnie w sposób jednoznaczny,

a częs to stanowi punkt wyjściowy w pracach renowa-

cyj nych. Różnorodność postaw wobec tego zagadnienia

moż na także zaob serwować w pracach konserwatorskich

pro wadzonych od XIX w. W artykule tym przedstawio-

no przyk ład budzą cego wiele wątpliwości podejścia do

kwes tii autentyz mu w restauracji, jakim okazał się sposób

od budowy katedry w Angoulême (il. 1).

Angoulême to miasto w zachodniej Francji położo ne

nad rzeką Charente. Jego historia sięga czasów rzyms kich

[1, s. 9]. W 379 r. stało się siedzibą biskupstwa i z tą datą

należy wiązać budowę pierwszej katedry, którą w cza sach

ariańskich poświęcono św. Saturninowi. Do tej pory nie

od kryto śladów tej świątyni. Konsekracja drugiej kated-

ry, pod wezwaniem św. Piotra, nastąpiła w 560 r. Zbu -

do wano ją z polecenia księcia Clovisa, który wprowadził

chrześ cijaństwo we Francji. Z tą budowlą archeolodzy

wiążą re lik ty południowego ramienia transeptu z absydą,

od kry te podczas XIX-wiecznych wykopalisk [2, s. 33].

Według obecnych teorii ówczesna katedra była budow-

lą transeptową z absydami i prezbiterium na wschodzie

oraz korpusem nawowym na zachodzie. Świątynia ta zo-

stała zniszczona przez pożar, a następnie odbudowana

44 Ewa Łużyniecka

was built whose relics were discovered during restoration

works in the 19

century [2, p. 35], [3]. The crypt consis-

ted of two rooms which were connected by means of

a na rrow passage. Two ﬂ ights of stairs led to the western

room from the transept. The eastern room was supported

by 21 co lumns placed in three rows. Today, the relics of

this crypt cannot be seen. The present cathedral was built

probably on the foundations of former churches. Its con-

struction star ted in 1010 during the times of Bishop Gi-

rard II [3, pp. 38–39] and the consecration took place in

1128. The cathedral was a structure with two towers over

the transept. A presbytery with a wreath of chapels consti-

tuted its eastern part, whereas the western part – a three-

span nave. The interiors were covered with domes on

squinches. The western facade, which was similar to the

facade of Notre-Dame-la-Grande Church in Poitiers, was

characterised by the greatest formal richness. At the end

of the 13

century, the eastern part of the cathedral under-

went changes due to the fact that chapels with rectangular

projections were built in the south and in the north. The

cathedral survived in this condition until the 16

century

[5, p. 28]. Religious wars that were waged at that time

led to many damages reported in 1562 and 1568 – among

other things, the southern belfry was pulled down. In the

years 1575–1638 the cathedral was reconstructed and

many changes were introduced in its interior. Yet another

time the cathedral was damaged signiﬁ cantly during the

Napoleonic times. The monastery buildings in the north-

east were pulled down in 1812 [1, p. 9], [6, p. 16]. ideas

In the next years degradation of the building contin-

ued and it was necessary to carry out its thorough recon-

struction. At that time, restoration works in the territory of

France were conducted under the great inﬂ uence of ide-

as of Eugène Viollet-le-Duc (1814–1875), a remarkable

w 981 r. na polecenie biskupa Grimoarda. Sądzi się, że

wówczas wydłużono prezbiterium na wschód i zakończo -

no je trójbocznie. We wnętrzu prezbiterium wzniesiono

okazałą kryptę, której relikty odsłonięto w czasie prac re-

nowacyjnych w XIX w. [2, s. 35], [3]. Krypta złożona była

z dwóch pomieszczeń połączonych wąskim przejś ciem. Do

pomieszczenia zachodniego prowadziły z transeptu dwa

biegi schodów. Pomieszczenie wschodnie było wsparte

na 21 kolumnach ustawionych w trzech rzędach. Relik ty

tej krypty nie są dzisiaj widoczne. Obecna kated ra pow-

stała prawdopodobnie na zrębach poprzednich koś ciołów.

Jej budowę rozpoczęto w 1010 r. za czasów bis kupa Gi-

rarda II [3, s. 38–39], a konsekracja nastąpiła w 1128 r.

Wznie siona wówczas świątynia była budowlą z dwoma

wie żami nad transeptem. Wschodnią jej część stanowiło

prez biterium z wieńcem kaplic, zachodnią – trzyprzęs łowa

nawa. Wnętrza pokryte były kopułami na trompach. Naj-

większym bogactwem formalnym odznaczała się fasada

zachodnia, nawiązująca do elewacji kościoła Notre-Dame-

-la-Grande w Poitiers. Pod koniec XIII w. część wschod-

nia katedry uległa zmianie, ponie waż na południu i półno-

cy dobudowano kaplice o rzutach prostokątnych. W takim

stanie budowla przetrwała do XVI w. [5, s. 28]. Prowadzone

wówczas wojny religijne doprowadziły do wielu znisz-

czeń, odnotowanych w

1562 i 1568 r. –

m.in. została zbu-

rzo na dzwonnica południowa

. W latach 1575–1638

ka te d -

rę odbudowywano, dokonując wielu zmian w jej wnętrzu.

Po raz ko lejny katedra w sposób znaczny ucierpiała

w cza sach na po leońs kich. W 1812 r. wyburzono budyn-

ki klasztoru na pół nocnym wschodzie [1, s. 9], [6, s. 16].

W następnych latach degradacja budowli postępowała

i konieczna stała się jej gruntowna odbudowa. W tym cza-

sie prace konserwatorskie na terenie Francji prowadzo-

no pod wielkim wpływem idei Eugène’a Viollet-le-Duca

Il. 1. Część wschodnia katedry,

2012 (fot. E. Łużyniecka)

Fig. 1. Eastern part

of the cathedral, 2012

(photo by E. Łużyniecka)

Autentyzm a XIX-wieczna odbudowa katedry w Angoulême /Authenticity and the 19

-century restoration of the cathedral in Angoulême 45

historian of architecture and a restorer [7]. A ten-volume

study on the French Mediaeval architecture [8] and a six-

volume dictionary of the French furniture from the Caro-

lingian Renaissance époque constitute his most famous

publications [9].

Viollet-le-Duc was a founder of purism – a conserva-

tion doctrine recommending stylistic purity, trust in know-

ledge and the existence of repeatable patterns, which pro-

moted neo-Gothic. Since 1840 Viollet-le-Duc carried out

restoration works in the most signiﬁ cant French monu-

ments such as the abbey in Vézelay (1840–1859), Sainte-

Chapelle near the Palais de Justice in Paris (from 1840),

Notre-Dame Cathedral in Paris (from 1845), the churches

Saint-Denis, Saint-Sernin in Toulouse (1860–1877), Car-

cassone stronghold (1852–1879), a castle in Pierrefonds

(1858–1895). He was also the author of cathédrale idéale

(ideal cathedral), i.e. the model of the French Gothic ca-

thedral. According to Viollet-le-Duc, all cathedrals had

towers in facades of the transept and a magniﬁ cent tower

in the transept’s intersection with the nave. A monumental

westwork with two towers was also to be an intrinsic ele-

ment of a cathedral. Viollet-le-Duc’s longing for magniﬁ -

cent tower facades was also reﬂ ected in the reconstruction

of the abbey in Rouen. In the years 1846–1851 a west-

ern neo-Gothic tower complex was built there which was

observed in the activity of Viollet-le-Duc. In the years

1875–1885 a castle in Gołuchów was reconstructed on

the basis of his rough sketches and in 1876 this restorer

designed (executed) an altar to the crypt of Saint Leonard

in the Wawel.

Viollet-le-Duc founded a school of restoration (of pu-

rists) based on the idea of sincérité et logique (sincerity

and logic). In this case sincerity was understood as sty-

listic purity and a return only to Gothic – all other la yers

and styles were insigniﬁ cant. On the other hand, logic

was expressed in the conviction that there existed “ideal”

solutions which were duplicated in particular structures.

This idea was accompanied by the faith in understanding

and knowledge – according to purists, recognition of one

structure made it possible to determine the appearance of

others because patterns were repeated. The most famous

disciples of Viollet-le-Duc were: Henri Labrouste (1801–

1875), Louis-Jules André (1819–1890), Jean-Louis Pascal

(1837–1920), Victor Ruprich-Robert (1820–1887), Juste

Lisch (1828–1910) and the most recent Paul Abadie

(1812–1887) as well as his son.

Paul Abadie and his son are connected with the afore-

mentioned 19

-century reconstruction of the cathedral in

Angoulême. According to the purists’ doctrine, the ba sic

initial assumption consisted in giving architecture of

a par ticular building the features associated with ca thé d-

rale idéale of Viollet-le-Duc. However, at that time the ap-

pearance of the cathedral did not comply with this mo del,

which we know from numerous iconographic sour ces [10].

The 1826 projection of the cathedral is pre served where

we can see that in the east the church adjoined a monas-

tery, not existing today [5, p. 27]. The eas tern part of the

cathedral consisted of a presbytery that ended in a semi-

circle adjacent to one semicircular apse. On the northern

(1814–1875), wybitnego historyka architektury i konser-

watora [7]. Najsłynniejsze jego publikacje to dziesięcioto-

mowe dzieło dotyczące francuskiej architektury średnio-

wiecznej [8] i sześciotomowy słownik mebli francuskich

z epoki renesansu karolińskiego [9].

Viollet-le-Duc był twórcą puryzmu – doktryny kon ser-

watorskiej zalecającej czystość stylistyczną, wiarę w wie-

dzę i istnienie powtarzalnych wzorców, propagującej

neogotyk. Od 1840 r. Viollet-le-Duc prowadził prace kon-

serwatorskie w najbardziej znaczących zabytkach fran-

cuskich, takich jak opactwo w Vézelay (1840–1859),

Sainte-Chapelle przy paryskim Pałacu Sprawiedliwości

(od 1840), katedra Notre-Dame w Paryżu (od 1845), koś-

cioły Saint-Denis, Saint-Sernin w Tuluzie (1860–1877),

twierdza Carcassonne (1852–1879), zamek w Pierrefonds

(1858–1895). Był także twórcą cathédrale idéale (katedry

idealnej), czyli wzorcowego modelu gotyckiej katedry

francuskiej. Według Viollet-le-Duca wszystkie katedry

miały wieże w fasadach transeptu oraz okazałą wieżę na

jego skrzyżowaniu z nawą. Nieodłącznym elementem ka-

tedry miał być także monumentalny westwerk z dwoma

wie

żami. Tęsknota Viollet-le-Duca za okazałymi fasada-

mi wieżowymi dała także znać podczas odbudowy opac-

twa w Rouen. W latach 1846–1851 powstał tam zaprojek-

to wany przez niego neogotycki zachodni zespół wieżowy.

W działalności Viollet-le-Duca można odnotować także

drob ne polskie akcenty. Na podstawie jego wstępnych

szki ców w latach 1875–1885 został odbudowany zamek

w Go łuchowie, a w 1876 r. konserwator ten zaprojektował

(wykonany) ołtarz do krypty św. Leonarda na Wa welu.

Viollet-le-Duc stworzył szkołę konserwatorską (purys -

tów) opartą na haśle: sincérité et logique (szczerość i lo-

gi ka). W tym przypadku szczerość rozumiana była jako

czys tość stylistyczna i powrót jedynie do gotyku – wszel-

kie inne nawarstwienia i style były nieistotne. Logika

na to miast wyrażała się w przeświadczeniu o istnieniu

roz wiązań „idealnych” powielanych w poszczególnych

obiek tach. Towarzyszyła temu wiara w rozum i wiedzę –

rozpoznanie jednego obiektu, według purystów, poz walało

na określenie wyglądu innych, ponieważ wzorce były po-

wtarzane. Najbardziej znanymi uczniami Viollet-le-Duca

byli: Henri Labrouste (1801–1875), Louis-Jules André

(1819–1890), Jean-Louis Pascal (1837–1920), Victor Ru-

prich-Robert (1820–1887), Juste Lisch (1828–1910) oraz

działający najpóźniej Paul Abadie (1812–1887) i jego syn.

Z tymi dwoma ostatnimi architektami związana jest

wspom niana XIX-wieczna odbudowa kated ry w Angou-

lême.

Zgodnie z doktryną purystów podstawo wym zało -

żeniem wyjściowym było nadanie architektu rze bu dowli

cech stylistycznych utożsamianych z cathéd rale idéa le

Viollet-le-Duca. Ówczesny wygląd katedry nie był bo -

wiem zgodny z tym wzorcem, a znamy go z licznych

źró deł ikonograﬁ cznych [10]. Zachował się rzut kate-

dry z 1826 r., na którym do kościoła na wscho dzie przy-

legał klasz tor, dziś nieistniejący [5, s. 27]. Wschodnia

część kated ry złożona była z prezbiterium zakończo nego

półkolem, do którego przylegała jedna półkolis ta absy-

da. Do prez biterium od północy przystawiona była ka-

plica Saint-Pierre, na południu znajdowała się kapli-

ca Najświętszej Marii Panny (Notre-Dame la Blanche)

46 Ewa Łużyniecka

i kaplica Saint-Gelais. Na skrzyżowaniu nawy z tran sep-

tem stał monumentalny ołtarz z wolno stoją cym balda -

chimem. Do ścian nawy przylegały od wnęt rza i na

zew-

nątrz liczne kaplice. Na południu znajdowała się kruch

bocz na. Na wschód od niej stała kaplica Saint-Michel,

a na zachód kaplica św. Filomeny (Sainte-Phi lo mène)

oraz kaplica Świętej Trójcy (de la Trinité). Przy ścianie

pół nocnej nawy katedry zlo ka lizowana była okazała ka-

pli ca d’Epemon na zachodzie oraz obejście.

Fasada zachodnia katedry znana z ryciny z 1831 r. i fo -

tograﬁ i z 1841 r. [3, s. 42] była pozbawiona wież. Jej syme-

tryczna kompozycja złożona była z dwóch zasad niczych

części i oparta na układach półkolistych arkad, przeważ-

nie wypełnionych płaskorzeźbami. Dolna pię cioosiowa

i dwu strefowa część była posadowiona na płas kim, wyso -

kim cokole. Na osi głównej w streﬁ e górnej umieszczo -

ne zostało okno, a w streﬁ e dolnej niewielkie wejście,

w mu rze wypełniającym okazały portal. Portal złożony

był z dwóch pilastrów, na których wspierał się odcinkowy

tympanon, nad nim zachował się ślad po wcześniejszym

dwuspadowym dachu. Górną część fasady stanowiła nad-

budowa z siedmioma arkadami, z których środkowa była

największa. Zwieńczeniem całości był bogato proﬁ lowany

gzyms, na którym opierał się dach i wychodzące z niego

dwie niewielkie latarnie przykryte kopulastymi hełmami.

side of the presbytery there was Saint-Pierre Chapel and

in the south there was the Notre-Dame la Blanche Chapel

and Saint-Gelais Chapel. At the intersection of the nave

with the transept there was a monumental altar with a de-

tached canopy. Numerous chapels adjoined the nave walls

on the inside and on the outside. The southern vestibule

was situated in the south. To the east of the vestibule there

was Saint-Michel Chapel, while to the west Saint-Phi lo-

mena Chapel (Sainte-Phi lo mène) as well as the Trinity

Chapel (de la Trinité). Near the wall of the northern nave

of the cathedral another splendid chapel named d’Epe mon

was situated in the west as well as a farmyard.

The western facade of the cathedral which we know

from a drawing from 1831 and a photograph from 1841

[3, p. 42] was without any towers. Its symmetrical com-

position comprised two essential parts which were based

on systems of semicircular arcades mostly ﬁ lled with re-

liefs. The lower ﬁ ve-axis and two-zone part was located

on a ﬂ at high plinth. The main axis in its upper part was

equipped with a window and a small entrance was in the

lower part of the wall which ﬁ lled a grand portal. The por-

tal consisted of two pilasters which supported a segmental

tympanum above which there were traces of the former

gable roof. The upper part of the facade comprised a su-

perstructure with seven arcades with the biggest one in the

centre. The crowning constituted a richly proﬁ led cornice

which supported the roof and two small lanterns covered

with domed roofs.

The eastern part of the cathedral presented in a drawing

and a photograph from about 1840 [10, p. LXXV] was in

a deplorable condition. Totally ruined eastern side chapels

exhibited the remnants of walls and vaults, while the de-

stroyed presbytery walls were covered by plants in some

places. The surrounding area was disordered and a hex-

agonal tower above the intersection of the nave with the

transept was covered with a low pyramidal cupola. The

southern facade of the cathedral known from a photo-

graph from 1850 [2, Fig. 2] was shaded with chapels and

annexes having various forms. Moreover, the nave part of

the facade was higher than the walls of the transept and

the eastern part. The northern facade presented in the mid-

century drawings looked similarly [10, Fig. LXXIII].

The cathedral annexes and chapels had connections

with the interior through many openings, which is per-

fectly illustrated by drawings from 1830 [2, Fig. 6]. One

of them showed the northern wall of the nave separated

from the ceiling zone by a passage with a balustrade. In its

eastern span there were high arcades leading to d’Epemon

chapel. In the central span only the upper part of the three

arcades was revealed while the four lower arcades sup-

ported a balcony. A dominant element of the eastern span

of the nave was a grand two zone balcony which had its

corresponding form in the southern wall. The cathedral

interior as shown in these drawings was ﬁ lled with many

elements having modern forms with the dominant de-

tached altar.

The presented descriptions of the cathedral in An-

goulême show that a characteristic feature of its architec-

ture in the 19

century was its stylistic diversity with the

dominance of early Gothic forms. This feature is perfectly

Il. 2. Rzut katedry: 1 – 1826 r., przerys według [10, il. XIV],

a – mury rozebrane około 1850 r.; 2 – 1870 r. [1, s. 10],

b – mury zbudowane w latach 1850–1870

Fig. 2. Cathedral projection: 1 – 1826, copied according to [10, Fig. XIV],

a – the walls pulled down in about 1850; 2 – 1870 [1, p. 10],

b – the walls built in the years 1850–1870

Autentyzm a XIX-wieczna odbudowa katedry w Angoulême /Authenticity and the 19

-century restoration of the cathedral in Angoulême 47

reﬂ ected in detailed inventories of projections, facades

and cross-sections of the cathedral that were masterfully

elaborated by Paul Abadie in the years 1844–1845 [10,

pp. XVI–XIX]. Inventory activities were also accompa-

nied by excavation works during which the aforemen-

tioned relics of the second and third cathedral were dis-

covered. Decisions as regards designing, which made

after these studies, were totally subordinated to the pur-

ists’ doctrine. The building was supposed to be stylisti-

cally uniform and refer to the model of cathédrale idéale.

In the years 1850–1870 all chapels and annexes that were

adjacent to the walls of the cathedral were pulled down;

all elements of the northern tower were disassembled and

assembled later again, new apses and vestibules were built

as well as numerous decorative elements were added to

the facades and interiors. In 1875 the tower at the intersec-

tion of the nave with the transept was extended.

The eastern part of the cathedral changed its appear -

ance considerably. The 13

-century side chapels were

con si dered as secondary and they were totally removed. It

was assumed that the cathedral originally must have had

four apses near the presbytery and two apses near the tran-

sept. Therefore, ﬁ ve new apses were built on the basis of

the model of the one which was preserved. New structures

were ornamented with artistic reliefs by copying authen-

tic de tails and new roofs of stone slabs were also erected.

The walls of the transept and the tower over its central

Wschodnia część katedry uwieczniona na rycinie i fo-

tograﬁ i z około 1840 r. [10, s. LXXV] była w opłakanym

sta nie. Całkowicie zrujnowane wschodnie kaplice boczne

stra szyły resztkami murów i sklepień, a zniszczone ścia ny

prez biterium miejscami porastała roślinność. Teren wokół

był nieuporządkowany, a sześcioboczną wieżę nad skrzy -

żowaniem nawy z transeptem przykrywał niski os trosłu po-

wy hełm. Elewacja południowa katedry znana z foto

gra ﬁ i

z 1850 r. [2, il. 2] przysłonięta była kaplicami i przy

budów-

ka mi o różnych formach. Poza tym część na wo wa elewa cji

miała większą wysokość od ścian transep tu i części wschod-

niej. Podobnie wyglądała elewacja pół noc na przedsta-

wiona na rycinach z połowy XIX w. [10, il. LXXIII].

Przybudówki i kaplice katedry połączone były z jej

wnęt rzem wieloma otworami, co doskonale przedstawia-

ły ryciny z 1830 r. [2, il. 6]. Na jednej z nich uwieczniona

była ściana północna nawy, oddzielona od strefy sklepien-

nej przejściem z balustradą. W jej wschodnim przęśle na-

rysowane zostały wysokie arkady prowadzące do kapli-

cy d’Epemon. W przęśle środkowym uwidoczniono tylko

górną część trzech arkad, na dole cztery arkady wspiera-

ły balkon. Dominującym elementem przęsła wschodnie-

go nawy był okazały dwustrefowy balkon, któremu odpo-

wiadała podobna forma w ścianie południowej. Wnętrze

katedry ukazane na tych rysunkach było wypełnione wie-

loma elementami o formach nowożytnych z dominującym

wolno stojącym ołtarzem.

Il. 3. Fasada zachodnia katedry: 1 – 1831 r. według [2, il. 24]; 2 – 2012 (fot. E. Łużyniecka)

Fig. 3. Western facade of the cathedral: 1 – 1831 according to [2, Fig. 24]; 2 – 2012 (photo by E. Łużyniecka)

48 Ewa Łużyniecka

Przedstawione opisy katedry w Angoulême świadczą

o tym, że cechą charakterystyczną jej architektury w poło-

wie XIX w. była różnorodność stylowa z domi nacją form

wczesnogotyckich. Tę cechę doskonale uwidoczniają tak-

że drobiazgowe inwentaryzacje rzutów, elewacji i prze kro-

jów katedry, po mistrzowsku opraco wane w latach 1844–

1845 przez Paula Abadiego [10, s. XVI–XIX]. Pracom

in wentaryzacyjnym towarzyszyły rów nież prace wy ko pa-

lis ko we, podczas których odkryto wcześniej wspomi na ne

relik ty drugiej i trzeciej katedry. Decyzje pro jek to we, któ re

zapadły po tych studiach, były całkowicie pod po rząd ko wane

doktrynie purystów. Bu dowla miała być jed norod na stylis-

tycznie i nawiązywać do wzorca ca thédrale idéale. W la-

tach 1850–1870 zbu rzono wszystkie kaplice i przybudów-

ki dostawione do ścian katedry, zde mon to wano wszystkie

elementy wieży północnej i zło żo no na nowo, zbudowa -

no nowe absydy i kruchty oraz do dano wiele elementów

deko racyjnych w elewacjach i wnę trzach. W 1875 r. roz-

bu dowano wieżę na skrzyżowa niu nawy z transeptem.

Część wschodnia katedry zmieniła znacząco swój wyg-

ląd. Trzynastowieczne kaplice boczne uznano za wtórne

i całkowicie je usunięto. Założono, że katedra pierwotnie

musiała mieć cztery absydy przy prezbiterium i dwie przy

transepcie. Dlatego zbudowano pięć nowych absyd, wzo-

rując się na jednej zachowanej. Nowe budowle ozdobiono

plastycznymi płaskorzeźbami, kopiując autentyczne deta-

le, wzniesiono także nowe dachy z płyt kamiennych. Ścia-

ny transeptu i wieżę nad jego środkowym przęsłem pod-

wyższono. Na tamburze o rzucie sześcioboku ustawiono

kolistą nastawę zwieńczoną kopulastym hełmem. Hełm

pokryty był kamienną łuską przypominaj

ącą formy da-

chów kościoła Notre-Dame-la-Grande w Poitiers.

Zasadę zachowania jednorodności stylistycznej przy-

jęto także podczas przebudowy północnej i południowej

ściany katedry. Wszystkie dobudówki i kaplice zosta-

ły usunięte, natomiast naprzeciw siebie ustawiono dwie

kruch ty (północną i południową), nadając im identycz-

ne for my. Portale prowadzące do nich były historyzują-

cymi krea cjami. Dolne części ścian nawy zbudowano na

nowo, pow tarzając formy zastosowane w częściach gór-

nych, w ca łoś ci od nowa wzniesiono ścianę południową

i północną wschodniego przęsła.

span were made higher. On the tholobate with a hexa-

gon projec tion there was a superstructure surmounted by

a dome. The dome was covered by stone shells resembling

the forms of roofs of Notre-Dame-la-Grande Church in

Poitiers.

The principle of maintaining stylistic homogeneity was

also assumed during the rebuilding works carried out on

the northern and southern wall of the cathedral. All an-

nexes and chapels were removed, whereas two vestibules

were placed opposite each other (northern and southern)

and they were given identical forms. The portals leading

to them constituted historicising creations. Lower parts

of the nave walls were rebuilt with the application of the

same forms in upper parts, also the southern and northern

walls of the eastern span were totally rebuilt.

During the discussed 19

-century repairs, the rich

west ern facade of the cathedral was considered to be too

simple and stylistically not uniform. Therefore, in the ﬁ rst

phase the previous ﬂ at plinth of the facade was segmented

and separate bases of particular arcades were built. The

Baroque framing of the western entrance was removed but

a fragment of the archivolt was left which was interpreted

as a relic of the oldest portal. A lower part of the archi-

volt semicircle and perspective jambs ﬁ lled with columns

on plinths were inserted in the place of doubled pilasters.

During this activity, sophisticated authentic sculptu ral

or namentations of cornices, the archivolt and facade co-

lumns were copied. The tympanum of the discussed west-

ern portal, with the scene of adoration of Christ sitting on

the throne, was made in the style of authentic tympana

in neighbouring arcades. A similar method was used in

the case of a rectangular ﬁ eld situated above the afore-

mentioned arcades, which was ﬁ lled with reliefs. Before

the reconstruction of the cathedral only an inconsiderable

fragment of the northern decoration was known and after

the reconstruction complete representations of horsemen

appeared on the facade.

The described changes of the facade design of the ca-

the dral in Angoulême were not the last ones. Still, there

were no towers which were so signiﬁ cant in the model of

cathédrale idéale by Viollet-le-Duc. Therefore, the sur-

mounting cornice of the facade, the roof and small lan-

Il. 4. Dekoracje rzeźbiarskie w fasadzie zachodniej katedry: 1 – arkada północna, 2 – portal główny, 2012 (fot. E. Łużyniecka)

Fig. 4. Sculptural ornamentations in the western facade of the cathedral: 1 – northern arcade, 2 – main portal, 2012 (photo by E. Łużyniecka)

1 2

Autentyzm a XIX-wieczna odbudowa katedry w Angoulême /Authenticity and the 19

-century restoration of the cathedral in Angoulême 49

terns were demolished and then a richly segmented top

as well as two splendid towers with domes in the form

of “cones” were erected. Yet again, references to archi-

tecture of Notre-Dame-la-Grande Church in Poitiers

appeared. This operation substantially changed the form

of the western facade. By the addition of the towers, this

facade – which was slightly “stubby” in its proportions so

far – was thus made more monumental. Moreover, an air

of stylistic homogeneity was achieved because the forms

employed in the 19

century superstructure reﬂ ected the

century details.

The same principle can be traced in the way the inte-

rior of the cathedral was revamped. In particular, all the

modern elements were removed, inter alia, arcades, pas-

sages to chapels and annexes, canopies, balconies, a pulpit

and a detached altar. Single wide windows in the walls

were replaced by two small openings. The basis of the

interior design was the entirely preserved northern wall of

the central nave span. In the lower part of the wall three

arcades were preserved while in the upper part there were

two windows ﬁ nished in the form of semicircles. During

the 19

century revamp a portal was made in this wall

leading to a newly built northern vestibule and two side

niches were made as well.

Also the northern wall of the eastern span of the ca-

thedral nave survived in fragments until the 1850

. In its

central arcade we can see a small ornamented tomb niche

(enfeu) with the presentation of adoration of the Holy Vir-

gin Mary with the Child. Upper parts of the ﬁ gure in the

niche were destroyed along with bases and arcade column

heads. The destroyed elements were supplemented dur -

ing renovation works and a new niche was made in the

east. Some of the walls of the cathedral nave were built

entirely from scratch. The northern wall of the western

span belonged here. Originally, in this place there were

high arcades leading to the interior of Chapelle d’Epe-

mon. The arcades were replaced by a copy of the wall

of the neighbouring nave span after the demolition of the

chapel’s walls.

As a result of these transformations, the cathedral in

Angoulême became a stylistically sterile structure. The

newly created elements slightly differed from the older

ones but time gradually blurred the distinction between

the 12

- and 19

-century building material [11]. Howev-

er, a question emerges whether Abadie when revamping

the cathedral in the 19

century in fact reconstructed its

oldest form. For the ﬁ rst time this structure was shown

from the north-east side on a view plan of Angoulême

from 1575 [10, p. I]. The cathedral at that time was a one-

nave building whose western facade was without towers.

Two monumental towers were situated above the transept

arms, perhaps a smaller tower emphasised the intersec-

tion of the nave with the transept but it cannot be seen in

the picture. On the other hand, a three-sided ending of the

presbytery, which was covered with a pyramidal roof, is

clearly visible. The apse and two side chapels with rectan-

gular projections adjoined it.

If we compare this oldest image of the cathedral [10,

p. I] with Abadie’s work, we can easily notice many dif-

ferences. First of all, the cathedral presented in this icono-

Podczas omawianego XIX-wiecznego remontu bo-

ga tą fasadę zachodnią katedry uznano za zbyt skromną

i nie jednorodną stylistycznie. Dlatego w pierwszym eta-

pie rozczłonkowano dotychczas płaski cokół fasady, bu-

dując oddzielne bazy poszczególnych arkad. Barokowe

obramienie wejścia zachodniego usunięto, pozostawiając

fragment archiwolty, interpretowany jako relikt najstar-

szego portalu. W miejscu zdwojonych pilastrów wstawio-

no dolną część półkola archiwolty oraz perspektywiczne

ościeża, wypełnione kolumnami na cokołach. Kopiowa-

no przy tym wyraﬁ nowane autentyczne dekoracje rzeź-

biarskie gzymsów, archiwolt i kolumn elewacji. Tympa-

non omawianego portalu zachodniego, ze sceną adoracji

Chrystusa siedzącego na tronie, wykonano w stylu auten-

tycznych tympanonów w sąsiednich arkadach. Podobnie

postąpiono, wypełniając płaskorzeźbami prostokątne pole

nad wspomnianymi arkadami. Przed przebudową katedry

znany był niewielki fragment północnej dekoracji, po od-

budowie na elewacji znalazły się kompletne przedstawie-

nia konnych jeźdźców.

Omawiane zmiany wystroju fasady katedry w An gou-

lême nie był

y ostatnimi zmianami. Nadal brakowało wież,

tak istotnych we wzorcu cathédrale idéale Viollet-le-Duca.

Rozebrano więc gzyms wieńczący elewacji, dach oraz

małe latarnie i wzniesiono bogato rozczłonkowany szczyt

oraz dwie okazałe wieże z hełmami w formie „szyszek”.

Po raz kolejny nawiązano przy tym do architektury kościo-

ła Notre-Dame-la-Grande w Poitiers. Zabieg ten w spo-

sób zasadniczy zmienił formę fasady zachodniej. Do tej

pory nieco „przysadzista” w proporcjach elewa cja, przez

dodanie wież, stała się bardziej monumental na. Co więcej,

uzyskano wrażenie jednorodności stylis tycznej, ponie-

waż formy zastosowane w XIX-wiecz nej nad budowie by-

ły odzwierciedleniem XII-wiecznych detali.

Ta sama zasada przyświecała w przebudowie wnętrza

nawy katedry. Przede wszystkim usunięto wszystkie ele-

menty nowożytne – m.in. arkadowania, przejścia do kap-

lic i przybudówek, baldachimy, balkony, ambonę i wol-

no stojący ołtarz. Tam, gdzie w ścianach były poje dyncze

szerokie okna, zbudowano dwa małe otwory. Pod stawą

pro jektowania wnętrza była zachowana w całości północ -

na ściana środkowego przęsła nawy. W dolnej streﬁ e ścia-

ny zachowały się trzy arkady, w górnej istniały dwa ok na

za kończone półkoliście. W czasie XIX-wiecznej prze bu-

do wy w tej ścianie przebito portal prowadzący do nowo

pow stałej kruchty północnej i wykonano dwie wnęki po

bokach.

Do połowy XIX w. fragmentarycznie przetrwała także

północna ściana przęsła wschodniego nawy katedry. W jej

środkowej arkadzie zachowała się niewielka, zdobiona

wnęka grobowa (enfeu) z przedstawieniem adoracji Matki

Boskiej z Dzieciątkiem. Zniszczone były górne części po-

staci we wnęce oraz bazy i głowice kolumn arkadowych.

W czasie remontu uzupełniono zniszczone elementy i wy-

konano nową wnękę na wschodzie. Były także ściany na-

wy katedry w całości zbudowane od nowa. Należała do

nich północna ściana przęsła zachodniego. Pierwotnie

w tym miejscu stały wysokie arkady prowadzące do wnę-

trza Chapelle d’Epemon. Po rozebraniu murów kaplicy

arkady zastąpiono kopią ściany sąsiedniego przęsła nawy.

50 Ewa Łużyniecka

W wyniku tych przemian katedra w Angoulême sta-

ła się budowlą sterylną stylistycznie. Nowo powstałe ele-

menty niewiele różnią się od starszych, a czas stopniowo

zaciera różnice między budulcem XII- i XIX-wiecznym

[11]. Pozostaje jednak pytanie, czy Abadie, przebudowu-

jąc w XIX w. świątynię, w istocie odtworzył jej najstar-

szą formę. Budowla ta po raz pierwszy została uka zana

od strony północno-wschodniej na planie wi doko wym

Angoulême z 1575 r. [10, s. I]. Katedra w tym czasie to

budowla jednonawowa, której zachodnia fasada pozba-

wiona była wież. Dwie monumentalne wieże umieszczo-

ne były natomiast nad ramionami transeptu, być może

mniejsza wieża akcentowała skrzyżowanie nawy z tran-

septem, ale na rysunku jest niewidoczna. Czytelne jest na-

tomiast trójboczne zakończenie prezbiterium, które przy-

kryte zostało ostrosłupowym dachem. Do niego przylega

absyda oraz dwie kaplice boczne o rzutach prostokątów.

Jeśli porównamy ten najstarszy wizerunek katedry

[10, s. I] z dziełem Abadiego, łatwo dostrzeżemy wiele

róż nic. Przede wszystkim katedra przedstawiona na tym

źród le ikonograﬁ cznym, jak i na innych późniejszych,

poz bawiona była wież zachodnich. Mimo to w XIX w.

je wzniesiono. Miała natomiast okazałą wieżę północ-

ną, lecz ta nie została zrekonstruowana. Zamiast prosto-

kątnych kaplic widocznych na rysunku zbudowano pięć

nowych absyd. Podczas XIX-wiecznej konserwacji pow-

stało więc wiele elementów, które nigdy wcześ niej nie ist-

niały. Zaważyła w tym przypadku wiara purystów w pow-

tarzalność wzorców.

Patrząc na te decyzje projektowe z perspektywy, moż-

na stwierdzić, że doktryna konserwatorska propagowana

przez Eugène’a Viollet-le-Duca i jego uczniów nie prze-

trwała próby czasu. Od początku była poddawana ostrej

krytyce, a obecnie jest uznawana za zbyt daleko posu-

niętą i często niszczącą. Odzwierciedleniem takiej oceny

jest publikacja Jean-Michela Leniauda z 1994 r., w któ-

rej autor uznał działania konserwatorskie Viollet-le-Duca

szaleńczą wiarą w systematykę – delirium systemowe

(délires du système) [7]. W kręgach badaczy architek-

tury średniowiecznej dyskutowana jest także jego wiara

w istnie nie obowiązujących wzorców – umacnia się bo-

wiem przeświadczenie, że istnia

ła znaczna różnorodność

rozwiązań poszczególnych typów architektury, zwłaszcza

jeśli chodzi o rozwiązania szczegółowe. Poza tym rozwój

metod badawczych i kolejne lata badań owocują nowy-

mi pytaniami dotyczącymi transferu wzorów. Nie znamy

na nie odpowiedzi. Być może już ich nigdy nie poznamy,

ponieważ zabytków średniowiecznych ciągle ubywa, a te

istniejące ulegają często degradacji.

Zmieniło się także rozumienie autentyzmu w obiek-

tach zabytkowych. Coraz częściej skłaniamy się ku słow-

ni kowej deﬁ nicji tego słowa, która określa słowo auten-

tyczny (od greckiego słowa authentikós) jako prawdzi wy,

rzeczywisty, oryginalny, niepodrabiany. W tym kon tekś-

cie dzieła każdej epoki stylistycznej, powstające w wyni -

ku przeobrażeń budowli, można uznać za autentycz ne. Co

pe wien czas odzywa się jednak tęsknota za histo rycznymi

bu dowlami, z którymi utożsamiają się lokalne społecznoś-

ci. Być może w przyszłości te budowle też zos taną uzna-

ne za autentyczne.

graphic source as well as in other subsequent sources did

not have any western towers. In spite of this, they were

erected in the 19

century. Although it had a splendid

northern tower, it was not reconstructed. Instead of rect-

angular chapels visible in the picture, ﬁ ve new apses were

built. During the 19

-century restoration many new el-

ements were created which had never existed before. In

this particular case, the purists’ faith in repeatability of

models was of the greatest importance.

When we look at these design decisions from a per-

spective, we can conclude that a restoration doctrine

popularised by Eugène Viollet-le-Duc and his disciples

did not stand the test of time. From the very beginning it

was the subject of sharp criticism, while nowadays it is

considered to be far-reaching and often even destructive.

This assessment is reﬂ ected in the study by Jean-Michel

Leniaud from 1994 in which the author concluded that the

restoration activities of Viollet-le-Duc are characterised

by a mad faith in systematic – system delirium (délires

du système) [7]. Among the researchers of mediaeval ar-

chitecture there is also a discussion about his faith in the

existence of obligatory models as well as a growing con-

viction that there existed a considerable diversity of the

particular types of architecture, especially when it comes

to detailed solutions. Apart from this, the development of

research methods and subsequent years of research bring

new questions with regard to the transfer of models. We

do not know the answers to these questions. We might

never be able to get these answers because there are fewer

and fewer mediaeval structures and the existing ones are

often subject to degradation.

The understanding of authenticity in historical build-

ings has also changed. We often tend to refer to a diction-

ary deﬁ nition of this word which determines the word au-

thentic (from Greek authentikós) as true, real, original, not

a fake. In this context, works of each stylistic epoch which

come into existence as a result of building transformations

can be recognised as authentic. However, every now and

then there is a longing for historical buildings which lo-

cal communities could identify with. Perhaps in the future

these buildings shall also be recognised as authentic.

Translated by

Bogusław Setkowicz

Autentyzm a XIX-wieczna odbudowa katedry w Angoulême /Authenticity and the 19

-century restoration of the cathedral in Angoulême 51

Bibliografia /References

[1] George J., Les églises de France. Charente, Librairie Letouzey et

Ané, Paris 1933, 9–13.

[2] Darras Ch., La cathédrale d’Angoulême, Chef-d’æuvre monu-

mental de Girard II, Imprimerie H. Corignan & J. Lachanaud, An-

goulême 1942.

[3] Dubourg-Noves P., La cathédrale d’Angoulême, [w:] Congrès ar-

chéo logique en France, Charente, Société Française d’Archéolo-

gique, Paris 1999, 37–67.

[4] Berland J.M., Les cryptes de Charente, [w:] Mémoires pour l’An-

née 1971, Société Archéologique et Historique de La Charente,

An goulême 1972, 26.

[5] Crépin-Leblond T., Le palais épiscopal d’Angoulême, [w:] Con-

grès archéologique en France, Charente, Société Française d’Ar-

chéologique, Paris 1999, 27–35.

[6] Notes sur la cathédrale d’Angoulême, Imprimerie de la Bonne

Presse du Midi Vaison (Vaucluss), 1924.

[7] Leniaud J.-M., Violet-le-Duc ou les délires du système, Menges,

Paris 1994.

[8] Viollet-le-Duc E., Dictionnaire raisonné de l’archiecture française

du XI

au XVI

siècle, A. Morel Éditeurs, Paris 1854–1868.

[9] Viollet-le-Duc E., Dictionnaire raisonné du mobilier français de

l’epoque carolingienne à la Renaissance, J. Hetzel Éditeurs, Paris

1858–1875.

[10] Iconographie de la cathédrale d’Angoulême de 1575 à 1880,

Société Archéologique et Historique de La Charente, 1973.

[11] Jubilé de la cathédrale d’Angoulême, Cathédrale Musée Mu ni-

cipal, Angoulême 1978.

Streszczenie

W artykule opisano XIX-wieczną odbudowę francuskiej katedry w Angoulême i na tej podstawie zaprezentowano ówczesne traktowanie elemen-

tów autentycznych w obiektach zabytkowych. Konserwacja katedry została przeprowadzona pod kierunkiem francuskiego architekta Paula Abadie-

go, ucznia Eugène’a Viollet-le-Duca. Budowla miała być jednorodna stylistycznie i nawiązywać jedynie do gotyku – wszelkie inne nawarstwienia

i style były nieistotne. Odbudowując katedrę, bazowano także na przeświadczeniu, że istnieją rozwiązania „idealne”, powielane w poszczególnych

obiektach. W efekcie wyburzono wiele nowożytnych fragmentów budowli i wzniesiono nowe, które nigdy wcześniej nie istniały. Patrząc na te decy-

zje projektowe z dystansu, można stwierdzić, że doktryna konserwatorska propagowana przez Viollet-le-Duca i jego uczniów nie przetrwała próby

czasu. Od początku była poddawana ostrej krytyce, a obecnie jest uznawana za zbyt daleko posuniętą i często niszczącą.

Słowa kluczowe: konserwacja, katedra, Angoulême, Francja

Abstract

The article deals with the 19

century reconstruction of the French cathedral in Angoulême and on this basis it presents the then approach to au-

thentic elements in historical buildings. The restoration of the cathedral was carried out under the supervision of the French architect Paul Abadie,

a disciple of Eugène Viollet-le-Duc. The building was supposed to be stylistically uniform and refer only to Gothic – all other layers and styles were

insigniﬁ cant. When reconstructing the cathedral it was believed that there existed ‘ideal’ solutions to be duplicated in the particular buildings. As

a result, many modern fragments of the building were demolished and new ones were erected which had never existed before. When we look at these

design decisions from a certain distance, we can conclude that the restoration doctrine popularised by Eugène Viollet-le-Duc and his disciples did

not stand the test of time. From the very beginning it was the subject of sharp criticism, while nowadays it is considered to be far-reaching and often

even destructive.

Key words: restoration, cathedral, Angoulême, France

52 Ewa Łużyniecka

Stary Ratusz w Bambergu

wybudowany na wyspie na rzece Regnitz

(fot. D. Kowalska)

Altes Rathaus (Old Town Hall) in Bamberg

built on an island of the Regnitz river

(photo by D. Kowalska)