Cellarium from the 13th century in the enclosure of the former Cistercian Abbey in Trzebnica

Ewa Łużyniecka, Paweł Konczewski

doi:10.5277/arc160202

Abstract

The article presents the results of the architectural and archaeological research which was conducted in 2015 in the basement with a fragment of the enclosure cellarium of the former Cistercian Abbey in Trzebnica. After presenting a general history of the object and the state of the research, the scope of architectural and archaeological works was described separately. The final part of the article constitutes an attempt to reconstruct and date transformations of the cellarium of the Trzebnica enclosure. The researched fragment is a remnant of the first enclosure building. Its western wall was at the same time a part of the facade of the western wing and its preserved fragment of the room is the only existing relic of the interior of the oldest convent in Trzebnica. The cellarium was a two-aisle room covered with a cross vault supported by brick arches and a stone pillar. It performed the function of an everyday storage of the Cistercian convent. It was probably erected in the years 1203–1214. The first reconstruction of the cellarium took place in around 1706 and it was connected with the construction of the great Baroque building of the Cistercian enclosure. At that time a small cellar was created in the northern part of the cellarium. A change in the function of the cellar took place in about 1894 after the secularization of the Cistercian convent and was connected with the beginning of the functioning of the Congregation of the Sisters of Charles Borromeo. Then, on the ground floor of the northern cloister a monastic chapel was arranged and under it in the cellar a boiler room was probably placed. Another modernization of the cellar took place probably in about 1909 when a large boiler room was built in the east and concrete floor, a small pool with drainage tubes to collect ground water were built as well as a stove was put there to dry the interior. In the post-war times of the 20th century the basement with a cellarium fragment served as a handy storage of the convent. This function was totally changed in 2015 following the described architectural research. At present its interiors house an exhibition of the revealed cellarium fragments.

Keywords:
article
cellarium
cistercian
trzebnica

Full article view is only available on bigger screens.

2016

2(46)

DOI: 10.5277/arc160202

Ewa Łużyniecka*, Paweł Konczewski**

Cellarium z XIII w. w klauzurze dawnego opactwa cysterek

w Trzebnicy

Cellarium from the 13

century in the enclosure

of the former Cistercian Abbey in Trzebnica

Budynek klauzury dawnego opactwa cysterek w Trzeb -

nicy jest obecnie siedzibą Kongregacji Sióstr Mi ło sier dzia

św. Karola Boromeusza. W trakcie wielkiej prze bu do wy

barokowej prawie wszystkie średniowieczne po miesz 

czenia tego budynku zostały rozebrane. Jedynym wnęt 

rzem, któ re przetrwało do dziś prawie w kompletnym

stanie, jest fragment cellarium. Pomieszczenie to – miesz-

czące się w północnej części skrzydła za chodniego klauzu-

ry, podobnie do wszystkich klasztorów cy sterskich – peł-

niło funkcję podręcznego magazy nu konwentu. Obec nie

wspomniana część cellarium znaj du je się w piwnicz ce

pod krużgankiem północnym, do któ rej schodzi się scho-

dami z poziomu parteru sprzed obec nej kaplicy zakonnej

sióstr boromeuszek.

Piwniczka z fragmentem cellarium znana była od stu

lat

, lecz do tej pory nie rozpoznano dokładnie etapów jej

przekształceń. Dlatego w 2015 r. rozpoczęto komplek-

sowe badania tego pomieszczenia

. W pierwszym etapie

prac przeprowadzono badania architektoniczne w wyty-

powanych miejscach, wykonano sondaż archeologiczny

i wstępnie rozpoznano nawarstwienia tynków ścian i skle-

pień (il. 1).

* Wydział Architektury Politechniki Wrocawskiej/Faculty of Ar 

chitecture, Wrocław University of Science and Technology.

** Pracownia ArcheologicznoKonserwatorska „ANTIQUA”

Paweł Konczewski.

Pierwsza inwentaryzacja rzutu tej piwnicy pochodzi z 1926 r. [1].

Prace były finansowane przez Fundację dla Ratowania Klasz 

toru św. Jadwigi Śląskiej „By Służyć” oraz Urząd Miasta i Gminy

Trzeb nica.

The enclosure building of the former Cistercian Abbey

in Trzebnica is now the seat of the Congregation of Sis

ters of Mercy of St Charles Borromeo. During the great

Ba roque reconstruction nearly all of the medieval rooms

of this building were demolished. The only interior that

has survived until today in almost complete condition is

a fragment of the convent storage (cellarium). The room,

which was located in the northern part of the western wing

of the enclosure, similarly to all Cistercian monasteries,

fullled the function of a handy cellarium of the convent.

At present, the above mentioned part of the cellarium is

located in the cellar under the north cloister with the stairs

leading to it from the ground oor level by the existing

Sisters of Charles Borromeo convent chapel.

The cellar with the convent cellarium fragment has

been known for one hundred years

, although stages of

its trans formations have not been identied till today.

Therefore in 2015 a comprehensive research on this

room was started

. During the rst stage of the works

the architectural re search was carried out in the selected

places, then an ar chaeological survey was conducted and

layers of plaster on the walls and vaults were initially

identied (Fig. 1).

The foundation of the Cistercian Convent in Trzeb nica

is connected with the person of St Hedwig of Silesia

The first inventory of the projection of this cellar dates back to

1926 [1].

The work was financed by the Foundation for the Rescue of the

Con vent of St Hedwig “To Serve” and the Municipal Council of Trzeb nica.

Life and family relationships of St Hedwig see [2, pp. 76–81].

10 Ewa Łużyniecka, Paweł Konczewski

Powstanie klasztoru cysterek w Trzebnicy jest zwią-

zane z osobą św. Jadwigi

, córki Bertolda III, hrabiego

v. DiessenAndechs, od 1180 r. tytularnego księcia Me-

ranu. Przyjmuje się, że św. Jadwiga urodziła się między

1178 i 1180 r., małżonką księcia Henryka została między

1190 i 1194 r. Z jej inicjatywy i na wyraźną jej prośbę

w latach 1195–1198 małżonek rozpoczął starania o spro-

wadzenie na Śląsk konwentu benedyktynek z Bamber-

gu, skąd pochodziła Petrussa, wychowawczyni księżnej

ze szkoły benedyktynek w Kitzingen we Frankonii. Na

siedzibę zakonnic książę wybrał swoje dobra w okolicy

Trzebnicy, która po raz pierwszy wzmiankowana była

w roku 1138 i 1149 jako osada targowa (villa forensis).

Starania Henryka Brodatego powiodły się w 1202 r., gdy

papież Innocenty III wziął w opiekę trzebnicki „klasztor

i jego dobra” i przekazał go benedyktynkom wspólnoty

kluniackiej [3, nr 92].

Życie i powiązania rodowe św. Jadwigi zob. [2, s. 76–81].

the daughter of Count Berthold III of DiessenAndechs

and Titular Duke of Merano since 1180. It is assumed

that St Jadwiga was born between 1178 and 1180, and

she became the wife of Prince Henry between 1190 and

1194. In the years 1195–1198 on her initiative and at her

request, her spouse began to make efforts to bring the

Benedictine Order from Bamberg to Silesia, where Pe

trussa came from, namely a teacher of the Princess from

the Benedictine School in Kitzingen in Franconia. The

Prince chose his own property to be the seat of the nuns

in the surroundings of Trzebnica, which was mentioned

for the rst time in 1138 and in 1149 as a trade settlement

(villa forensis). The efforts made by Henry the Bearded

were successful in 1202 when Pope Innocent III took care

of the Trzebnica “convent and its property” and gave it to

the Benedictines of Kluniak community [3, No. 92].

Female Benedictines of the Kluniak community came

to Trzebnica on January 13, 1203 from St Theodore Con 

vent in Bamberg [3, No. 102] and brought the rst litur gical

and religious books. In the written sources of that time

Il. 1. Dawne opactwo cysterek w Trzebnicy, piwnica z fragmentem cellarium.

Badania architektonicznoarcheologiczne z 2015 r.: 1 – filar, 2 – kanał, 3 – piec, 4 – basen, 5 – wykop, 6 – sondaż architektoniczny,

7 – średniowieczny poziom terenu (oprac. E. Łużyniecka)

Fig. 1. Former Cistercian Abbey in Trzebnica, the basement with a cellarium fragment.

Architectural and archeological research from 2015: 1 – pillar, 2 – channel, 3 – stove, 4 – pool, 5 – excavation, 6 – architectural survey,

7 – medieval level of the terrain (by E. Łużyniecka)

Klasztor – rzut na poziomie piwnic

Convent – plan at cellar level

Cellarium

Ściana północna

North wall

Ściana zachodnia

West wall

Rzut

Plan

Cellarium z XIII w. w klauzurze dawnego opactwa cysterek/Cellarium from the 13

century in the former Cistercian Abbey 11

there is no mention of the construction of the convent;

only in 1208 a stonemason Jacob who worked in Trzebnica

was mentioned by name [4, No. 130]. In directly, the papal

document from 1214 [3, No. 162] gave in formation about

the progress of the construction work and specied an

indulgence for a visit to the Crypt of St Bar tholomew the

Apostle. In the same year the body of the late Konrad the

Curly rested in the crypt, which was marked by the later

tombstone placed in the oor of the crypt.

The rst abbess of the convent died in 1218 and her

successor became the daughter of Princess Hedwig –

Gertrude, during the reign of whom the convent church

was consecrated in 1219 [3, No. 220]. In practice, it was

St Hedwig who took care of all the matters as regards the

convent, especially since the 1230s when she moved to

the convent for good, although she did not take monastic

vows. Her origin, social position and strong personality

as well as her particular authority made the convent wi

dely in uence the outside world. Hedwig’s miracles and

prophecies became an element of the monastery life.

Prince Henry I died in 1238 and was buried in the church,

probably in the crypt under the main altar. The invasion of

Tatars in 1241 presumably did not cause many damages to

the convent, but it did much damage to the convent farm

and led to the escape of the nuns. Duchess Hedwig died in

1243 and was buried in the tomb in St Peter Chapel. After

the canonization of Hedwig in 1267 the convent had an

indisputable position, which resulted in a massive inux

of pilgrims to the tomb and the development of her cult

beyond the borders of Silesia. In 1268 Władysław, the

grandson of the Duchess and the archbishop of Salzburg

founded a new Gothic chapel, which was erected on the

site of St Peter Chapel.

St Hedwig Chapel constitutes the last Gothic building

of the Cistercian Abbey of Trzebnica, which has survived

to the present day. The traces of construction activities

during the next four centuries were not very impressive

and were destroyed. A turning point in shaping the ar

chi tecture of the convent was the year 1679 when on the

ini tiative of the Abbess Krystyna Katarzyna Pawłowska

from Wierzbno the tomb of St Hedwig was built

. Thanks

to this abbess reconstruction of the convent also started

in 1697, which was probably supervised by builder Ost 

rich who at the same time was employed in Lubiąż Abbey

in 1700. Construction of the convent took place du ring

the reign of Kunegunda I Kawecka (1699–1705), Zu 

zanna I Kopidlańska (1705–1717) and Benedykta Bier

nacka (1717–1726). As a result of these actions the church

was transformed and a new building that was twice the

size was erected on the site of the medieval enclosure.

In 1810 Trzebnica Abbey along with other monastic

buildings of the Kingdom of Prussia underwent secu la

rization. In 1811 the nuns left their home and the property

was put on sale; documents, books and a part of paintings

were moved to the liquidated Augustinian Monastery in

In this case the church is understood as an institution, which

should not be confused with the end of its construction.

A calendar of modern times of the Cistercian Convent func

tioning until secularization in 1810, see [5, pp. 30–41].

Benedyktynki wspólnoty kluniackiej przybyły do Trzeb

nicy 13 stycznia 1203 r. z klasztoru św. Teodora w Bam 

bergu [3, nr 102], przywożąc ze sobą pierwsze księ gi

liturgiczne i religijne. W źródłach pisanych z tego cza su

nie znajdujemy wzmianek o budowie klasztoru, je dynie

w 1208 r. wymieniono kamieniarza Jakuba pracu jącego

w Trzebnicy [4, nr 130]. Pośrednio o postępie prac budow-

lanych informuje dokument papieski z 1214 r. [3, nr 162]

określający odpust za nawiedzenie krypty św. Bartłomieja

Apostoła. W tym również roku w krypcie spoczęły zwło-

ki Konrada Kędzierzawego, czego śladem jest późniejsza

płyta nagrobna umieszczona w posadzce krypty.

Pierwsza ksieni klasztoru zmarła w 1218 r., jej na-

stępczynią została córka księżnej Jadwigi – Gertruda, za

której panowania w 1219 r. kościół klasztorny

został po-

święcony [3, nr 220]. W praktyce o sprawach klasztoru

decydowała św. Jadwiga, zwłaszcza od lat trzydziestych

XIII w., gdy na stałe przeniosła się do klasztoru, choć nie

złożyła ślubów zakonnych. Jej pochodzenie, pozycja spo-

łeczna, silna osobowość i szczególny autorytet sprawiły,

że klasztor oddziaływał szeroko na świat zewnętrzny.

Elemen tem życia klasztornego stały się cuda i przepo-

wiednie Jadwi gi. W 1238 r. umarł książę Henryk I i został

pochowany w kościele, przypuszczalnie w krypcie pod

ołtarzem głównym. Najazd Tatarów w 1241 r. prawdopo-

dobnie nie spowodował większych zniszczeń klasztoru,

natomiast uczy nił wiele szkód w grangiach i doprowadził

do ucieczki mniszek. W 1243 r. zmarła księżna Jadwi ga

i została zło żo na do grobu w kaplicy św. Piotra. Niepod-

ważalną pozycję uzyskał klasztor po kanonizacji Jadwigi

w 1267 r., co spowodowało masowy napływ pielgrzy-

mów do jej grobu i rozwój jej kultu poza granicami Ślą-

ska. W 1268 r. wnuk księżnej Władysław, arcybiskup

Salz burga, ufundował nową kaplicę gotycką, którą wznie-

siono na miejscu kaplicy św. Piotra.

Kaplica św. Jadwigi to ostatnia budowla gotycka opac-

twa cysterek trzebnickich, która przetrwała do dziś. Śla-

dy działań budowlanych kolejnych czterech stuleci były

niezbyt okazałe i uległy zniszczeniu. Momentem przeło-

mowym w kształtowaniu architektury klasztoru był rok

1679, gdy z inicjatywy ksieni Krystyny Katarzyny Paw-

łowskiej z Wierzbna wzniesiono grobowiec św. Jadwigi

Za sprawą tej kseni rozpoczęto też w 1697 r. przebudo-

wę klasztoru, którą prowadził prawdopodobnie budow-

niczy Ostrich zatrudniony także w opactwie lubiąskim

w 1700 r. Budowa klasztoru trwała przez okres rządów

Kunegundy I Kaweckiej (1699–1705), Zuzanny I Kopi-

dlańskiej (1705–1717) i Benedykty Biernackiej (1717–

1726). W wy niku tych działań przekształcono kościół i na

miejs cu śred niowiecznej klauzury wzniesiono nowy dwu-

krotnie więk szy budynek.

W 1810 r. opactwo trzebnickie wraz z innymi siedzi-

bami zakonnymi królestwa pruskiego uległo kasacie.

W 1811 r. zakonnice opuściły swoje domostwo i rozpo-

częto wyprzedaż ruchomości; dokumenty, książki, część

Kościół w tym przypadku rozumiany jest jako instytucja, czego

nie należy utożsamiać z końcem wznoszenia budowli.

Kalendarium czasów nowożytnych funkcjonowania klasztoru

cysterek do czasu sekularyzacji w 1810 r. zob. [5, s. 30–41].

12 Ewa Łużyniecka, Paweł Konczewski

obrazów została przewieziona do również skasowanego

klasztoru augustianów we Wrocławiu. W 1813 r. w klasz-

torze ulokowano jeńców wojennych, później część po-

mieszczeń klauzury przekształcono w szpital wojskowy.

W 1817 r. w budynkach północnej części dawnego opac-

twa urządzono przędzalnię wełny, budynki w południo-

wej części przekształcono w chlewnię, magazyn ziemnia-

ków i opału. W 1857 r. fabrykę zamknięto i przez kolejne

lata gmach był w większej części nieużytkowany. Jedynie

w niektórych pomieszczeniach mieszkały rodziny, niektó-

re sale w północnym skrzydle klauzury zajęło kilka sióstr

z Kongregacji Miłosierdzia Świętego Karola Boromeusza

[6, s. 543], powstałej w XVII w. we Francji.

W 1870 r. południową część klasztoru kupili śląscy ry-

cerze maltańscy (joannici) i założyli tu szpital wojskowy.

Parę miesięcy później pracę w szpitalu rozpoczęło kilka

boromeuszek. W 1889 r. wykupiły one całą część północ-

ną klasztoru. W 1902 r. rozpoczął się generalny remont

kościoła trwający z małymi przerwami do 1939 r.

W 1945 r., po przejściu Śląska do państwa polskie-

go, podstawowe funkcje zespołu zachowano [6, s. 545].

Dawna świątynia została kościołem paraalnym, dusz-

pasterstwo w Trzebnicy przejęło zgromadzenie zakonne

salwatorianów. Część północna klauzury pozostała siedzi-

bą boromeuszek, szpital wojskowy św. Jadwigi w części

południowej przemianowano na Polski Powiatowy Szpi-

tal w Trzebnicy, a w budynkach klasztornych umiesz

czono dom seniorów, dom małego dziecka i przychodnię.

W 1974 r. w szpitalu utworzono Ośrodek Replantacji

Kończyn, Mikrochirurgii i Chirurgii Ręki, w którym po

raz pierwszy w Polsce z powodzeniem przyszyto dłoń.

W latach 1982–1984 trwał remont kościoła klasztornego

i częściowo budynku klauzury – przełożono dachówkę na

wszyst

kich dachach i wyremontowano więźbę. W 1993 r.

oddziały szpitala wojewódzkiego przeniesiono w nowe

miejs ce poza klasztor, natomiast osiadający i pękający

bu dynek klauzury został poddany gruntownemu remon

to wi. Prace współnansowane przez Fundację Współ-

pracy PolskoNiemieckiej polegały na wyremontowaniu

po miesz czeń i stabilizacji fundamentów budowli przez

umiesz czenie pod nimi 650 betonowych pali. W wyre-

montowanych pomieszczeniach powstał zakład opiekuń-

czoleczniczy. Dziesięć lat później, w 2002 r. z inicjaty-

wy siostry Olimpii Konopki otwarto muzeum klasztorne

[7, s. 24], a w 2011 r. powołano Fundację dla Ratowa 

nia Klasztoru św. Jadwigi Śląskiej „By Służyć”, która po

zyskuje środki i systematycznie wykonuje remonty

Literatura na temat trzebnickiego cenobium jest bar-

dzo bogata. Zainteresowanie jego dziejami sięga XVIII w.

i w zasadzie nie ma opracowania dotyczącego architektu-

ry śląskiej, w którym nie wspominano by o Trzebnicy

Dlatego zostaną wymienione tylko najważniejsze publi-

kacje, które w odczuciu autorów były przełomowymi

w analizie zabudowy tego miejsca. Pierwszą jest obszerna

monograa bazyliki opracowana przez Alfreda Zinklera,

Fundacja powstała z inicjatywy ówczesnej przełożonej gene

ralnej, s. Alberty Groń, prezesem fundacji jest arch. Krystyna Klamiń

ska [8].

Opis stanu badań do 2000 r. zob. [9, s. 432–434], [10, s. 548, 707].

Wrocław. In 1813 prisoners of war were located in the

convent and later some of the enclosure rooms were con 

verted into a military hospital. In 1817 a wool mill was

opened in the buildings of the northern part of the for mer

abbey. The buildings in the southern part were changed

to a pigsty, potatoes and solid fuels cellarium. In 1857

the factory was closed and during the next years the

building remained mostly unused. There were only some

rooms inhabited by families and some rooms in the north

wing of the enclosure were taken by several sisters of

the Congregation of Mercy of St Charles Borromeo [6,

p. 543], which was founded in the 17

century in France.

In 1870 Silesian Knights of Malta (Knights Hospi

tallers) bought the southern part of the monastery and

established a military hospital there. A few months later

se veral Sisters of Charles Borromeo started to work in this

hos pital. In 1889 they bought the entire northern part of

the convent. In 1902 a major renovation of the church be

gan which, including short breaks, lasted until 1939.

In 1945, after Silesia was joined to Poland, the basic

func tions of the complex remained unchanged [6, p. 545].

The former church became a parish church and Salvatorian

Order took over ministry in Trzebnica. The northern part

of the cloister remained the seat of Sisters of Charles

Borromeo, St Hedwig military hospital in the southern

part was renamed into the Polish District Hospital in

Trzeb nica, whereas in the convent buildings there was

a senior house, a small child house and a clinic. In 1974

the Centre of Limb Reattachment, Microsurgery and Hand

Surgery was established in the hospital, where a hand

was reattached successfully for the rst time in Poland.

In the years 1982–1984 the renovation of the convent

church was continued and partly of the enclosure building

– tiles were changed on all roofs and the roof truss was

repaired. In 1993 the hospital wards were moved to a new

place situated outside the convent, whereas the cracked

enclosure building underwent complete renovation. The

works, which were conanced by the Foundation of Po

lish and German Cooperation, consisted in renovating

rooms and stabilizing the building foundations by placing

650 concrete stakes underneath. A care and treatment

centre was opened in the renovated rooms. Ten years

later, in 2002, on the initiative of sister Olympia Konopka

a mo nastic museum was opened [7, p. 24] and in 2011

the Foundation for Saving St Hedwig Convent “To Serve”

was established, which raises funds and regularly per

forms repairs

Literature about Trzebnica cellarium is very rich.

The interest in its history dates back to the 18

century

and in principle there is no study on the architecture of

Silesia, in which Trzebnica would not be mentioned

Therefore, only the most important publications will be

mentioned, which in the opinion of the authors constitute

the breakthrough in the analysis of the development of

The Foundation was established on the initiative of the then Ge 

neral Superior, s. Alberta Groń, and the president of the foundation is

architect Krystyna Klamińska [8].

Description of the state of the research until 2000, see [9,

pp. 432–434], [10, pp. 548, 707].

Cellarium z XIII w. w klauzurze dawnego opactwa cysterek/Cellarium from the 13

century in the former Cistercian Abbey 13

this place. The rst one is an extensive monograph of

the basilica by Alfred Zinkler, Dagobert Frey and Günter

Grundmann [5]. The part which discusses the results of

the architectural and ar chaeo logical research conducted

during the renovation of the church in 1931–1939 was

particularly interesting. In this publication A. Zinkler

presented a detailed de scription of the research, 80

illustrations of discoveries and 10 tables with inventories

and reconstructions of the church. The most important

achievement of this author was establishing the location

of the nuns matroneum and the western vestibule as well

as reconstructing the internal and external facades of the

church. In the years 1982–1984 during the subsequent

renovation works Jerzy Rozpędowski carried out research

on the church [11] and continued A. Zinkler’s search to

a large extent.

J. Rozpędowski’s unquestionable achievement was

the discovery of many new architectural details, which

according to him dated back to the years 1203–1219.

More over, he specied the layout of the nuns matroneum,

he ascertained the authenticity of the cross vaults in the

crypt and described its original appearance. During the

renovation of the enclosure building in the years 1982–

1984, J. Rozpędowski discovered the walls of a medieval

monastic building in the viridarium [12]. He agreed with

the hypotheses of the rst researchers of the building and

stated that the church was erected in two stages, however,

he accepted the year 1219 as the time of the construction

accomplishment. Such early dating of the Trzeb nica church

was harshly criticized by Zygmunt Świechowski [10,

p. 548], [13], who dated the details discovered by Roz pę

dowski back to the period of 1203–the 1230s and asso ciated

them with the decoration of the cathedral in Bamberg.

Ewa Łużyniecka studied the Trzebnica convent in

1982 for the rst time and then the subject of her research

were vaults [14]. Once again, she worked on the convent

in connection with the research on Cistercian abbeys of

Lubiąż afliations [15, pp. 357–426]. Since 2012, on the

initiative of the head of the Commission of History and

Sacral Architecture Restoration PKN ICOMOS, research

and design workshops with students and researchers

of architecture in Gdańsk, Warsaw and Wrocław and

University of Life Sciences in Lublin have been carried

out. They constituted the reason to formulate the program

of the presented studies of the medieval Cistercian abbey

in Trzebnica.

Architectural research

In the initial phase of the architectural research which

was conducted in the cellarium of Trzebnica enclosure

in 2015, the inventory of the projection, sections and

wall views

of the present basement located under Si

sters of Charles Borromeo Chapel was carried out. This

The inventory was developed by complementing the measu

rements from 1926 [1]. The final form of the development of cartogra

phic maps was prepared by Stanisław Puda and Lubow Smirnowa from

the Fa culty of Architecture of Wrocław University of Science and Tech

nology.

Dagoberta Freya i Güntera Grundmanna [5]. Szczegól-

nie interesująca okazała się jej część omawiająca wyniki

prac architektonicznoarcheologicznych prowadzonych

podczas remontu kościoła w latach 1931–1939. W niej

A. Zinkler przedstawił dokładny opis badań, 80 ilustracji

odkryć oraz 10 tablic z inwentaryzacjami i rekonstrukcja-

mi kościoła. Do najważniejszych dokonań tego autora na-

leżało zlokalizowanie empory zakonnic i przedsionka za-

chodniego oraz zrekonstruowanie elewacji wewnętrznych

i zewnętrznych kościoła. W latach 1982–1984 w trakcie

kolejnych prac remontowych Jerzy Rozpędowski prowa-

dził badania kościoła [11], kontynuując w dużej części

poszukiwania A. Zinklera.

Niewątpliwym osiągnięciem J. Rozpędowskiego było

odkrycie wielu nowych detali architektonicznych, któ-

rych powstanie autor badań datował na lata 1203–1219.

Oprócz tego uściślił on rozplanowanie empory zakonnic,

stwierdził autentyczność sklepień krzyżowych w krypcie

i określił jej pierwotny wygląd. W trakcie remontu bu-

dynku klauzury w latach 1982–1984, na terenie wiryda

rza J. Rozpędowski odkrył mury średniowiecznego klasz

to ru [12]. Przychylił się także do hipotez pierwszych

badaczy obiektu i stwierdził, że kościół był wznoszo 

ny w dwóch etapach, przy czym przyjął rok 1219 za czas

za kończenia budowy. Tak wczesne datowanie kościoła

trzeb nickiego spotkało się z ostrą krytyką Zygmunta

Świe chowskiego [10, s. 548], [13], który odkryte przez

Roz pędowskiego detale datował na okres 1203–lata trzy-

dzieste XIII w. i wiązał z wystrojem katedry w Bambergu.

Ewa Łużyniecka po raz pierwszy klasztorem trzebnic-

kim zajęła się w 1982 r.

i wtedy przedmiotem jej badań

były sklepienia [14]. Kolejny raz klasztor ten był przez

nią opracowywany w związku z badaniami opactw cy-

sterskich liacji lubiąskiej [15, s. 357–426]. Od 2012 r.,

z inicjatywy kierowanej przez autorkę Komisji Historii

i Konserwacji Architektury Sakralnej PKN ICOMOS,

prowadzone są projektowobadawcze warsztaty z udzia 

łem

studentów i pracowników naukowych wydziałów

ar chi tektury z Gdańska, Warszawy i Wrocławia oraz z lu 

bel skiego uniwersytetu przyrodniczego. Stały się one pre 

teks tem do sformułowania programu prezentowanych ba

dań średniowiecznego opactwa cysterek w Trzebnicy.

Badania architektoniczne

W początkowym etapie badań architektonicznych pro-

wadzonych w cellarium klauzury trzebnickiej w 2015 r.

wykonano inwentaryzację rzutu, przekrojów i widoków

ścian

obecnej piwnicy umieszczonej pod kaplicą sióstr

boromeuszek. To pozwoliło na dokładne prześledzenie

roz planowania jej wnętrza o maksymalnej wysokości

2,50 m, które w rzucie jest zbliżonym do kwadratu czwo-

rokątem o wymiarach 5,25 × 5,79 m. Do piwnicy wcho-

dzi się z korytarza przez wejście umieszczone w ścianie

zachodniej i poprzedzone trzema stopniami – betonowa

Inwentaryzację opracowano, uzupełniając pomiary z 1926 r. [1].

Czystorysy wykonał Stanisław Puda i Lubow Smirnowa z Wydziału

Architektury Politechniki Wrocławskiej.

14 Ewa Łużyniecka, Paweł Konczewski

posadzka piwnicy jest posadowiona 0,46 m poniżej po-

ziomu kamiennej podłogi korytarza.

Wspomniana ściana zachodnia, widoczna z wnętrza

korytarza, stała się pierwszym rejonem badań architekto

nicznych. Przypuszczano bowiem, że w tym miejscu za 

chował się fragment dawnej elewacji zachodniej skrzy-

dła zachodniego, będący jedynym reliktem zewnętrznym

elewacji średniowiecznego budynku klauzury, jakie za-

chowało się w Trzebnicy. Usunięto tynk między łukiem

koleby a górnym łękiem wejścia oraz w pasie przy pół-

nocnym narożu korytarza. Pozostawiono przy tym 40%

powierzchni ściany w formie nienaruszonej, będącej świa 

dectwem wszystkich nawarstwień tynku. Okazało się, że

do wysokości 1,20 m powyżej posadzki korytarza lico

muru wykonane jest z dużych otoczaków łączonych za

prawą wapienną. Do wysokości 1,40 m między kamienia-

mi umieszczone są cegły, a na poziomie 1,48 m znajduje

się warstwa cegieł ułożona główkami. Stanowi ona gra-

nicę pierwotnej części fundamentowej ściany. Znacząca

część wyższego fragmentu ściany, do wysokoś ci 2,98 m

powyżej posadzki korytarza, wzniesiona jest z cegieł

o wy miarach 25,8–26,7 × 11,5–12,1 × 8,1–8,5 cm i ukła-

dzie wendyjskim. W górnej warstwie cegieł znajduje się

otwór po dawnym rusztowaniu budowlanym. Lico od-

czyszczonej ściany jest zniszczone w wielu miejscach

przez bruzdy instalacyjne oraz przez dwa kanały. Górny

kanał ma strop wykonany z cegieł dziurawek, zamurowa-

ny cegłami rozbiórkowymi.

Po rozpoznaniu budowy zewnętrznego lica ściany za-

chodniej piwnicy przystąpiono do badań jej lica od strony

wnętrza (il. 2a). W tej części północna powłoka sklepie-

nia piwnicy wspiera się na ostrołuku, a powłoka południo-

wa na łęku w formie fragmentu koła. Łęk ten w jed nym

punkcie styka się z kamienną opaską portalu, która jest

obwiedziona prostym prolem; w jej bocznych częś ciach

zachowały się zawiasy po wcześniejszych drzwiach.

W cza sie badań oczyszczono z tynku fragment między

skle pieniem a wspomnianym portalem. Okazało się, że

przy samym portalu znajdują się cegły rozbiórkowe wtór-

nie wstawione, a przy krawędzi sklepienia cegły o wy-

miarach 25,1–25,5 × 11,5–12,1 × 7,8–8,5 cm i układzie

wendyjskim. Stwierdzono także, że krawędź sklepienia

zbudowana jest z cegieł o formowanych, ściętych naro-

żach, a powłoki sklepienne są oparte na ścianie – w tym

miejscu zachowała się szpara po wyciągniętym szalunku.

W opisywanej ścianie zachodniej kolejną odkrywkę

tynku wykonano w jej części północnej. W sondażu o wy-

miarach 0,5 × 0,5 m stwierdzono występowanie cegieł

o wymiarach 25,0–25,2 × 12,2–12,4 × 8,0–8,3 cm i ukła-

dzie wendyjskim. Oprócz tego w górnej warstwie cegieł

zachował się otwór po dawnym rusztowaniu budowla-

nym. Poniżej wspomnianej odkrywki istnieje do dziś

niewielki podest z odciśniętą konstrukcją zapewne pieca

i odchodzący od niego kanał grzewczy, biegnący przy

ścianie i zakręcający przy opasce portalu. Podczas badań

oczyszczono z gruzu część północną kanału i stwierdzono

występowanie śladów po żeliwnych przegrodach, umoż-

liwiających regulację przepływu ciepłego powietrza. Od-

słonięto także wspornik sklepienia, który pierwotnie znaj-

dował się we wnętrzu kanału. Przykrywała go konstrukcja

allowed for detailed tracing of the layout of its in terior

with a maximum height of 2.5 m, which in the pro

jection is a squarelike quadrilateral with dimensions

of 5.25 × 5.79 m. One can enter the basement from the

hall through the entrance located in the western wall and

preceded by three steps – the concrete basement oor is

0.46 m below the level of the stone oor of the corridor.

The above mentioned western wall, which is visible

from the interior corridor, became the rst area of the

ar chitectural research. It was assumed that in this place

a fragment of the old western facade of the western wing

was preserved and it is now the only relic of the external

facade of the medieval enclosure building which survived

in Trzebnica. The plaster between the cave arch and the

upper arch as well as in the belt at the northern corner of

the corridor was removed. Yet 40% of the wall surface in

an intact form was left, which constituted the evidence

of all layers of plaster. It turned out that up to the height

of 1.20 m above the oor of the corridor the face of the

wall is made of large boulders bonded with lime mortar.

Up to a height of 1.40 m there are bricks between the

stones and at a level of 1.48 m there is a layer of end face

bricks. It constitutes a border of the original part of the

foundation wall. A signicant part of the upper frag ment

of the wall up to a height of 2.98 m above the oor of the

corri dor is built of bricks 25.8–26.7 × 11.5–12.1 × 8.1–

8.5 cm and has a Vendian layout. In the upper layer of

bricks there is a hole being a trace of the old scaffolding

construction. The face of the cleansed wall is destroyed by

installation grooves and two channels in many places. The

upper channel has a ceiling made of cellular bricks and is

bricked with demolition bricks.

After the outer face of the western wall construction

was identied, its inner face was studied (Fig. 2a). In this

part the northern cover of the basement vault is supported

by a gothic arch and the southern cover is supported by

an arch in the form of a fragment of a circle. This arch

contacts the stone rim of the portal at one point, which is

framed with a simple prole; hinges of the former door

are preserved in its side parts. Plaster was removed from

a fragment between the vault and the above mentioned

portal during the research works. It turned out that next

to the portal there were demolition bricks which were re

inserted in it and at the edge of the vault there were bricks

with a dimension of 25.1–25.5 × 11.5–12.1 × 7.8–8.5 cm

and a Vendian layout. It was also found that the vault edge

was built of moulded and truncated corners and the vault

covers were supported by the wall – there is a preserved

crack of the former formwork in this place.

In the described western wall another discovery of pla

ster was made in its northern part. In a survey with the

di mensions of 0.5 × 0.5 m there were bricks of 25.0–

25.2 × 12.2–12.4 × 8.0–8.3 cm sizes and a Vendian layout.

Apart from that, an opening of the former construction

scaffolding was preserved in the upper layer of bricks.

Below the above mentioned discovered plaster there is still

a small platform with an imprinted structure, probably of

a stove, and a channel heating running along the wall and

turning near the rim of the portal. During the research the

northern part of the channel was cleaned from the rubble

Cellarium z XIII w. w klauzurze dawnego opactwa cysterek/Cellarium from the 13

century in the former Cistercian Abbey 15

stropu kanału wzniesiona z cegieł dziurawek. Kanał ten

nie był połączony z żeliwnym piecem dwukomorowym,

w całości zachowanym do dziś.

Na północ od tego pieca znajduje się betonowa kon-

strukcja małego basenu o wymiarach rzutu 0,60 × 0,70 m

i głębokości 0,60 m poniżej poziomu posadzki piwnicy.

W ścianach basenu widoczne są otwory rurek drenażo-

wych, za pomocą których odprowadzano wody gruntowe

i opadowe gromadzące się na poziomie fundamentów.

Basen wypełnia północnozachodni narożnik piwnicy.

Powyżej jego betonowej opaski widoczny jest wspornik

w formie prostopadłościennej. Stanowi on zachodnie

opar cie sklepienia krzyżowego, którego północna powło-

ka tworzy półkole ze ścianą północną piwnicy.

Budowę tej ściany prześledzono po wykonaniu od-

krywki tynku przy wschodnim oparciu wspomniane-

go sklepienia. Okazało się, że w sondażu o wymiarach

1,10 × 0,50 m odsłonięto sześć warstw cegieł o wymia-

rach 25,5–26,2 × 11,3–12,2 × 8,0–8,2 cm i układzie wen 

dyjskim. Spoiny między cegłami były płaskie i wy peł nio

ne zaprawą wapienną barwy ugrowożółtej, po chodzą cej

od ilastych składników wypełniacza

. Elementem naj-

ważniejszym w tej części ściany jest nóżka sklepienna

zbudowana z cegieł o ściętych narożach i powiązanych

ze ścianą. Posadowiona jest ona na wsporniku, którego

górna część złożona jest z dwóch cegieł, a dolną stano-

wi konsola o esowatym prolu (il. 2b). Obecnie konsola

Badaniom architektonicznym towarzyszyło wstępne rozpoznanie

tynków wewnętrznych ścian i sklepienia cellarium przeprowadzone

przez Annę Witkowską [16].

and traces of iron partitions enabling the regulation of the

ow of warm air were found. A vault cantilever was also

uncovered, which was originally situated in the interior

of the channel. It was covered by the ceiling structure

which was built of cellular bricks. This channel was not

connected to the twochamber iron stove which is fully

preserved until today.

North of this stove there is a concrete structure of

a smallsize pool with the dimensions of 0.60 × 0.70 m

and a depth of 0.60 m below the basement oor. In the

walls of the pool there are visible openings of drain

age tubes through which ground and rainwater, which

accumulated at the level of the foundations, was drained.

The pool is situated in the northwestern corner of the

basement. Above the pool’s concrete rim there is a can-

tilever in a cuboidal form. It forms the western support of

the cross vault, whose northern cover creates a semicircle

along with the northern wall of the basement.

The construction of this wall was analysed after the

plaster discovery near the eastern support of the above

mentioned vault. It turned out that in a survey with the

dimensions of 1.10 × 0.50 m six layers of bricks with

dimensions of 25.5–26.2 × 11.3–12.2 × 8.0–8.2 cm and

a Vendian layout were uncovered. The joints between

bricks were at and lled with ocher and yellow lime

mortar resulting from loamy ingredients of the ller

The most important element in this part of the wall is

The architectural research was accompanied by a preliminary

recognition of internal wall and cellarium ceiling plasters, which was

carried out by Anna Witkowska [16].

Il. 2. Piwnica z fragmentem

dawnego cellarium trzebnickiego

w 2015 r.: a – ściana zachodnia,

b – wspornik, c – rekonstrukcja

północnego lica filara,

d – impost filara

(oprac. E. Łużyniecka)

Fig. 2. Basement with a fragment

of the former Trzebnica cellarium

in 2015: a – western wall,

b – cantilever, c – reconstruction

of the northern pillar face,

d – pillar’s impost

(by E. Łużyniecka)

16 Ewa Łużyniecka, Paweł Konczewski

wto piona jest w betonowy cokół opisywanej ściany pół-

nocnej.

Kolejny sondaż architektoniczny wykonano w północ-

nowschodnim narożniku piwnicy. Stwierdzono, że od-

słonięty fragment ściany północnej jest zbudowany z ce-

gieł o wymiarach 25,2–26,0 × 11,5–12,2 × 8,1–8,2 cm.

Ścianę wschodnią natomiast tworzą kamienie i ułamki ce-

gieł łączone grubą warstwą tynku o jasnej barwie. Oprócz

tego okazało się, że ściana północna biegnie dalej w stro-

nę wschodnią, a ściana wschodnia jest do niej dostawiona.

Analiza południowowschodniego narożnika piwnicy

wykazała natomiast, że ściana wschodnia wiąże się ze

ścianą południową. W jej wnętrzu istnieje wtórnie wyko-

nany kanał z widocznymi śladami sadzy oraz fragmentem

gurtu sklepienia piwnicy.

Gurt ten dzieli południowe przęsła sklepienia, w czę-

ści północnej między przęsłami umieszczona jest jedynie

krawędź. Centralnym wsparciem sklepienia jest masywny

lar, którego jedynie fragment impostu wystaje obecnie

ponad posadzką piwnicy (il. 2c, d). Jak wykazały bada-

nia, jest on wykuty z piaskowca, wtórnie pokryty cienką

warstwą betonu i niżej wzmocniony betonową opaską,

tworzącą cokół podobny do cokołów ścian. Odtworzenie

formy całego lara jest możliwe dzięki badaniom archeo

logicznym P. Konczewskiego. Okazało się, że lar o wy-

sokości 1,38 m złożony jest z impostu i bazy o równych

wysokościach 0,30 m. Impost składa się z czterech pro-

lowanych części: plinty, wałka, prolu w formie simy

i kolejnej plinty. Baza jest prostszą formą i jest złożona

z plinty na dole i simy przechodzącej łagodnie w wa-

łek. Trzon lara zbudowany jest z dwóch warstw ciosów

o wysokości 0,36 i około 0,39 m.

Podsumowując przeprowadzone badania architekto-

niczne, można stwierdzić, że fragment ściany zachodniej

i północnej cellarium wzniesiony został z cegieł palcówek

o niewielkiej wysokości, ułożonych w układzie wendyj-

skim. Oprócz ścian z najstarszego cellarium zachowały

się także prawie cztery przęsła sklepień krzyżowych, bez-

żebrowych, które posadowiono na wspornikach i masyw-

nym larze wzniesionym z piaskowca. Tworząc obecną

barokową piwnicę, wykorzystano tylko fragment cella-

rium, pozostałe części zostały rozebrane, a ich relikty znaj-

dują się prawdopodobnie pod wirydarzem św. Jadwigi.

W piwnicy umieszczono piec z kanałami do ogrzewania

powietrznego. Później, prawdopodobnie podczas budowy

kaplicy w północnym krużganku, wzmocniono płaszczem

betonowym konstrukcję piwnicy oraz wstawiono nowy

piec centralnego ogrzewania i w narożu piwnicy umiesz-

czono mały basen z drenażami do gromadzenia wód grun-

towych zalegających na poziomie fundamentów.

Badania archeologiczne

Celem dookreślenia konstrukcji i chronologii użytko-

wania badanego pomieszczenia wykonano wykop son-

dażowy (il. 1) w części północnowschodniej, pomiędzy

la rem centralnym a ścianą północną. Zakładano również,

że pod współczesną posadzką zachowały się nawarstwie-

nia archeologiczne obrazujące zmiany zachodzące przez

stulecia istnienia trzebnickiego klasztoru oraz że odsło-

a springer which is built of truncated bricks and connected

with the wall. It is founded on the cantilever whose

upper part consists of two bricks, whereas the lower part

consists of a console with an Sshaped prole (Fig. 2b).

At present, the console is embedded in a concrete plinth

of the described northern wall.

Another architectural survey was carried out in the

northeastern corner of the basement. It was found that

the uncovered fragment of the northern wall was built of

bricks with dimensions of 25.2–26.0 × 11.5–12.2 × 8.1–

8.2 cm. The eastern wall, however, is built of stones and

fragments of bricks connected with one another by means

of a thick layer of light coloured plaster. Moreover, it

turned out that the northern wall continues to the east,

whereas the eastern wall is added to it.

However, the analysis of the southeastern corner of

the basement showed that the eastern wall is connected to

the southern wall. There is a remade channel with visible

traces of soot and a fragment of the basement vault arch.

This vault arch divides the southern bays of the vault,

whereas in the northern part between the bays there is only

an edge. The central support of the vault is a massive pillar

whose only a fragment of the impost extends now over

the basement oor (Fig. 2c, d). The research showed that

it was made of sandstone and recoated with a thin layer

of concrete and reinforced with a concrete frame which

formed a plinth similar to wall plinths. Reconstruction

of the form of the whole pillar is possible thanks to

archaeological research conducted by P. Konczewski. It

turned out that the pillar with a height of 1.38 m consists

of the impost and base with equal heights of 0.30 m. The

impost consists of four proled elements: a plinth, a roller,

a prole in the form of sima and another plinth. The base

is a simpler form and is composed of a plinth at the bottom

and a sima changing gently to a roll. The shank of the

pillar is made of two layers of ashlars with a height of 0.36

and about 0.39 m.

Summing up the conducted architectural research, it

can be concluded that the fragment of the western and

northern wall of the cellarium was built with small height

nger bricks and arranged in a Vendian layout. Apart from

the walls of the oldest cellarium also almost four bays

of cross and nonrib vaults were preserved which were

placed on a massive pillar built of sandstone. Building

the present Baroque cellar only a fragment of the cella-

rium was used, whereas all the remaining parts were

pulled down and their relics are probably under St Hedwig

cloister. A stove with air heating pipes was situated in the

basement. Later, probably during the construction of the

chapel in the northern cloister, the structure of the ba

sement was reinforced with a concrete cover and a new

central heating furnace was placed there. A small drainage

pool for collecting groundwater lling the foun da tion

level was placed in the corner of the basement.

Archaeological research

In order to fully dene the structure and chronology

of use of the researched room an exploratory excavation

was made (Fig. 1) in the northeastern part between the

Cellarium z XIII w. w klauzurze dawnego opactwa cysterek/Cellarium from the 13

century in the former Cistercian Abbey 17

nięcie partii fundamentowej i przyziemia badanej budowli

dopomoże w ocenie jej stanu technicznego.

W wykopie sondażowym (il. 3) o wymiarach w rzu-

cie 2,0 × 0,5 m (z dłuższym bokiem na osi północ–po-

łudnie) wydzielono dziesięć jednostek stratygracznych

(dalej w skrócie j.s.). Współczesną posadzkę (j.s. 1) two 

rzyła wylewka cementowa o grubości około 0,06 m. Po 

ni żej (j.s. 2) znajdowała się posadzka zbudowana z wy 

konanych maszynowo cegieł o wymiarach około 12,0 ×

26,0 × 6,5 cm. Spoina pomiędzy cegłami wykonana była

z zaprawy cementowej. Posadzkę posadowiono na wylew-

ce cementowej o grubości 0,08–0,10 m (j.s. 3). Jednostki

stratygraczne 1–3 tworzyły konstrukcję współczesnej

posadzki i przykrywały poziom gruzu ceglanowapienne-

go przemieszanego z ilastą gliną (j.s. 4). Jest to warstwa

zasypiskowoniwelacyjna, o miąższości około 0,32 m,

powstała zapewne w trakcie przebudowy klasztoru w po-

czątkach XVIII w. Z warstwy wydobyto fragment trzonu

piaskowcowej kolumienki. Poniżej znajdowało się klepi-

sko o grubości około 0,1 m i barwie głównie żółtej oraz

miejscami pomarańczowej, wykonane z gliny lessowej

przemieszanej z miałem ceglanym i drobnymi fragmen-

tami cegieł o formacie średniowiecznym (j.s. 5). Klepisko

to powstało prawdopodobnie pod koniec średniowiecza

i funkcjonowało w okresie wczesnonowożytnym. Przy-

krywało ono warstwę mierzwy o barwie brunatnej, prze-

chodzącej miejscami w czarną (j.s. 6) – poziom użytkowy

powstały z przemieszania produktów rozkładu materii or-

ganicznej z gliną lessową, piaskiem, drobnymi fragmenta-

mi cegieł, grudek zaprawy piaszczystowapiennej, a także

makroszczątkami roślin i węgli drzewnych. Warstwa ta

miała grubość około 0,45 m. Jest to poziom śmietnisko-

wy, powstały w trakcie użytkowania pomieszczenia po-

między początkiem XIII a XV w. Chronologię powyższą

oparto na zabytkach ruchomych zalegających w warstwie

(o czym szerzej w dalszej części artykułu). Poziom użytko-

wy przykrywał kolejny poziom konstrukcyjny, składający

się z odsadzki w ścianie północnej pomieszczenia (j.s. 7),

wysuniętej przed lico muru na około 6 cm, piaskowcowej

bazy lara centralnego (j.s. 8), posadzki ceglanej ułożonej

przy larze (j.s. 9) i klepiska glinianego o barwie żółtej

central pillar and the northern wall. It was also assumed

that under the contemporary oor there were still archaeo

logical layers reecting the changes which took place in

the Trzebnica convent during centuries and that the un

covering of the foundation part and ground oor of the

researched structure will help in the assessment of its

technical condition.

In the exploratory excavation (Fig. 3) with dimensions

of 2.0 × 0.5 m in the projection (with athe longer side on

the north–south axis) ten stratigraphic units were separated

(hereinafter s.u.). The cement setting was done to form

the present oor (s.u. 1) with a thickness of about 0.06 m.

Below there was the oor (s.u. 2) built of machined bricks

with dimensions of about 12.0 × 26.0 × 6.5 cm. The joint

of brickwork was made of cement mortar. The oor was

placed on a cement setting with a thickness of 0.08–0.10 m

(s.u. 3). Stratigraphic units 1–3 formed the structure of the

modern oor and covered the level of debris brick and

limestone mixed with loamy clay (s.u. 4). This is a cover

levelling layer with a thickness of about 0.32 m, which

was probably formed during the reconstruction of the con

vent at the beginning of the 18

century. A fragment of

a sandstone column shank was excavated from the layer.

Below there was a dirt oor with a thickness of about

0.1 m, mainly yellow and orange in some places, which

was made of loess clay and mixed with ne bricks and

small fragments of bricks of a medieval format (s.u. 5).

This dirt oor was probably formed at the end of the

Middle Ages and functioned in the early modern period.

It covered the layer of dark brown manure which changed

to black in some places (s.u. 6) – the utility level resulting

from mixing the products of decomposition of organic

matter and loess clay, sand, ne fragments of bricks,

lumps of sand and lime mortar as well as macroelements

of plants and charcoal. This layer was about 0.45 m thick.

This was the garbage level which was formed during the

use of the room between the beginning of the 13

and

the 15

centuries. The above chronology was based on

movable relics in the layer (to be continued later in the

article). The utility level covered the next constructional

level which consisted of the offset in the northern wall of

Il. 3. Wykop sondażowy, profil

wschodni: 1 – posadzka cemen-

towa, 2 – posadzka ceglana,

3 – wylewka cementowa,

4 – gruz, 5 – klepisko, 6 – mierzwa,

7 – odsadzka ściany, 8 – baza filara,

9 – cegły pierw szej posadzki,

10 – strop klepiska

(oprac. M. Konczewska)

Fig. 3. Survey excavation,

eastern profile. 1 – cement floor,

2 – brick floor, 3 – cement setting,

4 – rubble, 5 – dirt floor,

6 – manure, 7 – fuller of the wall,

8 – pillar base, 9 – first floor bricks,

10 – dirt floor ceiling

(by M. Konczewska)

18 Ewa Łużyniecka, Paweł Konczewski

i miejscami szarej, wypełniającego przestrzeń pomiędzy

ścianą i larem wraz z opaską ceglaną (j.s. 10).

Eksplorację nawarstwień kulturowych w sondażu za 

kończono na stropie klepiska (j.s. 10). Stanowi ono za-

pewne najstarszy poziom użytkowy budynku cellarium

oraz jest konstrukcyjnie powiązane i jednoczasowe ze

ścia ną (j.s. 7), larem (j.s. 8) i opaską ceglaną (j.s. 9).

Kon strukcję powyższą w oparciu o wyznaczniki technolo-

gicznotechniczne użytego materiału i formę budowli bez

wątpliwości można datować na najstarszą fazę istnienia

trzebnickiego klasztoru cysterek, tzn. na początek XIII w.

Podczas eksploracji warstwy j.s. 6 odnaleziono wiele

zabytków ruchomych z XIII–XV w. Przeważającą ich

grupę stanowiły fragmenty naczyń ceramicznych (il. 4).

Do ich analizy posłużono się schematem technologicz-

notechnicznym średniowiecznej i nowożytnej ceramiki

naczyniowej wypracowanym przez Pawła Rzeźnika [17].

Zbiór z warstwy (j.s. 6) zawierał nieliczne fragmenty na-

czyń wykonanych w technologii wczesnośredniowiecznej

(grupa technologiczna WS), co jest charakterystyczne

dla obiektów i nawarstwień archeologicznych o chrono-

logii XIIIwiecznej rozpoznawanych w Trzebnicy, np.

przy ul. Słonecznej [18]. Z XIII–1. poł. XIV w. pochodzą

naczynia wypalone do barwy brunatnej, przechodzącej

miejs cami w stalową (grupa technologiczna B). Te bardzo

dobrej jakości naczynia (o niskiej przesiąkliwości wody)

pojawiły się na Śląsku w początku XIII w. wraz z koloni-

stami z Europy Zachodniej. Ich produkcja na bazie lokal-

nych glin stała się masowa w ciągu tego stulecia. Z XIII w.

pochodzi prawdopodobnie fragment naczynia w typie

protokamionki – wypalonego w piecu o wysokiej tem-

peraturze powodującej częściowe zeszkliwienie piasków

uży tych do jego produkcji (grupa technologiczna C?).

Na czynie, z którego pochodzi odnaleziony fragment, było

najprawdopodobniej importem z terenów Nadrenii lub

Saksonii. Największą grupę naczyń tworzyły garnki wy-

palone w piecach z dostępem powietrza, o wypale skorup

do barw od kremowej po czerwoną (grupa technologicz-

na D). Są one typowe dla XIV w. W technologii powyż-

szej wykonano również pojedynczy fragment kaa pieco-

wego, tzw. garnkowego. Piece z takich kai budowano na

Śląsku powszechnie w XIV–XV w. Świadectwem zmian

za chodzących w garncarstwie w 2. poł. XIV–XV w. są dwa

fragmenty naczyń pokrytych glazurą barwy brunatnej,

prze chodzącej miejscami w zieloną. Mogą one być wy ro

bami

miejscowymi lub też importami z Górnych Łużyc.

the room (s.u. 7), protruding from the face of the wall for

about 6 cm, sandstone base of the central pillar (s.u. 8),

brick oor laid by the pillar (s.u. 9) and the clay yellow dirt

oor with some gray places, which lled the space between

the wall and pillar along with the brick frame (s.u. 10).

The exploration of the cultural layers in survey was

completed on the dirt oor ceiling (s.u. 10). It is probably

the oldest utility level of the cellarium building and it is

structurally related to the wall and built at the same time

as the wall (s.u. 7), the pillar (s.u. 8) and the brick frame

(s.u. 9). The above structure without any doubt can be

dated back to the oldest phase of existence of Trzebnica

Cistercian convent, i.e. to the beginning of the 13

century

on the basis of technological and technical determinants

of the used material and the form of the building.

During the exploration of layers s.u. 6 many movable

mo numents from the 13

–15

centuries were found.

A pre dominant group consisted of fragments of ceramic

dishes (Fig. 4). For their analysis a technological and

te chnical scheme of the medieval and modern ceramic

dishes developed by Paweł Rzeźnik was used [17]. The

collection from the layer (s.u. 6) contained a few frag

ments of dishes made in the early medieval technology

(te chnology group WS), which is characteristic of ar chaeo 

logical objects and layers with the 13

century chro no

logy recognized in Trzebnica, e.g. Słoneczna Street [18].

The dishes burned to the tawny colour which changes to

steellike colour date back to the 13

and the 1

half of

the 14

centuries (technology group B). These very good

quality dishes (very low absorption) appeared in Silesia at

the beginning of the 13

century along with the colonists

from Western Europe. Their production on the base of

local clay became massive during that century. A fragment

of the dish in a stoneware prototype probably comes from

the 13

century – burnt in a furnace at a high temperature

causing partial glaze of sands used for its production

(technology group C?). The dish, from which the re dis

covered fragment originated, was probably imported from

the territories of the Rhineland or Saxony. The largest

group of dishes consisted of pots burnt in furnaces open

to the air with burnt shell colours ranging from creamy

to red (technology group D). They are characteristic of

the 14

century. A single fragment of the so called pot

tile furnace was also built in the above technology. Tile

stoves of this type were commonly built in Silesia in the

and 15

centuries. Two fragments of dishes covered

Il. 4. Wybór zabytków z warstwy 6

wykopu sondażowego:

1–3, 5, 6 – fragmenty naczyń ce 

ramicznych; 4 – fragment kafla

piecowego tzw. garnko watego

(rys. M. Konczewska)

Fig. 4. Choice of monuments

from layer 6 of the survey

excavation. 1–3, 5, 6 – fragments

of ceramic dishes; 4 – fragment

of the so called pot tile stove

(drawn M. Konczewska)

Cellarium z XIII w. w klauzurze dawnego opactwa cysterek/Cellarium from the 13

century in the former Cistercian Abbey 19

Co do form odkrytych naczyń, to niestety stan zacho-

wania zabytków ogranicza możliwości ich rekonstrukcji.

Z pewnością były to garnki z okapem pod wylewem,

garnki z uchami o esowatym wylewie, a także przynaj-

mniej jeden dzban z walcowatą szyją (il. 4). Poza zabyt-

kami ceramicznymi z warstwy mierzwy (j.s. 6) wydoby-

to fragment nierozpoznanego przedmiotu wykonanego

z ołowiu oraz zwierzęce szczątki kostne o charakterze po-

konsumpcyjnym. Z tej warstwy pobrano również próbkę

do badań archeobotanicznych. Można mieć nadzieję, że

dalsze badania laboratoryjne przyniosą informacje o ga-

tunkach płodów rolnych składowanych w cellarium.

Podsumowanie

Na podstawie przeprowadzonych w 2015 r. badań ar 

chi tektonicznoarcheologicznych można przedstawić pró

bę

odtworzenia i datowania przekształceń cellarium klau zu -

ry trzebnickiej. Badany fragment cellarium to po zo sta-

łość pierwszego budynku klauzury (il. 5a). Jego ścia na

za chodnia była zarazem częścią elewacji skrzydła za 

chodniego, a zachowany do dziś fragment pomieszcze-

nia jest jedynym istniejącym reliktem wnętrza najstar-

szego klasztoru trzebnickiego. Skrzydło to przylegało

do pierwotnego przedsionka kościoła i zostało do niego

dostawione – stąd deformacja części północnej pomiesz

czenia.

Cellarium było dwunawowe, przykryte sklepieniami

krzyżowymi wspartymi na ceglanych gurtach i kamien-

nym słupie. Zbudowano je prawdopodobnie w okresie

zbliżonym do czasu powstania krypty św. Bartłomieja

Apostoła w kościele trzebnickim, czyli – jak się przyjmu-

je – w latach 1203–1214 (il. 5b). Świadczy o tym m.in.

identyczna technika wykonania ścian – tylko w kryp-

cie i cellarium występują cegły o niskich wysokościach

(8–8,5 cm). Zarówno w krypcie, jak i w cellarium zbu-

dowano sklepienia krzyżowe, bezżebrowe posadowio-

ne na gurtach; gurty w obu pomieszczeniach wykonano

z identycznych cegieł. Oprócz tego w obu opisywanych

pomieszczeniach sklepienia były pokryte cienką warstwą

tynku, a ściany pozbawione tynków.

W analogiczny sposób zbudowano mury cellarium

klasztoru lubiąskiego (il. 5c), które prawdopodobnie po-

wstało w ostatniej tercji XII w., czyli wcześniej od klau-

zury trzebnickiej. Usytuowano je na stoku – od strony

średniowiecznego wirydarza lubiąskiego było zagłębione

w ziemię, a od strony zachodniej stanowiło pomieszcze-

nie nadziemne – parter. Cellarium lubiąskie było dwu-

nawową i pięcioprzęsłową salą, przykrytą sklepieniami

krzyżowymi, bezżebrowymi, wspartymi na gurtach. Za-

chowane do dziś sklepienia pokrywają nacieki zaprawy

oraz odciski desek szalunku, na styku ściany z powłoką

sklepienia istnieją szpary po deskach, analogicznie do

sklepień trzebnickich. Kolejnym podobieństwem mię-

dzy cellarium lubiąskim i trzebnickim jest konstruowa-

nie łęków sklepień w kształcie obniżonego półkola, które

w późniejszym okresie wielokrotnie wzmacniano.

Z podobną sytuacją mamy do czynienia w później zbu-

dowanym cellarium średniowiecznego klasztoru mogil-

skiego, który był lią opactwa lubiąskiego (il. 5d). W Mo-

with dark brown ceramic glaze with some green places

constitute the evidence of changes in pottery in the 2

half of the 14

century and 15

century. They might have

been produced locally or imported from Upper Lusatia.

As far as the forms of discovered dishes are concerned,

unfortunately the state of preservation of monuments

limits the possibility of their reconstruction. Certainly they

were pots with a rim under the spout, pots with Sshaped

spouts and at least one pitcher with a cylindrical neck

(Fig. 4). Apart from ceramic monuments from the manure

layer (s.u. 6), a fragment of an unidentied object made

of lead and animal skeletal elements with some consump

tion was revealed. From this layer a sample was also taken

to conduct archaeological and botanical research. We can

hope that further laboratory tests will bring informa 

tion about species of crops kept in the cellarium.

Summary

On the basis of the architectural and archaeological

re search which was carried out in 2015, it is possible to

present an attempt at reconstructing and dating trans

for mations of the Trzebnica enclosure cellarium. The

re searched fragment is a remnant of the rst enclosure

building (Fig. 5a). Its western wall was at the same time

a part of the facade of the western wing and its preserved

frag ment of the room is the only existing relic of the

interior of the oldest monastic building in Trzebnica. This

wing is attached to the original vestibule of the church

and was extra added to it – hence the deformation of the

northern part of the room.

The cellarium had two naves and was covered with

cross vaults supported by brick arches and a stone pillar. It

was probably built in the period when St Bartholomew the

Apostle Crypt in Trzebnica Church was erected, namely –

as it is accepted – in the years 1203–1214 (Fig. 5b). It is

evidenced in the same technique, among other things, of

the walls construction – small height bricks (8–8.5 cm)

only appear in the crypt and in the cellarium. Both the

crypt and the cellarium had cross, nonrib vaults placed

on arches; in both rooms arches were made of identical

bricks. Moreover, in these two described rooms the vaults

were covered with a thin layer of plaster, whereas the

walls had no plaster.

In the same way the walls of Lubiąż monastery cella-

rium were built (Fig. 5c), which was probably erected in

the last third of the 12

century, namely earlier than the

Trzebnica enclosure. It was located on a slope – on the

side of Lubiąż medieval cloister it was embedded in the

ground, whereas on the western side it formed a room

above the ground – ground oor. Lubiąż cellarium was

a twonave and vebay room, covered with cross, non

rib vaults supported by arches. The vaults preserved until

today are covered by mortar and traces of formwork planks,

whereas at the place where the wall is connected with the

vault cover there are cracks of former planks, similar to

the vaults in Trzebnica. Another similarity between the

Lubiąż and Trzebnica cellarium is the structure of the

vault arches in the form of a lowered semicircle, which

was later repeatedly reinforced.

20 Ewa Łużyniecka, Paweł Konczewski

gile przejęto prawdopodobnie trzebnicką zasadę budowy

podpór międzynawowych. W obu wnętrzach masywne

la ry wzniesiono z dwóch warstw ciosów. Jedyna różnica

po lega na tym, że w mogilskim larze nie ma odrębnego

im postu i bazy, natomiast wydzielono je przez ścięcie na-

roży ciosów w stree trzonu.

W XIIIwiecznym cellarium trzebnickim konsekwent-

nie stosowano śląską zasadę używania cegieł do budowy

murów, a kamienia do wykuwania detali architektonicz-

nych. Słup cellarium i konsola wspornika zostały wyko-

nane z porowatego piaskowca, natomiast mury i sklepie-

nia z cegieł palcówek oraz kształtek ceramicznych. Mury

nie były pierwotnie pokryte tynkami, natomiast sklepienia

były prawdopodobnie pobielone – na ich powierzchniach

występują powtarzające się pobiały o różnym stopniu

przebarwienia i zabrudzenia powierzchni.

Pierwotny poziom użytkowy cellarium znajdował się

0,90 m poniżej obecnego. Najstarsza posadzka zbudowa-

na była w formie klepiska z surowej gliny, uzupełnionego

opaskami ceglanymi przy larze sklepiennym i ścianach

ob wodowych. Ponad posadzką odłożyła się warstwa

użyt kowa złożona z naniesionego do pomieszczenia bło-

ta i śmieci. Sądząc po miąższości warstwy i zawartych

w niej zabytkach, był to proces długotrwały – prawdopo-

dobnie blisko dwustuletni. Warstwa śmietniskowa świad-

czy o gospodarczej funkcji pomieszczenia. Z problemem

We deal with a similar situation in the medieval Mo

giła monastery cellarium, which was built later and was

a subsidiary of Lubiąż Abbey (Fig. 5d). The Trzebnica

prin ciple of building interaisle supports was probably

used in Mogiła. In both interiors the massive columns

were built of two layers of ashlars. The only difference

is that the Mogiła column has no separate impost or base,

whereas they were separated by cutting the ashlars’ cor

ners in the area of the shank.

In the 13

-century Trzebnica cellarium the Silesian

prin ciple, which used bricks for constructing walls and

stones for forging architectural details, was consistently

applied. The cellarium pole and cantilever console were

made of porous sandstone, whereas the walls and vaults

were made of nger bricks and ceramic ttings. Originally

the walls were not covered with plaster, however, the

vaults were probably whitewashed – on their surfaces

there are repeated whitewash spots with various degrees

of dis coloration and surface contamination.

The original utility level of the cellarium was 0.90 m

below the present one. The oldest oor was built in the form

of a dirt oor made of raw clay supplemented with brick

frames near the vault pillar and external walls. Above the

oor there is a utility layer consisting of mud and garbage.

Analysing the thickness of the layer and the monuments

contained in it, it can be concluded that it was a long

Il. 5. Podobieństwa wybranych elementów architektury opactw cysterskich: a – cellarium w Trzebnicy, 2015, b – krypta św. Bartłomieja Apostoła

w kościele trzebnickim, 2015, c – ściana cellarium w Lubiążu, 1985, d – cellarium w Mogile, 2016 (fot. E. Łużyniecka)

Fig. 5. Similarities of selected elements of Cistercian abbeys’ architecture: a – cellarium in Trzebnica, 2015, b – St Bartholomew the Apostle

Crypt in Trzebnica church, 2015, c – cellarium wall in Lubiąż, 1985, d – cellarium in Mogiła, 2016 (photo by E. Łużyniecka)

Cellarium z XIII w. w klauzurze dawnego opactwa cysterek/Cellarium from the 13

century in the former Cistercian Abbey 21

jej przyrostu poradzono sobie, przykrywając ją jeszcze

w późnym średniowieczu kolejnym klepiskiem glinia-

nym. Spowodowało to podniesienie poziomu użytkowego

cellarium o około 0,50 m w stosunku do starszego klepi-

ska. Interesujące, że ponad nowym klepiskiem nie narosła

kolejna warstwa śmieci. Przyczyny takowej sytuacji moż-

na dopatrywać się w większej dbałości o stan pomiesz-

czenia, a być może zmianie funkcji, np. na magazyn wy-

magający większej troski o porządek niż przy masowym

przechowywaniu produktów rolnych.

Badania wykopaliskowe pozwoliły rozpoznać wygląd

cellarium w początkach istnienia trzebnickiego klasztoru,

prześledzić zmiany zachodzące w tym miejscu od XIII w.

do czasów współczesnych oraz odkryć wiele artefaktów

związanych z codziennym bytowaniem mieszkańców śre-

dniowiecznego klasztoru.

Analogicznie do większości polskich klasztorów cy-

sterskich XIIIwieczne cellarium trzebnickie zostało za-

głębione w ziemię. Zasada ta została utrzymana podczas

barokowej przebudowy, w czasie której rozebrano do fun-

damentów większą część klauzury. Pozostawiono jedynie

te fragmenty, które można było wykorzystać w czasie

dalszej budowy. Tak się stało z omawianym fragmentem

cellarium – zachowano ścianę zachodnią i północną oraz

cztery przęsła sklepienia opartego na larze, wzniesiono

nową ścianę wschodnią i południową z oknem oraz zbu-

dowano nową posadzkę. W ścianie zachodniej przekuto

wejście i wstawiono portal obwiedziony prostokątną opa-

ską prolowaną, wykonaną z piaskowca. Tym samym

utworzono małą piwniczkę pod północnym krużgankiem

wirydarza św. Jadwigi, jednego z dwóch dziedzińców

wielkiej barokowej klauzury, której budowę powszechnie

datuje się na lata 1697–1726. Dzięki wizytacji przepro-

wadzonej w 1706 r. możemy uściślić czas przeobrażenia

części cellarium w piwniczkę. Według przekazu z tego

roku nowy budynek klauzury miał być budowany […]

w całości od nowa w kwadrat, z czego jeden bok będzie

sta nowić kościół, a dwa boki będą budowane na bagnie

i stawach. Budowa strony ku zachodowi prawie zakończo-

na […]. Teraz kontynuuje się budowę ku południowi oraz

ku wirydarzowi i burzy się coraz więcej starych budyn-

ków, w których mieszkają jeszcze panny zakonne

Trzeba przy tym dodać, że przylegający do kościo-

ła parter krużganka północnego wirydarza św. Jadwigi

w czasach baroku był dwukrotnie szerszy od pozostałych

krużganków. Należy więc przypuszczać, że inwentaryza-

cja z 1926 r. [1] ukazuje barokowy układ konstrukcyjny

wnętrza. Według niej parter krużganka północnego był

dwunawowy i ośmioprzęsłowy. Między nawami usta-

wione były słupy podpierające poszczególne sklepienia.

Podwójny słup mieścił się nad ścianą wschodnią omawia-

nej piwniczki. Od tego miejsca na zachód rozplanowane

było trzyprzęsłowe pomieszczenie przylegające do wieży

i nawy południowej kościoła. Wielkość i rozplanowanie

opisywanego parteru barokowego krużganka północne-

go pozwala przypuszczać, że zgodnie z tradycją średnio-

Tekst w języku niemieckim [5, s. 34] został przetłumaczony

przez Wojciecha Kłodnickiego.

process – it probably lasted almost two hundred years.

The garbage layer shows the economic function of the

room. The problem of its growth was solved by covering

it with another clay dirt oor in the late Middle Ages.

This resulted in raising the utility level of the cellarium

by about 0.50 m as compared to the older dirt oor. It is

interesting that over the new dirt oor no garbage layer

grew again. The reasons for this situation can be found in

greater care about the state of the room and perhaps in the

change of the function, e.g. a warehouse requiring greater

care of the order than in the case of the massive cellarium

of agricultural products.

The excavation research made it possible to recognize

the appearance of the cellarium in the early days of the

Trzebnica convent and follow the changes which took

place there place since the 13

century till the present

time as well as to discover many artifacts connected with

every day life of inhabitants of the medieval convent.

Similarly to the majority of Polish Cistercian mona ste

ries, the 13

century Trzebnica cellarium was embedded

in the ground. This principle was maintained during the

Ba roque reconstruction during which most of the en

closure was demolished to its foundations. Only those

fra gments were left which could be used during further

construction. This happened to the analyzed fragment of

the cellarium – the western and northern walls as well as

four bays of the vault supported by a pillar were preserved;

a new eastern wall and a southern wall with a window

were erected and a new oor was built. In the western wall

an opening was created for a new entrance and a sandstone

portal surrounded by a rectangular proled frame was

inserted. In this way a small cellar under the northern St

Hedwig cloister was created, one of the two courtyards

of the great Baroque enclosure, the construction of which

is generally dated back to the years 1697–1726. Thanks

to an inspection visit which was carried out in 1706 we

can clarify the time of the transformation of a part of the

cellarium into the cellar. According to the message from

that year, the new enclosure building was supposed to

be built […] entirely from scratch in a square, one side

of which will constitute a church and two sides will be

built on a swamp and ponds. The westward construction

is almost completed […]. At present the southward con-

struction and towards the cloister is being continued and

more and more old buildings in which young nuns still live

are being demolished

It should also be noted that the ground oor of the

northern cloister of St Hedwig patio, which was adjacent

to the church, was twice as wide as other cloisters in the

Baroque period. Therefore, it must be assumed that the

inventory made in 1926 [1] shows the Baroque layout of

the interior structure. According to it, the ground oor of

the northern cloister had two aisles and eight bays. The

poles which supported the particular vaults were situated

between the aisles. A double pole was located over the

eastern wall of the discussed cellar. From that point a three

The text in German [5, p. 34] was translated by Wojciech Kłod

nicki.

22 Ewa Łużyniecka, Paweł Konczewski

bay room adjacent to the tower and the southern aisle of

the church was planned westward. The size and layout of

the discussed ground oor of the northern Baroque cloister

makes it possible to suggest that in accordance with the

medieval tradition the convent oratory might have been

functioning at that place.

This tradition was undoubtedly upheld by the Sisters

of Mercy of St Borromeo, whose congregation along with

the novitiate was transferred from Nysa to Trzebnica in

1871. In the same year the monastery chapel on the rst

oor of the Trzebnica enclosure was also consecrated

[6, p. 543]. In 1884 on the ground oor of the northern

cloister a prayer room was arranged and in 1894 it began

to function as a convent chapel. Perhaps this fact may be

associated with construction of the eastern and western

walls in the cloister. The twobay interior between the

walls was twice the size of the chapel on the rst oor

and its location on the ground oor next to the church

was much better in terms of functionality. It must also

be assumed that the main altar of the chapel was set on

the northsouth axis and adjoined the church wall, which

is reected in the previously mentioned ground oor

projection from 1926 [1]. It is possible that just at that time

the air heating system of the chapel and the researched

cellar was installed; under the cellar there was a boiler

with a stove (not preserved) and the air duct which still

exists at the western wall of the room and continues in its

interior.

Another rebuilding of the chapel in the cloister is men

tioned in another document from 1909. Perhaps at that time

the chapel sacristy was situated near the church tower and

the discussed cellar under the chapel was completely re 

novated. The walls were covered with light grey lime pla 

ster with a natural aggregate ller of the felted and bleached

surface. The layer thickness was diversied ranging from

thinlayer mashes to llings with layer thickness of at

least 20 mm and very good adhesion to the substrate.

During the above mentioned renovation of the basement

probably a new concrete oor was built passing smoothly

to the plinths along the walls and the pillar, whereas in the

corner of the basement a small pool of drainage tubes to

collect groundwater occupying the foundation level was

placed. This structure constitutes a proof of the continuous

moisture problems faced by users of the monastery. A new

furnace was certainly helpful with drying the room, which

was originally connected to a channel in the southern

wall of the basement by means of a pipe. According to

the description on the projection from 1926 [1] it was

dened as a at chamber

(Plättstube) – a splendid boiler

(Heizung) with two stoves was situated in the east.

The twoaisle convent chapel did not survive to the

present day because on the occasion of the 50

anniversary

of the congregational profession of the Trzebnica Sisters

of Charles Borromeo in 1928 its interior was signicantly

rebuilt. The time of this rebuilding was immortalized on

the cartouche in the tympanum of the NeoBaroque portal

This name was probably connected with the insignificant height

of the room; the inserted stove could help in drying the drain pool.

wieczną w tym miejscu mogło funkcjonować oratorium

klasztorne.

Tradycja ta zapewne została podtrzymana przez siostry

boromeuszki, których zgromadzenie razem z nowicja-

tem zostało przeniesione z Nysy do Trzebnicy w 1871 r.

W tym roku została także poświęcona kaplica zakonna

na piętrze trzebnickiej klauzury [6, s. 543]. W 1884 r. na

parterze krużganka północnego urządzono salę modlitw,

a w 1894 r. zaczął on funkcjonować jako kaplica zakonna.

Być może z tym faktem można wiązać powstanie ścia-

ny wschodniej i zachodniej w krużganku. Utworzone

między ścianami dwunawowe wnętrze było dwukrotnie

większe od kaplicy na piętrze, a usytuowanie na parterze

obok kościoła – korzystniejsze pod względem funkcjonal-

nym. Należy także przypuszczać, że ołtarz główny kapli-

cy ustawiony był na osi północ–południe i przylegał do

ściany kościoła, co odzwierciedla wcześniej wymieniany

rzut parteru z 1926 r. [1]. Niewykluczone, że także wów-

czas wykonano system ogrzewania powietrznego kaplicy

i w badanej piwniczce pod nią umieszczono kotłownię

z piecem (niezachowanym) oraz kanałem powietrznym,

do dziś istniejącym przy ścianie zachodniej pomieszcze-

nia i dalej biegnącym w jej wnętrzu.

Kolejna przebudowa kaplicy w krużganku jest wymie-

niana w dokumencie z 1909 r. Być może wówczas przy

wieży kościoła umieszczono zakrystię kaplicy, a oma-

wianą piwnicę pod kaplicą gruntownie wyremontowano.

Ściany pokryto tynkiem wapiennym barwy jasnoszarej

z wypełniaczem kruszywa naturalnego o powierzchni

lcowanej i bielonej. Grubość warstwy była zróżnicowa-

na, począwszy od cienkowarstwowych zacierek po wy-

pełnienia o grubości warstwy minimum 20 mm o bardzo

dobrej przyczepności do podłoża. W czasie wspomniane-

go remontu piwnicy zbudowano zapewne nową betonową

posadzkę przechodzącą płynnie w cokoły przy ścianach

i larze, w narożu piwnicy umieszczono mały basen z dre-

nażami do gromadzenia wód gruntowych zalegających na

poziomie fundamentów. Konstrukcja ta jest dowodem na

ciągłe problemy z wilgocią, z którymi borykali się użyt-

kownicy klasztoru. W osuszaniu pomieszczenia pomagał

zapewne nowy piec, pierwotnie połączony rurą z kana-

łem w ścianie południowej piwnicy. Zgodnie z opisem

umieszczonym na rzucie z 1926 r. [1] była ona określana

jako płaska izba

(Plättstube) – okazała kotłownia (Hei-

zung) z dwoma piecami znajdowała się na wschodzie.

Dwunawowa kaplica zakonna nie przetrwała do dzisiaj,

ponieważ z okazji 50. rocznicy profesji kongregacji trzeb-

nickich boromeuszek w 1928 r. zasadniczo przebudowa-

no jej wnętrze. Czas tej modernizacji został uwieczniony

na kartuszu w tympanonie zbudowanego wówczas neo-

barokowego portalu: D.O.M. ac divo Carolo Borromaeo

confessori et episcopo sacrum sub auspiciis dignissimæ

Mairis M. Luitgardis quae a.MCMXXVIII congregationi

præerat Trebnicensi X lustra professa

. W trakcie prac

Nazwa ta prawdopodobnie była związana z niewielką wy so

kością pomieszczenia, piec wstawiony do wnętrza mógł pomagać

w osuszaniu basenu drenażowego.

Najlepszemu, Najwyższemu Bogu i świętemu Karolowi Boro

meu szo wi poświęcone, wyznawcy i biskupowi, za rządów naj czci god

Cellarium z XIII w. w klauzurze dawnego opactwa cysterek/Cellarium from the 13

century in the former Cistercian Abbey 23

Bibliografia /References

[1] Mutterhaus der Borromäerinnen-Trebnitz in Schlesien, Plan I –

Kellergeschoss, Plan II – Erdgeschoss, Aufgenommen: Trebnitz,

im Januar 1926, Druck von C. Maresch, GraphAnstalt Breslau 1,

w zbiorach Muzeum Sióstr Boromeuszek w Trzebnicy.

[2] Jasiński K., Rodowód Piastów Śląskich, t. 1, Ossolineum, Wrocław

1973.

[3] Codex diplomaticus nec non epistolaris Silesiae, t. 1, wyd. K. Ma-

leczyński, Wrocław 1956.

[4] Schlesische Urkundenbuch, t. 1, wyd. H. Appelt, Wien–Köln–Graz

1971.

[5] Zinkler A., Frey D., Grundmann G., Die Klosterkirche in Trebnitz,

Wilh. Gottl. Korn Verlag, Breslau 1940.

[6] Stelmach B., Kontynuacja historii klasztoru Cysterek w Trzebnicy,

[w:] A.M. Wyrwa, A. Kiełbasa, J. Swastek (red.), Cysterki w dzie-

jach i kulturze ziem polskich, dawnej Rzeczypospolitej i Europy

Środ kowej, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2004, 540–550.

[7] Konopka O.T., Przewodnik po klasztorze św. Jadwigi Śląskiej

w Trzebnicy, Kongregacja Sióstr Miłosierdzia św. Karola Boromeu

sza w Trzebnicy, Trzebnica 2011.

[8] http://ocalicbysluzyc.pl [accessed: 15.04.2016].

[9] Łużyniecka E., Średniowieczny klasztor w Trzebnicy a architektu-

ra opactw cysterskich na Śląsku, [w:] A.M. Wyrwa, A. Kiełbasa,

J. Swastek (red.), Cysterki w dziejach i kulturze ziem polskich, daw-

nej Rzeczypospolitej i Eu ropy Środkowej, Wydawnictwo Poznań-

skie, Poznań 2004, 431–461.

[10] Świechowski Z., Katalog architektury romańskiej w Polsce, Wy-

dawnictwo DiG, Warszawa 2009.

[11] Rozpędowski J., Opactwo pań cysterek w Trzebnicy, [w:] J. Strzel-

czyk (red.), Historia i kultura cystersów w dawnej Polsce i ich eu-

ropejskie związki, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 1987,

263–281.

[12] Rozpędowski J., Trzebnickie opactwo panien cysterek w średnio-

wieczu. Problem datowania i pochodzenia warsztatu, [w:] A.M.

Wyr wa, A. Kiełbasa, J. Swastek (red.), Cysterki w dziejach i kultu-

rze ziem polskich, dawnej Rzeczypospolitej i Europy Środkowej,

Wy dawnictwo Poznańskie, Poznań 2004, 380–410.

[13] Świechowski Z., Wystrój rzeźbiarski kościoła klasztornego w Trzeb 

nicy i jego związki z katedrą w Bambergu, „Rocznik Historii Sztu

ki” 1995, t. 21, 5–20.

[14] Łużyniecka E., Pomian T., Analiza architektoniczna sklepienia ka-

plicy św. Jadwigi w Trzebnicy dokonana w oparciu o opracowanie

fotogrametryczne, „Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Inżynier-

skiej w Zielonej Górze” 1983, Nr 72, 217–224.

[15] Łużyniecka E., Architektura klasztorów cysterskich. Filie lubiąskie

i inne cenobia śląskie, Ocyna Wydawnicza PWr, Wrocław 2002.

[16] Witkowska A., Badania tynków wewnętrznych ścian i sklepienia,

[w:] Klasz tor Kongregacji Sióstr Miłosierdzia św. Boromeusza

w Trzeb nicy. Badania cellarium, etap I – 2015, Wrocław 2015

[mpis w WKZ Wrocław].

[17] Rzeźnik P., Materiały ceramiczne, „Silesia Antiqua” 1998, t. 39,

221–238.

[18] Konczewska M., Konczewski P., Problematyka lokacji i zagospo-

darowania małych miast w średniowieczu na przykładzie Trzebni-

cy, „Śląskie Sprawozdania Archeologiczne” 2007, t. 49, 287–296.

erected at that time: D.O.M. ac divo Carolo Borromaeo

confessori et episcopo sacrum sub auspiciis dignissimæ

Mairis M. Luitgardis quae a.MCMXXVIII congregationi

præerat Trebnicensi X lustra professa

. During the

reconstruction pillars and vaults were removed creating

a single space interior with the altar in the east. This

reconstruction did not affect the structure of the interior of

the researched basement.

In the postwar period of the previous century the ba

sement with a fragment of the cellarium was an every

day cellarium of the convent. At that time the repairs

were limited to llings of walls and vaults in the most

destructed places, which now can be seen in the form of

bleached fragments of light grey industrial cementlime

plaster with a highly selected quartz sand ller.

The function of the basement totally changed in 2015

after the discussed architectural and archaeological re

search. At present, the exhibition of uncovered fragments

of the cellarium is organised in its interior. The research

is planned to be continued as well as a consistent further

exposure of the oldest discovered relics of the Trzebnica

brick enclosure building.

Translated by

Bogusław Setkowicz

Devoted to the Exceptional, Superior God and Saint Charles

Borromeo, disciple and bishop, during the reign of the most venerable

Mather M. Litgartis who in 1928 was at the head of the Trzebnica Con-

gre gation, which celebrated its 50

profession anniversary – translated

by S. Olimpia Teresa Konopka SMBC and M. Łuczkiewicz.

usunięto lary i sklepienia, tworząc jednoprzestrzen-

ne wnętrze z ołtarzem na wschodzie. Przebudowa ta nie

wpły nęła na konstrukcję wnętrza badanej piwnicy.

W czasach powojennych ubiegłego stulecia piwnica

z fragmentem cellarium była podręcznym składem kon-

wentu. Ówczesne jej remonty ograniczone były do uzu-

pełnień powierzchni ścian i sklepień w miejscach naj-

większych destrukcji, czego śladem są obecnie bielone

fragmenty jasnoszarego przemysłowego tynku cemen-

towowapiennego z wypełniaczem z selekcjonowanego

piasku kwarcowego.

Funkcja piwnicy uległa całkowitej zmianie w 2015 r., po

opisywanych badaniach architektonicznoarcheologicz

nych. Obecnie w jej wnętrzu zorganizowana jest ekspo-

zycja odsłoniętych fragmentów cellarium. Planowana

jest także kontynuacja prac badawczych i konsekwentne

dalsze eksponowanie odkrywanych najstarszych reliktów

murowanego budynku klauzury trzebnickiej.

niej szej Matki M. Litgartis, która w 1928 r. stała na czele kongregacji

Trzeb nickiej, obchodzącej 50. rocznicę profesji – tłumaczenie S. Olim

pia Teresa Konopka SMBC.

24 Ewa Łużyniecka, Paweł Konczewski

Streszczenie

W prezentowanym artykule przedstawiono wyniki badań architektonicznoarcheologicznych, które przeprowadzono w 2015 r. w piwnicy z frag-

mentem cellarium klauzury dawnego opactwa cysterek w Trzebnicy. Po ogólnym przybliżeniu historii obiektu i stanu badań, osobno opisano

zakres prac architektonicznych i archeologicznych. Końcową część artykułu stanowi próba odtworzenia i datowania przekształceń cellarium klau-

zury trzebnickiej. Badany fragment cellarium to pozostałość pierwszego budynku klauzury. Jego ściana zachodnia była zarazem częścią elewacji

skrzydła zachodniego, a zachowany do dziś fragment pomieszczenia jest jedynym reliktem wnętrza najstarszej klauzury cysterskiego klasztoru

trzebnickiego.

Cellarium było dwunawowym pomieszczeniem przykrytym sklepieniami krzyżowymi wspartymi na ceglanych gurtach i kamiennym słupie. Pełniło

funkcję podręcznego magazynu konwentu cysterek. Zbudowano je prawdopodobnie w latach 1203–1214. Pierwsza przebudowa cellarium nastąpiła

około 1706 r. i związana była z powstaniem wielkiego barokowego budynku klauzury cysterek. Wówczas z północnej części cellarium utworzono

małą piwnicę. Zmiana funkcji piwnicy nastąpiła około 1894 r. po sekularyzacji klasztoru cysterskiego i wiązała się z początkiem funkcjonowania

zgromadzenia sióstr boromeuszek. Wówczas na parterze krużganka północnego urządzono kaplicę zakonną, a pod nią w piwniczce umieszczono

prawdopodobnie kotłownię. Kolejna modernizacja piwnicy nastąpiła zapewne około 1909 r., gdy utworzono dużą kotłownię na wschodzie i w po-

mieszczeniu zbudowano betonową posadzkę, mały basen z drenażami do gromadzenia wód gruntowych i wstawiono piec do osuszania wnętrza.

W czasach powojennych ubiegłego stulecia piwnica z fragmentem cellarium była podręcznym składem konwentu. Jej funkcja uległa całkowitej

zmianie w 2015 r. po opisywanych badaniach architektonicznoarcheologicznych. Obecnie w jej wnętrzu zorganizowana jest ekspozycja odsłonię-

tych fragmentów cellarium.

Słowa kluczowe: cellarium, cysterki, Trzebnica

Abstract

The article presents the results of the architectural and archaeological research which was conducted in 2015 in the basement with a fragment of the

enclosure cellarium of the former Cistercian Abbey in Trzebnica. After presenting a general history of the object and the state of the research, the

scope of architectural and archaeological works was described separately. The nal part of the article constitutes an attempt to reconstruct and date

transformations of the cellarium of the Trzebnica enclosure. The researched fragment is a remnant of the rst enclosure building. Its western wall

was at the same time a part of the facade of the western wing and its preserved fragment of the room is the only existing relic of the interior of the

oldest convent in Trzebnica.

The cellarium was a twoaisle room covered with a cross vault supported by brick arches and a stone pillar. It performed the function of an everyday

storage of the Cistercian convent. It was probably erected in the years 1203–1214. The rst reconstruction of the cellarium took place in around 1706

and it was connected with the construction of the great Baroque building of the Cistercian enclosure. At that time a small cellar was created in the

northern part of the cellarium. A change in the function of the cellar took place in about 1894 after the secularization of the Cistercian convent and

was connected with the beginning of the functioning of the Congregation of the Sisters of Charles Borromeo. Then, on the ground oor of the northern

cloister a monastic chapel was arranged and under it in the cellar a boiler room was probably placed. Another modernization of the cellar took place

probably in about 1909 when a large boiler room was built in the east and concrete oor, a small pool with drainage tubes to collect ground water

were built as well as a stove was put there to dry the interior.

In the postwar times of the 20

century the basement with a cellarium fragment served as a handy storage of the convent. This function was totally

changed in 2015 following the described architectural research. At present its interiors house an exhibition of the revealed cellarium fragments.

Key words: cellarium, Cistercian, Trzebnica