Johann Martin Pohlmann (1726–1800). Architect of the period of Frederick the Great

Monika Ewa Adamska

doi:10.5277/arc150101

Abstract

In the paper professional achievements of Johann Martin Pohlmann, Berlin-born architect active in Silesia in the 2nd half of the 18th century, mainly during the reign of king Frederic the Great, are presented. Pohlmann’s professional career was connected with his work in managerial positions in the building departments of Silesian Chamber of Wars and Domains in Opole and Wrocław. The architect realizing the king’s policy of economic and urban development of Silesia, incorporated to Prussia, participated in the process of founding ironworks in the valley of the Mała Panew and establishment the Frederician settlements. Amongst professional achievements of Johann Martin Pohlmann there are also projects of public buildings, i.a. Evangelic churches. Although Pohlmann’s works fit still into Baroque architecture, they belong to a transition period; one can notice in his works also neoClassical elements. A special attention deserve design solutions of Frederician settlements in Jedlice and Kup – only partly preservedcompositions based on the geometry of a circle.

Full article view is only available on bigger screens.

2015

1(41)

DOI: 10.5277/arc150101

Monika Ewa Adamska*

Johann Martin Pohlmann (1726–1800).

Architekt epoki fryderycjańskiej

Johann Martin Pohlmann (1726–1800).

Architect of the period of Frederick the Great

Zakres opracowania. Stan badań

Opracowanie niniejsze dotyczy twórczości architekta

Jo hanna Martina Pohlmanna, którego aktywność za wo-

dowa przypadła na 2. poł. XVIII w. i rządy króla Prus

Fry deryka II. W tym czasie formę wielu kościołów i pa -

łaców Śląska kształtował związany przez wiele lat z Wro-

cławiem Carl Gotthard Langhans, zainteresowany ideami

klasycyzmu. W barokowej stylizacji projektował architekt

Georg Ludwig Schirrmeister, autor promienistego za -

ło żenia rezydencjalnego w Pokoju (Carlsruhe) zrea li -

zowanego dla księcia wirtembersko-oleśnickiego. Do

roz woju hutnictwa i osadnictwa górnośląskiego, obok Jo-

hanna Martina Pohlmanna, przyczynił się Jo hann Fried-

rich Wedding, mało znany jako architekt, wy kształ cony

w Berlinie i działający we Wrocławiu jako inspektor

budowlany. Za jego największe osiągnięcie w dziedzinie

techniki uważa się uruchomienie w 1796 r. w Gliwicach

pierwszego pieca koksowego [1, s. 181].

Znaczącym twórcą działającym na Śląsku był Johann

Martin Pohlmann. W artykule przedstawiono obiekty

i za łożenia urbanistyczne wyróżniające się w twórczości

tego architekta. Zostały one zrealizowane na terenie dzi-

siej szego województwa opolskiego, mniej liczne z innych

częś ci Śląska zostały tylko wzmiankowane.

Znaczne zainteresowanie historyków architektury wzbu -

dzają

dwa centralne założenia ruralistyczne w Jed li cach

* Wydział Budownictwa Politechniki Opolskiej/Faculty of Civil

Engineering, Opole University of Technology.

Scope of study. Research status

This paper regards the works of the architect Johann

Martin Pohlmann who was professionally active in the

half of the 18

century during the reign of the king of

Prussia Frederick II. At that time the form of many chur-

ches and palaces in Silesia was shaped by Carl Gotthard

Langhans who was interested in the neoclassical ideas and

for a long time was connected with Wrocław (Breslau).

The architect Georg Ludwig Schirrmeister, who designed

in the Baroque style, was the author of the radiall y laid

out residential area in Pokój (Carlsruhe) executed for the

Duke of Württemberg-Oels. Apart from Pohlmann, it was

Johann Friedrich Wedding, a not too famous architect,

educated in Berlin and active in Breslau as a construc-

tion inspector, who contributed to the development of

me tallur gy and Upper Silesia settlements. The start-up of

the ﬁ rst coke furnace in 1796 in Gliwice is considered his

greatest achievement in the area of technology [1, p. 181].

Johann Martin Pohlmann was a great architect active in

Silesia. This paper presents his most distinctive structures

and urban designs. They were located in the area of what

today is the Opole province, and some located in other

parts of Silesia are only mentioned.

What is of signiﬁ cant interest for the historians of

architecture is two centrally laid out rural settlements – in

Jedlice and in Kup

. They were analyzed by Małgorzata

Jedlice is a small village located in the commune of Ozimek

(Opole district), upon the Mała Panew river, about 25 km east of Opole.

4 Monika Ewa Adamska

oraz w Kup

. Analizowały je Małgorzata Chorowska

i Agnieszka Zabłocka z odniesieniem do przykładów

euro pejskich i historii urbanistyki [2]. Wzmiankowane

były też przez innych autorów [1], [3]. Osadnictwo fry-

de rycjańskie ilustrowane archiwalnymi projektami Pohl-

manna przedstawione zostało przez Hansa Joachima Hel-

migka w Oberschlesische Landbaukunst um 1800 [4],

fun damentalnym opracowaniu wydanym w 1937 r. Obiek -

ty przemysłowe i inżynierskie zrealizowane na Gór -

nym Śląsku w 2. poł. XVIII w. i na początku XIX w.

wraz z syl wetkami działających wówczas architektów,

w tym Pohlmanna, zostały przedstawione przez Kurta

Bim lera w Die Industrieanlagen in Oberschlesien, ob-

szer nej pu bli kacji z 1931 r. [5]. Cennymi materiałami

źród łowymi są również artykuły w przedwojennych nie-

mieckich czasopismach autorstwa Bimlera [6], [7] oraz

Al freda Schellenberga [8], dotyczące wybranych założeń

i obiektów. Celem niniejszego artykułu jest możliwie sze -

rokie, monograﬁ czne przedstawienie twórczości i bio-

graﬁ i – jak dotąd znanej fragmentarycznie – Johanna Mar-

tina Pohlmanna

, architekta zaangażowanego w rozwój

przestrzenny i gospodarczy Śląska w 2. poł. XVIII w.

Rys biograficzny

Znane są etapy kariery zawodowej Pohlmanna oraz

jego znaczące projekty i realizacje. Niemniej autorstwo

niektórych jego dzieł jest słabo udokumentowane

. Nie -

wiele wiadomo o prywatnym życiu tego śląskiego ar chi-

tekta. Jego sylwetkę przybliża wspomnienie pośmiertne

Wil helma Bode, ucznia Pohlmanna, zamieszczone w stycz-

niu

1801 r. w miesięczniku „Schlesische Pro vin zial blätter”

wydawanym we Wrocławiu [10]. Wiadomo z nie go, że

Johann Martin Pohlmann urodził się 15 wrześ nia 1726 r.

w Berlinie, w zamożnej rodzinie kupieckiej. Za in te re-

sowanie sztuką budowlaną rozwinęło się w naukę zawodu

architekta pod kierunkiem ówczesnego radcy wojennego

i dyrektora budowlanego Dietricha, który zaangażował

wkrótce swojego ucznia w prowadzone pro jekty i budowy

[10, s. 25]. Pierwsze samodzielne zle ce nia Pohlmanna po-

chodziły z berlińskiej kamery wojen i domen. W 1749 r.

23-letni Pohlmann awansował na stanowisko inspektora

budowlanego z rekomendacji radcy wojennego i dy rek-

tora budowlanego Feldmanna. Kolejne lata nie przy-

nio sły jednak oczekiwanych sukcesów zawodowych.

Nie za dowolony z rozwoju swojej kariery Pohlmann

zde cydował się na udział w pracach projektowych prze -

Jedlice to niewielka wieś położona w gminie Ozimek (powiat

opolski), nad rzeką Mała Panew, w odległości około 25 km na wschód

od Opola. Znajduje się tutaj Huta Szkła Jedlice, która kontynuuje XVIII-

-wieczne tradycje. Wieś Kup licząca obecnie około 1200 mie szkańców

położona jest w gminie Dobrzeń Wielki (powiat opolski), około 20 km

na północ od Opola, na trasie do Namysłowa.

Opracowanie niniejsze stanowi kontynuację badań twórczości

Pohlmanna dotyczących pojedynczego założenia: kolonii hutniczej

wraz z hutą w Jedlicach [9].

Przykładem jest budynek Invalidenhaus w Rybniku, przypi-

sywany Pohlmannowi przez kronikarza Zimmermanna w 1794 r. Bimler

w 1931 r. stawia autorstwo Pohlmanna pod znakiem zapytania z powodu

luk w archiwaliach [5, s. 66–67].

Chorowska and Agnieszka Zabłocka in reference to some

European examples and the history of urban design [2].

They were also mentioned by other authors [1], [3]. The

Frederician settlements illustrated with archival de signs

by Pohlmann were presented by Hans Joachim Hel-

migk in Oberschlesische Landbaukunst um 1800 [4],

the fundamental study published in 1937. The industrial

and engineering structures built in Upper Silesia in the

half of the 18

century and at the beginning of the

century with the architects who were active then,

including Pohlmann, were presented by Kurt Bimler in

Die Industrieanlagen in Oberschlesien, a large publication

from 1931 [5]. The valuable source materials also include

the articles by Bimler [6], [7] and Alfred Schellenberg [8]

from the prewar German journals, regarding selected

settlements and structures. The object of this paper is to

present as broadly as possible a monograph of the works

and life – that so far has been known only partially – of

Johann Martin Pohlmann

, the architect who contributed

to the space development and economic growth of Silesia

in the 2

half of the 18

century.

Pohlmann’s life

The stages in Pohlmann’s professional career as

well as his major projects and designs are well known,

however, the authorship of some of his works is poorly

do cumented

. Little is known about the private life of

this Silesian architect. Some information regarding his

life comes from the posthumous note by Wilhelm Bode,

Pohl mann’s student, from January 1801 published in the

monthly journal “Schlesische Provinzialblätter” in Bres-

lau [10]. He wrote there that Johann Martin Pohlmann

was born on September 15, 1726 in Berlin into a wealthy

merchant family. His interest in the art of building

developed into a pursuit of the profession of architect

under the supervision of Dietrich who was then military

advisor and building director and who soon had his

student engaged in projects and construction designs [10,

p. 25]. Pohlmann’s ﬁ rst independent orders came from

the Berlin Chamber of Wars and Domains. In 1749, the

23-years-old Pohlmann was promoted to the position of

building inspector upon recommendation of Feldmann

who was then military advisor and building director. Over

the next few years, however, professionally he was not

as successful as expected. Unhappy with the development

of his career, Pohlmann decided to participate in the re-

designing works of Potsdam, conducted on the initiative

of king Frederick II. Unfortunately, the architects in

The Glass Factory Jedlice operates there and it follows the 18

-century

production traditions. The village of Kup with about 1200 inhabitants is

located in the commune of Dobrzeń Wielki (Opole district), about 20 km

north of Opole, on the way to Namysłów.

This paper is a continuation of research on Pohlmann’s works

regarding one design: the metallurgic settlement with the ironworks in

Jedlice [9].

Invalidenhaus in Rybnik as an example of a building attributed to

Pohlmann by the chronicler Zimmermann in 1794. Bimler in 1931

questioned Pohlmann’s authorship due to insufficient support in

archives [5, pp. 66–67].

Johann Martin Pohlmann. Architekt epoki fryderycjańskiej /Johann Martin Pohlmann. Architect of the period of Frederick the Great 5

bu dowy Poczdamu, realizowanych z inicjatywy króla

Fry deryka II. Jego projekty nie zyskały uznania ar chi tek-

tów kierujących przebudową, a rozgoryczony tym Pohl-

mann zniszczył swoje rysunki. Pozytywna opinia z ber -

lińskiej kamery wojen i domen umożliwiła mu jednak

rozpoczęcie pracy w kamerze wrocławskiej. Przybył do

Wrocławia w kwietniu 1763 r., miesiąc później został

oddelegowany do pracy w Opolu, gdzie kierował urzęda-

mi budowlanymi Opola i Kluczborka oraz sprawował

nadzór budowlany nad 32 miastami Górnego Śląska [10,

s. 28]. Z Opolem i Śląskiem Opolskim związany był przez

ponad 20 lat, angażując się znacząco przede wszystkim

w rozbudowę górnośląskiego hutnictwa oraz projekty ko -

lonii fryderycjańskich. W 1780 r. został przeniesiony do

Wrocławia, gdzie jako dyrektor objął Wyższy Urząd Bu -

dowlany w kamerze wojen i domen [10, s. 29]. We Wro-

cławiu pracował wówczas Carl Gotthard Langhans, młod-

szy o kilka lat od Pohlmanna, pełniący od 1775 r. funkcję

nadradcy budowlanego i wojennego. Obaj architekci po-

zo stawali w przyjacielskich stosunkach, współpracując aż

do wyjazdu Langhansa (mianowanego w 1788 r. dy re k-

torem utworzonego berlińskiego Wyższego Dwor skie go

Urzędu Budowlanego) do Berlina. Pohlmann już do koń-

ca życia był związany z Wrocławiem, w 1799 r. ob chodził

50-lecie pracy zawodowej. Rok później, 3 lis to pada,

zmarł w wieku 74 lat, w wyniku udaru mózgu.

Wilhelm Bode w pośmiertnym wspomnieniu pod jął pró -

bę określenia cech charakteru i osobowości Pohl manna,

któ rego przedstawił jako osobę o silnym cha rak te rze i san -

gwinicznym temperamencie. Te cechy po zwo liły

Pohl-

mannowi czerpać radość i zadowolenie z życia mimo

przewlekłej choroby, której początki po ja wiły się już

w czasie pracy w Opolu, wymagającej wie lu trudnych

wy jazdów w teren [10, s. 30]. W pracy za wodowej to wa -

rzyszyła mu przez całe życie wewnętrzna potrzeba do-

skonalenia się i rozwoju, rzetelne i terminowe podejście

do realizowanych zleceń i projektów. Jedyna informacja

o życiu rodzinnym Pohlmanna dotyczy żony, z którą prze-

żył w szczęśliwym związku ostatnich 20 lat. Można mieć

na dzieję, że umieszczona w tekście łacińska sentencja

„mor tuis nil nisi bene” – „o zmarłych tylko dobrze” nie

spo wodowała wybiórczego przedstawienia sylwetki ar-

chi tekta [10, s. 34].

Dokonania zawodowe

W pierwszym okresie swojej pracy w Opolu, w latach

60. XVIII w., Johann Martin Pohlmann zaprojektował

szkołę i kościół dla kolonii Grodziec oraz nadzoro wał

odbudowę Byczyny po pożarze i zaprojektował wieżę

ratusza (1766). Uważa się, że hełm ratuszowej wieży,

nawiązujący do kształtu obelisku, to pierwsze takie roz -

wiązanie formalne na Śląsku [5, s. 66–67], [11, s. 192].

Wśród zawodowych dokonań Pohlmanna zwią za nych

z kolonizacją fryde ry cjańską wyróżniają się zrea li zo wa ne

projekty dwóch osiedli o centralnej kom po zy cji: w Jedli-

cach (1775) i w Kup (1780), poddane ana li zie w niniej-

szym ar ty ku le. Znaczący jest udział ar chi tekta w realiza-

cji kró lew skich planów rozwoju prze mysłu hutniczego

w do li nie rzeki Mała Panew. Pohl mann opracował pla-

charge of the re-designing did not like his projects

and Pohlmann, disappointed with that, destroyed his

drawings. The positive opinion of the Berlin Chamber of

Wars and Domains, however, enabled him to start work in

the Breslau Chamber. He went to Breslau in April 1763,

a month later he was relocated to work in Opole, where he

was in charge of building ofﬁ ces in Opole and Kluczbork

and the construction supervision over 32 Upper Silesian

cities [10, p. 28]. He was connected with Opole and

Opole Silesia for over 20 years, being deeply involved

in particular in the growth of Upper Silesian metallurgy

and the designs of Frederician settlements. In 1780,

he was transferred to Breslau, where he was director

of Higher Building Ofﬁ ce at the Chamber of Wars and

Domains [10, p. 29]. Carl Gotthard Langhans, several

years younger than Pohlmann, worked in Breslau then

as building and military senior advisor since 1775. Both

architects were friends, cooperating until Langhans left

for Berlin (appointed in 1788 as a director of the High

Court Building Ofﬁ ce established in Berlin). In 1799,

Pohlmann, who was connected with Breslau for the rest of

his life, celebrated the 50

anniversary of his professional

work. A year later, on November 3, he died at the age of

74 as a result of a stroke.

In his posthumous note Wilhelm Bode tried to describe

Pohlmann’s character and personality traits; he presented

him as a person with a strong character and sanguine

temperament. These features enabled Pohlmann to enjoy

life and be happy in spite of a chronic disease which began

to bother him when he was working in Opole, which

required from him a lot of difﬁ cult ﬁ eld trips [10, p. 30].

During his whole professional life he felt an internal

desire for perfection and development as well as diligent

and timely approach to assigned tasks and projects. The

only information about Pohlmann’s family life concerns

his wife with whom he happily spent the last 20 years of

his life. One can hope that the sentence in Latin included

in the text “mortuis nil nisi bene” – “of the dead, nothing

unless good” – was not the reason why the presentation of

the architect was sketchy [10, p. 34].

Professional achievements

During the ﬁ rst period of his work in Opole, in the

1760

, Johann Martin Pohlmann designed the school and

the church for the settlement in Grodziec and he su per-

vised the reconstruction of Byczyna after the ﬁ re and he

also designed the town hall tower (1766). The helm of

the town hall tower, alluding to the shape of an obelisk,

is believed to be the ﬁ rst such formal design in Silesia

[5, pp. 66–67], [11, p. 192]. Pohlmann’s professional

achievements connected with the Frederician settlements

in clude the completed designs of two settlements with

cen tral layouts: in Jedlice (1775) and in Kup (1780) ana-

lyzed in this ar ticle. The architect greatly contributed to

the completion of the royal plans of development of the

metallurgical industry in the Mała Panew river valley.

Pohlmann designed the development plans and te chno-

logical drawings for the ironworks in Ozimek, Jed li ce,

Krasiejów and Zagwiździe [5, pp. 25–28], [9, p. 37].

6 Monika Ewa Adamska

ny zagospodarowania oraz rysunki technologiczne dla

hut w Ozimku, Jedlicach, Kra siejowie i Zagwiździu [5,

s. 25–28], [9, s. 37]. Do in nych inżynierskich dokonań

tego architekta można za liczyć projekt mostu przez Odrę

w Opolu, który zastąpił przeprawę zniszczoną w 1775 r.

przez kry lodowe [5, s. 67].

W ostatnim etapie kariery zawodowej, związanym

z kierowaniem Wyższym Urzędem Budowlanym we

Wro cławiu, Pohlmann zaprojektował dwa kościoły. Z za-

cho wanych materiałów archiwalnych znana jest historia

powstania ewangelickiego kościoła (1786–1788) w Koź-

lu według projektu Pohlmanna ze zmianami autorstwa

Lang hansa [6, s. 199–200], [8, s. 150–154]. Archiwalne

zdję cia utrwaliły architekturę zaprojektowanego również

przez Pohlmanna, nieistniejącego dzisiaj ewangelickiego

kościoła w Namysłowie (1787–1789). Na zlecenie kró-

la Fryderyka II Pohlmann w 1783 r. nadzorował pra ce

ziemne i murarskie prowadzone w twierdzach: Wroc-

ław, Koźle i Kłodzko. W końcowym okresie życia Pohl -

mann kierował budowami zespołu koszar artylerii oraz

głównego odwachu we Wrocławiu, realizowanych wed-

ług projektu Langhansa, oraz projektował domy mie sz-

czańskie w Dzierżoniowie, Strzelinie, Brzegu i Świe -

bodzicach [10, s. 30], [11, s. 192].

Kolonizacja fryderycjańska na Śląsku.

Tło historyczne

W wyniku trzech wojen śląskich (1740–1763) większa

część Śląska wraz z hrabstwem kłodzkim została włączona

do Królestwa Prus, które pod rządami króla Fryderyka II

(1740–1786) stały się najpotężniejszym mocarstwem

europejskim. Król rozpoczął budowę nowego systemu

administracji i zarządzania prowincją śląską, wprowadził

nowy system podatkowy, reformował sądownictwo i roz-

budowywał system militarny. W 1742 r. utworzony zo-

stał, podporządkowany bezpośrednio królowi, urząd

mini stra Śląska

. Ministrowi podlegały wszystkie sprawy

pro wincji śląskiej z wyłączeniem sądownictwa, a Śląsk

do początku XIX w. zachował znaczną autonomię w mo-

narchii pruskiej [12, s. 204–205].

Ważne miejsce w polityce króla Fryderyka II, w celu

zwiększenia zaludnienia oraz rozwoju gospodarczego

mo narchii w jej nowych granicach, zajmował program

ko lo nizacji, szczególnie słabo zurbanizowanych tere nów.

Program realizowany był poprzez zasiedlanie ist nie jących

wsi nowymi osadnikami oraz budowę osiedli miesz-

ka niowych: wiejskich i leśnych oraz przemysłowych

i rze mieślniczych. W latach 1740–1806 osiedliło się na

Śląs ku około 60 tysięcy kolonistów i założonych zostało

W okresie aktywności zawodowej Pohlmanna urząd ministra

Śląska sprawował Karl Georg von Hoym. Von Hoym (1739–1807)

kształcił się w Królewcu i studiował prawo we Frankfurcie. Po nie-

udanej próbie rozpoczęcia kariery w strukturach wojska został zatrud-

niony w śląskiej kamerze wojen i domen, szybko awansując. Od 1770 r.

sprawował funkcję ministra Śląska, pozostając na tym stanowisku do

1806 r. i krótkotrwałego kryzysu Prus w okresie wojen napoleońskich.

Na Śląsku, bogatym w rudy żelaza, nastąpił w tym okresie dyna-

miczny rozwój hutnictwa.

Other

engineering achievements of the architect include

the project of a bridge over the Odra river in Opole which

re placed the bridge destroyed in 1775 by ice ﬂ oes [5, p. 67].

In the last stage of his professional career which was

connected with his heading the Higher Building Ofﬁ ce in

Breslau, Pohlmann designed two churches. The original

archival materials provide information about the history

of construction of the Evangelical church in Koźle (1786–

1788) designed by Pohlmann with some changes by

Langhans [6, pp. 199–200], [8, pp. 150–154]. Old pic tures

recorded the architecture of the non-existent nowa days

Evangelical church in Namysłów (1787–1789), which was

also designed by Pohlmann. By the order of king Frede-

rick II Pohlmann in 1783 supervised earth and masonry

works in the fortresses in Breslau, Koźle, and Kłodzko.

Late in his life he was in charge of the construction of

the artillery barracks and the main guardhouse in Breslau

completed in compliance with the designs of Langhans,

and he also designed the burgher houses in Dzierżoniów,

Strzelin, Brzeg and Świebodzice [10, p. 30], [11, p. 192].

Frederician settlements in Silesia.

Historical background

In the aftermath of the Silesian Wars (1740–1763)

most part of Silesia, including the County of Kłodzko,

was annexed to the Kingdom of Prussia which under the

rule of king Frederick II (1740–1786) became the greatest

power in Europe. The king began building a new system

of administration and management in the Silesia province,

implemented a new system of taxes, reformed the judicial

system and extended the military system. In 1742, he

established the ofﬁ ce of the minister of Silesia, reporting

directly to the king

. The minister was in charge of all

issues of the Silesia province except for courts, and Silesia

was signiﬁ cantly autonomous in the Prussian Kingdom

from the beginning of the 19

century [12, pp. 204–205].

The program of colonization, especially of poorly

urbanized areas, was of great importance in the policy of

king Frederick II in order to increase the population and

boost the economy of the kingdom within its new borders.

The program was implemented by colonizing the existing

villages with newcomers and by building residential esta-

tes: in rural and forest as well as industrial and crafts areas

In 1740–1806, about 60 thousand colonists settled and

almost 450 settlements were established in Silesia, mostly

in the district of Opole, Kluczbork, Olesno, near Bytom,

Rybnik, and Pszczyna as well as in the County of Kłodz-

ko [12, pp. 240–242]. The rules of space and architec tural

development of new settlements were pro vided in the

When Pohlmann was professionally active Karl Georg von Hoym

held the position of the minister of Silesia. Von Hoym (1739–1807) was

educated in Królewiec and he studied law in Frankfurt. After his un -

successful attempt at pursuing a military career, he was employed in the

Silesian Chamber for Wars and Domains, where he was quickly pro moted.

In 1770, he was appointed minister of Silesia, holding the po sition until

1806 and a short crisis of Prussia during the Napoleonic Wars.

At that time the metallurgical industry dynamically grew in

Silesia which was rich in iron ores.

Johann Martin Pohlmann. Architekt epoki fryderycjańskiej /Johann Martin Pohlmann. Architect of the period of Frederick the Great 7

blisko 450 osiedli, najwięcej w powiecie opolskim,

klucz borskim, oleskim, w okolicach Bytomia, Rybnika

i Pszczy ny oraz w hrabstwie kłodzkim [12, s. 240–242].

Zasady rozwiązań przestrzennych i architektonicznych

nowych osiedli wyznaczał edykt królewski z 1773 r., za -

lecający stosowanie linearnego układu osiedla oraz za bu -

dowy o prostej formie i szachulcowej konstrukcji. No-

wą osadę zakładano zwykle wzdłuż drogi, z działkami

kolonistów po obu stronach. Kierowano się zasadami

praktyczności, racjonalności i oszczędności, a nie estetyki

formy i piękna [2, s. 36–37]. Mieszkania składały się

z izby, kuchni i komory. Każda rodzina otrzymywała nie -

wielki areał gruntów ornych, łąkę i pastwisko. Dla ko-

lonistów wprowadzono ulgi podatkowe i zwolnienia ze

służby wojskowej. Powstałe w tym czasie kolonie to m.in.

założona w 1782 r. kolonia Antoniów (pow. opolski),

przeznaczona dla 40 rodzin węglarzy i składająca się

z 20 domów czy osada Kolonowskie (pow. strzelecki),

założona przez hrabiego Filipa Collonnę i składająca

się z 24 domów dla rodzin robotników i urzędników [9,

s. 37]. Kolonizacja fryderycjańska nie przyniosła jednak

ocze kiwanych rezultatów, nastąpił nawet odpływ części

kolo nistów, czego przyczyną były m.in. trudne warunki

bytowe i ekonomiczne

oraz zbyt mały areał ziemi. Szybki

rozwój technologii hutniczych sprawił, że hutnictwo

w dolinie Małej Panwi straciło swoje znaczenie na rzecz

rozwoju przemysłu na Górnym Śląsku [2, s. 38–39].

Kolonie fryderycjańskie na Śląsku Opolskim

w projektach Pohlmanna

Kolonia Grodziec. Projekt szkoły (1767)

Kolonia Grodziec (Friedrichsgrätz) została założona

w 1752 r. na terenach leśnych, około 30 km na wschód

od Opola, niedaleko Ozimka

. Część jej mieszkańców

stanowili Czesi emigrujący z monarchii Habsburgów

z powodu prześladowań na tle religijnym. Była to najstar-

sza i największa osada wśród kolonii fryderycjańskich

na Śląsku. Uzyskała układ linearny, działki wyznaczono

wzdłuż dwóch dróg prowadzonych po obu stronach

niewielkiej rzeki Friedrichsgrätzer Wasser (obecnie Wo -

da Grodzieńska). Kolonia liczyła około 100 typo wych

domów [4, s. 213]. W centralnej części wsi, na skrzy żo-

wa niu dróg zaplanowano wzniesienie kościoła, plebanii,

szko ły i aresztu. Powstały w 1754 r. projekt plebanii (au -

tors twa kierownika budowy Schultza) założonej na pro -

stokątnym rzucie, w konstrukcji szkieletowej z wy so kim,

dwuspadowym dachem pozostaje w zgodzie z wytycznymi

edyktu królewskiego o racjonalnej i osz częd nej zabudowie.

Projekty: szkoły i kościoła dla kolonii Grodziec au-

tors twa Pohlmanna, jedne z pierwszych projektów ar-

O gospodarstwach opuszczonych i w złym stanie technicznym,

o trudnych warunkach ekonomicznych kolonistów pisał minister von

Hoym w 1783 r. w raporcie z objazdu kolonizowanych obszarów Śląska

[2, s. 38].

Wieś Grodziec liczy obecnie około 1500 mieszkańców. W 1945 r.

osiedlono w niej repatriantów z okolic Lwowa, przedwojenni mie-

szkańcy wyemigrowali do Czech i Niemiec.

royal edict from 1773, recommending the use of linear

settlement layouts and simple half-timber buildings. New

settlements were usually established along a road, with the

plots of colonists on both sides. Their builders followed

the principles of practicality, ra tio nality, and frugality ra-

ther than aesthetics of form and beauty [2, pp. 36–37].

The living quarters included the main room, kitchen, and

a storage room. Each family was granted a small plot of

arable land, a meadow, and a pasture. Furthermore, the

co lonists had tax beneﬁ ts and were exempt from military

ser vice. The settlements which were established at that

time included Antoniów (district of Opole) from 1782

for 40 families of coalmen, comprising 20 houses or the

Ko lonowskie settlement (district of Strzelce Opolskie)

esta blished by count Filip Collonna with 24 houses for

fa milies of workers and clerks [9, p. 37]. The Frederician

colonization did not, however, bring expected results

and in fact some settlers even left due to e.g., difﬁ cult

living and economic conditions

as well as too small an

area of their land. As a result of quick development of

metallurgical technologies the metallurgy industry in the

Mała Panew river valley lost its signiﬁ cance for the beneﬁ t

of the growth of industry in Upper Silesia [2, pp. 38–39].

Frederician settlements in Opole Silesia

in Pohlmann’s projects

Grodziec. School design (1767)

Grodziec (Friedrichsgrätz) was established in 1752 in

a wooded area, about 30 km east of Opole, near Ozimek

Some of its inhabitants were Bohemians, emigrating from

the Habsburg kingdom due to religious persecutions. It was

the oldest and the largest Frederician settlement in Silesia.

Its layout was linear, with plots along two roads leading

on both sides of a small river – Friedrichsgrätzer Wasser

(at present Woda Grodzieńska). The settlement had about

100 typical houses [4, p. 213]. A church, a parsonage,

a school and a prison were planned in the central part of

the village, at the crossroads. The design of the parsonage

in 1754 (made by the construction manager Schultz), on

a rectangular plan, in frame construction, with a high,

double-pitched roof complied with the guidelines of the

royal edict on rational and simple architecture.

Projects: school and church for the settlement in Gro-

dziec by Pohlmann, two of the ﬁ rst projects by the ar-

chi tect for Opole Silesia

, were made in 1767 and they

also followed the principle of Frederician simplicity.

The one story school with a high, double-pitched roof

was designed in timber frame construction, evident in

In 1783, minister von Hoym wrote about abandoned households,

poor technical condition, and difficult economic situation of the settlers

in his report from his visits to the settlements in the colonized areas of

Silesia [2, p. 38].

Now about 1500 people live in the village of Grodziec. In 1945,

it was settled with repatriates from the area of Lvov; its prewar in ha-

bitants emigrated to Bohemia and Germany.

The architect made the projects for the village of Grodziec (1767)

while

being building inspector for Opole Silesia, this position he took in 1763.

8 Monika Ewa Adamska

chi tekta dla Śląska Opolskiego

, powstały w 1767 r.

i również opierały się na zasadzie fryderycjańskiej pro-

stoty. Parterowa szkoła z wysokim dwuspadowym da-

chem zaprojektowana została w drewnianej konstrukcji

szkie letowej, widocznej w rytmie elewacji, a prosta for-

ma przypomina bardziej budynek gospodarczy. W po-

równaniu z prostotą projektu plebanii i szkoły, pro jekt

kościoła przedstawia się bardziej okazale. Został on

opisany oddzielnie wraz z pozostałymi obiektami sa kral-

nymi Pohlmanna.

Schemat ulicówki we wsi Grodziec jest czytelny do

dziś, dawne dwie drogi: obecnie krajową nr 46 i lokalną

gruntową nadal oddziela rzeka.

Kolonia hutnicza wraz z hutą w Jedlicach (1775)

Z chwilą włączenia Śląska w obręb Królestwa Prus

zapoczątkowano program rozbudowy hutnictwa. Pod

nowe inwestycje wybrane zostały tereny dobrze sko mu-

nikowane i zasobne w drewno, rudę żelaza oraz energię

wodną, położone nad dopływami Odry: Małą Pan wią,

Budkowiczanką i Brzyniczką. W 2. poł. XVIII w. powstały

m.in. huty w Ozimku, Krasiejowie, Jed li cach, Zagwiździu

i Dębskiej Kuźni [9, s. 35]. Z powstawania nowych

ośrod ków przemysłu hutniczego wynikała potrzeba bu-

do wy kolonii mieszkaniowych dla pracowników. Na sła-

bo zaludnione tereny doliny rzeki Mała Panew i lewo-

brzeż nych dopływów Stobrawy przybywali koloniści

po cho dzący z Niemiec, również z Austrii i Czech. Akcja

kolonizacyjna prowadzona była w latach 1741–1805,

z nasileniem w okresie 1770–1786. W jej ramach na

obszarze Górnego Śląska powstało około 200 kolonii,

prawie połowa wszystkich założonych na Ś

ląsku, w tym

około 60 w obszarze dorzecza Małej Panwi [13, s. 38].

Kiedy Pohlmann w 1775 r. projektował kolonię hut ni-

czą w Jedlicach (Jedlitze, po 1936 r. Staueck), w po wiecie

opolskim założono już szereg kolonii, zgodnie z zasa-

dami dekretu królewskiego. Pohlmann zastosował w roz-

wią zaniu przestrzennym Jedlic formę koła wymagającą

wykorzystania rozwiniętej myśli urbanistycznej i nie-

przy stającą do przestrzennych reguł fryderycjańskiej

kolo nizacji. Realizację kolonii w Jedlicach poprzedziło

pow stanie rezydencjalnego założenia centralnego w Po-

ko ju (Carlsruhe), miejscowości położonej około 30 km

na północ od Opola

. Tutaj książę wirtembersko-oleśnicki

Karl Christian Erdmann w 1748 r. założył zwierzyniec

i wzniósł pałacyk myśliwski, zastąpiony następnie oka-

za łą letnią rezydencją stanowiącą centralny element ur ba-

nistycznej kompozycji

. Barokowe założenie w Pokoju

Projekty dla wsi Grodziec (1767) architekt wykonał na objętym

w 1763 r. stanowisku inspektora budowlanego dla Śląska Opolskiego.

Założenie nawiązywało nazwą i formą do Karlsruhe, miasta

powstałego w 1715 r. w niemieckiej Badenii-Wirtembergii. Pałac ota-

czało 8 domów oficynowych (Kavalierhäuser) usytuowanych na obwo-

dzie placu. W 1945 r. pałac oraz otaczające go domy zostały zniszczone,

promienisty układ ulic i centralny plac pozbawiony obecnie zabudowy

są zachowane i czytelne w planie wsi Pokój.

Autorem pierwszego na Śląsku centralnego założenia składa ją-

cego się z okrągłego placu z książęcą rezydencją, z którego wychodziło

osiem promienistych alei, był Georg Ludwig Schirrmeister, uczeń Georga

the facade, and its simple form looks more like a storage

building. Compared with the simplicity of the project of

the parsonage and the school, the project of the church

seems much more impressive. It was described separately

with other ecclesiastical buildings designed by Pohlmann.

The plan of the roads in the village of Grodziec is clear

even today, with two old roads: at present the state road

no. 46 and the local one are still separated by the river.

The metallurgical settlement with ironworks

in Jedlice (1775)

The moment when Silesia was annexed by the King-

dom

of Prussia marked the beginning of the metallurgy

development program. New investments were located in

well connected areas with easy supplies of timber, iron ores,

and water energy, by the tributaries of the Odra river: Mała

Panew, Budkowiczanka, and Brzyniczka. In the 2

half

of the 18

century, the ironworks were established in e.g.,

Ozimek, Krasiejów, Jedlice, Zagwiżdże and Dębska Kuźnia

[9, p. 35]. The development of new centers of metallurgical

industry resulted in the need to build residential settlements

for workers. The scarcely populated area of the Mała

Panew

river valley and the left-side tributaries of the Stobrawa

river attracted the settlers from Germany as well as from

Austria and Bohemia. The colonization was conducted

in 1741–1805, and it was more intensive in 1770–1786.

During the colonization about 200 settlements were es-

ta blished in the area of Upper Silesia, with almost half of

them established in Silesia, including about 60 in the area

of the Mała Panew river basin [13, p. 38].

When Pohlmann designed the metallurgical settlement

in Jedlice (Jedlitze, after 1936 Staueck) in 1775, nu me-

rous settlements had already been established in the di-

strict of Opole in compliance with the principles of the

royal decree. In his spatial development plan of Jedlice

Pohlmann applied the form of a circle which required the

use of sophisticated urban solutions which did not match

the space development principles of the Frederician co-

lonization. The construction of the settlement in Jedlice

was preceded by the development of the centrally laid

out residential design in Pokój (Carlsruhe), a town lo-

cated about 30 km north of Opole

. There in 1748 the

Duke of Württemberg-Oels Karl Christian Erdmann esta-

blished a game park and built a hunters’ lodge, later to

be replaced with an impressive summer residence which

was the central element of its urban plan

. The Baroque

The development alluded with its name and form to Karlsruhe,

a city established in 1715 in German Baden-Württemberg. The palace

was surrounded by 8 outbuildings (Kavalierhäuser) situated along the

perimeter of a square. In 1945, the palace and the houses surrounding it

were destroyed, but the radial streets and the central square, with no

buildings now, have their original layout and are clearly visible on the

plan of the village of Pokój.

Georg Ludwig Schirrmeister, a student of Georg Wenzeslaus von

Knobelsdorff, was the author of the first centrally designed development

in Silesia with a circular square and a ducal residence, with eight ra -

diating alleys. The composition of the radial layout inscribed in a con-

centric circle was one of the most popular characteristic features in the

European architecture of late Baroque and neoClassicism [3, p. 365].

Johann Martin Pohlmann. Architekt epoki fryderycjańskiej /Johann Martin Pohlmann. Architect of the period of Frederick the Great 9

mogło być źródłem inspiracji dla Pohlmanna w trakcie

projektowania kolonii w Jedlicach [2, s. 53].

Założenie kolonii i huty w Jedlicach w 1775 r. to ko-

lejny etap w rozwoju górnośląskiego hutnictwa i ko lo-

ni zacji doliny rzeki Mała Panew

. Plan urbanistyczny

osiedla i zabudowań huty w Jedlicach autorstwa Pohl-

manna opierał się na rzucie koła o średnicy ponad 400 m,

odkształconego kanałem hutniczym połączonym z rze-

ką Mała Panew (il. 1). Okrągły plac o średnicy około

80 m otaczają dwa niepełne pierścienie, wewnętrzny

i zewnętrzny, podzielone na sektory kształtem zbli żo ne

do trapezów (il. 2). Układ komunikacyjny sta no wi kon -

centryczna ulica wokół cen tralnego placu, uzu peł nio -

na przez cztery promieniste drogi, z których dwie pro-

wadzą dalej, do Szczedrzyka i Ozimka. Założenie jest

w dużej mierze symetryczne i podporządkowane osi

prze biegającej przez środek ko listego placu, prostopadłej

do kanału, kontynuowanej w sze rokiej alei prowadzącej

do niezrealizowanej kolonii, po dru giej stronie rzeki.

W wewnętrznym pierścieniu, w pię ciu sektorach o zbli-

żonej powierzchni zlokalizowano budynki w układzie

ka lenicowym, otaczające kolisty plac. Cztery z nich to

do my mieszkalne, piąty, na osi układu, to budynek praw -

do podobnie o funkcji magazynowej

. Kompozycję za-

Wenzeslausa von Knobelsdorffa. Kompozycja promienistego układu

wpisanego w koncentryczne koło należała do ulubionych motywów

w europejskiej architekturze późnego baroku i klasycyzmu [3, s. 365].

W tym czasie funkcjonowała już Królewska Huta Małapanew

w po bliskim Ozimku (1754) oraz należący do niej mniejszy zakład

w Kra siejowie (1768).

Obecnie w tym miejscu znajduje się dwukondygnacyjny

budynek mieszkalny wzniesiony prawdopodobnie w XIX w. Funkcja

obiektu znajdującego się tam pierwotnie jest trudna do jed noznacznego

określenia. Nie zachowały się oryginalne rysunki Jedlic. Plan założenia

znany jest jedynie z reprodukowanej, mało czytelnej w za kresie

objaśnień kopii autorstwa Gärtnera z 1804, na której ten budynek

wydaje się nieco większy niż sąsiadujące z nim budynki mieszkalne [4,

s. 248]. We wcześniejszym opracowaniu przypisano mu funkcję

mieszkalną [9, s. 38], w [2, rys. 28] określono budynek jako dom

dyrektora. Nowych informacji dostarcza uproszczony plan Jedlic

architecture in Pokój might have been the source of

inspiration for Pohlmann while designing the settlement

in Jedlice [2, p. 53].

The establishment of the settlement and ironworks in

Jedlice in 1775 was another step in the development of

metallurgy in Upper Silesia and colonization of the Mała

Panew river valley

. The urban plan of the settlement

and the facilities of the ironworks in Jedlice designed

by Pohlmann was based on a circular plan with the

diameter of over 400 m, with the metallurgical channel

At that time the Małapanew Royal Ironworks near Ozimek was

already in operation (1754) with its smaller facility in Krasiejów (1768).

Il. 1. Plan kolonii hutniczej w Jedlicach z 1775 r. Kopia planu

Pohlmanna autorstwa Gärtnera z 1804 r. [źródło: 4, s. 248]

Fig. 1. Layout of the metallurgic settlement in Jedlice from 1775.

The copy of Johann Martin Pohlmann’s plan by Gärtner from 1804

[source: 4, p. 248]

Il. 2. Schemat układu kolonii hutniczej w Jedlicach. Objaśnienia:

A) kolonia hutnicza wraz z hutą w Jedlicach, B) niezrealizowana kolo-

nia Bogusławka (Boguslowka); projekt Pohlmanna z 1765 r., a) rzeka

Mała Panew, b) kanał technologiczny, c) droga do Szczedrzyka,

d) droga do Ozimka, e) centralny plac ze studnią i kręgiem drzew,

1) budynki technologiczne huty, 2) magazyny, 3a–d) domy mieszkalne

w układzie kalenicowym, 4) kuźnia, 5) domy mieszkalne w układzie

szczytowym, 6) domy mieszkalne nienależące do projektu Pohlmanna

(oprac. autorki na podstawie [5, s. 26], [9, s. 38])

Fig. 2. Scheme of the metallurgic settlement in Jedlice. Notes:

A) metallurgic settlement with the ironworks in Jedlice,

B) unrealized settlement Bogusławka: Pohlmann’s design from 1765,

a) the Mała Panew river, b) technological channel, c) road to

Szczedrzyk, d) road to Ozimek, e) central place with a well and

a circle of trees, 1) ironworks’ technological buildings, 2) storehouses,

3a–d) side-gabled dwelling houses, 4) smithy, 5) front-gabled dwelling

houses, 6) dwelling houses not belonging to Pohlmann’s design

(author’s elaboration on the basis of [5, p. 26], [9, p. 38])

zabudowa zrealizowana w 1775 r.

buildings realized in 1775

zabudowa zrealizowana w 1805 r.

buildings realized in 1805

zabudowa niezrealizowana

buildings not realized

10 Monika Ewa Adamska

bu dowy otaczającej plac zamykały dwa budynki huty

usy tuowane w ostatniej części wewnętrznego ory gi nal-

nego planu

. Murowane, jednokondygnacyjne bu dynki

mieszkalne zaprojektowane zostały na rzucie pro stokąta

o wymiarach około 12 × 20 m, pierwotnie z prze chodnią

sienią i czterema mieszkaniami składającymi się z izby

i kuchni. Ich bryły wyróżniały wysokie czte ro spadowe

dachy kryjące nieużytkowe poddasza, a sy met ryczne

ele wacje dekorowały boniowane narożniki oraz opas ki

okienne i drzwiowe.

Jeden z nich, budynek przy ul. Feniksa 2 (il. 2: 3c),

prywatny, nadal o funkcji mieszkalnej, został niedawno

przebudowany

. Budynek przy ul. Feniksa 7 (il. 2: 3d),

własność Huty Szkła Jedlice, od wielu lat niezamieszkany

i dewastowany, bez opieki technicznej i zainteresowania

właściciela wydaje się mieć niewielkie szanse na prze-

trwanie. W całości zamieszkany budynek przy ul. Fe-

nik sa 10 (il. 2: 3a) jest własnością gminy Ozimek. Ma

za dowalający stan techniczny i zachował wiele ory-

gi nalnych elementów

. Ostatni z czterech budynków

mieszkalnych (il. 2: 3b), według relacji mieszkańców,

spło nął w czasach powojennych od uderzenia pioruna,

jego lokalizację wska zu je obecnie grupa krzewów i drzew.

For ma, funkcja i kon strukcja zachowanych budynków

mieszkalnych osiedla w Jedlicach została szczegółowo

opisana i zilustrowana w 2004 r. [9].

Centralny plac ze studnią otoczoną kręgiem drzew

pełnił funkcję przestrzeni publicznej dla mieszkańców

osiedla (il. 3). Choć zachowały się fragmenty studni oraz

dwa drzewa, współczesny układ dojazdów do budynków,

przecinająca plac droga do Szczedrzyka oraz przypadkowa

zieleń zatarły pierwotną kolistą formę placu.

W porównaniu z oszczędną, szachulcową zabudową

kolonii Grodziec, zrealizowaną kilka lat wcześniej, bu-

dyn ki mieszkalne w Jedlicach o murowej konstrukcji

wy magały znacznych nakładów ﬁ nansowych. Trudno

wska zać podstawy przychylności władz śląskiej pro-

wincji dla realizacji zabudowy tak odbiegającej od za -

leceń edyktu królewskiego. Również

wyszukana kom-

pozycja założenia hutniczego, dla której inspiracji

moż na poszukiwać wielokierunkowo, wydaje się nie

znajdować uzasadnienia dla położonej z dala od więk-

szych ośrodków i traktów niewielkiej ﬁ lii huty w Ozim -

zamieszczony w [5, s. 26]. Na tym planie budynek usytuowany na -

przeciwko zabudowań technologicznych huty opisany jest jako ma

ga-

zyn, towarzyszą mu ponadto na tej samie działce wewnętrznego pier-

ścienia dwa budynki wzniesione w 1805 r., prawdopodobnie rów nież

o funkcji gospodarczej. Wersja ta wydaje się prawdopodobna, bu dynek

magazynowy, mniej solidny, zastąpiono istniejącym obecnie obiektem

mieszkalnym, trzy z czterech budynków mieszkalnych o solidnej kon-

strukcji przetrwały do dzisiaj. Dla zarządzających hutą mógł być prze-

znaczony zbudowany około 1780 r. dworek (Beatenhof ) zlokali zo wany

poza założeniem, jednak na jego osi, w pobliżu rzeki Mała Panew.

Budynki te wraz z kanałem nawadniającym, centralnym placem

i jednym z obiektów huty z 1805 r. zostały w 1970 r. wpisane do rejestru

zabytków województwa opolskiego.

Zachowano oryginalną bryłę, dobudowano portyk wejściowy

z dwu spadowym dachem.

M.in. układ funkcjonalny, stolarkę wewnętrzną i zewnętrzną,

schody na strych, układ kominów.

connected with the Mała Panew river (Fig. 1). A circular

square of the diameter of about 80 m was surrounded

by two incomplete rings, inner and outer, divided into

a kind of trapezoid sectors (Fig. 2). The communication

layout is based on a concentric street going around the

central square with four radiating roads, two of which go

further to Szczedrzyk and Ozimek. The design, which

is to a large extent symmetrical and determined by the

axis going across the middle of the circle, perpendicular

to the channel, and further along a wide alley, leading to

a settlement which was never completed on the other

side of the river. Side-gabled buildings were located

within the inner ring, in ﬁ ve sectors of a similar area,

around the circular square. Four of them are dwelling

houses; the ﬁ fth one, along the development axis, is most

probably a storage house

. The composition of deve lop-

ment surrounding the square was closed with two iron -

works buildings located in the last section of the inner

original plan

. The one-storied, masonry residential build -

ings were designed on a 12 × 20 m rectangular plan, ori -

ginally with a connective hallway and four apart ments,

each comprising the main room and a kitchen. They all

had high hip roofs cover ing non-habitable attics, and

their symmetrical facades were decorated with rusti cated

corners as well as bands around windows and doors.

One of them, the building at Feniksa St. 2 (Fig. 2: 3c),

private, still used for residential purposes, has recently

been remodeled

. The chance for the building at Feniksa

St. 7 (Fig. 2: 3d), owned by the Glass Factory Jedlice, for

many years uninhabited and neglected, with no technical

maintenance and no interest of the owner, seems slim to

survive. The fully inhabited building at Feniksa St. 10

(Fig. 2: 3a) is owned by the commune of Ozimek. Its

technical condition is satisfactory and it has numerous

original elements

. The last of the four dwelling buildings

(Fig. 2: 3b), according to the inhabitants’ accounts, burned

At present in this place there is a two-storied residential building

erected most probably in the 19

century. The function of the structure

originally located in this place is difficult to determine with certainty.

There are no original drawings of Jedlice. Its plan is known only from

a reproduced copy by Gärtner from 1804 with poorly legible notes, in

which this building seems slightly bigger than its adjacent residential

buildings [4, p. 248]. In the earlier study a residential function was

attributed to it [9, p. 38], in [2, Fig. 28] the building was designated as

the director’s house. New information comes from the simplified plan of

Jedlice in [5, p. 26]. In this plan the building located opposite the

technological structures of the ironworks is described as a warehouse,

with two other buildings erected in 1805 on the same plot, within the

inner ring, most probably also used as storage buildings. This seems

likely; the storage building, less strong, was replaced with the currently

existing residential structure, three of four residential buildings with

solid construction have been preserved until today. The manor house

(Beatenhof ) built around 1780 located outside the development yet still

on its axis near the Mała Panew river might have been used by the

managers of the ironworks.

These buildings with the supplying water channel, and one of the

ironworks structures from 1805 were listed in 1970 in the register of

historic monuments in the Opole province.

Its original body has been preserved; an entrance portico with

a double-pitched roof was annexed.

E.g. the functional layout, internal and external joinery, stairs to

the attic, system of chimneys.

Johann Martin Pohlmann. Architekt epoki fryderycjańskiej /Johann Martin Pohlmann. Architect of the period of Frederick the Great 11

. Układ przestrzenny osiedla w Jedlicach, o koncen-

trycz nej, zamkniętej formie, z placem publicznym w geo -

metrycznym centrum kompozycji reprezentuje oświe-

ceniową myśl kształtowania przestrzeni.

Ośrodek administracyjny w Kup

wraz z kolonią rzemieślniczą (1780–1785)

Ośrodek w Kup (Kupp) to drugie, po kolonii w Jed -

licach, koliste założenie przestrzenne autorstwa Pohl -

manna. Decyzję o budowie w Kup ośrodka admi ni-

stracyjnego wraz z kolonią rzemieślniczą podjęto dla

sprawnego zarządzania grupą około 30 istniejących wsi

oraz nowymi koloniami położonymi na północ od Opo-

la [2, s. 45–47, 70]. Projekt powstał w 1780 r., jego

realizację ukończono w 1785 r. Przy drodze z Opola do

Pokoju, pośrodku okrągłego placu Pohlmann umieścił

budynek urzędu podatkowego z towarzyszącymi po jego

obu stronach domami kancelisty i poborcy podatkowego

(il. 4, 5). Droga dzieli plac na dwie połowy: na jednej

zlokalizowane są wyżej wymienione budynki wraz

z zabudową gospodarczą, drugą, przeciętą dwoma pro-

mie nistymi alejami, przeznaczono na reprezentacyjną

zieleń eksponującą budynek urzędu podatkowego. Cała

kompozycja zawiera pięć promienistych dróg pod kre

ś-

lonych nasadzeniami zieleni wysokiej, z których dwie

miały większe znaczenie komunikacyjne, prowadząc do

Opola i Namysłowa. Na obwodzie okręgu, przy okól nej

drodze wzniesiono 12 budynków: 8 domów mie

szkalnych,

Projekt kolonii hutniczej w Jedlicach wychodzący poza ustalone

zasady kolonizacji fryderycjańskiej musiał uzyskać akceptację ministra

Śląska, von Hoyma. Źródłem inspiracji dla Pohlmanna, poza wspom-

nianym założeniem w Pokoju, mogły być informacje z ar tystycznej

podróży po zachodniej Europie Langhansa, m.in. o projekcie Królew-

skich Salin w Arc-et-Senans (Salines de Chaux), z którym roz wiązanie

Jedlic wykazuje ogólną zbieżność. Na oryginalny kształt założenia

mogły mieć również wpływ formy architektury przemysłowej z pro jek-

tów Pohlmanna [2, s. 51–58].

down as it was struck by lightning after the war, and its

location now is marked by a group of trees and bushes. The

form, function, and construction of the original residential

buildings of the settlement in Jedlice was described in

detail and illustrated in 2004 [9].

The central square with a well surrounded by trees in

a circle served as a public space for the inhabitants of

the settlement (Fig. 3). Although there are still original

fragments of the well and two trees there, the present layout

of the driveways to the buildings, the road to Szczedrzyk

going across the square, and informal greenery have

covered up the original circular shape of the square.

Compared to the simple, half-timber buildings of the

settlement in Grodziec built several years earlier, the

residential masonry buildings in Jedlice required signi-

ﬁ cant ﬁ nancial expenditure. It is difﬁ cult to indicate the

basis for the favor on the part of the Silesian province

authorities for the development of the buildings which

would deviate so much from the recommendations of

the royal edict. The sophisticated composition of the

metallurgical development, whose inspiration can be

found in various ﬁ elds, also seems to have no justiﬁ cation

for the small branch of the ironworks in Ozimek located

far from larger centers and roads

. The spatial layout of

the settlement in Jedlice, with a concentric, closed form,

and a public square in its geometrical center, represents

the enlightened idea of space development.

The administration center in Kup

with a craftsmen settlement (1780–1785)

Next to the settlement in Jedlice, the center in Kup

(Kupp) is the other circular spatial development designed

by Pohlmann. The decision to build an administration

center in Kup with a settlement for craftsmen was taken in

order to efﬁ ciently manage the group of about 30 existing

villages and new settlements located north of Opole [2,

pp. 45–47, 70]. The project was developed in 1780 and it

was completed in 1785. By the road from Opole to Pokój,

in the middle of a circular square, Pohlmann designed

a tax ofﬁ ce building with two houses – for a clerk and

a tax inspector – on both of its sides (Fig. 4, 5). The road

divides the square in two parts: one with the buildings

mentioned above with outbuildings, and the other, further

divided by two radial alleys, designed with greenery to

display the tax ofﬁ ce building. The whole composition

has ﬁ ve radial roads with tall plantings along them, two of

which, going to Opole and Namysłów, had some commu-

nication signiﬁ cance. Round the perimeter of the circle

by the road there were 12 buildings: 8 dwelling houses,

The project of the metallurgical settlement in Jedlice, going

beyond the established principles of the Frederician colonization, must

have been approved by the minister of Silesia, von Hoym. Apart from

the mentioned earlier settlement in Pokój, Pohlmann’s source of in -

spiration might have been the information from Langhans’ artistic trip

around Western Europe, i.e. about the project of the Royal Saltworks in

Arc-et-Senans (Salines de Chaux), with which the design in Jedlice is

generally consistent. The original shape of the design might have been

influenced also by the forms of industrial architecture from Pohlmann’s

projects [2, pp. 51–58].

Il. 3. Kolonia hutnicza w Jedlicach w latach 30. XX w.

Widoczne dwa budynki mieszkalne, fragment centralnego placu

ze studnią i kręgiem drzew [źródło: 4, s. 249]

Fig. 3. Metallurgic settlement in Jedlice in the 1930

Two dwelling houses, central place with a well and a circle of trees

[source: 4, p. 249]

12 Monika Ewa Adamska

kuźnię, browar, gospodę oraz dom wójta z aresz tem.

Założenie tworzyło po zewnętrznym obrysie dość regularny

sześciobok, przecięty promienistym ukła dem dróg (il. 5).

W przypadku Kup, nowego centrum administracyjnego,

za stosowanie centralnej kompozycji przestrzennej, od-

miennej od pozostałych linearnych ko lonii, wydaje się

dużo bardziej uzasadnione niż w przy padku kolonii hutni-

czej w Jedlicach o lokalnym zna czeniu. Założenie w Kup

wy kazuje wiele podobieństw funkcjonalno-przestrzen-

nych z Królewskimi Salinami w Arc-et-Senans (Salines

de Chaux) zaprojektowanymi w 1774 r. przez Claude’a

Ni co lasa Ledouxa

. Źródłem inspiracji mogło być rów-

nież

założenie rezydencjalne w pobliskim Pokoju. Pro-

mienisto-koncentryczne założe nie w Kup w ogólnym za-

rysie wpisuje

się w urbanistykę baroku, jego kompozycja

przestrzen na

wiąże się ze zmia nami społecznymi 2. poł.

XVIII w. Miejsce pałacu zajął obiekt administracji pań-

stwowej wyrażający idee pruskiej monarchii opartej na

sprawnie działającym systemie urzędniczym.

Dominantę przestrzenną i kompozycyjną założenia

sta no wi gmach urzędu podatkowego (Rentamt), dwu-

kondygnacyjny budynek o konstrukcji murowej, założony

na prostokątnym rzucie i przekryty wysokim, łamanym,

czterospadowym dachem

. Symetrię kompozycji akcen-

tuje trójkondygnacyjny ryzalit oraz wieża o spiczastym

hełmie umieszczone na osi budynku (il. 6). Dekoracja

architektoniczna i podziały frontowej elewacji utrzymane

zostały w stylizacji barokowej [3, s. 367], Pohlmann

W 1779 r. zakończony był już pierwszy etap budowy Królewskich

Salin w Arc-et-Senans, rok później Pohlmann zaprojektował założenie

w Kup [2, s. 58–62].

Reprezentacyjne pomieszczenia: sale posiedzeń oraz kancelarię

usytuowano na drugiej kondygnacji, piętra łączyła trójbiegowa klatka

schodowa.

smithy, brewery, inn and the administrator’s house with

a prison. The development formed a rather regular hexa-

gon, divided by a radial layout of roads (Fig. 5). In the case

of Kup, a new administration center, the use of a central

space composition, different from the other linear settle-

ments, seems much more justiﬁ ed than in the case of

the metallurgical settlement in Jedlice, which was only

locally important. The development in Kup demonstrates

a number of functional and spatial similarities to the

Royal Saltworks in Arc-et-Senans (Salines de Chaux)

designed in 1774 by Claude Nicolas Ledoux

. Inspiration

might have also come from the residential development

in nearby Pokój. The radially-concentric development in

Kup in general falls within the Baroque urban plan; its

space composition is connected with social changes in the

half of the 18

century. The palace was replaced with

a state administration building, demonstrating the ideas

of the Prussian monarchy based on efﬁ ciently operating

ofﬁ cial system.

The tax ofﬁ ce building (Rentamt), a two-storied ma-

son ry building designed on a rectangular plan with a high,

multi-pitched, hip roof was the landmark of the de-

velopment

. The symmetry of the composition is empha-

The first stage of the construction of the Royal Saltworks in Arc-

et-Senans was already completed in 1779, and a year later Pohlmann

designed the development in Kup [2, pp. 58–62].

The representative rooms: conference rooms and the office room

were situated on the second floor, the upper floors were connected by

a three-flight staircase.

Il. 4. Plan ośrodka administracyjnego w Kup z 1780 r. [źródło: 4, s. 200]

Fig. 4. Layout of the administrative centre in Kup from 1780

[source 4, p. 200]

Il. 5. Schemat układu ośrodka administracyjnego w Kup.

Objaśnienia: 1) budynek urzędu podatkowego, 2) dom kontrolera,

3) dom kancelisty, 4) kuźnia, 5) dom wójta z aresztem, 6) browar,

7) gospoda, 8) piekarnia, 9) remiza strażacka, 10) dom kolonisty

(oprac. autorki na podstawie [2, il. 28], [4, s. 200])

Fig. 5. Scheme of the administrative centre in Kup.

Notes: 1) tax office building, 2) inspector’s house, 3) clerk’s house,

4) smithy, 5) administrator’s house with a prison, 6) brewery,

7) inn, 8) bakery, 9) fire station, 10) settler’s house

(author’s elaboration on the basis of [2, Fig. 28], [4, p. 200])

Johann Martin Pohlmann. Architekt epoki fryderycjańskiej /Johann Martin Pohlmann. Architect of the period of Frederick the Great 13

zastosował korynckie pilastry, girlandy, rozety i ozdob-

ne płyciny międzyokienne. Boniowanie parteru i naro ży

elewacji stanowiło optyczną przeciwwagę dla dominują-

cego w bryle dachu. Gmach dawnego urzędu podatkowego

od 1842 r. pełnił funkcję sądu, sto lat później, w 1945 r.

został zniszczony.

Budynek urzędu ﬂ ankowały, znane dzisiaj jedynie

z ry sunków Pohlmanna, dwa domy: kancelisty i kontro-

lera (il. 7). Parterowe, murowane budynki przekryto czte-

ro spadowymi dachami, dwukrotnie przewyższającymi

wy sokości ścian zewnętrznych

. Symetryczne elewacje

fron towe obu budynków zawierały sześć otworów okien-

nych rozdzielonych wejściem na osi, a ich dekorację

stanowiły płyciny podokienne, opaski okienne i drzwiowe

oraz boniowanie. W planie domu kontrolera wyróżniają

się dwa obszerne pokoje: mieszkalny i służbowy oraz

kuchnia ze spiżarnią i pokój dzieci. W domu kancelisty

wydzielono dodatkowe mieszkanie służbowe, z osobnym

wejściem w ścianie szczytowej.

Kuźnia, browar, gospoda, dom wójta z aresztem oraz

domy mieszkalne zlokalizowane przy okólnej drodze

zostały zaprojektowane w drewnianej konstrukcji szkie -

letowej jako budynki jednokondygnacyjne o da chach

naczółkowych w układzie kalenicowym. W kuź ni mieś-

ciło się również mieszkanie kowala (il. 8), gos po dzie

towarzyszył podcień i przelotowa sień, w domu wój-

ta znalazły się dwa niewielkie mieszkania oraz dwie

cele aresztu. Browar zaprojektowany został na rzu cie

o kształcie litery T. W rzutach z wrysowanym ukła dem

słupów drewnianej konstrukcji szkieletowej wy róż nio-

ne są fragmenty ścian o konstrukcji murowej zwią zane

Architekt podobne proporcje zastosował w budynkach mieszkal-

nych osiedla hutniczego w Jedlicach.

sized by a projection going along three stories and a tower

with a pointed helm located on the axis of the building

(Fig. 6). Its architectural decorations and the division of

the front facade were Baroque in style [3, p. 367], Pohl -

mann used Corinthian pilasters, garlands, rosettes and de -

corative recessed panels between the windows. The ru sti-

ca tion of the ground ﬂ oor and the facade corners provided

an optical counterbalance for the building’s dominating

roof. The former tax ofﬁ ce building since 1842 served as

a court and a hundred years later, in 1945, it was destroyed.

The ofﬁ ce building was ﬂ anked by two houses, known

today only from Pohlmann’s drawings, one of the clerk and

the other of the controller (Fig. 7). The one story, masonry

buildings were covered with hip roofs, twice higher

than the external walls

. The symmetrical front facades

of both buildings had six window openings divided by

the entrance on the axis, and they were decorated with

recessed panels below them, window and door bands as

The architect used similar proportions in the residential buildings

in the metallurgical settlement in Jedlice.

Il. 6. Projekt elewacji frontowej budynku urzędu podatkowego w Kup

z 1780 r. [źródło: 4, s. 202]

Fig. 6. Design of the front elevation of the tax office building in Kup

from 1780 [source: 4, p. 202]

Il. 7. Projekt domu kontrolera w Kup z 1780 r.

Rzut parteru i elewacja frontowa [źródło: 4, s. 205]

Fig. 7. Design of the inspector’s house in Kup from 1780.

Ground floor plan and front elevation [source: 4, p. 205]

14 Monika Ewa Adamska

z systemami ogrzewania oraz urządzeniami tech no lo-

gicznymi [4, s. 206–207].

Większość z 12 budynków przy okólnej drodze zo-

sta ła przekształcona w XIX i XX w., w latach 60. XX w.

odnotowano jedynie dwa domy mieszkalne o za cho-

wanych pierwotnych cechach architektonicznych

Współ cześnie przy tej drodze zlokalizowane są budynki

miesz kal ne i usługowe wzniesione w różnym czasie, jed-

no- i dwukondygnacyjne, o zróżnicowanej linii zabu do-

Były to parterowe budynki mieszkalne o prostokątnych rzutach

i naczółkowych dachach krytych papą. Budynek przy ul. Rynek nr 2,

o pię cioosiowej elewacji, dwutraktowy, z sienią pośrodku i częścią gos-

podarczą oraz budynek przy ul. Rynek nr 7 o siedmioosiowej elewacji,

prawdopodobnie dwurodzinny, z dwoma sieniami [14, s. 85–86].

well as rustication. The controller’s house had two large

rooms: one to live in and the other to do business as well as

a kitchen with a pantry and a children’s room. The clerk’s

house had an additional, separate company apartment

with a separate entrance in the gable wall.

The smithy, brewery, inn, the administrator’s house

with a prison and the dwelling houses located by the

cir cu lar road had timber frame construction, were one

sto ry, side-gabled buildings with jerkinhead roofs. The

smithy also had an apartment for the blacksmith (Fig. 8);

the inn had an overhang and a connective hallway; the

administrator’s house had two small apartments and two

prison cells. The brewery was designed on the letter T

plan. The plans with a system of columns in timber frame

construction show fragments of masonry walls connected

Il. 8. Projekt kuźni w Kup z 1780 r.

Rzut parteru i elewacja frontowa

[źródło: 4, s. 207]

Fig. 8. Design of the smithy

in Kup from 1780. Ground floor

plan and front elevation

[source: 4, p. 207]

Johann Martin Pohlmann. Architekt epoki fryderycjańskiej /Johann Martin Pohlmann. Architect of the period of Frederick the Great 15

wy i formach

. W części środkowej placu, w pobliżu

nie ist niejącego gmachu urzędu podatkowego oraz dwóch

towa rzyszących mu do 1945 r. budynków znajduje się

za bu do wa usługowa i mieszkalna o bezstylowym cha-

rakterze.

Do elementów dawnego założenia fryderycjańskiego

czytelnych w przestrzeni dzisiejszej wsi Kup należą: ok-

rąg ły plac, okólna droga, układ części współczesnej za -

budowy podporządkowany koncentrycznej formie pla cu

oraz układ działek zbliżony do pierwotnego planu sześ-

cioboku. Współczesny przebieg drogi wojewódzkiej

nr 454 z Opola do Namysłowa przecina kolisty plac i za-

kłóca pierwotną, XVIII-wieczną kompozycję.

Obiekty sakralne

w projektach Johanna Martina Pohlmanna

Budownictwo sakralne na Śląsku w 2. poł. XVIII w.

W 2. poł. XVIII w. na Śląsku Opolskim budowano licz

ne kościoły katolickie zlokalizowane w większości na te-

re nach wiejskich i reprezentujące mimo dużej różno rod-

ności rozwiązania tradycyjne

. Wiele późno ba ro ko wych

kościołów powstało w rejonie Nysy i Głubczyc. Wśród

ko ściołów wzniesionych w tym czasie w miastach Śląs-

ka Opolskiego wymienić można m.in. kościół św. Trój -

cy w Byczynie (1767) oraz św. Jana Chrzciciela w Ny sie

(1770); jednonawowe i jednowieżowe, sklepione ko leb-

kowo budowle o wysokich dachach. Architektura częś-

ci kościołów protestanckich jest w tym okresie bardziej

po stępowa i wyszukana w porównaniu z katolicką [3,

s. 385–387]. Przykładem może być kościół ewangelicki

w Pokoju autorstwa architekta książęcego Georga Lud-

wiga Schirrmeistera, zrealizowany w latach 1765–1775,

o rzu cie łączącym elipsę z nierównoramiennym krzyżem

i smuk łą wieżą o oryginalnym hełmie.

Kościół w kolonii Grodziec (1767)

Johann Martin Pohlmann w 1767 r. zaprojektował koś -

ciół dla kolonii Grodziec jako jednokondygnacyjny bu -

dy nek o wysokim, czterospadowym dachu i prostokąt -

nym rzu cie

(il. 9). Elewacja frontowa, zaprojektowana

na dłuż szym boku prostokąta, prezentuje w schematyczny

spo sób dwa opcjonalne rozwiązania konstrukcyjne: lewa

połowa to konstrukcja zrębowa (Schrotwerk), prawa

Analiza tej zabudowy pozwala przypuszczać, że budynek przy

ul. Rynek nr 7 może być przebudowanym dawnym domem kolonisty.

Wskazuje na to jego lokalizacja oraz forma, choć cechy elewacji

świadczą o sporych zmianach funkcjonalnych.

Znaczna liczba zrealizowanych kościołów i różnorodność

rozwiązań utrudnia przeprowadzenie szczegółowej klasyfikacji w od -

niesieniu do typów układu wnętrz, sklepień, artykulacji fasad czy

usytuowania i kształtu wież. Trudno również dokonać podziału sty-

listycznego na te należące jeszcze do baroku oraz te zawierające już

pewne koncepcje klasycystyczne [3, s. 268–269].

Na rysunku widoczne są trzy wejścia, chór, układ ławek, miejsce

przyjmowania komunii oraz rytm wewnętrznych słupów podtrzy mu-

jących empory.

with the heating systems and technological equipment [4,

pp. 206–207].

Most of the 12 buildings by the circular road were

remodeled in the 19

and 20

centuries; in the 1960

only

two residential houses had original architectural features

At present there are one- and two-storied residential build-

ings and services with varied setbacks and forms built at

different times by that road

. In the middle part of the

square, near the original location of the tax ofﬁ ce building

and its two outbuildings, which were there until 1945, there

are residential buildings and services with no evident style.

The elements of the former Frederician development

which are still visible today in the village of Kup in-

clude: a circular square, a circular road, some parts of

con temporary buildings that maintain the concentric form

of the square and the layout of the plots similar to the

original hexagonal plan. The present route of road no. 454

from Opole to Namysłów goes across the circular square

and disrupts the original, 18

-century composition.

The ecclesiastical buildings

in Pohlmann’s projects

The ecclesiastical buildings in Silesia

in the 2

half of the 18

century

Most of many catholic churches which were built in the

half of the 18

century in Opole Silesia were located

in rural areas and despite their great variety they used tra-

ditional solutions

. Many late-Baroque churches were built

in the area of Nysa and Głubczyce. The churches built at that

time in the cities in Opole Silesia include, e.g. the Church

of the Holy Trinity in Byczyna (1767) and the Church of

St. John the Baptist in Nysa (1770); single-naved with one

tower, barrel vaults and high roofs. The architecture of some

Protestant churches in comparison to Catholic ones from

that period is more progressive and sophisticated [3, pp. 385–

387]. A good example of that is the Evan gelical church in

Pokój by the ducal architect Georg Lud wig Schirrmei ster,

built in 1765–1775, on the plan of an ellipse and a cross with

uneven arms and a slim tower with an original helm.

The church in the settlement of Grodziec (1767)

In 1767, Johann Martin Pohlmann designed the church

for the settlement in Grodziec as a one story building with

They were one story residential buildings on rectangular plans with

jerkinhead roofs covered with roof paper. The building at Rynek St. no. 2

had a five-axis facade, two bays, a hallway in the middle and a storage

section and the building at Rynek St. no. 7 had a seven-axis facade, most

probably for two families, with two hallways [14, pp. 85–86].

Based on the analysis of those buildings it can be assumed that

the building at Rynek St. no. 7 can be the former remodeled settler’s

house. It is indicated by its location and form, however, the facade

features indicate major functional changes.

A large number of completed churches and the variety of

solutions makes it difficult to accurately classify the types of interiors,

vaults, facade articulation or the location as well as the shape of towers.

It is also difficult to distinguish those still in the Baroque style from the

ones with some neoClassical features [3, pp. 268–269].

16 Monika Ewa Adamska

to kon strukcja szkieletowa, szachulcowa (Bind werk)

W symetrycznej, trójosiowej elewacji wyróżniają się

dwa duże prostokątne okna po obu stronach wejścia. Nad

ok nami i drzwiami umieszczono małe okna zamknięte

łukami odcinkowymi ze zwornikami. Łukowe opaski

okien ne, zworniki oraz płycina ponad drzwiami to skrom-

ny detal architektoniczny, pasujący do oszczędnego bu-

dow nictwa fryderycjańskiego. Pod koniec XIX w. i na

początku XX w. drewnianą zabudowę wsi Grodziec

zniszczyły pożary, kościół odbudowano w stylizacji neo-

gotyckiej w 1891 r.

Ewangelicki kościół garnizonowy w Koźlu (1785–1788)

Po zwycięstwie Prus nad Austrią w 1742 r. i zakończe-

niu walk o Śląsk w 1763 r. kontynuowano rozbudowę

Chociaż kosztorys wykazał, że konstrukcja zrębowa jest o 1/9 tańsza

niż konstrukcja szkieletowa, to ta ostatnia stanowiła wzorcowe rozwiąz -

anie rekomendowane przez wrocławską kamerę wojen i domen [4, s. 215].

a high, hip roof on a rectangular plan

(Fig. 9). The front

facade, designed along the longer side of the rectangle,

schematically presents two optional construction solu-

tions: the left section is a log structure (Schrotwerk), the

right section is a half-timber structure (Bindwerk)

. The

symme trical, three-axis facade has two large rectangular

windows on both sides of the entrance. Above the windows

and doors there are small windows with segmental arches

with key stones. The arched window bands, key stones and

the recessed panel above the door is a simple architectural

detail that matches the simplicity of the Frederician

building style. At the end of the 19

century and at the

beginning of the 20

century the timber buildings of the

village of Grodziec were destroyed by ﬁ re; the church was

rebuilt in the Gothic Revival style in 1891.

The drawing shows three entrances, choir, pews, place to receive

Communion and the system of internal columns supporting the galleries.

Although the estimate indicated that the log structure is 1/9

cheaper than the frame structure, the latter was a model solution re -

commended by the Breslau Chamber of Wars and Domains [4, p. 215].

Il. 9. Projekt kościoła dla kolonii

Grodziec z 1767 r. Rzut i elewacja

frontowa z dwoma opcjonalnymi

rozwiązaniami drewnianej kon-

strukcji: zrębową (Schrotwerk)

i szkieletową (Bindwerk)

[źródło: 4, s. 215]

Fig. 9. Design of the church for

Grodziec settlement from 1767.

Ground floor plan and front

elevation with two options of

structural system: log structure

and frame structure

[source: 4, p. 215]

Johann Martin Pohlmann. Architekt epoki fryderycjańskiej /Johann Martin Pohlmann. Architect of the period of Frederick the Great 17

twier dzy kozielskiej

. Liczba ewangelików w Koźlu wzra -

sta ła

wraz z napływem pruskich urzędników woj sko-

wych i oﬁ cerów garnizonu, w większości protestantów.

Po ok re sie tymczasowych rozwiązań gmina ewangelicka

uzys kała zgodę na budowę kościoła; określono warunki

ﬁ nan sowe, wskazano lokalizację, a projekt wraz z ko szto-

ry sem zlecono Pohlmannowi

. Kościół ze względu na

militarną funkcję Koźla nie mógł mieć wieży. Po cząt kowa

lokalizacja nowej świątyni nad Odrą została zas tą piona

terenem za Bramą Raciborską, na południo wo-wschod-

nim krańcu miasta lokacyjnego

. Pohlmann 19 lipca

1785 r. przekazał wrocławskiej ka merze wojen i do men

kosztorys, rysunki oraz list wyjaś niający stylistykę przy-

jętych w projekcie rozwiązań architektonicznych. Projekt

kościoła w Koźlu był drugim, po kościele we wsi Grodziec

(1767), obiektem sakralnym w praktyce zawodo wej

Pohl manna. Architekt wyjaśniał w liście, że zasto so wał

w projekcie kolumny, które mia ły wyrażać „czys tą i dob-

rą architekturę”, z jaką nie miał wiele do czy nie nia, zaj mu-

jąc się do tej pory przede wszystkim ar chi tek turą obiek-

tów przemysłowych

. Pro jekt wypadł le piej, niż autor

mógł się spodziewać [3, s. 359], [5, s. 199]. Rozwiązania

po korektach wynikających z no wej lokalizacji kościoła

zatwierdził ze zmianami Carl Gott hard Langhans, który

od 1775 r. pełnił funkcję radcy wo jennego i nadradcy

budowlanego we Wrocławiu [8, s. 151].

Rysunek elewacji frontowej kościoła autorstwa Pohl-

manna, rozwiązanej na dłuższym boku, przedstawia

bu dowlę o wysokim czterospadowym dachu (il. 10).

W pię cioosiowej, symetrycznej, tynkowanej elewacji wy-

różnia się osiowo usytuowany portal oraz podwójne okna

umieszczone jedno nad drugim: wyżej wysokie zamknięte

półkoliście, niżej małe zamknięte łukiem odcinkowym,

każde z kluczem na osi

. Portal w projekcie dekorują dwie

pary doryckich kolumn na postumentach połączonych

nadbudową z półkolem zwieńczonym trójkątnym tym-

pa nonem, a lico elewacji płyciny i boniowanie, rozety

nad kolumnami i girlanda nad wejściem. Archiwalne

zdję cia zniszczonego w 1945 r. kościoła ukazują ko-

rek ty Langhansa – wprowadzony motyw pozornego,

Zgodnie z królewskimi planami modernizacji fortyfikacji

Śląska.

W 1748 r. ewangelikom udostępniono pomieszczenie w ko -

zielskim ratuszu, kilkanaście lat później gmina ewangelicka uzyskała

zgodę króla Fryderyka II Wielkiego na budowę kościoła ewangelickiego

w Koźlu. W oficjalnym dokumencie skierowanym do wrocławskiej

kamery wojen i domen określono koszty budowy kościoła na 5000–

6000 talarów reńskich, wskazano lokalizację nad Odrą i Pohlmanna jako

projektanta [8, s. 150].

Pierwotna lokalizacja wskazana była przez komendanta Koźla

generała von Sassa. Pochodzący z Kurlandii Gerhard Alexander Baron

von Sass pełnił funkcję komendanta Koźla w latach 1762–1790. Generał

prowadził działalność na rzecz odbudowy i rozbudowy obiektów

militarnych Koźla, m.in. przyczółków mostowych i redut, koszar i bu -

dynków komendantury. Jako ewangelik przyczynił się również do

wzniesienia garnizonowego kościoła ewangelickiego [15, s. 41–44].

A przecież Pohlmann oprócz obiektów przemysłowych pro-

jektował również obiekty użyteczności publicznej.

Podobny rytm podwójnych okien, tylko w odwrotnym układzie

(małe nad dużym) i o uproszczonej formie Pohlmann zastosował już

w kościele we wsi Grodziec (1767).

The Evang elical garrison church in Koźle (1785–1788)

After Prussia defeated Austria in 1742 and the end

of the struggle for Silesia in 1763, the extension of the

fortress in Koźle continued

. The number of Evangelicals

in Koźle grew along with the inﬂ ux of Prussian military

ofﬁ cials and ofﬁ cers of the garrison, mostly Protestants.

After a period of temporary solutions the Evangelical

community was granted a permit to build their church;

the ﬁ nancial con di tions and the location were set, and

the project with cost estimate was commissioned from

Pohlmann

. Due to the military signiﬁ cance of Koźle the

church could not have a tower. The initial location of the

new church by the Odra river was changed to the area

behind the Raciborska Gate, in the south-east end of the

chartered town

. On July 19, 1785, Pohlmann provided

the Breslau Chamber of Wars and Domains with an

estimate, drawings, and a letter explaining the style of the

architectural solutions applied in the project. Apart from

the church in the village of Grodziec (1767), the design of

the church in Koźle was the second ecclesiastical building

in Pohlmann’s professional career. The architect explained

in the letter that the columns which he used in the design

were to express “pure and good architecture” which he

had little to do with as he had been dealing mainly with

architecture of industrial structures

. The project proved

to be better than its author might expect [3, p. 359], [5,

p. 199]. The solutions, with the corrections caused by

the new location of the church, were approved by Carl

Gotthard Langhans who since 1775 held the position of

military and building senior advisor in Breslau [8, p. 151].

Pohlmann’s drawing of the front facade of the church

on its longer side presents a building with a high hip roof

(Fig. 10). The ﬁ ve-axis, symmetrical, plastered facade

has an axially located portal and double windows, one

above the other: the upper, high ones were semi-circularly

closed, and the lower, small ones had segmental arches,

each with a key stone on the axis

. The portal in the

design is decorated with two pairs of Doric columns on

pedestals connected by an extension with a semicircle

According to the royal plans of modernization of the fortifications

in Silesia.

In 1748, Evangelicals were granted a room in the town hall in

Koźle, a dozen or so years later the Evangelical community was granted

the consent of King Frederick II the Great to build an Evangelical

church in Koźle. The official document addressed to the Breslau

Chamber of Wars and Domains included the costs of the church con-

struction at 5000–6000 Rhine thalers and indicated the location by the

Odra river as well as Pohlmann as the designer [8, p. 150].

The original location was indicated by the commander of Koźle

general von Sass. Gerhard Alexander Baron von Sass, who came from

Courland, was the commander of Koźle in 1762–1790. The general

promoted the rebuilding and extension of the military facilities in Koźle,

e.g. bankseats and redoubts, barracks and the headquarters buildings.

Being Evangelical, he also contributed to the construction of the

garrison Evangelical church [15, pp. 41–44].

And yet Pohlmann, apart from industrial structures, designed

also public utility buildings.

A similar layout of double windows, however, with the opposite

arrangement (small ones above big) ones and in a more simple form, was

applied by Pohlmann earlier in the church in the village of Grodziec (1767).

18 Monika Ewa Adamska

„zam kniętego” portyku [3, s. 386] (il. 11). Porządek do-

ryc ki portyku został utrzymany, zewnętrzną kolumnę

w każdej parze Langhans zastąpił masywnym ﬁ larem,

a delikatne rozety konsolami podtrzymującymi tympanon,

powtórzonymi w lizenach, w narożach frontowej elewacji.

Ukończona w 1788 r. budowla, ze zmianami Langhansa,

może być już zaliczona do wczesnej fazy klasycyzmu.

Pod koniec XIX w., po likwidacji twierdzy Koźle,

podjęto temat budowy wieży kościelnej, wzniesionej

ostatecznie w latach 1930–1931

. Kościół z wieżą znaj-

dował się w krajobrazie Koźla tylko kilkanaście lat,

w 1945 r. został zniszczony, a wieżę wyburzono w 1975 r.

Miejsce lokalizacji dawnego ewangelickiego kościoła

garnizonowego w Koźlu stanowi niezabudowany obecnie

teren przy ul. A. Czechowa, na południowym krańcu uk-

ła du staromiejskiego.

Kościół ewangelicki w Namysłowie (1787–1789)

Nieistniejący obecnie kościół ewangelicki w Na my -

słowie wzniesiono w zachodniej części układu sta ro-

miejs kiego, u zbiegu dzisiejszych ulic S. Dubois i 3 Maja,

w pobliżu dawnego zamku i klasztoru franciszkanów.

W porównaniu z archiwaliami dotyczącymi powstania

kościoła w Koźlu, o projekcie i realizacji świątyni w Na-

mysłowie wiadomo o wiele mniej

. Oprócz zacho wa-

Wieża początkowo miała powstać w elewacji frontowej, osta-

tecznie została wzniesiona jako wolno stojąca przy ścianie wschod niej

kościoła, cofnięta w stosunku do jego lica. Wieżę o wysokości 30 m,

kwadratowym rzucie i prostopadłościennej formie z czterema wąs kimi,

podłużnymi otworami zaprojektował wrocławski architekt Hans Tho-

mas. Dźwięk umieszczonych na szczycie wieży dzwonów wy do by -

wał się przez szerokie, arkadowe otwory w jej zwieńczeniu [8, s. 153].

Obydwa kościoły powstały właściwie w tym samym okresie, już

w czasie pracy Pohlmanna we Wrocławiu, architekt wymieniany jest

w literaturze jako autor kościoła w Koźlu, natomiast nielicznie jako

crowned with a triangular tympanum, and the face of

the facade with recessed panels and rustication, rosettes

above columns and a garland above the entrance. Old

pictures of the church destroyed in 1945 show Langhans’

corrections – a motif of an illusory, “enclosed” portico

[3, p. 386] (Fig. 11). The Doric order of the portico was

kept; Langhans replaced the external column in each pair

with a massive pillar, and delicate rosettes with consoles

supporting the tympanum, repeated in lisenas, in the cor-

ners of the front facade. The building completed in 1788,

with Langhans’ corrections, can be considered to belong

to the early stage of neoClassicism.

At the end of the 19

century, after the fortress in Koźle

was liquidated, the idea of building the church tower was

reconsidered, and ultimately it was built in 1930–1931

The church with the tower was part of the landscape in Koź -

le only for a dozen or so years – until 1945 when it was

damaged and ultimately destroyed in 1975. The place of the

former garrison Evangelical church in Koźle is now an open

space at A. Czechowa St., at the south end of the old town.

The Evangelical church in Namysłów (1787–1789)

The Evangelical church in Namysłów, which does not

exist anymore, was built in the west part of the old town

at the junction of today’s S. Dubois and 3 Maja streets,

near the old castle and the Franciscan monastery. In com-

parison to old records regarding the construction of the

church in Koźle, much less is known about the project of

At first the tower was to be built in the front facade, however,

ultimately it was erected as a free-standing structure by the east wall of the

church, set back from its face. The 30 m tall, rectangular tower on a square

plan with four narrow, longitudinal openings, was designed by the

architect from Breslau Hans Thomas. The sound of the bells placed in the

tower came from the narrow, arcade openings on its top [8, p. 153].

Il. 10. Projekt elewacji frontowej ewangelickiego kościoła w Koźlu

autorstwa Pohlmanna z 1785 r.

[źródło: 8, między stronami 200 i 201]

Fig. 10. Design of the front elevation of the evangelical church

in Koźle from 1785 by Pohlmann

[source: 8, between pp. 200 and 201]

Il. 11. Kościół ewangelicki w Koźlu ze zmianami

autorstwa Langhansa. Widok z okresu międzywojennego

[źródło: 8, między stronami 200 i 201]

Fig. 11. Evangelical church in Koźle with changes by Langhans.

View from the interwar period

[source: 8, between pp. 200 and 201]

Johann Martin Pohlmann. Architekt epoki fryderycjańskiej /Johann Martin Pohlmann. Architect of the period of Frederick the Great 19

nych zdjęć, cennych informacji o rozwiązaniach prze-

strzennych dostarczają rysunki budowlane z lat 30.

XX w.

Kościół zaprojektowany został na rzucie pro-

stokąta, z elewacją frontową rozwiązaną podobnie jak

w Koźlu, na dłuższym jego boku. W bryle kościoła wy -

różnia się wysoki czterospadowy dach oraz ryzalit kruch-

ty. Rytm podwójnych okien, wyższego nad niższym,

przypomina świątynię kozielską. Kościół początkowo

pozbawiony był wieży, którą dobudowano dopiero w la-

tach 1815–1822 [3, s. 387]. Wieża o kwadratowym rzucie

i hełmie z tempiettem dostawiona została do krótszego

boku budowli. Kościół pełnił swoją sakralną funkcję do

1946 r. Po niedanych próbach adaptacji obiektu do no-

wych zadań (sala koncertowa, ośrodek kultury) w 1962 r.

władze podjęły decyzję o jego rozbiórce

. W miejs cu

dawnej lokalizacji kościoła znajduje się dziś skwer z pla-

cem zabaw, a w poziomie terenu widoczny jest zarys

części ścian fundamentowych kościoła, we fragmentach

podkreślony zielenią.

Podsumowanie

Okres aktywności zawodowej Johanna Martina Pohl -

manna przypadł na 2. poł. XVIII w. i rządy króla Fry-

deryka II. W architekturze europejskiej to czas przejścia

od baroku do rozwiązań wczesnego klasycyzmu. Zna-

czący architekci niemieccy: David Gilly (1748–1808)

oraz Carl Gotthard Langhans (1732–1808), współcześni

Pohl mannowi, używali form klasycyzujących. Archi tek-

tura Pohlmanna, choć mieści się jeszcze w stylistyce ba-

roku, wydaje się mieć charakter przejściowy. W części

obiektów można wskazać cechy zarówno rozwiązań ba-

rokowych, jak i klasycyzujących. Karierze zawodowej

Pohlmanna sprzyjały zajmowane przez niego stanowiska

w urzędach budowlanych Śląska, który jako region no-

wo przyłączony do Królestwa Prus podlegał planowej

urbanizacji i gospodarczemu rozwojowi. Wynikająca

z charakteru zatrudnienia, podejmowana z powodzeniem

różnorodność problematyki projektowej reprezentująca

wiele dyscyplin: architekturę, urbanistykę, budownictwo,

technologię hutnictwa i inżynierię wojskową świadczy

o wszechstronnych uzdolnieniach Pohlmanna oraz jego

profesjonalnym zaangażowaniu. Na wyróżnienie za słu-

gują poszukiwania formalne wyrażone w rozwiązaniach

kolonii Jedlice i Kup oraz w ewangelickich koś cio-

łach, tym bardziej cenne, że podejmowane w XVIII-

-wiecznych realiach zamówień publicznych i ograniczeń

ﬁ nansowych. Choć tylko część jego dorobku przetrwała,

architekt miał znaczący udział w rozwoju budowlanym

i gospodarczym Śląska Opolskiego w 2. poł. XVIII w.

autor kościoła w Namysłowie [2, s. 71], [3, s. 386–387]. Być może

związane jest to z udziałem sławnego Langhansa w projekcie kościoła

w Koźlu, z tego powodu częściej wymienianego.

Rysunki znajdują się w zbiorach Instytutu im. Herdera w Mar-

burgu.

Powodem decyzji o rozbiórce kościoła był m.in. brak wiernych

wyznania ewangelickiego w Namysłowie. Ponadto w pobliżu znajdował

się jeszcze drugi obiekt sakralny – gotycki kościół należący do dawnego

zespołu oo. franciszkanów.

the church in Namysłów and its completion

. Apart from

original pictures, valuable information about the space

development comes from the construction drawings from

the 1930

s 32

. The church was designed on a rectangular

plan with its front facade similar to that in Koźle – on its

longer side. The church had a distinctively high hip roof

and projection of the porch. The layout of double windows,

taller above shorter one, resembles the church in Koźle.

Initially the church did not have a tower; it was built only

in 1815–1822 [3, p. 387]. The tower on a square plan with

a helm with a tempietto was annexed to the shorter side of

the building. The church was used for religious purposes

until 1946. After unsuccessful attempts at converting the

building to a new function (concert hall, culture center), in

1962 the authorities decided to demolish it

. Today in its

place there is a square with a playground, and the imprint

of some sections of the foundation walls of the church is

still visible at ground level.

Summary

Johann Martin Pohlmann was a professionally active

architect in the 2

half of the 18

century and the reign of

king Frederick II. In the European architecture it was the

time of transition from Baroque to early neo Classi cism.

Such major German architects as David Gilly (1748–1808)

and Carl Gotthard Langhans (1732–1808),

Pohl mann’s

contemporaries, used the neo Classi cal forms. Although it

still belonged to the Ba roque style, Pohlmann’s architecture

seems transient. Some of his designs demonstrate both Ba-

roque and neo Classi cal features. The positions Pohl mann

held in the con struction ofﬁ ces in Silesia, being a region

newly annexed to the Kingdom of Prussia which was

subject to planned urbanization and economic growth,

helped his professional career. The great variety of Pohl-

mann’s designs, arising from the nature of his em ploy ment

in different positions which is evident in a lot of areas such

as architecture, urban planning, construction, metallurgy

and military engineering, testiﬁ es to his mul tiple talents

as well as his professional dedication. What deserves

high appreciation is the formal search de mon strated in the

designs of the settlements in Jedlice and Kup as well as

Evangelical churches, especially valuable as undertaken

in the 18

-century reality of public procurement and

ﬁ nancial limitations. Although only some of his works

have been preserved in their original form, the architect

greatly contributed to the construction and economic

development of Opole Silesia in the 2

half of the 18

Both churches were built virtually at the same time, already after

Pohlmann’s work in Breslau; the architect is mentioned in the literature

as the author of the church in Koźle, however, seldom as the author of

the church in Namysłów [2, p. 71], [3, pp. 386–387]. It may be

connected with the participation of the famous Langhans in the de -

signing of the church in Koźle.

The drawings are in the archives of the Herder Institute in

Marburg.

The decision to demolish the church was taken among others

because of the lack of Evangelicals in Namysłów. Furthermore, there

was another ecclesiastical building nearby – a Gothic church which was

part of an old complex development of the Franciscans.

20 Monika Ewa Adamska

Bibliografia /References

[1] Sztuka Górnego Śląska od średniowiecza do końca XX wieku, pod

red. E. Cho jeckiej, Muzeum Śląskie, Katowice 2009.

[2] Chorowska M., Zabłocka A., Założenia centralne na Śląsku

Opolskim z okresu kolonizacji fryderycjańskiej, [w:] Z badań

architektury, urbanistyki i sztuki Śląska, Prace Naukowe IHASiT

PWr nr 19, Studia i Materiały nr 9, Wydawnictwo PWr, Wrocław

1988, 27–74.

[3] Chrzanowski T., Kornecki M., Sztuka Śląska Opolskiego od śred-

niowiecza do końca w. XIX, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1974.

[4] Helmigk H.J., Oberschlesische Landbaukunst um 1800, Verlag für

Kunstwissenschaft, Berlin 1937.

[5] Bimler K., Die Industrieanlagen in Oberschlesien, [w:] Die neu-

klassische Bauschule in Schlesien, H. 3, Breslau 1931.

[6] Bimler K., Die evangelische Kirche in Cosel und Karl Gotthard

Langhans, „Der Oberschlesier” 1930, Jg. 12, H. 3, 199–200.

[7] Bimler K., Kupp in Oberschlesien, eine Radiale Siedlung von

1780, „Ostdeutsche Bauzeitung” 1929, Jg. 27, No. 69, 509.

[8] Schellenberg A., Die Evangelische Kirsche in Cosel OS, „Der

Oberschlesier” 1932, Jg. 14, H. 3, 150–154.

[9] Adamska M., XVIII-wieczny zespół mieszkaniowy w Jedlicach jako

przykład fryderycjańskiego osadnictwa hutniczego w dolinie rzeki

Mała Panew, „Architectus” 2004, nr 1(15), 35–42.

[10] Bode W., Versuch einer Biographie und Charakteristik des

verstorbenen Ober Baudirektor Pohlmann, „Schlesische Provin-

zial blätter” 1801, Bd. 33, St. 1, 24–34.

[11] Allgemeines Lexikon der Bildenden Künstler, Bd. 27, Leipzig 1972,

192.

[12]

Wąs G., Dzieje Śląska od 1526 do 1806 roku, [w:] M. Czapliński

(red.), Historia Śląska, Wydawnictwo UWr, Wrocław 2002, 187–247.

[13] Rajman J., Trwałość przemysłowo-osadniczych układów prze-

strzen nych w starym rejonie przemysłowym (przykład dorzecza

Małej Pan wi), Prace Komisji Geograﬁ i Przemysłu PTG, nr 4,

Warszawa–Kraków–Rzeszów 2002, 37–42.

[14] Chrzanowski T., Kornecki M., Katalog zabytków sztuki w Polsce,

t. 7: Województwo opolskie, z. 11: Miasto Opole i powiat opolski,

Instytut Sztuki PAN, Warszawa 1968, 85–86, 91–92.

[15] Pacułt R., Zarzycka Z., Twierdza kozielska i jej komendanci, Urząd

Miasta Kędzierzyn-Koźle, Kędzierzyn-Koźle 1997.

Streszczenie

W artykule przedstawiono dokonania zawodowe Johanna Martina Pohlmanna, architekta urodzonego w Berlinie i działającego na Śląsku w 2. poł.

XVIII w., podczas rządów króla Fryderyka II. Kariera zawodowa Pohlmanna związana była z pracą na kierowniczych stanowiskach w urzędach

budowlanych śląskiej kamery wojen i domen w Opolu i we Wrocławiu. Architekt, realizując królewską politykę rozwoju gospodarczego i urbanizacji

przyłączonego do Prus Śląska, uczestniczył w procesie powstawania hut w dolinie rzeki Mała Panew oraz osiedli fryderycjańskich. W dorobku

zawodowym Pohlmanna znalazły się również projekty obiektów użyteczności publicznej, m.in. kościołów ewangelickich. Choć twórczość Pohlmanna

wpisuje się jeszcze w architekturę baroku, należy do okresu przejściowego; w obiektach jego autorstwa dostrzec można elementy klasycyzujące. Na

szczególną uwagę zasługują rozwiązania projektowe osiedli fryderycjańskich w Jedlicach i Kup – zachowane obecnie fragmentarycznie kompozycje

oparte na geometrii koła.

Słowa kluczowe: 2. poł. XVIII w., kolonizacja fryderycjańska, rozwój hutnictwa, założenia centralne, Śląsk

Abstract

In the paper professional achievements of Johann Martin Pohlmann, Berlin-born architect active in Silesia in the 2

half of the 18

century, mainly

during the reign of king Frederic the Great, are presented. Pohlmann’s professional career was connected with his work in managerial positions in

the building departments of Silesian Chamber of Wars and Domains in Opole and Wrocław. The architect realizing the king’s policy of economic

and urban development of Silesia, incorporated to Prussia, participated in the process of founding ironworks in the valley of the Mała Panew and

establishment the Frederician settlements. Amongst professional achievements of Johann Martin Pohlmann there are also projects of public buildings,

i.a. Evangelic churches. Although Pohlmann’s works ﬁ t still into Baroque architecture, they belong to a transition period; one can notice in his

works also neoClassical elements. A special attention deserve design solutions of Frederician settlements in Jedlice and Kup – only partly preserved

compositions based on the geometry of a circle.

Key words: 2

half of the 18

century, Frederician colonization, development of metallurgy, central arrangements, Silesia

century. Johann Martin Pohlmann’s works are part of the

region’s cultural heritage, deserving remembering and

a broader popularization, still providing a possibility for

further research.

Translated by

Tadeusz Szałamacha

Twórczość Johanna Martina Pohlmanna jest częścią

dziedzictwa kulturowego regionu, zasługuje na pamięć

i szersze upowszechnienie, pozostawiając wciąż możli-

wość podjęcia dalszych badań.