Neogotyckie mauzoleum w Jałowcu /Neo-Gothic mausoleum in Jałowiec 11
Wit Stwosz i Jörg Huber z Passawy po 1492 r. w grobow-
cu Kazimierza IV Jagiellończyka zastosowali już odmien-
ny układ. Kolumny, na których wznosi się baldachim, są
oddalone od tumby i tworzą niemal osobną formę archi-
tektoniczną [9]. W renesansie baldachim zaczął się poja-
wiać nie tylko nad grobami świętych i władców oraz du-
chownych, ale i nad grobami arystokracji.
W XIX w.
18
jednym z najbardziej znanych romantycz-
nych grobowców stało się neogotyckie mauzoleum Abe-
ralda i Heloizy na paryskim Père Lachaise, wzorowane na
tarragońskich grobowcach królewskich z Santes Creus
19
.
Realizacja ta, rozsławiona wieloma rycinami z lat 1815–
1830, znana była Lüdeckemu. On jednak zdecydował się
zerwać z masywnym baldachimem i w przypadku jało-
wieckiego mauzoleum nadał mu bardziej wertykalne i de-
likatne formy, ściślej nawiązujące do „niemieckiego” ce-
glanego gotyku i bardziej odwołujące się do włoskich
pierwowzorów (il. 8). Przez cały wiek XIX, a zwłaszcza
od siódmej dekady tegoż stulecia grobowce Scaligerich
sta nowiły bowiem inspirację wszelkiego rodzaju mauzo-
leów i pomników o formie baldachimowej (od najbardziej
znanego Albert Memorial projektu Sir George’a Gilberta
Scotta z 1872 r., przez genewskie Brun swick Monument
poświęcone Karolowi II z Brunszwiku powstałe po 1873 r.,
po mauzoleum hr. Juliusa Andrássy w Preszowie na Sło-
wacji z 1893 r. – projektu Arthura Meininga). Sam neogo-
tyk jako kostium architektury sepulkralnej pojawiał się
zdecydowanie rzadziej niż formy klasycystyczne. Nawet
na największych nekropolach Europy – w Paryżu, Genui,
Mediolanie, a w Polsce choćby w Łodzi i Warszawie neo-
gotyk – choć się często pojawiał w spektakularnych for-
mach – był rzadszym rozwiązaniem od innych form sty-
lowych, np. utrzymanych w kostiumie klasycystycznym
20
.
Powiązania przestrzenne mauzoleum
– oryginalność założenia
Mauzoleum jałowieckie znalazło się w centrum ściśle
osiowego założenia oryginalnego „ogrodu cmentarza”,
oddzielonego od pobliskiego pałacu drogą biegnącą do
18
W Polsce dość wczesnym monumentem baldachimowym było
pochodzące z 1834 r. mauzoleum Potockich w Wilanowie projektu Hen-
ry ka Marconiego, wykonane w latach 1834–1836 przez Jakuba Ta tar kie-
wicza i Konstantego Hegla. Ten cenotaf w stylu neogotyku angielskiego,
o narożnikowych przyporach zwieńczonych pinaklami, z da chem ukry-
tym za attyką miał podobnie jak inne „angielskie” formy projektów Mar-
co niego dość ciężką formę.
19
Grobowiec powstał jako jedna z realizacji pierwszych neogotyc-
kich obiektów sepulkralnych po 1800 r. Alexandre-Marie Lenoir zakupił
szczątki Abelarda i Heloizy, wielokrotnie przenoszone w poprzednim
okresie. Udało mu się nabyć również oryginalne fragmenty grobowca
Abelarda oraz gotyckie spolia z XIV w., z których po uzupełnieniu
po wstała tumba grobowa. W układzie baldachimu również wykorzysta-
no fragmen ty go tyc kiej ka mie niarki z rozebranych kościołów m.in.
z Metzu. Nie zrealizowano projektowanych witraży (za: [10]).
20
Nawet na te re nach położonych blisko realizacji Lüdeckego
w Jałowcu rodowe mauzolea dolnośląskie rzadko przybierały formy
neogotyckie, a i to jedynie w postaci detalu, rzadziej bryły. H. Ko za-
czewska-Golasz wyróżniła jedynie cztery neogotyckie mauzolea w daw-
nym powiecie legnickim. Żadne z nich nie miało formy baldachimowej
[11], jak projektowane przez Lüdeckego [12].
St. Denis’ Abbey in Paris. Two Polish gothic royal tombs
– the tombstone of Casimir III the Great and Casimir IV
Jagiellon – presented different forms of canopies and in
both of them a quite late introduction of this architectural
form isolated from the tomb is visible. The mausoleum of
Casimir the Great was built after 1371 and still the col-
umns supporting the canopy structure with a very large
upper part with traceries and pinnacles are based on the
sepulchral tomb. In the next century, a different layout
was applied by Wit Stwosz and Jörg Huber from Passau
after 1492, in the tomb of Casimir IV Jagiellon. The col-
umns on which the canopy is built are distanced from the
tomb and create an almost separate architectural form [9].
In the Renaissance the canopy began to appear not only
above the graves of saints, rulers and clerics, but also
above the graves of the aristocracy.
In the 19
th
century
18
, the neo-Gothic mausoleum of
Abelard and Héloïse in Père Lachaise (Paris), which was
modeled on the Tarragona royal tombs from Santes
Creus
19
, became one of the most well-known romantic
tombs. Lüdecke was familiar with this implementation,
which was made famous by means of its engravings from
the years 1815–1830. However, he decided to break with
the massive canopy and in the case of Jałowiec mausole-
um he gave it more vertical and delicate forms which
more closely refer to the “German” brick Gothic and Ita-
lian prototypes (Fig. 8). Throughout the 19
th
century and
particularly from the 7
th
decade of this century, the Sca-
ligeri tombs were the inspiration behind all kinds of mauso-
leums and canopied monuments (from the most famous
Albert Memorial designed by Sir George Gilbert Scott
from 1872, through the Geneva Brunswick Monument
devoted to Charles II from Brunswick created after 1873,
up to the mausoleum of Count Julius Andrássy in Prešov
in Slovakia from 1893 – designed by Arthur Meining).
The neo-Gothic itself as a costume of sepulchral architec-
ture appeared definitely less often than classical forms.
Even in the largest necropolises in Europe – in Paris,
Genoa, Milan, and in Poland even in Łódź and Warsaw,
neo-Gothic – though it often appeared in spectacular
forms – was a rarer solution than other stylish forms, for
example presented in a classicist costume
20
.
18
In Poland, a fairly early canopy monument was the Potocki
mausoleum in Wilanów designed by Henryk Marconi in 1834 and built
in the years 1834–1836 by Jakub Tatarkiewicz and Konstanty Hegel.
This cenotaph in the English neo-Gothic style with corner buttresses
crowned with pinnacles and with the roof hidden behind the attic, had
quite a heavy form, like other Marconi’s “English” forms of designs.
19
The tomb was constructed as one of the implementation of the
first neo-Gothic sepulchral objects after 1800. Alexandre-Marie Lenoir
purchased the remains of Abelard and Héloïse, which were repeatedly
transferred in the previous period. He also managed to acquire the origi-
nal fragments of the Abelard’s tomb as well as the Gothic elements from
the 14
th
century, which after completion were used in the construction of
the sepulchral tomb. The canopy arrangement also included fragments of
the Gothic stonework from demolished churches, inter alia, from Metz.
The designed stained glass windows were not implemented (from: [10]).
20
Even in the areas close to the Lüdecke’s implementation in Ja -
ło wiec, the family mausoleums of Lower Silesia rarely took neo-Gothic
forms and only in the form of detail, less often of the body. H. Ko za-
czewska-Golasz distinguished only four neo-gothic mausoleums in the
