Reconstruction of the spatial evolution of the medieval city and port of Szczecin

Karolina A. Krośnicka

doi:10.5277/arc160401

Abstract

The paper reconstructs the evolution of the urban growth of Szczecin between half of the 8th century and the beginning of the 14th century, basing on the interpretation of the available scientific literature on history and archeology of Szczecin, and on the method of planning analysis. A very important element of the description of urban structure of the early medieval Szczecin was a determination of the role and location of the port. The analysis of changes in the spatial layout of the city in the mentioned period allowed us to define the six successive stages of its development: 1. The open settlement on the Castle Hill and its’ haven (the 2nd half of the 8th century–the 2nd half of the 9th century), 2. The gord and its haven (the 2nd half of the 9th century–the 2nd half of the 10th century), 3. The early medieval urban complex: the gord, the slavic borough and its port (the 2nd half of the 10th century–half of the 12th century), 4. Town-like urban complex: the gord, the slavic borough and its port, German borough and its port Havening, open settlements (the 2nd half of the 12th century–the end of the first quarter of the 13th century), 5. The double city: “Lower town”, and “Upper town” (the end of the first quarter of the 13th century–the 8th decade of the 13th century), 6. The formation of the medieval city (8th decade of the 13th century–the end of the first quarter of the 14th century). The early medieval Szczecin was not growing simply in a linear manner, but it was developing in a step-wise manner, by attaching new, already spatially organized settlements. Such a model of an urban growth, consisting of the existence of “double” or even “multiple” cities, can be an interesting alternative for the development of contemporary urban areas, which are struggling with the phenomenon of “urban sprawl”. The presented concept is basing in many places on assumptions, resulting from logic of the settlement process, known from urban planning theory. Therefore, this work should be regarded as a research hypothesis, until finding new archaeological evidences will give a chance for its verification.

Full article view is only available on bigger screens.

2016

4(48)

DOI: 10.5277/arc160401

Karolina A. Krośnicka*

Rekonstrukcja ewolucji układu przestrzennego

średniowiecznego miasta i portu Szczecin

Reconstruction of the spatial evolution of

the medieval city and port of Szczecin

Wprowadzenie

Historia rozwoju wielu miast jest bardzo „czytelna”

w ich siatce urbanistycznej, strukturze kwartałów, archi

tekturze budynków. Tak zdecydowanie nie dzieje się

w przy padku Szczecina, miasta o bardzo złożonej historii,

nieposiadającego ciągłości zamieszkania przez jedną na

cję (na przestrzeni wieków Szczecin był częścią Księstwa

Pomorskiego, Polski, Niemiec, Szwecji), silnie zniszczo

ne go w okresie kolejnych wojen, zwłaszcza II wojny świa 

towej, i o niejasnych, odkrywanych stopniowo początkach.

W ciągu lat powstało wiele prac opisujących poszcze

gólne fazy rozwojowe średniowiecznego Szczecina.

Naj bardziej kompletne są publikacje pod redakcją Fili

po wia ka i Labudy [1], Labudy [2], Piskorskiego [3], Le 

cie je wi cza [4] oraz Zaremby i Orlińskiej [5]. Jednak na

skutek pojawiania się kolejnych wyników badań histo

rycznych oraz wielu odkryć archeologicznych opisanych

m.in. przez Kowalską i Dworaczyka [6] część z zawar

tych w nich koncepcji się zdezaktualizowała. Co wię

cej, tylko niektóre opracowania przedstawiały rozwój

Szczecina w sposób całościowy, zawężając się zwykle

do określonego okresu lub wybranego obszaru miasta.

Warto więc pokusić się o interpretację dotychczasowych

wyników badań i dokonanie syntezy, która pozwoliłaby

odtworzyć kolejne fazy rozwoju średniowiecznego miasta

i portu.

Introduction

The history of most cities is selfexplanatory; on the

basis of their urban grid, the structure of quarters or size

and style of buildings, we can easily understand the process

of their growth. This is definitely not the case of the Polish

city Szczecin, which is rather illegible. In part this is due to

the considerable damage it sustained during the Second

World War, but also on account of the lack of continuity in

residence by a single nation (Szczecin had historically

belonged to Slavic Pomeranian Dukes, Poland, Ger ma 

ny, and Sweden), and the unclear beginnings of Szczecin.

Over the years, a number of papers characterizing the

different phases of development of Szczecin have ap 

peared. The most complete syntheses discussing the pro

cess of development of early Szczecin are given in works

edited by Filipowiak and Labuda [1], Labuda [2], Pis

korski [3], Leciejewicz [4], and Zaremba and Orlińska

[5]. However, subsequent historical research and a num

ber of archaeological finds, which have been described

lately by Kowalska and Dworaczyk [6], partially outdate

some of the former concepts. Moreover, a substantial part

of existing documentation lacks comprehensiveness as

the content focuses narrowly on relatively short periods of

time and quite randomly chosen stretches of the city.

Therefore, the need arises for a new synthesis that would

interpret the results of existing research by a consistent

reconstruction of the successive development phases of

the Szczecin city and harbour.

This study aims to specify and explain the sequential

occurrence of successive settlements, as well as deter

* Wydział Architektury Politechniki Gdańskiej/Faculty of

Architecture, Gdansk University of Technology.

4 Karolina A. Krośnicka

Praca ta ma na celu zdeniować i określić sekwencję

pojawiania się kolejnych osiedli Szczecina oraz wyzna

czyć ich położenie i funkcję. Poprzez próbę przedstawie 

nia zmian w układzie przestrzennym wczesnośrednio

wiecznego miasta autorka stara się odpowiedzieć na

pytanie dotyczące złożoności struktury miasta. Rekon

strukcję tę zbudowano, interpretując informacje dostęp

ne w rzetelnych źródłach wtórnych (publikacjach na

ukowych dotyczących historii i archeologii Szczecina),

a także materiały kartograczne pochodzące z później

szych okresów, zamieszczone w katalogu planów miasta

Szczecina [7], a dostępne w Muzeum Historii Szczecina.

Ponieważ nazwy na mapach historycznych zapisane są

w języku niemieckim, obok aktualnie obowiązujących

nazw polskich w nawiasach podano nazwy niemieckie

Wykorzystano także dostępną rekonstrukcję topograi

miasta wczesnośredniowiecznego [8, s. 35, rys. 18].

Deniując kolejne fazy zagospodarowania terenu, po 

służono się metodą analizy planistycznej polegającą na

przebadaniu elementów siatki urbanistycznej, w tym wiel 

kości kwartałów zabudowy, przebiegu i orientacji li nii za

budowy, przebiegu ulic i szlaków, położenia placów oraz

racjonalności wykorzystania przestrzeni miasta, przyj mu 

jąc, że:

– przy podejmowaniu działalności inwestycyjnej ży

jący w realnej przestrzeni miasta ludzie kierowali się

przede wszystkim zasadą minimalizacji wysiłku, a tym

samym optymalizacji układu komunikacyjnego;

– układ przestrzenny ewoluował od form o naturalnym

kształcie, wymuszonym przez warunki zjograczne, do

form zgeometryzowanych porządkujących i intensyku

jących wykorzystanie ograniczonej przestrzeni;

– cezurami między etapami wzrostu Szczecina było

pojawienie się kolejnej, wydzielonej przestrzennie jed

nostki osadniczej, a nie jak to jest ujmowane w większoś

ci prac naukowych – zmiany politycznogospodarcze czy

też okresy wojen.

Przedstawioną rekonstrukcję ewolucji układu urbani

stycznego wczesnośredniowiecznego Szczecina należy

traktować jako hipotezę badawczą, która po odnalezie 

niu nowych dowodów winna zostać ponownie zwery 

kowana.

Osada na Wzgórzu Zamkowym i jej przystań

(2. poł. VIII w.–2. poł. IX w.)

Pierwsze osiedle słowiańskie uformowało się w obrę

bie zarysu obecnego Zamku Książąt Pomorskich. Na po

łożenie najstarszej osady szczecińskiej decydujący wpływ

miały korzystne warunki topograczne, możliwość wyko

rzystania istniejących w tym miejscu obwałowań starszej

osady kultury łużyckiej [4, s. 245, 285], [9, s. 87] oraz do

godnej przeprawy przez Odrę. Najkrótszą ówczesną dro

gą wodną łączącą w tym rejonie brzegi był odcinek: Duń 

czyca (Dunzig)–jezioro Dąbie (DammscherSee)–Dąbie

Tłumaczenie nazw lokalnych podane jest według: http://sedina.

pl/wordpress/index.php/2011/01/13/noweopracowanietlumaczenia

nazwuliciplacoworazinnychnazwmiejscowychszczecina/ [data

dostępu: 12.04.2016].

mine their location and function. By defining the configu

ration of the historical city, the author attempts to answer

the question of whether the urban structure of medieval

Szczecin was uniform or manifold in terms of its spatial

development. The reconstruction of urban growth in the

medieval city of Szczecin given below is built on the

analysis of existing historical and archaeological scien

tific literature and cartographic materials. For the purpose

of the cartographic study, a number of maps listed in the

catalogue of plans of the Szczecin city were analysed [7].

Due to the fact that names on historical maps are marked

mostly in German, along with the Polish names of places

(streets, squares, etc.) the German names are given in bra

ckets

. As the basis of the reconstruction, the latest de 

scription of topographic conditions that prevailed in Szcze

cin in the medieval period was used [8, p. 35, Fig. 18].

The work consisted of the examination of urban struc

tural elements such as the city grid, size of urban quarters,

course and orientation of building lines, streets and trails,

and location of squares. While reconstructing the histori

cal form of the city of Szczecin the following assumptions

were made:

– People living in urban space generally invest in a ra 

tional way, according to the principle of “minimization of

the effort”, which directly results in the optimization

of land use and development;

– Arrangement of land use evolves from naturally

shaped forms to geometric forms; the first being forced by

physiographic conditions, while the latter shape and in 

ten sify the usage of limited space;

– Successive phases of growth are distinguished by

the emergence of a consecutive, spatially independent set

tlement unit, which is in contrast to historical works

where phases refer to periods of war or political change.

This interpretation should be regarded as a research hy 

po thesis, until new evidence provides for its verification.

The settlement on Castle Hill and its haven

(from the 750s to 850s)

The first medieval settlement of Szczecin had formed

in the area delineated by the contemporary Castle of the

Pomeranian Dukes. It seems that this location was chosen

due to favourable topographical conditions, the availabil

ity of ramparts remaining from an older settlement of the

Lusatian culture [4, p. 245, 285], [9, p. 87], and proximity

to a convenient passage across the Oder River. Of impor

tance at that time was the fact that the shortest connection

between both banks of the river was the waterway that led

through Duńczyca River (Dunzig), Lake Dąbie (Damm

scherSee) and to Dąbie (Dam). This section of the Oder

River is shown very well in the 1625 plans of Kote (Fig. 1).

The formation of the settlement is dated to the second

half of the 8

century or the beginning of the 9

century

[10, p. 9], [11, p. 357], [2, p. 22], although some research

Translation of historical names is given according to http://sedi

na.pl/wordpress/index.php/2011/01/13/noweopracowanietlumaczenia

nazwuliciplacoworazinnychnazwmiejscowychszczecina/ [acces

sed: 12.04.2016].

Średniowieczny Szczecin – miasto wielokrotne /Medieval Szczecin – a multiple city 5

(Dam). Ten fragment rzeki widoczny jest na planie Kote

go z 1625 r. (il. 1).

Szacuje się, że osada powstała w 2. połowie VIII w. lub

na początku IX w. [10, s. 9], [11, s. 357], [2, s. 22]. Naj

prawdopodobniej zajmowany przez osadę obszar wynosił

około 1 ha [10, s. 10] i zbudowany był z dwóch części:

wydzielonej rowem przestrzeni położonej w zachodniej,

najwyższej partii wzgórza, która pełniła zapewne funkcje

sakralne [12, s. 103], [13, s. 358, 361], [14, s. 209], [15,

s. 39–45], oraz rozciągającej się półkoliście wokół pierw

szej po wschodniej stronie wzniesienia części mieszkalnej

[12, rys. 1, s. 104, 105].

Na przełomie VIII i IX w. nastąpiły znaczące zmia

ny w strukturze przestrzennej i gospodarczej osiedla na

Wzgórzu Zamkowym. Zabudowa osiedla stała się dość

gęsta i poprzecinana wąskimi uliczkami [4, s. 245]. Na

podstawie dowodów archeologicznych stwierdzić można,

iż w tym czasie zmienił się prol działalności jego miesz

kańców, którzy oprócz tradycyjnego rolnictwa, hodowli

i rybołówstwa zaczęli także parać się rzemiosłem i han

dlem [10, s. 10], [11, s. 359, 360], [6, s. 107]. Przekształ

ciła się też zabudowa osady – zamiast półziemianek po

jawiły się obiekty o plecionkowej konstrukcji ścian [11,

s. 357], [6, s. 110], [4, s. 285]. Ze względu na ograniczoną

skalę przestrzenną wykopalisk archeologicznych nie spo

sób niestety odtworzyć dokładnego układu urbanistyczne

go pierwszej osady [14, s. 199].

Założyć można, iż od początku istnienia osady u jej stóp

istniała przystań służąca przeprawom do Dąbia oraz ob

sługująca łodzie rybackie i jednostki handlowe pozwalają

ce na utrzymywanie kontaktów handlowych z zapleczem

lokalnym i dalekosiężnym (il. 2). Na podstawie wyników

badań archeologicznych oraz rekonstrukcji topograi ów

czesnej osady przypuszczać można, że przystań znajdo

wała się na zachodnim brzegu stosunkowo płytkiej zato

ki Odry, która wcinała się w ląd pomiędzy dzisiejszymi

dates the formation back to the 7

century or early 8

cen

tury [11, p. 66]. Estimates suggest the area occupied by the

settlement probably covered about 1 hectare [10, p. 10],

and consisted of two parts: one located on a higher part of

the hill was most likely surrounded by a ditch, and dedi

cated as a sacral area [12,

p. 104, 105], [13, pp. 358, 361],

[14, p. 209], [15, pp. 39–45];

while the other in the eastern

part of the settlement presumably fulfilled a residential

function [12, Fig. 1, pp. 104, 105].

Significant changes in the spatial and economic struc

ture of the settlement located on Castle Hill (in Polish

Wzgórze Zamkowe) had occurred at the turn of the 8

and 9

centuries. The urban structure of the settlement

became quite dense bisected by narrow streets [4, p. 245].

According to archaeological evidence, the profile of in 

habitant activity changed at that time. Thus, in addition to

traditional agriculture, livestock and fisheries, new crafts

and trade appeared [10, p. 10], [11, pp. 359, 360], [19,

p. 107]. Also the technique of building construction

changed – houses of a halfdugout type were replaced by

houses having a braid wall structure [11, pp. 357], [6,

p. 110], [4, p. 285]. Unfortunately, due to the limited spa

tial scale of archaeological excavations, it is impossible to

retrace the exact shape of the first settlement of Szczecin

[14, p. 199].

From the very beginning of the settlement’s existence

it can be assumed there was a haven that had been used

relatively early, perhaps at first mainly for trade and craft

purposes. Based on the results of archaeological research,

and the reconstruction of the topography of the settle

ment, one could expect that the haven was located in a rel

atively shallow inlet of the Oder River, situated between

the contemporary Osiek Street (Hagenstrasse), Wielka

Odrzańska Street (Grosse Oderstrasse), and the market

place where the trade activities would become concen

trated, i.e. the Fish Market (known from the 18

century

Il. 1. Plan Kotego z 1625 r. (źródło: zbiór kartograficzny Archiwum Państwowego w Szczecinie, sygn. 357)

Fig. 1. The plan of Kote from 1625 (source: The State Archives in Szczecin, the Cartographic Collection, signature 357)

6 Karolina A. Krośnicka

ulicami: Osiek (Hagenstrasse), Wielką Odrzańską (Grosse

Oderstrasse), i biegła dalej w przybliżeniu równolegle do

głównego nurtu rzeki do obszaru późniejszego Targu Ryb

nego (nazywanego od XVIII w. Rynkiem Warzywnym;

Krautmarkt) [8, s. 35, rys. 18]. Przypuszczalnie przystań

ta nie była wyposażona w nabrzeża. Założyć można ra

czej, że łodzie były wyciągane na łagodnie opadający

brzeg w okolicach późniejszego Rynku Warzywnego.

Jakkolwiek w starszych źródłach [16, s. 559], [17, ryc. 1]

odnaleźć można informację o obudowaniu w końcu IX w.

zachodniego brzegu zatoki odrzańskiej w pobliżu Rynku

Warzywnego nabrzeżem o konstrukcji plecionkowej. Ta

kie położenie przystani sugeruje także wrak łodzi klep

kowej znaleziony w pobliżu Rynku Warzywnego, datowa 

nej na 2. dekadę X w. [11, s. 361], [16, s. 539] (il. 2).

as the Vegetable Market; Polish: Targ Warzywny, Ger

man: Krautmarkt) [8, p. 35, Fig. 18]. The aim of the haven

was to serve the passage to Lake Dąbie, as well as to

allow for the practice of fishing and trade with both close

and distant hinterlands. Presumably the haven had been

unequipped with wharfs, so the boats would have been

pulled out of the water on the slope near the location of

the future Fish Market. However some sources [16,

p. 559], [17, Fig. 1] mention that the western bank of the

inlet in the area of the later Fish Market had been

strength ened with a braidtype construction at the end of

the 9

century. In addition, a wreck dating back to circa

920 was discovered in the same area, which would also

suggest the existence of a haven there [11, p. 361], [16,

p. 539] (Fig. 2).

brzeg Odry/bank of Oder

płytkie zatoczki i starorzecza/shallow inlets

silnie zeutrofizowane zatoczki i starorzecza

heavily silted inlets

rów odwadniającoobronny

defensedrainage ditch

wały obronne/ramparts

mury obronne, munitio/city walls, munitio

obszary o różnej intensywności zabudowy

builtup areas of different density

szlaki/trails

ważniejsze drogi

main roads and of local importance

sieć najważniejszych ulic i placów

network of streets and squares

obszary portowe i stoczniowe

port and shipyard areas

przeprawa do Dąbia/passage to Dąbie

kościół/ratusz/church/town hall

Mapę podkładową opracowano na podstawie [8, s. 35,

rys. 18] oraz interaktywnego zestawienia historycznych

planów ze zbiorów Muzeum Narodowego w Szczecinie

i Ar chiwum Państwowego w Szczecinie http://gis.

um.szczecin.pl/UMSzczecinGIS/chapter_85055.asp

Objaś nie nia do mapy podkładowej:

linia ciągła – linia brzegowa Odry, obrys kwartałów

i bu dowli, linia murów obronnych

linia przerywana – warstwice (cięcie co 4,0 m)

linia kropkowana – zmiany zarysu linii brzegowej Odry

linia zygzakowata – cieki wodne

The base map is elaborated on the basis of [8, p. 35,

Fig. 18], and an interactive overview of historical town

plans from the National Museum in Szczecin and the State

Ar chives in Szczecin http://gis.um.szczecin.pl/UMSzczecin

GIS/chapter_85055.asp Explanation for the base map:

solid line – Oder coastline, urban quarters and build

ings, city walls;

dashed line – height over the sea level (cut at 4.0 m);

dotted line – the changes of the Oder bank;

zigzags – local streams. Other symbols are explained in

the legend

Il. 2. Fazy rozwoju

średniowiecznego Szczecina.

Etap 1. Osada na Wzgórzu

Zamkowym i jej przystań

(2. poł. VIII w.–2. poł. IX w.)

(oprac. K.A. Krośnicka)

Fig. 2. The spatial development

of the medieval Szczecin.

The Slavic settlement on Castle

Hill and its haven

(from the 750s to 850s)

(by K.A. Krośnicka)

Średniowieczny Szczecin – miasto wielokrotne /Medieval Szczecin – a multiple city 7

Gród i przystań grodu (2. poł. IX w.–2. poł. X w.)

Około połowy IX w. na Wzgórzu Zamkowym wznie

siono podkowiaste wały, które wydzieliły obszar zajmu

jący około 1,2 ha [9, s. 83–86]. Północny i zachodni wał

osiedla otoczony był dodatkowo głębokimi dolinkami

ero zyjnymi strumieni spływających po zboczu doliny

Odry. Na podstawie odkryć archeologicznych Słowiński

[9, s. 87] stwierdził, że północny wał grodu przebiegał

po północnej skarpie Wzgórza Zamkowego, zachodni zaś

przechodził w miejscu skrzydła Menniczego Zamku Ksią

żąt Pomorskich, ul. Rycerskiej (Kleine Ritterstrasse), prze

cinał ul. Kuśnierską (Pelzerstrasse), a następnie Grodz ką

(ciąg ul.: Mönchenstrasse, Kohlmarkt, Schuhstrasse, Fuhr

strasse) w okolicy domu Loitzów. Przebieg po łudniowej

linii wałów nie jest zdeniowany. Słowiński przypuszcza

jednak, że ciąg dalszy obwałowań grodu wyznacza linia

będąca przedłużeniem ciągu południowych obwałowań

podgrodzia odnalezionych wzdłuż ul. Opłotki (Hack gasse).

Przypuszczalnie gród nie był obwałowany od wschodu, po

nieważ jak dotąd nie znaleziono dowodów archeologicz

nych potwierdzających istnienie w tym miejscu wałów

ob ronnych. Przyjmuje się jednak możliwość istnienia np.

umocnień drewnianych, które nie zachowały się w mate

riale archeologicznym [9, s. 88]. Być może w tym miejscu

wystarczającą ochronę przed potencjalnym najeźdźcą sta

nowiła stroma naturalna skarpa doliny Odry [11, s. 359].

Większość starszych koncepcji zakładała istnienie obwa

łowań grodu również od strony rzeki [4, s. 286], [15, s. 24],

[16, s. 590, rys. 235]. Póki co nie potwierdzają tej hipote

zy żadne zachowane materiały archeo logiczne [9, s. 88].

Wraz z pracami ziemnymi nastąpiła reorganizacja

prze strzenna zabudowy. Część zachodnia zachowała swój

sa kralny charakter (ośrodek kultu boga Trzygłowa), pod

czas gdy w pozostałej części grodu koncentrowała się

działalność rzemieślniczokupiecka [16, s. 553]. Wzdłuż

moszczonych drewnem ulic [4, s. 246] zaczęły powsta

wać domy zrębowe otaczane często płotami plecionkowy

mi. Układ ten przetrwał w prawie niezmienionej postaci

do połowy X w. [10, s. 10].

Do połowy XI w. gród był prawdopodobnie dostępny

przez dwie bramy znajdujące się w przybliżeniu w osi

dzisiejszych ulic: Grodzkiej (brama południowa) i Kor

sarzy (Grosse Ritterstrasse) [16, s. 590, rys. 235]. Taki

układ bram narzuca się w wyniku analizy przebiegu naj

starszych dróg Szczecina. Wiadomo bowiem, że głów

nym połączeniem komunikującym osadę Wzgórza Zam

kowego z siecią szlaków na wysoczyźnie była obecna

ul. Grodz ka [15, s. 40, 41] i jej przedłużenie w kierunku

zachodnim – tzw. droga przęcławska (droga na Prenzlau).

Drugim istotnym szlakiem prowadzącym ze Szczecina

przez wysoczyznę na wybrzeże była tzw. droga strzałow

ska (droga na Stralsund). Z kolei głównym szlakiem na

dolnym tarasie lewego brzegu Odry była droga biegnąca

wzdłuż Odry [2, s. 40, 41], będąca najpewniej przedłuże

niem późniejszych ulic: św. Ducha (Am Heiligegeisttor),

Królewskiej (Königsstrasse), Siennej (Heumarktstrasse)

i Panieńskiej (Frauenstrasse).

W połowie X w. na obszarze podnóża grodu rozpo

czął się proces osiedleńczy [18, s. 288]. Na podstawie

The gord and its haven (from the 850s to 950s)

A fortified Slavic gord came into existence during the

second half of the 9

century when ramparts were built

on Castle Hill surrounding an area of about 1.2 hectares

[9, pp. 83–86]. The northern and western ramparts were

surrounded by natural moats – comparatively deep ero

sion valleys created by streams flowing down to the Oder

valley. According to Słowinski [9, p. 87], whose quite

accurate description of the course of the ramparts was

based on archaeological discoveries: the northern wall ran

along the edge of the slope of Castle Hill; the western

rampart was situated approximately along the line of con

temporary Rycerska Street (Kleine Ritterstrasse). The

course of the southern part of the fortifications is not

clearly defined, however Słowinski presumes that the

southern rampart crossed Kuśnierska Street (Pelzerstrasse)

and then Grodzka Street (German maps indicate a se 

quence of streets: Mönchenstrasse, Kohlmarkt, Schuh

strasse, Fuhrstrasse) in the vicinity of the Loitz’ House.

The gord was probably unwalled from the east side. Per

haps, in this place the steep, natural slope of the Oder

Valley had served as sufficient protection against poten

tial invaders [11, p. 359]. Contrary to earlier presupposi

tions that ramparts had existed on the side of the Oder

River [4, p. 286], [15, p. 24], [16, p. 590, Fig. 235]; no

archaeological evidence has yet been found to prove their

existence. If some wooden fortifications (such as pali

sades) had once been located there, they were not pre

served in archaeological documents [9, p. 88].

Reorganization of the gord’s spatial structure occurred

with development of the earthwork. The western part

remained a sacral area, while the rest of the gord was

adapted to the increasing craftmerchant activities of its

inhabitants [16, p. 553]. As a result of the economic

development, log houses replaced the former houses of

braid construction; streets were paved with wood [4,

p. 246]; and wooden braid fences often surrounded the

buildings. This spatial arrangement survived almost un 

changed up to the middle of the 10

century [10, p. 10].

The gord was probably accessible by two gates located

in the structure of the ramparts. According to historical

literature [16, p. 590, Fig. 235] and analysis of the oldest

road network in Szczecin, it seems that the south gate had

been situated approximately on the axis of presentday

Grodzka Street with the northwest gate in Korsarzy Street

(Grosse Ritterstrasse). It appears obvious that Grodzka

Street and its extension to the west (the socalled “Prze 

cławska Road” – the way to the city of Prenzlau) had been

the main connection between the gord and the network of

trails located on the plateau of the left bank of the Oder [2,

p. 40, 41]. Another important route leading from Szczecin

across the plateau in the direction of the Baltic coast was

the socalled “Strzałowska Road” – the way to the city of

Stralsund, running roughly along the line of presentday

Korsarzy Street. The main route on the lower terrace of the

Oder ran directly along the left riverbank, probably fol

lowing the course of subsequent streets, namely Świętego

Ducha (Am Heiligegeisttor), Królewska (Königsstrasse),

Sienna (Heumarktstrasse) and Panieńska (Frauenstrasse).

8 Karolina A. Krośnicka

badań archeologicznych Kowalska i Dworaczyk okre

ślili datę wzniesienia pierwszych budynków tego rejonu

na 3. dekadę X w. [18, s. 163, 360, 361], podczas gdy

starsza literatura sugeruje raczej połowę IX w. [2, s. 24],

[19, s. 67]. Powstała zabudowa rozproszona grupowa

ła się w dwóch częściach rozdzielonych przez strumień

spływający z wysoczyzny mniej więcej wzdłuż ul. Szew

skiej (Schuhstrasse) i uchodzący do zatoki odrzańskiej na

wysokości dzisiejszego ratusza [14, s. 199, przyp. 325].

Część północna znajdowała się w okolicach późniejsze

go Rynku Warzywnego, południowa zaś w okolicach

Rynku Siennego. W początkowej fazie rozwoju układ

przestrzenny osady nadbrzeżnej miał dość przypadkowy

i nietrwały charakter [14, s. 201, 204]. W X w. działki

zajmowały jeszcze relatywnie niewielkie powierzch

nie i były odgrodzone do siebie ścieżkami, placykami,

płotami plecionkowymi [2, s. 193]. Według BaryczGu

pieniec (cytowanej przez Kowalską [2, s. 194]) dziedzi

czenie działek między IX a XI w. nie było uregulowane

prawnie.

Wiadomo z materiałów archeologicznych [20, s. 163],

[11, s. 360], że obszar sąsiadujący z późniejszym Ryn

kiem Warzywnym był od 7.–8. dekady X w. do 4. ćwierci

XI w. intensywnie wykorzystywany jako miejsce napraw

łodzi [9, s. 291–293, 295], [2, s. 360]. Osadnicy rejonu

przystani byli przypuszczalnie ludźmi, którzy już wcze

śniej prowadzili na tym terenie działalność rzemieślniczą

(w tym: garncarstwo, garbiarstwo [11, s. 363], piekarnic

two [21, s. 299]), rybacką lub inną, z różnych względów

uciążliwą dla mieszkańców grodu (fetor, hałas, zagroże

nie pożarem).

Zmianie uległ wówczas układ przestrzenny ówczes

nej przystani Szczecina. Prawdopodobnie ze względu na

znaczną już eutrozację zatoki odrzańskiej, w sytuacji ni

skich stanów wody niemożliwe było wpływanie w okoli

ce późniejszego Targu Warzywnego i dalej. Musiała więc

funkcjonować inna przystań, leżąca zapewne bezpośred

nio nad Odrą. Znajdowała się ona przypuszczalnie na

odcinku brzegu położonym między dzisiejszymi ulicami:

Opłotki (Hackgasse) i Kłodną (Baumstrasse). Obszar ten,

ograniczony w przybliżeniu przebiegiem obecnej ul. Ma

łej Odrzańskiej (Kleine Oderstrasse) od zachodu i brze

giem Odry od wschodu był, zgodnie z rekonstrukcją Wol

nego [8, s. 35, rys. 18], trudno dostępnym półwyspem.

Dojście z grodu i osiedla na podgrodziu do przystani mo

gło odbywać się jedynie przez zbudowane w 1. połowie

X w. pomosty o masywnej konstrukcji jarzmowopalowej

[8, s. 37], [14, s. 204], [11, s. 360, 361], które przypusz

czalnie ciągnęły się wzdłuż obecnych ulic: Środowej

(Mittwochstrasse) i Rybaki (Fischerstrasse). Można za

łożyć, że po wybudowaniu nasypów i pomostów istotnie

ograniczających wymianę wód zatoki z Odrą proces jej

zamulania następował bardzo intensywnie (il. 3).

Według starszych teorii [15, s. 40] port grodu lokali

zowany był w zatoczce u wylotu parowu Zamkowego do

Odry. W zasadzie nie ma przesłanek, które kategorycznie

eliminowałyby możliwość realizowania na odcinku poło

żonym na północny wschód od obecnej ul. Kłodnej dzia

łalności portowej – mogły być tu na przykład wyciągane

na brzeg płaskodenne łodzie.

Around the middle of the 10

century, settlement

began in the area at the base of Castle Hill [18, p. 288].

On the basis of archaeological excavations of the settle

ment, Kowalska and Dworaczyk date construction of the

first buildings to the 930s [18, pp. 163, 360, 361], while

older literature suggests the beginning of Szczecin’s set

tlement was circa 850 [2, p. 24], [19, p. 67]. In the early

stages of development the spatial arrangement of the set

tlement was unstable [14, pp. 201, 204]. Randomly scat

tered buildings began slowly to concentrate in two places,

separated from each other by a stream flowing approxi

mately along Szewska Street (Schuhstrasse) down to the

inlet of the Oder [14, p. 199, footnote 325]. The northern

part of the new settlement, which was probably the oldest

one [11, p. 67], was situated in the area of the future Fish

Market, with the southern part in the vicinity of the later

Hay Market (Polish: Rynek Sienny, German: Heumarkt).

In the 10

century, the land plots of the settlement were

still relatively small, separated from each other by paths,

squares, or braid fences, and occupied by complexes of

buildings (houses and outbuildings) [2, p. 193]. According

to BaryczGupieniec (quoted by Kowalska [2, p. 194]) the

inheritance of plots from the 9

century to the 11

cen

tury was unregulated by law.

From archaeological materials it is known [20, p. 163],

[11, p. 360], that the area adjacent to the later Vegetable

Market was, from the 7

–8

decade of the 10

century to 4

quarter of the 11

century, extensively used as a place

of boat

repair [9, pp. 291–293, 295], [2, p. 360]. The activities car

ried out near the gord in the settlement located downhill

already included earlier crafts such as pottery and tannery

[11, p. 363], bread baking [21, p. 299], fishing, boatbuilding

and re pairing [9, pp. 291–293, 295], [2, p. 360]. Thus, it

seems that such functions had been re moved from the gord

due to the onerousness and inconvenience associated with

their smell, noise, or the threat of fire for the inhabitants.

Due to significant silting of the inlet located at the base

of Castle Hill, the spatial arrangement of the haven of

Szczecin also changed at that time; as the lower water

level had made it impossible to reach the Fish Market by

boat, the need for another haven appeared. The new haven

was probably situated directly on the Oder bank, most

likely between today’s Kłodna Street (Baumstrasse) and

Opłotki Street (Hackgasse). According to the topographi

cal reconstruction by Wolny [8, p. 35, Fig. 18], the narrow

peninsula was situated between the Oder and the present

day Mała Odrzańska Street (Kleine Oderstrasse), and had

only been accessible from land by piers [8, p. 37], [14,

p. 204]. Probably running along Środowa Street (Mitt woch

strasse) and Rybaki Street (Fischerstrasse), the massive

yokepile piers were built in the first half of the 10

cen

tury [11, pp. 360, 361]. The construction of the piers sig

nificantly limited the exchange of waters between the inlet

and the Oder, and accelerated the process of silting (Fig. 3).

According to older theories [15, p. 40] this haven was

at that time situated in the second inlet, situated just north

of the future Kłodna Street – flatbottomed boats could be

pulled ashore here. In fact, there is no evidence that could

categorically eliminate the possibility of some port opera

tions having been located there.

Średniowieczny Szczecin – miasto wielokrotne /Medieval Szczecin – a multiple city 9

Early medieval settlement complex:

the gord, suburbium and its port (from the 950s–1150)

This phase is mostly connected with development of

the settlement situated at the foot of Castle Hill. Taking

under consideration the growth of a fortification system

of Szczecin, one can distinguish two stages of the settle

ment’s development: the first, lasting from the 950s to

1080s (Fig. 4), and the second, from about the year 1080

to circa 1150 (Fig. 5).

In the second half of the 10

century

the open settle

ment lying at the foot of the Castle Hill was surrounded

by ramparts from the southern and northern sides [16,

p. 539], [10, p. 10], [11, pp. 360, 364, 365]. Thus, this

fortified Slavic suburbium came into being (Fig. 4).

Archaeologists have defined the course of the ramparts

of the Slavic suburbium [9, p. 87], [14, p. 204, 205, foot

note 337]. The northern rampart crossed Panieńska Street

just south from the later Panieńska Tower (Frauenturm),

where it was connected with the extension of the northern

gord’s rampart. Archaeological findings show that the

southern rampart ran along Opłotki Street, and further

westwards through the place where St Nicholas church

was later located [22, p. 86], [4, p. 85]. The southern ram

part was connected with the fortifications of the gord at

the height of where the Loitz Family House would later

stand [14, p. 205, footnote 337], [9, p. 87]. It seems possi

ble, that these ramparts were not constructed entirely

from a single plan, but gradually developed with the natu

ral line of the inlet that was moving eastwards

Słowiński however [9, p. 86], dates the oldest part of the discov

ered ramparts back to the beginning of the 11

century; and though the

excavations at the foot of the rampart have yet to be completed, he sup

poses the construction might be older.

Archeologist Mr Marek Dworaczyk presented this possibility to me.

Wczesnośredniowieczny kompleks osadniczy:

gród, podgrodzie i port podgrodzia

(2. poł. X w.–poł. XII w.)

Etap ten polegał przede wszystkim na rozwoju osiedla

podgrodowego i jego portu. Można go podzielić na dwie

fazy: od 2. połowy XI w. do początku 4. ćwierci wieku

XI (il. 4), oraz od około 1080 r. do połowy XII w. (il. 5).

W 2. połowie X w. lub na początku XI w.

zabudo

wę osady nadodrzańskiej, położonej u podnóża Wzgórza

Zamkowego, zaczęto od południa i północy obudowywać

wałami ziemnymi [16, s. 539], [10, s. 10], [11, s. 360, 364,

365]. Tym samym wyodrębniona została przestrzeń pod

grodzia (il. 4).

Wał ograniczający podgrodzie od północy przecinał

ul. Panieńską nieco na południe od Baszty Panieńskiej

(Frauenturm) i łączył się z wałem grodu na skarpie Wzgó

rza Zamkowego [9, s. 87], [14, s. 204, 205, przyp. 337].

Południowy wał ciągnął się zapewne po linii przedłużenia

dzisiejszej ul. Opłotki, łącząc się z wałem grodu na wy

sokości późniejszej kamienicy Loitzów [14, s. 205, przyp.

337], [9, s. 87]. Znaleziska archeologiczne dowodzą,

że po łudniowy wał podgrodzia musiał biec w miejscu,

w którym w okresie polokacyjnym znajdował się kościół

św. Mikołaja [22, s. 86], [4, s. 85]. Być może wały te nie

były zbudowane od jednego rzutu, lecz były stopniowo

wy dłużane

wraz z przesuwaniem się linii brzegowej za

toki odrzańskiej na wschód i rozprzestrzenianiem się za

budowy w tym kierunku.

Słowiński [9, s. 86] datuje najstarsze elementy wału podgrodzia

na początek XI w., stwierdzając przy tym, że wykopaliska nie objęły

podstawy wału, co oznaczać może, iż jego konstrukcja może być jeszcze

starsza.

Możliwość taką przedstawił mi p. Marek Dworaczyk w rozmowie

w dniu 30 kwietnia 2012 r.

Il. 3. Fazy rozwoju

średniowiecznego Szczecina.

Etap 2. Gród i przystań grodu

(2. poł. IX w.–2. poł. X w.).

Opis w tekście oraz legendzie il. 2

(oprac. K.A. Krośnicka)

Fig. 3. The spatial development

of the medieval Szczecin.

The Slavic gord and its haven

(from the 850s to 950s).

Description as shown in Fig. 2

(by K.A. Krośnicka)

10 Karolina A. Krośnicka

Z chwilą obwałowania suburbium stało się dostępne

wyłącznie przez bramy, które kanalizowały ruch w jego

obrębie. Przypuszcza się, że brama południowa znajdo

wała się w przybliżeniu u wylotu ul. Panieńskiej na Targ

Sienny, a brama północna zlokalizowana była na północ

nym krańcu ul. Panieńskiej. Ponieważ wschodnia strona

podgrodzia do schyłku lat 80. XI w. nie była obwałowana

[10, s. 10], [18, s. 288, 294], przypuszczać można, że do

tego czasu ze względów obronnych umocnienia ziemne

podgrodzia musiały wchodzić na wody zatoki odrzań

skiej i sięgać w przybliżeniu do linii późniejszego Rynku

From the moment the ramparts had been erected, the

suburbium was accessible only through two gates. It is

supposed that the southern gate was situated approxi

mately in the place where Panieńska Street meets the Hay

Market. The northern gate was probably located at the

north end of Panieńska Street. One could expect, that by

the 1080s, due to the lack of ramparts from the eastern

side [10, p. 10], [18, pp. 288, 294], the northern and

southern ramparts had extended downhill to the peninsula

separating the former inlet from the Oder and getting

approximately to the future Vegetable Market. As a result,

Il. 4. Fazy rozwoju

średniowiecznego Szczecina.

Etap 3. Wczesnośredniowieczny

kompleks osadniczy: gród,

podgrodzie i port podgrodzia

(2. poł. XI w. do około 1080).

Opis w tekście oraz legendzie

il. 2 (oprac. K.A. Krośnicka)

Fig. 4. The spatial development

of the medieval Szczecin. The

Slavic gord, suburbium and its

port (from the 950s–1080).

Description as shown in Fig. 2

(by K.A. Krośnicka)

Il. 5. Fazy rozwoju

średniowiecznego Szczecina.

Etap 3. Wczesnośredniowieczny

kompleks osadniczy: gród,

podgrodzie i port podgrodzia

(około 1080 do połowy XII w.).

Opis w tekście oraz legendzie il. 2

(oprac. K.A. Krośnicka)

Fig. 5. The spatial development

of the medieval Szczecin.

The Slavic gord, suburbium

and its port (from the 1080–circa

1150). Description as shown

in Fig. 2 (by K.A. Krośnicka)

Średniowieczny Szczecin – miasto wielokrotne /Medieval Szczecin – a multiple city 11

the spatial growth of the suburbium eastwards became the

most obvious. At the beginning of the 11

century (or

according to older sources in the second half of the 10

century)

[16, p. 539], [14, pp. 205, 206] a permanent

urban structure on the northern and western parts of the

area of the former inlet of the Oder appeared [11, pp. 362,

364]. By this time, the inlet had lost its significance for

shipping. Perhaps the southern part was still used for

boats’ operations, but the principal berthing place proba

bly became the bank of the Oder lying between the later

Opłotki Street and Kłodna Street. So, for a short while,

the two havens of the suburbium – the old one (inner

haven) and the new one (outer port) – had existed next to

each other. Most likely boats in the outer port had to moor

at some kind of wooden wharfs or platforms, instead of

being slipped into the water as they had once been [16,

p. 539], [14, pp. 205, 206].

The streets of the suburbium were not yet defined by

the line of buildings at the beginning of the 11

century

[14, p. 215]. However, spatial units already similar to the

later urban quarters appeared. These protoquarters were

separated from each other by roads running approximate

ly perpendicular and parallel to the river [14, p. 201], [20,

p. 163]. At the beginning of the 11

century a configura

tion of inhabited land plots crystallized, which related to

the course of Panieńska Street [20, p. 201]. From the 12

or 13

century the buildings began to occupy the same

place on each plot of land, probably also due to changes

in technological durability of buildings.

Towards the end of the 11

century the Slavic subur

bium had been closed from the eastern side by a drainage

ditch that followed the line of presentday Mała Odrzańska

Street (Kleine Oderstrasse). The ditch also provided flood

control and a defensive function [14, p. 204]. Probably

the drainage definitely dried the area of the former inlet,

so in the second half of the 11

century the inner haven

completely disappeared [13, p. 269]. The new, outer port

of Szczecin was located on a territory lying east of the

ditch. Thus, the port was spatially separated from the su 

burbium, which made control over the area much easier.

While erecting the southern rampart, some buildings of

the former open settlement situated at the foot of Castle

Hill were left outside the fortification system. Thus,

a Slavic suburb arose in the area of the later Hay Market.

Probably at that time, Wielka Odrzańska Street arose. It

went eastward from the trail running along the Oder, skip

ping the oxbow lakes located there [8, p. 35, Fig. 18], and

then it went to the gate of the Slavic suburbium (Fig. 4).

The next phase of development of the Slavic subur

bium (Fig. 5) started about 1080 with the construction of

a rampart on the eastern side [11, pp. 360, 365], [10,

p. 11], [18, p. 294]. The rampart, which was about 20 meters

wide at the base, had replaced the former drainage ditch

[14, pp. 204, 209], [18, pp. 290], [9, pp. 83–86]. The eastern

rampart was destroyed repeatedly: at the beginning of the

century [10, p. 11], [19, p. 67], [18, p. 294], circa 1125,

and in the year 1138. Each time it was rebuilt, broadened,

and moved a few meters further to the east. After recon

struction of the rampart in the middle of the 12

century

[18, pp. 291, 292] the base was about 30 meters

wide, and

Warzywnego. W takiej sytuacji przestrzennej kierunek

wschodni rozwoju podgrodzia stał się najbardziej oczywi

sty, co już w początku XI w. zaowocowało trwałą zabudo

wą części obszaru dawnej zatoki odrzańskiej [11, s. 362,

364]. Najbardziej przydatne do zabudowy były zapewne

najmniej podmokłe obszary położone w końcu dawnej za

toki (jej część północna) oraz te leżące przy jej zachodnim

brzegu, w pobliżu ul. Opłotki i Kłodnej. Przypuszczalnie

dlatego właśnie w tym czasie zabudowa północnej i środ

kowej części podgrodzia zaczęła się wyraźnie przesuwać

na wschód, a starsza siatka urbanistyczna podgrodzia ule

gała stabilizacji [16, s. 539], [14, s. 205, 206].

Ulice podgrodzia w początku XI w. nie miały jeszcze

charakteru ciągów wyznaczających linie zabudowy [14,

s. 215]. Na podgrodziu wytworzyły się jednak jednostki

przestrzenne zbliżone do późniejszych kwartałów (proto

kwartały). Były one rozdzielone od siebie drogami o prze

biegu w przybliżeniu prostopadłym i równoleg łym do nurtu

rzeki [14, s. 201], [20, s. 163]. W początku XI w. układ

miejsc siedliskowych związany był z drogą o przebiegu

po łudnikowym – późniejszą ul. Panieńską [20, s. 201].

Do piero od XII lub XIII w., kiedy zaczęto stosować zasa

dę dziedziczenia działek i obiektów, a zastosowane tech 

nologie budowy umożliwiały zapewnienie trwałości bu

dynków, ich lokalizacje zaczęły być traktowane jako stałe.

W 3. ćwierci XI w., w przybliżeniu po linii dzisiejszej

ul. Małej Odrzańskiej, wykonano licowany drewnem rów

pełniący zapewne jednocześnie funkcję obronną, prze

ciwpowodziową i odwadniającą [14, s. 204]. Prawdopo

dobnie na skutek zmeliorowania i jednocześnie ciągłego

zasypywania zatoki odrzańskiej w 2. połowie XI w. uległa

ona całkowitemu osuszeniu [13, s. 269]. Wówczas przy

stań nad zatoką denitywnie straciła rację bytu. Portem

Szczecina stał się więc obszar leżący na wschód od rowu

obronnego. Przestrzenne odcięcie obszaru portu od zabu

dowy podgrodzia dawało możliwość kontroli osób po

ruszających się po jego terenie, co było zapewne bardzo

dogodne z punktu widzenia bezpieczeństwa prowadzenia

prac przeładunkowych i szkutniczych.

Przypuszczalnie w dalszym ciągu przed podgrodziem,

w rejonie późniejszego Rynku Siennego rozwijała się luź

na zabudowa o charakterze osiedla otwartego. Wówczas

zapewne powstała też ul. Wielka Odrzańska, która odbi

jała na wschód od szlaku ciągnącego się wzdłuż Odry,

omijając znajdujące się tu starorzecza [8, s. 35, rys. 18],

i następnie dochodziła do bramy podgrodzia słowiańskie

go (il. 4).

Kolejna faza rozwoju podgrodzia (il. 5) rozpoczęła się

wraz z budową umocnień po jego wschodniej stronie [11,

s. 360, 365], [10, s. 11], [18, s. 294]. W latach 80. XI w.,

w miejscu dawnego rowu wykonano wał o konstrukcji ha 

kowej z rdzeniem glinianym, zamykający podgrodzie od

wschodu [14, s. 204, 209], [18, s. 290], [9, s. 83–86]. Wał

ten był dwukrotnie niszczony – po raz pierwszy na począt

ku XII w., po raz drugi w końcu 1. ćwierci XII w. [10,

s. 11], [19, s. 67], [18, s. 294]. Po odbudowie nowy wał –

o konstrukcji skrzyniowej – miał szerokość ok. 30 m u pod

stawy [18, s. 291] i był przesunięty na wschód, w stronę

koryta Odry, w stosunku do starego wału [10, s. 11], [18,

s. 291]. Wzdłuż wewnętrznej krawędzi wału znajdowało

12 Karolina A. Krośnicka

there was a wooden street running along its internal slope

[18, p. 291]. The total area of the Slavic suburbium was

appro ximately 4 hectares; Zaremba and Orlińska [5, p. 14]

estimated that in the 12

century the inhabitants had num

bered approximately 3,000–4,000 with an estimated

400–500 homes.

As a consequence of the total fortification of the area

of the suburbium, its urban structure was intensified and

rearranged, and a fairly regular grid of streets and squares

was delineated [10, p. 11]. Drying of the former inlet

caused building in the area located to the east, and by the

end of the 11

century the reorientation of the north–

south arrangement of urban plots had been replaced by

the east–west one. The Fish Market became connected

with the Oder [14, p. 215], [11, p. 363] thanks to the

streets perpendicular to the river.

The construction of the eastern rampart separated even

more the suburbium from its harbour, which from that

moment on had occupied a relatively narrow strip of land

(30 m–40m) between the river and the rampart. One could

expect, that in addition to two older gates, which were

associated with Panieńska Street, there was also an east

ern gate that led directly to the port and a passage across

the river.

The beginnings of craft activity in the Slavic suburbi

um date back to the 10

and 11

centuries, with the Fish

Market given as the location for this function [23, p. 24].

Interestingly, archaeological findings prove that the

beginnings of trade had started at the end of the 11

cen

tury, while the corresponding evidence from Castle Hill

points to the first half of the 12

century [16, p. 539], [21,

pp. 270, 271]. With time, the suburbium had become an

“economic centre” for the medieval urban area of Szcze

cin, whose inhabitants were involved in: local production,

sea trade, and trade carried on in local fairs [21, pp. 360,

363, 364, 369]. Most likely, those fairs, at least until the

time the suburbium was fortified, had taken place in the

Fish Market. Later, the fairs were probably moved to the

Hay Market [5, p. 14].

At this time, the gord was a religious and administra

tive centre of Szczecin, populated by noble citizens,

including local merchants and notables [10, p. 12]. The

old temple of the Slavic god of Triglav was however

destroyed in the year 1128, and most likely in its place the

first Christian church of the gord was built. Probably, it

was the church of St Adalbert, founded in 1128 after the

second Christian mission of Otto of Bamberg, together

with the church of St Peter and Paul. At the turn of the

and 12

centuries a network of streets and squares

was set up in the gord, and a process of intensification and

stabilization of plots began [16, p. 558]. Some streets

were 2 m–2.5 m wide and paved with wood, which ena

bled the movement of wheeled carts [4, pp. 246, 251].

Around the fortifications of the Slavic gord and subur

bium there were open settlements developing [10, pp. 10,

11]. One such settlement was situated to the south of the

suburbium [10, p. 10]. The second important open settle

ment of Szczecin was located north–west of the gord,

next to the church of St Peter and Paul [10, p. 10], which

was built in 1124 in the vicinity of today’s Helski Square

się przejście piesze obiegające podgrodzie [18, s. 291].

Po pożarze w 1138 r. zaczęto wznosić kolejny wał, który

ukończono około połowy XII w. [18, s. 291, 292]. Wał ten

miał około 30 m szerokości u podstawy. Jego zewnętrz

na krawędź została przesunięta kolejne kilka metrów na

wschód względem poprzedniej. Kosztem wewnętrznej

części wału wygospodarowano szeroką ulicę dookólną

moszczoną drewnem [18, s. 291]. Tak zdeniowane prze

strzennie podgrodzie zajmowało w przybliżeniu obszar

4,0 ha, liczyło około 400–500 domostw i było zamieszka

ne przez 3000–4000 osób [5, s. 14].

Całkowite otoczenie podgrodzia wałami przyczyniło

się do dogęszczenia i uporządkowania struktury urbani

stycznej suburbium, w tym do wytyczenia dość regularnej

siatki ulic i placów [10, s. 11]. Z kolei osuszenie dawnej

zatoki odrzańskiej doprowadziło do zwiększenia dostęp

nej powierzchni zabudowy po wschodniej stronie pod

grodzia i – jak się wydaje – reorientacji miejsc siedlisko

wych. W wyniku wzrostu znaczenia dróg skierowanych

ku rzece, kosztem dróg równoległych do Odry, dominu

jący uprzednio południkowy układ miejsc siedliskowych

został w końcu XI w. zastąpiony układem równoleżni

kowym [14, s. 215], którego główną osią była biegnąca

ku Odrze drewniana ulica, przechodząca przez środkową

część późniejszego Rynku Warzywnego [11, s. 363].

Obwałowanie wschodniej części podgrodzia wzmogło

jeszcze wyizolowanie przestrzenne i funkcjonalne ob

sza ru portu od reszty struktury osady. Być może oprócz

dwu starszych bram suburbium związanych ze szlakiem

u podnóża Wzgórza Zamkowego istniała także odwodna

brama podgrodzia prowadząca bezpośrednio na leżący na

wschód od wału pas terenu portowego o szerokości 30–

40 m oraz do przeprawy przez rzekę.

Początek działalności rzemieślniczej na podgrodziu

datowany jest już na X i XI w., a jako lokalizację jej kon

centracji podaje się okolice Rynku Warzywnego [23, s. 24].

Co ciekawe, znaleziska archeologiczne dowodzące po

czątków kupiectwa na terenie podgrodzia są wcześniejsze

niż artefakty ze Wzgórza Zamkowego, datowane dopiero

na 1. połowę XII w. [21, s. 270, 271]. W końcu XI w.

osada nadodrzańska miała wyraźny charakter rzemieślni

czokupiecki [16, s. 539]. Z czasem podgrodzie stało się

„centrum gospodarczym” aglomeracji szczecińskiej [11,

s. 360, 363]. Zakłada się, że źródłem zamożności miesz

kańców podgrodzia była wytwórczość lokalna, uprawiany

przez nich handel miejscowy oraz dalekomorski [21, s. 363,

364, 369]. Najprawdopodobniej wspomniane targi przynaj

mniej do czasu obwałowania podgrodzia odbywały się na

Targu Warzywnym. W późniejszym okresie zapewne prze

niesiono je na teren dzisiejszego Rynku Siennego [5, s. 14].

W omawianym okresie gród miał charakter centrum

re ligijnego i administracyjnego Szczecina i zamieszkany

był przez „znaczniejszych obywateli miasta” [10, s. 12],

w tym prawdopodobnie również kupców i lokalnych

możnowładców. Dawna kącina słowiańskiego boga Trzy

głowa została zniszczona w 1128 r., podczas drugiej misji

chrystianizacyjnej Ottona z Bambergu, i najprawdopo

dobniej na jej miejscu właśnie powstał pierwszy chrześ

cijański kościół grodu. Zapewne był to kościół pw. św.

Wojciecha, ufundowany właśnie w tym roku, równolegle

Średniowieczny Szczecin – miasto wielokrotne /Medieval Szczecin – a multiple city 13

z kościołem św. Piotra i Pawła. Na przełomie XI i XII w.

ustaliła się też siatka ulic i placów grodu. W tym czasie

rozpoczął się też proces regulacji, dogęszczenia i stabiliza

cji siatki urbanistycznej grodu [16, s. 558]. Część ulic, wy

łożona drewnianą nawierzchnią, o szerokości 2,0–2,5 m

była zdatna dla ruchu wozów kołowych [4, s. 246, 251].

Wokół wałów grodu i podgrodzia rozwijały się osady

otwarte [10, s. 10, 11]. Tego typu obszarem było między

innymi osiedle przy świątyni św. Piotra i Pawła, powstałe

na północny zachód od grodu, przy wzniesionej w 1124 r.

świątyni [10, s. 11], w okolicach dzisiejszej ul. Małopolskiej

i placu Helskiego (Skagerrakplatz). Według niektórych ba

daczy [Dziewulski, przytaczany w: 23, s. 41, przyp. 65,

s. 58] kościół św. Piotra i Pawła zlokalizowany został przy

istniejącym już wcześniej placu targowym. Istotną funk

cję pełniła też zapewne luźna zabudowa przylegająca do

podgrodzia od strony południowej, funkcjonująca od 1. po

łowy X w. do okresu późnośredniowiecznego [10, s. 10].

W początkach XII w. Szczecin liczył kilka tysięcy mie

szkańców. Liczba mieszkańców zespołu została jednak

znacznie zredukowana w okresie zarazy w 1126 r. [10,

s. 11] (il. 5).

Ośrodek wczesnomiejski:

gród, podgrodzie słowiańskie i port podgrodzia,

podgrodzie niemieckie i Havening, osady otwarte

(2. poł. XII w.–koniec 1. ćwierci XIII w.)

Przyjmuje się, iż około połowy XII w. w Szczecinie

utworzono osiedle kupców niemieckich. Ich osada zosta

ła obwałowana w końcu XII w., dzięki czemu powstało

drugie obok słowiańskiego podgrodzie [15, s. 57]. Gmina

kupców niemieckich, mimo że pozostawała pod nadzo

rem księcia i nie miała prawa do ziemi, uzyskała autono

mię i własny samorząd [22, s. 13].

Z powodu dotychczasowego braku dowodów w ma

teriale archeologicznym, który sprecyzowałby dokładną

lokalizację osady kolonistów niemieckich, istnieje wiele

hipotez dotyczących jej położenia. W literaturze przed

miotu przeważa twierdzenie, że […] samodzielna gmina

osadników niemieckich zajmowała teren w pobliżu portu

Havening [19, s. 68], [10, s. 13], [11, s. 367]. Przy takim

założeniu podgrodzie niemieckie musiało być położone

na zachodnim brzegu Odry, w przybliżeniu na odcinku

między późniejszymi ulicami: Bednarską (Mönchen

brückstrasse) i Darguja (Langebrückstrasse).

Kolejna hipoteza lokuje podgrodzie niemieckie wokół

kościoła św. Jakuba, wzdłuż szlaku na Przęcław [11, s. 366],

[22, s. 42, 63], [10, s. 13]. Wiadomo bowiem, że w 1186 r.

gmina niemiecka ufundowała sobie kościół pw. św. Jaku

ba. W 1191 r. został on jej formalnie przekazany [10, s. 13],

[22, s. 60], [15, s. 55, 59]. Przypuszczalnie jednak osa da

przy tej świątyni miała charakter otwarty [22, s. 55].

Brano również pod uwagę możliwość współistnienia

nieufortykowanych, „rozproszonych osad niemieckich”

wokół kościoła pw. św. Jakuba i obwałowanej osady nad

odrzańskiej [22, s. 63].

Przeważająca w literaturze przedmiotu koncepcja sy

tuuje osadę niemiecką nad rzeką, w bezpośrednim są

siedztwie południowego wału podgrodzia słowiańskiego,

(Skagerrakplatz). According to some researchers (Dzie

wulski cited in [23, p. 41, footnote 65]) the church of

St Pe ter and Paul was located next to the already existing

marketplace.

In the early 12

century Szczecin had a few thousand

inhabitants. However, the population of the urban com

plex was significantly reduced during the plague in the

year 1126 [10, p. 11] (Fig. 5).

The early urban complex of Szczecin:

the gord, Slavic suburbium and its port,

the German borough and its port,

and open settlements (circa 1150 to 1225)

About the middle of the 12

century, it is assumed that

German merchants had founded a new settlement, which

was fortified towards the end of the century. Thus it

became the second settlement to appear in Szczecin [15,

p. 57]. Although this commune of German merchants

remained under the supervision of the gord’s authorities

and had no rights to the land, they received autonomy and

selfgovernment [22, p. 13].

Due to the lack of archaeological evidence, several hy 

potheses have been made concerning the exact location of

the German borough. The first concept suggests that […]

an independent community of German settlers occupied

the area near the port called Havening [19, p. 68], [10,

s. 13], [11, p. 367]. If so, the borough would have been

located on the bank of the Oder, approximately between

the future Bednarska Street (Mönchenbrückstrasse) and

Darguja Street (Langebrückstrasse).

The second hypothesis locates the German borough in

the vicinity of St Jacob’s church, along the way to Przęc

ław [11, p. 366], [22, pp. 42, 63], [10, p. 13]. It has been

proved, that in 1186 the German settlers founded this

church, and in 1191 it was officially dedicated to this

commune [10, p. 13], [22, p. 60], [15, pp. 55, 59]. Pro

bably it was not a defended structure [22, p. 55].

It was also considered that undefended German settle

ments were scattered around St Jacob’s church, and a for

tified one located next to the riverbank [22, p. 63].

The prevailing concept in literature situates the German

borough on the riverbank in the immediate vicinity of the

southern rampart of the Slavic suburbium [22, p. 63], [15,

pp. 55, 57] and between the line of Osiek, Opłotki and

Sienna Streets. This location of the German borough was

based on the interpretation of a 1237 document of Duke

Barnim I [22, p. 63]. The document states that the seat of

the German commune living in Szczecin was surrounded

by a rampart from one side, and by a munitio from the

other, behind which the Slavs were living. According to

Rębkowski [22, p. 93, footnote 9] munitio was some kind

of a woodenearth defence construction.

For a number of reasons it may be proved that the loca

tion of the German borough was misidentified. According

to the topographic reconstruction of medieval Szczecin

elaborated by Borówka and Wolny [8, p. 35, Fig. 18], the

land situated between the Oder River and Wielka Od rzań

ska Street was partially waterlogged until the beginning

of the 13

century; and in the area where the mouth of the

14 Karolina A. Krośnicka

pomiędzy obecnymi ulicami: Osiek, Opłotki i Sienną [22,

s. 63], [15, s. 55, 57]. Nazwa „Osiek” sugeruje istnienie

w tym miejscu jakiegoś umocnienia. Stąd też w omawia

nej koncepcji przyjmowano, że jest to przebieg linii po

łudniowej konstrukcji obronnej podgrodzia niemieckiego.

Nazwa ul. Murnej/Opłotki z kolei wiązała się zapewne

z wałem podgrodzia słowiańskiego. Jak twierdzi Ręb

kowski [22, s. 63], taka interpretacja miała wynikać z ana

lizy treści dokumentu Barnima I z 1237 r., gdzie pojawia

się stwierdzenie, że siedziba mieszkających w Szczeci

nie Niemców miała być z jednej strony otoczona wałem,

a z drugiej strony ograniczało ją munitio, wewnątrz które

go żyli Słowianie. Przy czym według Rębkowskiego [22,

s. 93, przyp. 9] określenie munitio oznacza jakieś kon 

strukcje drewnianoziemne.

Na skutek pojawiania się nowych dowodów archeolo

gicznych koncepcje powyższe są jednak coraz częściej

podawane w wątpliwość. Podążając za rekonstrukcją to

pograczną Wolnego [8, s. 35, rys. 18], należy przyjąć,

że w omawianym czasie część terenów między Odrą

a ul. Wielka Odrzańska była podmokła, część zaś wciąż

zajmowała mocno zeutrozowana już zatoka odrzańska.

Były to więc warunki zdecydowanie niesprzyjające bu

downictwu. Dodatkowo wykopaliska archeologiczne

w rejonie ulic: Opłotki i Osiek dowodzą, że aż do 2. poło

wy XIII w. nie zanotowano na tym obszarze odmienności,

które mogłyby potwierdzać zamieszkiwanie tego obszaru

przez ludność niesłowiańską [22, s. 63], [10, s. 10]. Za

uporządkowanym osadnictwem w tym miejscu nie prze

mawia również struktura urbanistyczna. Kwartały między

ulicami: Osiek i Opłotki widoczne na mapach z później

szych okresów są zdecydowanie większe niż te na pod

grodziu słowiańskim, a ich równoległy do rzeki układ

przywodzi na myśl obudowę ciągu komunikacyjnego.

Po przeprowadzeniu analizy planistycznej tkanki urba

nistycznej Szczecina postawiono hipotezę, iż ufortyko

wane podgrodzie niemieckie było położone nad Odrą, przy

porcie Havening, w przybliżeniu między ulicami: Mosto

wą (Splittstrasse) a Osiek. Koncepcja ta (il. 6) w żadnym

stopniu nie wyklucza równoległego istnienia starszego

niemieckiego osiedla otwartego przy kościele św. Jaku

ba i drodze „przęcławskiej”. Wydaje się, że współistnie

nie sąsiadujących ze sobą dwu osad niemieckich można

stosunkowo łatwo wytłumaczyć zróżnicowanym pocho

dzeniem ich mieszkańców. I tak osada położona wokół

kościoła św. Jakuba mogła być związana z przybyszami

z Bambergu [22, s. 114], a osada przy Havening mogła być

efektem kolonizacji kupców związanych z handlem mor

skim, gromadzących się przy kościele św. Mikołaja [24].

Na mapach historycznych widoczne jest wyraźnie

wyodrębniające się przestrzennie skupisko zwartej za

budowy na obszarze położonym między ulicami: Osiek

i Bednarską. Wielkość kwartałów na tym terenie jest zbli

żona do wczesnośredniowiecznych kwartałów zabudowy

podgrodzia słowiańskiego, a ich prostopadły do Odry

układ sugeruje dużą wagę rzeki (i jak się można domyślać

portu) dla osiedla. Można domniemywać, że umocnienia

podgrodzia niemieckiego przebiegały od północy wzdłuż

ul. Osiek, przy czym ulica ta stanowiła raczej północną,

a nie jak dotychczas sądzono południową granicę osiedla.

inlet had previously been, some parts were still under

water. Conditions for the construction of new buildings

would definitely have been unfavourable there. In addi

tion, archaeological excavations in the area of Osiek

Street and Opłotki Street only confirm Slavic inhabitation

up to the second half of the 13

century [10, p. 10], [22,

p. 63]. Moreover, no wellarranged urban structure exist

ed at that time in the surrounding area. Urban quarters

between Osiek Street and Opłotki Street, visible on maps

from later periods, are much larger than those in the Sla

vic suburbium. Also, the configuration of quarters parallel

to the river rather resembles a typical transit street than

a concentrated settlement.

Based on an analysis of the urban structure of Szczecin,

a hypothesis has been put forward that would situate the

fortified German borough directly on the riverbank next

to Havening, and approximately between Osiek Street

and Bed narska Street. This concept (Fig. 6) in no way

pre clu des the pa rallel existence of the older open German

settle ment near St Jacob’s church and “Przęcławska”

Road. It seems that the coexistence of two adjacent Ger

man settlements could be relatively easy to explain by the

diverse origins of their inhabitants: the settlement situated

around the church of St Jacob could have been asso ciated

with the first German newcomers from Bamberg [22,

p. 114], while it seems possible that the other settlement

close to Havening and St Nicolaus church [24] could have

belonged to settlers from northern Germany who had

made their living from maritime trade.

Historical plans indicate a compact spatial structure

clearly visible between Bednarska Street and Osiek

Street. The size of urban quarters here is similar to those

from the Slavic suburbium. The orientation of the quar

ters is perpendicular to the Oder, which would suggest the

great importance of the river. Presumably, the northern

line of the defence system of the German borough ran

along Osiek Street and was constructed as munitio. The

southern defence line, most probably a rampart, was situ

ated approximately between Bednarska Street and Mo 

stowa Street. This location suggests the topographic re 

con struction of Borówka and Wolny [8, p. 35, Fig. 18]

– researchers situate the stream flowing downwards from

the plateau along Szeroka Street (Breitestrasse) just north

of Bednarska Street. It seems logical that the stream had

flowed along the outer edge of the rampart and probably

served as a moat. The western line of fortifications of the

borough had probably run along today’s Prince Mści

woj II Street formerly Powroźnicza Street (Reif schlä

gerstrasse), with the eastern line running along the river

bank. Nothing is known about the type of construction of

these fortifications. By analogy with other Hanseatic port

cities from this period, it can be expected that due to the

shortage of land outside the fortifications, the port of the

German borough had probably been built as wooden piers

perpendicular to the riverbank.

Probably some fortifications had been built to enclose

the space between the Slavic suburbium and German bor

ough (where previously the open settlement had been

located). Perhaps they were situated at the extension of

the western rampart of the German borough, a bit to the

Średniowieczny Szczecin – miasto wielokrotne /Medieval Szczecin – a multiple city 15

Przypuszczalnie konstrukcja obronna miała tutaj cha

rakter munitio. Od południa w przybliżeniu po linii pro

stopadłej do nurtu rzeki, usytuowanej pomiędzy ul. Bed

narską i Mostową znajdować się musiała kolejna granica

podgrodzia niemieckiego. Przebieg wału tej osady, bliżej

Mostowej niż Bednarskiej, sugeruje rekonstrukcja topo

graczna wykonana przez Borówkę i Wolnego [8, s. 35,

rys. 18]. Badacze umieszczają strumień spływający z wy

soczyzny wzdłuż ul. Szerokiej nieco na południe od Mo

stowej. Wydaje się więc logiczne, iż strumień płynąć mu

siał wzdłuż zewnętrznej krawędzi wału i przypuszczalnie

pełnił funkcję fosy.

Zachodnie pasmo umocnień podgrodzia mogło prze

chodzić wzdłuż dzisiejszej ul. Księcia Mściwoja II, daw

nej ul. Powroźniczej (Reifschlägerstrasse). Nie znamy

ro dzaju konstrukcji umocnień pod gro dzia niemieckiego.

Ze wspomnianego już wcześniej dokumentu Barnima I

z 1237 r. wnioskować można, że część południowa i za

chodnia podgrodzia otoczone były wałem, a część pół noc na

(biegnąca przypuszczalnie po ciągu ul. Osiek) i wschod nia

(odwodna) w 1237 r. były oto czone konstruk cją munitio,

choć pierwotnie być może występowały tutaj konstrukcje

drewnianoziemne. Przez analogię do innych hanzeatyc

kich miast portowych przy puszczać można, że ze względu

na „szczupłość” terenu przed konstrukcją umocnień port

podgrodzia niemieckiego funkcjonował zapewne w opar

ciu o wychodzące na wodę pomosty drewniane.

Mało prawdopodobny wydaje się brak jakichkolwiek

umocnień wokół zamieszkanej przestrzeni położonej

po między podgrodziami. Przypuszczać więc można, że

jakieś konstrukcje obronne łączyły oba osiedla. Prawdo

po dobnie przebiegały one na przedłużeniu linii wału

podgrodzia niemieckiego, nieco na zachód od dzisiejszej

ul. Księcia Mściwoja II. Co ciekawe, na planie Lemcke

go i Fredricha [25, il. 2] pod hasłem miasta lokacyjne

west from today’s Prince Mściwoj II Street. Interestingly,

the plan of Lemcke and Fredrich [25, Fig. 2] shows these

lines as borders of Szczecin after it had gained rights

under the Magdeburg law in the 1230s. In the fortification

system there must have been some kind of gate leading

inside the space between the two boroughs that were col

laborating with each other. Presumably, this gate was the

same as this one in Szewska Street that had led to the Hay

Market, visible on the Lubinius map from the year 1618.

The pedestrian crossroads that had joined the Slavic sub

urbium and the German borough together was at the place

where later the Hay Market would appear.

The gord remained rather unchanged in the described

time. From the middle of the 12

century until the

moment of receiving the Magdeburg rights, the gord had

been the seat of the representative of the princely rule –

the Castellan [11, p. 368], [10, pp. 12, 13]. Thus, it had

served as a centre for the exercise of justice and collection

of taxes and duties [10, p. 12].

Until the formal location of the city in the years 1237–

1243, the layout of the intensively builtup suburbium

under went only some slight changes [15, p. 42], [11,

pp. 365, 368].

In the 13

century, an open settlement appeared west

of the gord on the site of the future Mariacki Square

(Marien platz)

[22, p. 42]. As archaeological excavations

suggest, it was a suburb of craftsmen, providing services

to the gord [22, p. 84, footnote 5]. Some researchers [10,

p. 11] locate in this area the blacksmith and pottery work

shops, which were not tolerated in the gord due to their

burdensome and sometimes dangerous nature.

Szczecin was a polycentric urban area from the second

half the 12

century to the second decade of the 13

cen

tury. Its main spatial units were the Slavic gord, and the

two settlements: the German borough, and Slavic subur

Il. 6. Fazy rozwoju

średniowiecznego Szczecina.

Etap 4. Ośrodek wczesnomiejski:

gród, podgrodzie słowiańskie

i port podgrodzia, podgrodzie

niemieckie i Havening,

osady otwarte (2. poł. XII w.–

koniec 1. ćwierci XIII w.).

Opis w tekście oraz legendzie il. 2

(oprac. K.A. Krośnicka)

Fig. 6. The spatial development

of the medieval Szczecin.

The urban complex of Szczecin:

the Slavic gord, suburbium

and port, the German borough

and its port Havening, and open

settlements (circa 1150 to 1225).

Description as shown in Fig. 2

(by K.A. Krośnicka)

16 Karolina A. Krośnicka

go widać obszar wydzielony przebiegiem podobnej linii.

W systemie umocnień połączonych ze sobą przestrzennie

i funkcjonalnie osiedli musiała istnieć zapewne jakaś bra

ma prowadząca do wnętrza założenia. Przypuszczalnie

brama ta znajdowała się w ciągu ul. Szewskiej. Na mapie

Lubiniusa z 1618 r. w ciągu Szewskiej widoczna jest jesz

cze brama prowadząca na Targ Sienny. Prawdopodobnie

to właśnie z rozdroża rozdzielającego ruch ku podgrodziu

słowiańskiemu i niemieckiemu powstał późniejszy Targ

Sienny.

Stosunkowo niewiele w omawianym czasie zmienił się

też gród. Od około połowy XII w. aż do nadania mu prawa

magdeburskiego był on siedzibą kasztelana [11, s. 368],

[10, s. 12, 13] i pełnił funkcję siedziby władzy książęcej.

Stał się on także ośrodkiem sprawowania sądownictwa,

poboru podatków oraz cła [10, s. 12].

Do czasu lokacji miasta w latach 1237–1243 niewiel

kim zmianom uległo też rozplanowanie dość intensywnie

zabudowanego w połowie XII w. słowiańskiego subur

bium [15, s. 42], [11, s. 365, 368].

Na zachód od grodu, na obszarze późniejszego placu

Mariackiego od około XIII w. istniało – jak można wno

sić z wyników nadzorów archeologicznych [22, s. 42, 84,

przyp. 5] – niezamieszkane przedmieście rzemieślnicze

świadczące usługi na rzecz grodu. Na tym terenie część

badaczy [10, s. 11] lokalizuje pracownie kowalskie czy

garncarskie, na które nie znalazło się miejsce w grodzie,

ze względu na uciążliwy i niekiedy niebezpieczny charak

ter ich działalności.

Szczecin wczesnośredniowieczny w okresie od 2. po

łowy XII w. do końca 2. dekady XIII w. był policentrycz

ny. Jego głównymi jednostkami przestrzennymi były gród

i podgrodzie słowiańskie oraz podgrodzie niemieckie.

Oba podgrodzia dysponowały własnymi portami. Te wy

dzielone przestrzennie, choć sąsiadujące i ściśle ze sobą

powiązane funkcjonalnie elementy były formą przejścio

wą między zespołem kilku autonomicznych osad a mia

stem wczesnośredniowiecznym (il. 6).

Miasto podwójne: „dolne miasto”, „górne miasto”

(koniec 1. ćwierci XIII w.–8. dekada XIII w.)

Lokacja Szczecina na prawie magdeburskim nastąpi

ła w latach 1237–1243 [22, s. 42]. Znaczna część miast

Meklemburgii i Przedpomorza lokowana była poprzez

zakładanie nowych miast w sąsiedztwie już istniejących

albo poprzez planowe powiększenie istniejącego miasta

o nowy obszar. Takimi przypadkami według Słonia [26,

s. 190–216] były np.: Stralsund, Rostock, Parchim, Güs

trow, Prenzlau. W wyniku zakładania novae civitatis obok

starych osad powstawały tak zwane miasta podwójne lub

nawet miasta wielokrotne. W przypadku innych miast,

np. Greifswaldu i Wismaru, w ramach lokacji planowe

mu powiększaniu uległa ich powierzchnia. Wydaje się, że

w Szczecinie miały miejsce oba procesy równolegle.

Dokument lokacyjny Szczecina mógł według Rębkow

skiego [22, s. 59] powstać albo w momencie nadania mia

stu praw, albo wraz z wprowadzaniem zmian przestrzen

nych, lub też mógł podsumowywać całokształt przemian.

Przypuszczać można, że lokacja Szczecina odbyła się

bium, both of which had their own port. These elements

were spatially separated, but neighbouring each other, and

closely related in function. This urban complex of several

adjacent autonomous settlements had been an intermedi

ate form between a complex of several independent settle

ments and the medieval town (Fig. 6).

The double city: “lower town” and “upper town”

(from about 1225 to the 1280s)

Szczecin was granted the formal location privilege un 

der the Magdeburg Law [22, p. 42] in the years 1237–

1243. Many towns in the region of MecklenburgVor

pommern were founded at that time, either through build

ing new towns in the vicinity of existing ones, or by

con scious en

largement of the town’s limits. According to

Słoń [26, pp. 190–216], such cases included the example of

Stral sund, Rostock, Parchim, Güstrow, and Prenzlau. As

a result of the establishment of “novae civitatis” next to

older settlements, the socalled “double city” or even “mul

tiple city” were created. In other cases, such as Greifs wald

and Wis mar,

the surface of the city was en larged accord

ing to an urban plan. In the case of Szczecin, it seems that

both processes had occurred simultaneously.

According to Rębkowski [22, p. 59] the location privi

lege could have been given to Szczecin either to permit

spatial changes within the city structure, or to conclude

the whole process of spatial transformations. Although

little is known about the temporal sequence of the loca

tion process, it probably had been undertaken in three

stages. One stage involved establishing the spatial struc

ture of the upper town area on the plateau west of the gord

that had previously been less populated. The upper town

area most likely had been situated to the west of Farna

Street (Grosse Domstrasse), and extended to today’s Nie

pod ległości Avenue (Paradeplatz). Another stage involved

the creation of the lower town [22, p. 117] through the

spa tial and functional unification of the two settlements

(the Slavic suburbium and German borough). Additionally,

in the year 1249, after Szczecin had already been granted

Magdeburg rights [22, p. 64], Duke Barnim I incor po

rated the grounds of the gord in the city [15, p. 57], [11,

p. 370].

So far there is a lack of archaeological evidence that

would explain the formation process of the upper town

area [22, p. 87], [6, p. 117]. Analogous to other cities

founded on “greenfields” at that time, it can be assumed

that the “new town” of Szczecin should be located in the

vicinity of the old town, on a relatively flat surface, and

should have a rectangular grid of streets within which

a central rectangular square with a parish church should

be situated [22, p. 104]. From the analysis of the urban

grid of Szczecin it is known that the only place meeting

these criteria was the area extending between Nie pod

ległości Avenue and the line of the future Farna Street and

Sołtysia Street (Schulzenstrasse). It seems that the slope

between Panieńska Street and Farna Street was uninhab

ited due to difficulties in investment [22, p. 42], [8, p. 37],

[11, p. 370], [23, p. 88]. It can be expected that the main

axis of the upper town was a street leading to the gord, i.e.

Średniowieczny Szczecin – miasto wielokrotne /Medieval Szczecin – a multiple city 17

w trzech aktach. Jednym z nich było wytyczenie „górne

go miasta” na wcześniej luźno zamieszkanej powierzchni

położonej na wysoczyźnie, na zachód od grodu. Osobny

akt polegał na stworzeniu „dolnego miasta” [22, s. 117]

poprzez przestrzenne, funkcjonalne i prawne połączenie

podgrodzia niemieckiego z podgrodziem słowiańskim.

W 1249 r., już po formalnej lokacji miasta [22, s. 64],

ksią żę Barnim I włączył w obręb miasta także teren grodu

[15, s. 57], [11, s. 370].

Jak dotąd brakuje dowodów archeologicznych, które

wy jaśniałyby proces formowania się „górnego miasta”

[22, s. 87], [6, s. 117]. Posługując się analogią do innych

miast zakładanych wówczas „na surowym korzeniu”,

można przypuszczać, że szczecińskie „nowe miasto” po

winno znajdować się na w miarę wyrównanej powierzch

ni oraz mieć prostokątną siatkę ulic, w której centralne

miejsce zajmowałby prostokątny rynek i sąsiadujący

z nim kościół paraalny [22, s. 104]. Z analizy siatki

urba nis tycznej Szczecina wynika, że w obrębie obrysu

murów średniowiecznego miasta jedynym miejscem, któ

re spełniałoby powyższe kryteria, był obszar rozciągający

się na zachód od ciągu późniejszych ulic: Farna–Sołtysia

(lub też ewentualnie Farnej i jej nieistniejącego obecnie

przedłużenia) do dzisiejszej alei Niepodległości. Znaj

dujące się pomiędzy ul. Panieńską a Farną skarpy były

bowiem dość trudne do zagospodarowania i nie dawały

możliwości wprowadzenia regularnego podziału działek.

Dodatkowo, w materiałach archeologicznych nie odnoto

wano zabudowy na skarpie w kwartałach między ciągiem

Farna–Sołtysia (Schulzenstrase) a linią Panieńska–Targ

Sienny [22, s. 42], [8, s. 37], [11, s. 370], [23, s. 88]. Przy

puszczać można, że główną osią założenia była ul. Grodz

ka (na mapach niemieckich podzielona była na odcinki:

Münchenstrasse, Kohlmarkt, Ober Schuhstrasse, Fuhr

strasse). Można też domniemywać, iż ulica ta przebiegała

wzdłuż południowej krawędzi prostokątnego rynku „gór

nego miasta”, którego pierwotny zarys ograniczyć można

do kwartału: Grodzka–Staromłyńska–Koński Kierat–Ma

riacka. W ten sposób w sąsiedztwie rynku znalazł się koś

ciół św. Jakuba i kościół Najświętszej Marii Panny [22,

s. 84, przyp. 5]. Ponieważ pierwsze wzmianki na temat

istnienia murów obronnych średniowiecznego Szczecina

pochodzą z lat 80. XIII w. [3, s. 206], a być może wznie

siono je dopiero w 1. ćwierci XIV w. [9, s. 88], założyć

można, że od chwili lokacji „górnego miasta” do powsta

nia murów musiały istnieć wokół niego jakieś inne, choć

by prowizoryczne umocnienia.

Przemiany przestrzenne okresu lokacyjnego na terenie

„dolnego miasta” rozpoczęły się zapewne od próby zespo

lenia podgrodzia niemieckiego i słowiańskiego. W końcu

1. ćwierci XIII w. zlikwidowano południowy i wschodni

wał podgrodzia słowiańskiego [11, s. 369], [18, s. 294].

W 2. ćwierci XIII w. po stronie południowej podgrodzia

słowiańskiego istniał już tylko nasyp gliniany biegnący

po linii starego wału [11, s. 369], [22, s. 93], [18, s. 293].

Przypuszcza się, że niwelacja wałów wiązała się

z przygotowaniami do lokacji Szczecina i krótko po ich

likwidacji w początku 5. dekady XIII w. [22, s. 86] przy

najmniej na odcinku leżącym bezpośrednio nad brze

giem Odry wzniesiono mury obronne [18, s. 294]. W ten

Grodzka Street that ran through the rectangular central

square of the town, defined approximately by today’s Plac

Orła Białego (Rossmarkt). Thus, both the church of St

Ja cob and later in 1263 the church of St Mary appeared in

the vicinity of the main square of the upper town [22,

p. 84, footnote 5]. As the first recorded existence of the

medieval defence walls of Szczecin date to the 1280s [3,

p. 206], or even to the 1320s [9, p. 88], it can be assumed

that since then at least some temporary defence walls had

surrounded the upper town.

Transformations of the lower town had probably begun

with the spatial unification of the German and Slavic settle

ments. Firstly, in circa 1243, the southern and eastern ram

parts of the Slavic suburbium were eliminated [11, p. 369],

[18, p. 294]. It is believed that the levelling of ramparts was

associated with the erection of city walls, at least along the

bank of the river [11, p. 369], [22, p. 93], [18, p. 293]. Then,

by the middle of the 13

century a low earthen embank

ment had been built running along the line of the former

southern rampart of the suburbium [11, p. 369, 370].

It is possible, that the liquidation of ramparts was a pre

paration act to the location of the city. Shortly after level 

ing the ramparts around 1250 [22, p. 86] the new brick city

walls were erected along the river bank [18, p. 294]. The

German borough had grown significantly south wards,

and its urban structure was reorganized [14, p. 215]. The

old port of the suburbium was also incorporated in the

lower town area [10, p. 13], [18, p. 293], and covered with

a regular network of urban quarters that re sembled the

grid of the future city of Szczecin [11, pp. 369, 370].

Presumably at that time, the port of the lower town had

consisted of two parts: Havening, and a new port, extend

ing along the waterfront of the former suburbium. It can

be expected that the new port had probably been inspired

by solutions used earlier in Havening. Therefore, wooden

piers had been built facing the water. Perhaps the river

bank had also been strengthened with some woodearthen

structure. This is quite possible because at this time sea

transport vessels submerged to about 1.5 m at the place of

mooring [26, pp. 21–25]. Perhaps the river was surround

ed by some kind of woodenearth construction reinforc

ing the bank.

Between the 1230s and 1250s in the densely builtup

area of the lower town the borders of urban plots were

being defined. New rectangular plots with houses orient

ed toward streets were also defined [8, p. 87]. At that time

the outline of the Fish Market had been set and the line of

Panieńska Street had been corrected. It can be assumed,

that the most important place in the lower town were the

streets leading to the haven gates and the Hay Market,

where the town hall circa 1245, and the church of St Ni 

cholas circa 1240 had been situated [22, pp. 107, 111],

[22, p. 86].

In the year 1240, the Franciscan monastery was built

on swampy ground between the future Bednarska Street

and Klasztorna Street (Klosterstrasse) [8, p. 36]. Then in

1300, the church of St John was built next to the monas

tery [23, p. 89].

In 1243, north of the “lower city”, on the marshy bank

of the river at the outlet of the ravine of the castle,

18 Karolina A. Krośnicka

sposób obszar podgrodzia słowiańskiego powiększył się

istot nie na południe i wschód i nastąpiła reorganizacja

zabu dowy na tym terenie [14, s. 215]. W strukturę pod

grodzia wchłonięty też został obszar dawnego portu [10,

s. 13], [18, s. 293]. Został on objęty regularną zabudową

nawiązującą do późniejszego układu siatki urbanistycznej

[11, s. 369, 370].

Można domniemywać, iż ze względu na brak prze

strzeni po odwodnej stronie murów obronnych miesz

kańcy „dolnego miasta” wzorowali się na rozwiązaniach

hydrotechnicznych zastosowanych wcześniej w porcie

nie mieckim. Dlatego też przypuszczać można, że wzdłuż

te renu dawnego podgrodzia słowiańskiego zaczęto wzno

sić drewniane pomosty wychodzące w wodę, analogiczne

jak w Havening. Jest to tym bardziej prawdopodobne, że

w tym okresie w transporcie morskim używano już kóg

o zanurzeniach wymagających utrzymania głębokości

stanowiska cumowniczego rzędu 1,5 m [26, s. 21–25].

Być może też rzeka obudowana była jakąś drewniano

ziemną konstrukcją umocnienia brzegu.

Prawdopodobnie dopiero między 3. a 5. dekadą XIII w.

rozpoczął się długotrwały proces rozmierzania działek

w gęsto zabudowanej przestrzeni „dolnego miasta” [8,

s. 87]. Wówczas zapewne wytyczono zarys Targu Wa

rzywnego. W tym czasie nastąpiła też korekta ul. Panień

skiej, czego dowodzi podział terenu położonego wzdłuż

jej osi na prostokątne działki orientowane frontami ku uli

cy [22, s. 84]. Można przypuszczać, że najistotniejszą rolę

na „dolnym mieście” pełnił Rynek Sienny, przy którym po

1245 r. znajdował się ratusz [22, s. 107, 111], a po 1243 r.

kościół św. Mikołaja [22, s. 86] oraz ulice prowadzące do

bram portowych.

W 1240 r. na podmokłym gruncie między późniejszy

mi ulicami: Bednarską i Klasztorną wzniesiono klasztor

zakonu franciszkanów [8, s. 36], któremu od 1300 r. towa

rzyszył również kościół pw. św. Jana [23, s. 89].

W 1243 r. na północ od „dolnego miasta”, na podmo

kłym brzegu Odry, u wylotu parowu zamkowego ufundo

wany został klasztor cysterek. Wzdłuż północnej krawę

dzi parowu powstało osiedle przyklasztorne.

W omawianym okresie równolegle funkcjonowały dwa

autonomiczne funkcjonalnie i przestrzennie miasta („gór

ne” i „dolne”), które zapewne ze względu na bliskość

swojego położenia pod wieloma względami współpraco

wały ze sobą i sąsiadującymi wokół osiedlami. Wydaje

się, że mimo większej powierzchni „górne miasto” miało

znacznie mniejszą liczbę ludności i nie wszystkie wyty

czone działki były zasiedlone. Przypuszczać też można,

że tylko „dolne miasto” dysponowało portem, w którym

prawdopodobnie powoli zatarł się podział na port sło

wiański i Havening (il. 7).

Proces wykształcania się miasta średniowiecznego

(8. dekada XIII w.–koniec 1. ćwierci XIV w.)

Stopniowo „górne miasto”, „dolne miasto”, przestrzeń

między nimi oraz okolice klasztoru franciszkańskiego za

częto obudowywać ceglanym murem obronnym. Pozwo

liło to na połączenie przylegających do siebie elementów

aglomeracji w jedną spójną strukturę urbanistyczną póź

a Cisters nunnery was founded. Along the northern edge

of the ravine the monastic settlement was formed.

During the described period, the two functionally and

spatially autonomous towns, i.e. the upper town and the

lower town, had existed simultaneously. Due to their pro

ximity, they probably had collaborated with each other, as

well as with the neighbouring open settlements. It seems

that despite covering a larger area, the upper town was at

that time still much less populated and had yet unsettled

plots. The lower town contained the port where the formal

division that had existed earlier between the Slavic port

and Havening was slowly diminishing (Fig. 7).

The process of forming of the medieval city

(from the 1280s to circa 1325)

Gradually, a brick defence wall had surrounded the

upper town and the lower town including the space be t

ween, as well as the neighbourhood of the Franciscan

mo nastery. This enclosure had allowed adjacent urban

elements to merge together into the cohesive urban struc

ture of a medieval city. Rębkowski [22, p. 89] assumes

that all of the districts of the city combined into a single

body only after the year 1283.

Finally, at the turn of the 14

century the port of Szcze

cin was reorganized without the former division of indi

vidual settlements. Probably then, several new wooden

piers had been built at the ends of streets leading to the

river [23, p. 79]. The first piers mentioned in historical

sources were in turn:

1306 – “Middeweckens Pons”, situated at the outlet of

Środowa Street (Mittwochstrasse);

1307 – “Honesbenes Brugie”, located at the outlet of

Kurza Stopka Street (Hünerbeinstrasse);

1309 – “Pons Piscium”, placed at the end of Rybaki

Street (Fischerstrasse);

1311 – “Pons Clericorum”, located at the end of Bed

nar ska Street [17, pp. 26, 27].

The district of the former Slavic suburbium seems to

have remained the center of Szczecin up to the year 1283,

when construction of a wooden bridge (the Long Bridge)

began. The Long Bridge together with the Kamien na

Dike [23, p. 79], which was built in 1299, had allowed

passage from the Oder River to Lake Dąbie on foot. Thus,

the old passage of the former suburbium had finally lost

its significance. Construction of the Long Bridge had also

enabled development on the opposite riverbank [10,

p. 69]. In the year 1283, the city of Szczecin bought the

land on the right bank of the Oder where the future Łasz

towia shipyard (Lastadia) would be located [23, p. 89].

In the year 1311, another bridge (Kłodny), mentioned

in historical sources as “Di Bom to Stettyn” [10, p. 69]

had first connected the former area of the suburbium with

the shipyard.

In the 13

century, the city was surrounded by a dense

network of villages, many of which received village pri

vileges after the formal location of the city in 1243. Out

side the city walls, two settlements in particular called the

Upper Wik and the Lower Wik had stretched along the

Oder bank. Both Wiks were mainly inhabited by people liv

Średniowieczny Szczecin – miasto wielokrotne /Medieval Szczecin – a multiple city 19

nośredniowiecznego miasta. Rębkowski [22, s. 89] przy

puszcza, że wszystkie części miasta lokacyjnego połączo

ne zostały w jeden organizm dopiero po 1283 r.

W końcu XIII i na początku XIV w. nastąpiła reorga

nizacja szczecińskiego portu jako całości, już bez podzia

łów na obszary przynależne do poszczególnych osad, co

dowodzi ujednolicenia organizmu miejskiego. Wówczas

przypuszczalnie zbudowano szereg prostopadłych do

brzegu rzeki pomostów drewnianych u wylotów części

ulic biegnących ku rzece [23, s. 79]. Pierwsze wzmianki

dotyczą kolejno pomostów:

ing from fishery [23, p. 172], which would explain the pur

pose of the elongated spatial layout that extended along the

river. In the year 1319 the Duke of Pomerania gave ju 

risdiction over the two Wiks to the city [23, p. 124] (Fig. 8)

Conclusions

The analysis of the spatial development of Szczecin

du ring the medieval period reveals that some rules had

governed this process. First of all, the growth of the city

was not concentric, but took place with the establishment

Il. 7. Fazy rozwoju

średniowiecznego Szczecina.

Etap 5. Średniowieczne miasto

podwójne: „dolne miasto”,

„górne miasto” (koniec 1. ćwierci

XIII w.–8. dekada XIII w.).

Opis w tekście oraz legendzie il. 2

(oprac. K.A. Krośnicka)

Fig. 7. The spatial development

of the medieval Szczecin.

The double city: “lower town”

and “upper town”

(from about 1225 to the 1280s).

Description as shown in Fig. 2

(by K.A. Krośnicka)

Il. 8. Fazy rozwoju

średniowiecznego Szczecina.

Etap 6. Proces wykształcania się

miasta średniowiecznego

(8. dekada XIII w.–koniec

1. ćwier ci XIV w.).

Opis w tekście oraz legendzie il. 2

(oprac. K.A. Krośnicka)

Fig. 8. The spatial development

of the medieval Szczecin.

The formation of the medieval city

(from the 1280s to circa 1325).

Description as shown in Fig. 2

(by K.A. Krośnicka)

20 Karolina A. Krośnicka

1306 – Średzkiego (Middeweckens Pons) u wylotu

ul. Środowej,

1307 – ul. Kurza Stopka (Honesbenes Brugie),

1309 – Rybackiego (Pons Piscium),

1311 – Kleryków (Pons Clericorum) [17, s. 26, 27].

Wydaje się, że dzielnica Chyżyńska (dawne „dolne

miasto”) stanowiła centrum aglomeracji szczecińskiej do

1283 r., czyli do czasu zbudowania drewnianego mostu

na przeciwległy brzeg Odry (Mostu Długiego). Kiedy

w 1299 r. zbudowano Kamienną Groblę [23, s. 79], która

razem z Mostem Długim umożliwiła przejście i przejazd

przez Odrę do Dąbia, przeprawa przy dawnym podgro

dziu słowiańskim utraciła swoje znaczenie. Budowa Mo

stu Długiego umożliwiła zagospodarowanie przeciwle

głego brzegu Odry [10, s. 69]. W 1283 r. miasto kupiło

pra wobrzeżny teren późniejszej Łasztowni [23, s. 89], na

którym balastowano jednostki i budowano statki. Zorgani

zowana tam stocznia przygotowywała jednostki zaledwie

średniej wielkości, ze względu na występujący już wów

czas decyt głębokości portu limitujący możliwość przyj

mowania jednostek o większym zanurzeniu. W 1311 r.

wzmiankowany był kolejny most – Kłodny („Di Bom to

Stettyn”) [10, s. 69], który znajdował się na przedłużeniu

ul. Kłodnej i łączył powstałą wokół kościoła św. Mikołaja

dzielnicę Chyżyńską z Łasztownią.

W XIII w. miasto otaczała dość gęsta sieć wsi, z których

większość wzmiankowana była (lub otrzymywała prawa

wsi) już po lokacji miasta w 1243 r. Tuż przy murach mia

sta rozciągały się wzdłuż Odry osiedla zwane Wikami.

Wik Górny był osiedlem położonym w rejonie obecnego

dworca kolejowego Szczecin Główny. Wik Dolny ciągnął

się od klasztoru cysterek do wsi Grabowo. Oba zamiesz

kiwała ludność trudniąca się głównie rybołówstwem [23,

s. 172]. Stąd, ze względu na potrzebę bezpośredniego doj

ścia do swoich łodzi z jednej strony i możliwość trans

portu ciężkich ładunków na większą odległość z drugiej,

układ przestrzenny osiedli przybrał tak wydłużony kształt.

Osią komunikacyjną łączącą oba Wiki z miastem oraz ze

sobą była dość szeroka jak na owe czasy ul. Panieńska

[23, s. 176]. W 1319 r. książę pomorski przekazał jurys

dykcję nad Wikami miastu [23, s. 124] (il. 8).

Konkluzje

Analizując rozwój przestrzenny Szczecina w okresie

wczesnośredniowiecznym i średniowiecznym, zauważyć

można pewną prawidłowość. Polega ona na wykształ

caniu się lub lokowaniu wyodrębnionego przestrzennie

osiedla w sąsiedztwie już istniejącego (np. podgrodzie

słowiańskie obok grodu, podgrodzie niemieckie obok sło

wiańskiego, „górne miasto” obok „dolnego”). Przestrzeń

pomiędzy osiedlami stopniowo wypełniała się zabudo

wą rozproszoną, wiążącą je ze sobą funkcjonalnie. Pełny

proces zespolenia przestrzennego jednostek osadniczych

następował jednak dopiero po wybudowaniu wspólne

go systemu obronnego osiedli. Oznacza to, że wczesno

średniowieczny Szczecin nie ewoluował przestrzennie

poprzez proste „obrastanie” zabudową, lecz rozwijał się

w sposób skokowy poprzez przyłączanie kolejnych, zor

ganizowanych już przestrzennie osad. Nowo włączane

of subsequent settlements in the vicinity of preexisting

ones as for example: the Slavic suburbium located next to

the gord, the German borough next to the suburbium, and

the upper town of Szczecin next to the lower town. The

space between settlements had gradually filled up with

scattered buildings, which spatially and functionally

linked separate parts together. The complete process of

the spatial unification of settlements had been preceded

by the construction of a common defence system. This

means that the medieval Szczecin had developed in

a stepwise manner by subsequently attaching new, already

spa tially organized settlements. In most cases, the func

tional autonomy of the settlement had manifested in the

existence of its own defence system, market square,

church, harbour, etc. The trend of “throwing out” burden

some and dangerous activity (including such as tanning,

boat building, pottery) beyond the builtup area is also

a visible feature for spatial growth of Szczecin.

Reflections on the spatial elements of early cities and

their development, allowing us to place and compare

Szcze

cin in a broader context, are among others in works

of Pie

kalski [27] and Krabath, Piekalski and Wachow

ski [28].

Such a process of city growth allows Szczecin to be

listed among cities described by Słoń [26, pp. 15, 700]

and Piekalski [29] as multiplecities. Furthermore, the

reconstructed historical model of city development seems

to be a very interesting alternative to the current growth

of modern cities that are struggling every day in the face

of “urban sprawl” phenomena. Perhaps, instead of allow

ing the uncontrolled growth of urban tissue around the

existing city centres, would it not be much smarter to

consciously build new towns parallel to the existing ones?

And if so, would this not confirm the validity of Ebenezer

Howard’s idea of garden cities?

Translated by

Kerry Wilson

Średniowieczny Szczecin – miasto wielokrotne /Medieval Szczecin – a multiple city 21

Bibliografia /References

[1] Filipowiak W., Labuda G. (red.), Dzieje Szczecina, T. 1: Pradzieje

Szczecina, PWN, Warszawa–Poznań 1983.

[2] Labuda G. (red.), Dzieje Szczecina, T. 2: Wiek X–1805, PWN, War

szawa–Poznań 1985.

[3] Piskorski J.M., Pomorze plemienne. Historia, archeologia, języko-

znawstwo, Wydawnictwo SORUS, Poznań–Szczecin 2002.

[4] Leciejewicz L., Główne fazy rozwoju Szczecina we wczesnym śred

niowieczu w świetle badań na Wzgórzu Zamkowym, [w:] E. Cnot

liwy, L. Leciejewicz, W. Łosiński (red.), Szczecin we wczesnym

średniowieczu. Wzgórze Zamkowe, Zakład Narodowy im. Ossoliń

skich, Wrocław 1983, 285–288.

[5] Zaremba P., Orlińska H., Urbanistyczny rozwój Szczecina, Wydaw

nictwo Poznańskie, Poznań 1965.

[6] Kowalska A.B., Dworaczyk M., Szczecin wczesnośredniowiecz-

ny. Nadodrzańskie centrum, FNP, Instytut Archeologii i Etnologii

PAN, Wydawnictwo Trio, Warszawa, 2011.

[7] Kozińska B., Katalog planów miasta Szczecina: 1590–1944, Ar

chiwum Państwowe w Szczecinie, Szczecin 1989.

[8] Borówka R.K., Wolny B., Próba rekonstrukcji topograi Starego

Miasta w Szczecinie, [w:] A.B. Kowalska, M. Dworaczyk, Szcze-

cin wczesnośredniowieczny. Nadodrzańskie centrum, FNP, Instytut

Archeologii i Etnologii PAN, Wydawnictwo Trio, Warszawa 2011,

28–39.

[9] Słowiński S., Kilka uwag na temat wczesnośredniowiecznych ob-

wałowań Szczecina, [w:] M. Dworaczyk, A.B. Kowalska, S. Moź

dzioch, M. Rębkowski (red.), Świat Słowian wczesnego średnio-

wiecza, Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Szczecin–Wrocław

2006, 83–90.

[10] Dworaczyk M., Zarys dziejów wczesnośredniowiecznego Szczeci-

na, [w:] A.B. Kowalska, M. Dworaczyk, Szczecin wczesnośrednio-

wieczny. Nadodrzańskie centrum, FNP, Instytut Archeologii i Etno

logii PAN, Wydawnictwo Trio, Warszawa 2011, 9–14.

[11] Kowalska A.B., Szczecin we wczesnym średniowieczu z perspek-

tywy archeologii, [w:] A.B. Kowalska, M. Dworaczyk, Szczecin

wczesnośredniowieczny. Nadodrzańskie centrum, FNP, Instytut

Archeologii i Etnologii PAN, Wydawnictwo Trio, Warszawa 2011,

357–371.

[12] Łosiński W., Pomorze Zachodnie we wczesnym średniowieczu, In

stytut Archeologii i Etnologii PAN, Poznań 2008.

[13] Dworaczyk M., Początki zasiedlenia na terenie obecnego Podzam-

cza, [w:] M. Dworaczyk, A. Kowalska, M. Rulewicz, Szczecin we

wczesnym średniowieczu. Wschodnia część suburbium, Instytut Ar

cheologii i Etnologii PAN, Szczecin 2003, 269–272.

[14] Dworaczyk M., Kowalska A.B., Organizacja przestrzenna zabu-

dowy, [w:] A.B. Kowalska, M. Dworaczyk, Szczecin wczesnośre-

dniowieczny. Nadodrzańskie centrum, FNP, Instytut Archeologii

i Etnologii PAN, Wydawnictwo Trio, Warszawa 2011, 199–215.

[15] Chłopocka H., Leciejewicz L., Wieczorowski T., Okres wczesno-

feudalny do roku 1237, [w:] G. Labuda (red.), Dzieje Szczecina.

T. 2: Wiek X–1805, PWN, Warszawa–Poznań 1985, 39–45.

[16] Leciejewicz L., Wieczorowski T., Wczesne średniowiecze do czasu

ukształtowania się miasta, [w:] W. Filipowiak, G. Labuda (red.),

Dzieje Szczecina. T. 1: Pradzieje Szczecina, PWN, Warszawa–Po

znań 1983, 521–610.

[17] Wachowiak B., Port średniowiecznego Szczecina, Zakład im.

Ossolińskich, Wrocław 1955.

[18] Dworaczyk M., Organizacja przestrzenna wschodniej części sub-

urbium. Umocnienia obronne, [w:] M. Dworaczyk, A. Kowalska,

M. Rulewicz, Szczecin we wczesnym średniowieczu. Wschodnia

część suburbium, Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Szczecin

2003, 288–294.

[19] Filipowiak W., Wolin und Szczecin. Hafen und Topographie der

Mittelalterlicher Stadt, [w:] J. Bill, B.L. Clausen (ed.), Maritime

Topography and the Medieval Towns, Studies in Archeology and

History, vol. 4, Publications from the National Museum (PNM),

København 1999, 61–70.

[20] Kowalska A.B., Zabudowa mieszkalnogospodarcza, [w:] A.B. Ko 

walska, M. Dworaczyk, Szczecin wczesnośredniowieczny. Nad-

odrzańskie centrum, FNP, Instytut Archeologii i Etnologii PAN,

Wydawnictwo Trio, Warszawa 2011, 163–197.

[21] Kowalska A.B., Życie codzienne mieszkańców wczesnośrednio-

wiecznego Szczecina w świetle źródeł archeologicznych, [w:] A.B.

Ko walska, M. Dworaczyk, Szczecin wczesnośredniowieczny. Nad-

odrzańskie centrum, FNP, Instytut Archeologii i Etnologii PAN,

Wydawnictwo Trio, Warszawa 2011, 217–342.

[22] Rębkowski M., Pierwsze lokacje miast w Księstwie Zachodnio

pomorskim. Przemiany przestrzenne i kulturowe, Instytut Arche

ologii i Etnologii PAN, Kołobrzeg 2001.

[23] Lesiński H., Rozdrobnienie feudalne 1237–1478, [w:] G. Labuda

(red.), Dzieje Szczecina. T. 2: Wiek X–1805, PWN, Warszawa–Po

znań 1985, 78–80.

[24] Blaschke K., Die Stellung der Vorstadt im Gefüge der mittelalterli-

chen Stadt, [w:] P. Johanek, Stadtgrundriss und Stadtentwicklung.

Forschungen zur Entstehung mitteleuropäischer Städte, Köln

1997, 172–192.

[25] Lemcke H., Fredrich C., Die älteren Stettiner Straßennamen im

Rahmen der älteren Stadtentwicklung, Leon Gauniers Buchhan

dlung, Stettin 1926.

[26] Słoń M., Miasta podwójne i wielokrotne w średniowiecznej Euro-

pie, FNP, Wrocław 2010.

[27] Piekalski J., Od Kolonii do Krakowa. Przemiana topograi wcze-

snych miast, Wydawnictwo Sudety, Wrocław 1999.

[28] Krabath S., Piekalski J., Wachowski K. (red.), Ulica, plac i cmen-

tarz w publicznej przestrzeni średniowiecznego i nowożytnego mia-

sta Europy Środkowej/Strasse, Platz und Friedhof in dem öffentli-

chen Raum der Mittelalterlichen Stadt Mitteleuropas, Wratislavia

Antiqua, 13, Wrocław 2011.

[29] Piekalski J., Policentryczne struktury protomiast Europy Środko-

woWschodniej, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 2015,

R. 63, Nr 2, 201–217.

jednostki osadnicze cechowały się jednak daleko posu

niętą samodzielnością funkcjonalną, o czym świadczy

chociażby powtórzenie się w prawie każdym z nich ta

kich elementów jak system obronny, plac, kościół, port.

Widoczna jest także tendencja „wyrzucania” poza obręb

zwartej zabudowy funkcji uciążliwych i niebezpiecznych,

w tym takich jak garbarstwo, szkutnictwo, garncarstwo.

Rozważania na temat elementów przestrzennych wczes 

nośredniowiecznych miast i ich rozwoju pozwalające na

umiejscowienie Szczecina w szerszym kontekście zawar

te są między innymi w pracach Piekalskiego [27] oraz

Krabatha, Piekalskiego i Wachowskiego [28].

Przebiegający wieloczłonowo proces osadniczy Szcze

cina pozwala na zaliczenie go do grona opisywanych

przez Słonia [26, s. 15, 700] oraz Piekalskiego [29]

miast policentrycznych („podwójnych” i „wielokrot

nych”). Co więcej, zrekonstruowany historyczny model

rozwoju miasta wydaje się stanowić bardzo ciekawą alter

natywę dla wzrostu miast współczesnych, borykających

się na co dzień ze zjawiskiem „urban sprawl”. Być może

zamiast zezwalać na niekontrolowane narastanie tkanki

urbanistycznej wokół istniejących jednostek, należałoby

w sposób świadomy zakładać jednostki satelickie, jak

chciał ponad 100 lat temu Ebenezer Howard?

22 Karolina A. Krośnicka

Podziękowania

Autorka składa najserdeczniejsze podziękowania za okazaną życzliwość,

pomoc w odnajdowaniu materiałów i literatury, cenne uwagi meryto-

ryczne oraz dyskusje na temat rozwoju Szczecina: Panu prof. dr. hab.

Janowi M. Piskorskiemu, Pani dr Bogdanie Kozińskiej – Kierownik Mu-

zeum Historii Szczecina, Panu Markowi Dworaczykowi ze szczecińskie-

go oddziału Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk,

oraz Panom Bogdanowi i Piotrowi Twardochlebom, Pani prof. Annie

Styszyńskiej i Archiwum Państwowemu w Szczecinie.

Acknowledgment

I would like to thank the following people for all their kindness, help,

and valuable discussions on the process of development of Szczecin:

Professor Jan M. Piskorski (Institute of History and International Re 

lations, University of Szczecin), Dr. Bogdana Kozińska (Head of the

Mu seum of the History of Szczecin), Mr. Marek Dworaczyk (Szczecin

branch of the Institute of Archaeology and Ethnology of the Polish Aca

demy of Sciences), Mr. Bogdan and Piotr Twardochleb, Professor Anna

Styszyńska, and The State Archives in Szczecin.

Streszczenie

Praca rekonstruuje ewolucję układu osadniczego Szczecina w okresie od połowy VIII w. do początku XIV w., w oparciu o interpretację dostępnej

literatury naukowej dotyczącej historii i archeologii Szczecina oraz metodę analizy planistycznej. Bardzo istotnym elementem opisu struktury urba

nistycznej wczesnośredniowiecznego Szczecina było określenie roli i położenia portu. W wyniku analizy zmian układu przestrzennego miasta

w omawianym okresie wyłoniono sześć kolejnych etapów jego rozwoju: 1. Osada otwarta na Wzgórzu Zamkowym i jej przystań (2. poł. VIII w.–

2. poł. IX w.), 2. Gród i przystań grodu (2. poł. IX w.–2. poł. X w.), 3. Wczesnośredniowieczny kompleks osadniczy: gród, podgrodzie i port pod

grodzia (2. poł. X w.–poł. XII w.), 4. Ośrodek wczesnomiejski: gród, podgrodzie słowiańskie i port podgrodzia, podgrodzie niemieckie i Havening,

osady otwarte (2. poł. XII w.–koniec 1. ćw. XIII w.), 5. Średniowieczne miasto podwójne: „dolne miasto”, „górne miasto” (koniec 1. ćw. XIII w.–

8. dekada XIII w.), 6. Proces wykształcania się miasta średniowiecznego (8. dekada XIII w.–koniec 1. ćw. XIV w.).

Rozwój Szczecina w okresie wczesnośredniowiecznym i średniowiecznym odbywał się skokowo, poprzez przyłączanie kolejnych, autonomicznych

funkcjonalnie i zorganizowanych przestrzennie osad. Tak przebiegający proces wzrostu miasta, polegający na istnieniu miast „podwójnych i wielo

krotnych”, stanowić może ciekawą alternatywę dla rozwoju współczesnych aglomeracji, borykających się na co dzień ze zjawiskiem „urban sprawl”.

Przedstawiona koncepcja w wielu miejscach bazuje na przypuszczeniach wynikających z logiki procesów osiedleńczych znanych z urbanistyki.

Dlatego też do chwili zweryfikowania jej za pomocą nowych dowodów archeologicznych należy ją traktować jako hipotezę badawczą.

Słowa kluczowe: Szczecin, miasto wczesnośredniowieczne, port wczesnośredniowieczny, dynamika rozwoju miasta, miasta wielokrotne

Abstract

The paper reconstructs the evolution of the urban growth of Szczecin between half of the 8

century and the beginning of the 14

century, basing

on the interpretation of the available scientific literature on history and archeology of Szczecin, and on the method of planning analysis. A very

important element of the description of urban structure of the early medieval Szczecin was a determination of the role and location of the port.

The analysis of changes in the spatial layout of the city in the mentioned period allowed us to define the six successive stages of its development:

1. The open settlement on the Castle Hill and its’ haven (the 2

half of the 8

century–the 2

half of the 9

century), 2. The gord and its haven

(the 2

half of the 9

century–the 2

half of the 10

century), 3. The early medieval urban complex: the gord, the slavic borough and its port

(the 2

half of the 10

century–half of the 12

century), 4. Townlike urban complex: the gord, the slavic borough and its port, German borough

and its port Havening, open settlements (the 2

half of the 12

century–the end of the first quarter of the 13

century), 5. The double city: “Lower

town”, and “Upper town” (the end of the first quarter of the 13

century–the 8

decade of the 13

century), 6. The formation of the medieval city

decade of the 13

century–the end of the first quarter of the 14

century).

The early medieval Szczecin was not growing simply in a linear manner, but it was developing in a stepwise manner, by attaching new, already

spatially organized settlements. Such a model of an urban growth, consisting of the existence of “double” or even “multiple” cities, can be an inte

resting alternative for the development of contemporary urban areas, which are struggling with the phenomenon of “urban sprawl”.

The presented concept is basing in many places on assumptions, resulting from logic of the settlement process, known from urban planning theory.

Therefore, this work should be regarded as a research hypothesis, until finding new archaeological evidences will give a chance for its verification.

Key words: Szczecin, the early medieval city, early medieval port, dynamics of urban growth, “multiple cities”