Relicts of the 16th-century cellar by the St Mary’s church in Gdańsk

Piotr Samól, Monika Kasprzak

doi:10.5277/arc180302

Abstract

Saint Mary’s church in Gdańsk, one of the largest brick Gothic temples in the World, has got no external chapels – except the House of Councils. Its architectural form, however, is not the result of implementation of one project, but realization of a few transforming concepts. The discovery of the relicts of the 16th-century cellars, located in the corner of the transept and the northern aisle, gives an idea of the process of building the space around the temple, which was interrupted by the Reformation. The paper summarizes the architectural and archaeological researches, which have been conducted since 2016 in connection to the conservational works. Their part is also the adaptation of the former unused boiler cellar from 1929 on the multimedia room. There was the space, where one discovered the relicts of the older constructions from the end of the Middle Ages. The aim of this article is to present the results of conducted research and to discuss the historical and functional context of the found relicts of cellars.

Full article view is only available on bigger screens.

2018

3(55)

DOI: 10.5277/arc180302

Piotr Samól*, Monika Kasprzak**

Relikty piwnicy z XVI w. przy kościele Wniebowzięcia NMP w Gdańsku

Relicts of the 16

-century cellar by the St Mary’s church in Gdańsk

Wstęp

Kościół farny Głównego Miasta w Gdańsku, mimo bo-

gatej literatury przedmiotu, nie został jak dotąd w pełni

rozpoznany architektonicznie i archeologicznie. Aktu-

alnie akceptowane przez środowisko naukowe ustalenia

odnośnie do chronologii i faz jego budowy – prezento-

wane przede wszystkim w czterech pracach Elżbiety Pi-

leckiej [1]–[4] – są wynikiem dyskusji, jaka wśród gdań-

skich badaczy architektury odbyła się na przełomie lat

20. i 30. XX w. Wówczas to – w związku z planowanym

rozpoczęciem renowacji kościoła – monograę historycz-

ną kościoła opracowali Karl Gruber i Erich Keyser [5].

Inwentaryzacja architektoniczna oraz szeroka kwerenda

archiwalna spowodowały, że do dziś ich praca nie stra-

ciła wiele ze swojej wartości. Sformułowano w niej tezy

dotyczące rozwoju bryły kościoła: pierwotnego korpusu

bazyliki wznoszonego w latach 1343–ok. 1361, rozbu-

dowy halowego transeptu i prezbiterium (1379–1446),

wzniesienia wieży do obecnej wysokości (ok. 1466)

i bu dowy obecnego korpusu nawowego w formie hali

(1485–1502). Chociaż wiele uwag do zaproponowanej

przez Grubera i Keysera analizy faz powstawania świą-

tyni wniósł Otto Kloeppel [6]–[7], stawiając hipotezę

o pierwotnie bazylikowym transepcie, to nie zostały one

przyjęte przez późniejszych badaczy. Należy podkreślić,

że prace Grubera i Keysera zdeterminowały całą później-

szą dyskusję mimo braku prowadzenia na szerszą skalę

Introduction

The parish church of the Main City in Gdańsk, despite

rich source literature, has not been fully recognized ar-

chitecturally and archaeologically so far. The ndings on

the chronology and phases of its construction, which are

primarily presented in four studies by Elżbieta Pilecka

[1]–[4], are currently accepted by the scientic environ-

ment and they result from a discussion among Gdańsk

architecture researchers that took place at the turn of the

1930s. At that time – in connection with the planned start

of the church renovation – a historical monograph of the

church was developed by Karl Gruber and Erich Keyser

[5]. Architectural inventory and a wide archival query re-

sulted in the fact that their work has not lost much of its

value to this day. It included the theses concerning the ex-

tension of the church’s body, i.e. the original body of the

basilica which was erected in the years about 1343–1361,

the extension of the hall transept and presbytery (1379–

1446), the tower erection to the present height (around

1466) and the construction of the present nave body in

the form of a hall (1485–1502). Although many comments

on Gruber’s and Keyser’s analysis of the phases of the

construction of the church were made by Otto Kloeppel

[6], [7] who put forward the hypothesis of the originally

basilica type transept, however, they were not accepted by

later researchers. It should be emphasized that the studies

by Gruber and Keyser determined the entire subsequent

discussion, despite the lack of conducting in situ research

on a larger scale. Willi Drost attempted to summarize the

state of research [8]. Karl Gruber’s short description of

the renovation works which were carried out since the

end of the 1920s and interrupted by the World War II [8,

* Wydział Architektury Politechniki Gdańskiej/Faculty of Archi-

tecture, Gdańsk University of Technology.

** Archeolog, badaczka niezależna/Archaeologist, independent re

searcher.

16 Piotr Samól, Monika Kasprzak

Il. 1. Kościół mariacki z widocznym narysem piwnicy

w narożniku transeptu i północnej nawy korpusu

– fragment planu Buhsego (1866–1869) (źródło: kopia planu

w zasobie Wydziału Architektury Politechniki Gdańskiej)

Fig. 1. Saint Mary’s Church with a visible cellar outline

in the corner of the transept and the northern aisle of the body

– part of Buhse plan (1866–1869) (source: Archive of the Faculty

of Architecture, Gdańsk University of Technology)

badań in situ. Próbę podsumowania stanu badań podjął

Willi Drost [8]. Do jego opracowania dołączony był krót-

ki opis prac renowacyjnych prowadzonych od końca lat

20. XX w. i przerwanych przez II wojnę światową, au-

torstwa Karla Grubera [8, s. 66–68]. Jest to o tyle ważne,

że dotychczasowe opracowania – poza historyczną anali-

zą Keysera – zamykały się niemal wyłącznie w średnio-

wiecznym okresie dziejów kościoła, traktując rok 1518

(budowę gotyckiej plebanii przy kościele) jako swoistą

cezurę. Tymczasem w pracy Drosta wspomniano o budo-

wie kotłowni z 1929 r. w miejscu jakiejś wcześniejszej,

zapomnianej przez badaczy piwnicy. Znajdowała się ona

po stronie zewnętrznej kościoła w narożniku między tran-

septem a ścianą północną korpusu nawowego. Problem

jej budowy nie był dotychczas podejmowany w studiach

nad dziejami kościoła (il. 1).

W związku z trwającymi od 2016 r. pracami konserwa-

torskimi w kościele Wniebowzięcia NMP, obejmującymi

także adaptację dawnej kotłowni na salę multimedialną,

możliwe stało się wykonanie badań architektonicznych

i archeologicznych tych pomieszczeń i murów fundamen-

towych świątyni

Badania archeologiczne objęły całą powierzchnię po-

sadzki dawnej kotłowni. Poprzedziło je wykonanie dwóch

sondaży przy ścianie północnej nawy kościoła. Przepro-

wadzono analizę ceglanej posadzki dawnych piwnic oraz

reliktów kamiennych ław fundamentowych. Badania ar-

chitektoniczne objęły ściany obwodowe kotłowni na pla-

nie nieregularnego czworoboku oraz odsłonięte w trakcie

badań archeologicznych znajdujące się w jej obrębie frag-

menty posadzek i murów. W części wschodniej kotłowni

odkryto fragment bruku (na głębokości ok. 1,50 m n.p.m.)

Kwestia fundamentów kościoła mariackiego będzie tematem

osobnego artykułu autorów.

pp. 66–68] was attached to his study. This is important

because previous studies – apart from Keyser’s historical

analysis – covered almost exclusively the medieval period

of the church’s history, treating the year 1518 (the con-

struction of a gothic presbytery near the church) as a kind

of caesura. Meanwhile, Drost’s work mentions the con-

struction of a boiler room in 1929 in the place of a certain

earlier cellar which was forgotten by researchers. It was

situated on the outside of the church in the corner between

the transept and the northern wall of the nave body. The

problem of its construction has not yet been taken up in

the research on the history of the church.

In connection with the restoration works which have

been carried out in the Assumption of the Blessed Virgin

Mary’s Church since 2016, including also the adaptation of

the former boiler room to the multimedia room, it was pos-

sible to conduct architectural and archaeological research

of these rooms and the foundation walls of the church

Archaeological research comprised the entire surface

of the oor of the former boiler room. It was preceded by

two surveys which were carried out at the northern wall

of the church nave. An analysis of the brick oor of old

cellars as well as relics of stone foundation was made.

Architectural research covered the perimeter walls of the

boiler room on the plan of an irregular quadrangle as well

as fragments of oors and walls of the former boiler room,

which were exposed in the course of archaeological re-

search. In the eastern part of the boiler room, a fragment

of the paving was discovered (at a depth of about 1.50 m

above sea level), which probably constituted the land level

in the rst half of the 14

century. During the construc-

tion of the church, which lasted about 160 years, the level

around it was signicantly raised (by 2–2.20 m). Detailed

studies of the original level of the church foundation and

the construction of its foundations will not be completed

until the years 2018–2019 – this article shall discuss the

hitherto results and the history of transformations of the

discovered 16

century cellar.

Despite a meagre state of source literature, which so

far has not devoted much attention to possible extensions

of Saint Mary’s Church, a signicant supplement to the

knowledge about the former boiler room and its discov-

ered relics can be the following sources, not used yet in

this scope, i.e. the chronicle of Saint Mary’s Church by

Eberhard Bötticher from 1616 [9] and the archives of the

Consistory of Gdańsk regarding the works which were

carried out in the church in the 1920s and 1930s.

Results of the archaeological

and architectural research

The church’s former boiler room has a plan of an irreg-

ular quadrangle similar to a trapeze. The ceiling over it is

supported by six reinforced concrete pillars with a square

crosssection (dimensions 34 × 34 cm) which are situated

on the foundation feet with dimensions 1.80 × 1.80 m.

The issue of the foundations of Saint Mary’s Church will be the

subject of a separate article by the authors.

Relikty piwnicy przy kościele Wniebowzięcia NMP w Gdańsku/Relicts of the cellar by the St Mary’s church in Gdańsk 17

Il. 2. Plan kotłowni z 1929 r. z narysem fundamentów wcześniejszych budowli – rozwarstwienie architektoniczne (rys. P. Samól, stan z 2017)

Fig. 2. Plan of the boiler room with an outline of foundations of earlier buildings from 1929 – architectural stratigraphy

(drawing by P. Samól, condition from 2017)

Il. 3. Przekroje: podłużny i poprzeczny przez kotłownię z 1929 r. – rozwarstwienie architektoniczne (rys. P. Samól, stan z 2017)

Fig. 3. Longitudinal and transverse

crosssections through the boiler room from 1929 – architectural stratigraphy

(drawing by P. Samól, condition from 2017)

koniec XIV w.

end of the 14

century

koniec XIV w.

end of the 14

century

przełom XV–XVI w.

turn of the 16

century

przełom XV–XVI w.

turn of the 16

century

1 poł. XIX w.

half of the 19

century

1 poł. XIX w.

half of the 19

century

1485 1534–1536 1929

18 Piotr Samól, Monika Kasprzak

stanowiącego zapewne poziom terenu w 1. po łowie XIV w.

W trakcie trwającej około 160 lat budowy kościoła poziom

wokół niego znacznie podniesiono (o 2–2,20 m). Szcze-

gółowe badania pierwotnego poziomu posadowienia ko-

ścioła oraz konstrukcji fundamentów świątyni będą uzu-

pełnione dopiero w latach 2018–2019 – w prezentowanym

artykule omówione zostaną dotychczasowe wyniki oraz

historia przekształceń odkrytej piwnicy z XVI w.

Mimo mizernego stanu literatury przedmiotu, która nie

poświęcała dotychczas wiele uwagi ewentualnym dobu-

dówkom do kościoła mariackiego, istotnym uzupełnie-

niem wiedzy o dawnej kotłowni i odkrytych reliktach są

niewykorzystane dotąd w tym zakresie źródła – kronika

kościoła mariackiego Eberharda Böttichera z 1616 r. [9]

oraz archiwalia Konsystorza Gdańskiego dotyczące prac

prowadzonych w kościele w latach 20. i 30. XX w.

Wyniki badań archeologicznych

i architektonicznych

Dawna kotłownia kościoła ma plan nieregularnego

czworoboku zbliżonego do trapezu. Strop nad nią oparty

jest na sześciu słupach żelbetowych o przekroju kwadra-

towym (wymiary 34 × 34 cm) posadowionych na stopach

fundamentowych o wymiarach 1,80 × 1,80 m. Ponadto

w części wschodniej dawnej kotłowni znajdowała się

podwójna piwnica zbudowana w miejscu wcześniejszej,

prawdopodobnie czworobocznej konstrukcji gotyckiej.

W pierwszej kolejności zostaną omówione ściany kotłow-

ni, a następnie relikty tych dwóch wcześniejszych obiek-

tów, odkryte pod jej posadzką (il. 2, 3).

Ściana wschodnia dawnej kotłowni przylega bezpo-

średnio do ściany zachodniej północnego ramienia tran-

septu kościoła. W miejscu styku z murem północnym

nawy znajduje się wnęka, wewnątrz której założono

piec, a nad nią cofnięty o mniej więcej 50 cm podciąg,

który przenosi obciążenia z muru gotyckiego kościoła.

Lico gotyckiego muru fundamentowego transeptu zosta-

ło zasłonięte przez mury kotłowni. Stwierdzono, że do

gotyckiej ściany transeptu dostawiono mur wzniesiony

z cegieł o wymiarach 29,2–31,0 × 13,3–14,2 × 6,7–7,2 cm

(10 cegieł = 87/88 cm) ułożonych w przemieszanym

wątku (układ blokowy i gotycki). Mur ten został następ-

nie rozkuty w związku z budową wejścia do kotłow-

ni (z transeptu) oraz wspomnianej wnęki pod piec. Do

budowy ściany kotłowni i wnęki pod piec użyto cegieł

maszynowych z dwóch partii: pierwszej o wymiarach

24,2–24,5 × 12,0–12,1 × 6,5–6,9 cm; drugiej o wymiarach

24,8–25,1 × 11,3–12,1 × 6,5–6,9 cm. Cegły z obu partii są

ze sobą przemieszane, ułożone w jednolity wątek blo ko

wy, co świadczy o tym samym czasie ich wmurowania

(10 cegieł = 81/82,5 cm). Ścianę zewnętrzną pieca wybu-

dowano natomiast z cegieł o wymiarach 25,0–25,2 × 11,2–

11,5 × 6,1–6,5 cm (10 cegieł = 78–80 cm). Nie była ona

przewiązana ze ścianami wnęki.

W podobny sposób wykonano wnęki na piece w ścia-

nie południowej kotłowni (tj. północnej nawy). Jest ona

niejednorodna, ponieważ kamienna ściana fundamentowa

kościoła została rozkuta w celu założenia kolejnych dwóch

pieców. Jak wspomniano, sposób wykonania fundamentu

More over, in the eastern part of the former boiler room

there was a double cellar which was built in the place of

the former probably foursided Gothic structure. First, the

walls of the boiler room will be discussed and then the rel-

ics of these two previous objects which were discovered

under its oor.

The eastern wall of the former boiler room is directly

adjacent to the western wall of the northern arm of the

church transept. At the place where it meets the northern

isle wall there is a niche inside which a stove was installed

and above it there is a more or less 50 cm pillar which car-

ries the loads from the walls of the Gothic church. The face

of the Gothic foundation wall of the transept was covered

by walls of the boiler room. It was found that a brick wall

erected from bricks with dimensions of 29.2–31.0 × 13.3–

14.2 × 6.7–7.2 cm (10 bricks = 87/88 cm) and with mixed

brickwork (block and gothic) was added to the Gothic wall

of the transept. This wall was then demolished in connec-

tion with the construction of the entrance to the boiler room

(from the transept) and the abovementioned niche for the

stove. For the construction of the boiler room wall and the

niche for the stove, machine bricks from two series were

used, i.e. the rst measuring 24.2–24,5 × 12.0–12.1 × 6.5–

9.9 cm; the second, 24.8–25,1 × 11.3–12.1 × 6.5–6.9 cm.

The bricks from both series are mixed together and laid in

uniform block brickwork, which indicates the same time

of laying (10 bricks = 81/82.5 cm). The external wall of

the stove was built of bricks with dimensions of 25.0–

25.2 × 11.2–11.5 × 6.1–6.5 cm (10 bricks = 78–80 cm). It

was not crossed with the walls of the niche.

Niches for stoves in the southern wall of the boiler room

were constructed in a similar way (i.e. the northern aisle).

It is not homogeneous because the stone foundation wall

of the church was demolished in order to install two more

stoves. As it was mentioned, a method of building the wall

foundation was discovered thanks to two archaeological

surveys located in the southwestern corner of the boiler

room and near the rst niche for stoves, counting from the

west. This second location made it possible to determine

the foundation structure of the aisle northern wall of Saint

Mary’s Church. The supporting ground is the gravel layer

lying at a level of 0.10 m above sea level. On the substruc-

ture (about 90 cm high), which is made of two layers of

logs, a foundation of rough eld stones joined with dry

clay was laid (height of approx. 80 cm). There was a berm

(about 10 cm) between the substructure and the founda-

tion. It was only on this stoneandclay foundation that the

proper stone foundation wall was built (stones were laid

in the formwork, as evidenced by the preserved shuttering

boards). It was about 2.3 m high (thus up to approx. 4.00 m

above sea level) and nished with a plinth. This means that

the level of the plinth layout, which was designed at the

end of the 15

century, was about 1.2 m lower than the cur-

rent level of the ground

. This is conrmed by the results

However, Kloeppel believed that the level refers to the basilica

church dated 1343–approx. 1361. This in turn would mean that the level

of the area around the church was raised by about 2 m in the 1340s, and

then it was not changed between the mid14

and the end of the 15

century. This issue requires further research.

Relikty piwnicy przy kościele Wniebowzięcia NMP w Gdańsku/Relicts of the cellar by the St Mary’s church in Gdańsk 19

ściany poznano dzięki dwóm sondażom archeologicznym

zlokalizowanym w narożniku południowozachodnim ko-

tłowni i przy pierwszej wnęce na piece, licząc od zachodu.

Ta druga lokalizacja pozwoliła ustalić konstrukcję fun-

damentu muru północnego nawy kościoła mariackiego.

Gruntem nośnym są pokłady żwirów leżące na poziomie

0,10 m n.p.m. Na podwalinie (wysokości ok. 90 cm) wy-

konanej z dwóch warstw bali położono ławę z nieobrobio-

nych kamieni polnych łączonych na sucho gliną (wyso-

kości ok. 80 cm). Między nią a podwaliną znajdowała się

odsadzka (ok. 10 cm). Dopiero na tej kamiennoglinianej

ławie wymurowano właściwy kamienny mur fundamen-

towy (kamienie układano w szalunku, o czym świadczą

zachowane deski szalunkowe). Miał on wysokość około

2,3 m (a więc do ok. 4,00 m n.p.m.) i zakończony został

cokołem. Oznacza to, że projektowany w końcu XV w. po-

ziom założenia cokołu znajdował się około 1,2 m niżej niż

obecny poziom gruntu

. Potwierdza to wyniki badań Kloe

ppela z 1935 r. [6]. W zaprawie wapiennej między kamie-

niami znajdują się ułomki cegieł – niektóre z nich pozwa-

lają określić ich wysokość: 7,0, 7,2 i 7,8 cm, co świadczy

o wtórnym wykorzystaniu średniowiecznego materiału

Ścianę północną i zachodnią kotłowni wzniesiono jako

jedno przedsięwzięcie budowlane. Dostawiono je (od we-

wnątrz) do reliktów starszych ścian, wychodzących nie-

znacznie poza obrys rzutu obecnej kotłowni i zapewne

potem rozebranych.

Posadzka kotłowni była wylewką cementową o grubo-

ści od 4 do około 8 cm. Pod nią znajdowała się najmłodsza

posadzka obu piwnic istniejących przed budową kotłow-

ni. Została ona wykonana z żółtawej cegły o wymiarach

24,0–25,3 × 11,6–12,2 × 6,0–6,5 cm (10 cegieł = 78 cm).

Posadzka została ułożona na wozówkach (na zaprawie

glinianej) ze spadkiem w kierunku dwóch studni czerpa-

nych służących do zbierania wody sezonowo zalewającej

piwnicę. Posadzka w pomieszczeniu zachodnim zalegała

na poziomie 2,15–2,22 m n.p.m., a posadzka w pomiesz-

czeniu wschodnim na wysokości 1,85–2,2 m n.p.m. Na

obecnym etapie badań nie można jednoznacznie stwier-

dzić, czy różnice w wysokości zalegania obu posadzek

były pierwotne, czy też nastąpiło zapadnięcie się jej w po-

mieszczeniu wschodnim (il. 4).

W części centralnej i wschodniej kotłowni znajdu-

ją się dwie kamienne ławy fundamentowe orientowane

Z tym że Kloeppel uważał, iż poziom dotyczy kościoła bazy li

kowego datowanego na lata 1343–ok. 1361. To z kolei oznaczałoby, że

poziom terenu wokół kościoła podwyższono o jakieś 2 m w latach 40.

XIV w., a potem nie uległ on zmianie między połową XIV a końcem

XV w. Kwestia ta wymaga dalszych badań.

Cegły, których ułomki znaleziono w zaprawie wiążącej kamienie

fundamentów z 1485 r. [5, s. 49], odpowiadają wysokością tym, z któ 

rych wymurowano koronę muru północnego ramienia transeptu i prez-

biterium. Niepublikowane dotąd rozwarstwienia tej części kościoła,

wy konane z rusztowań w lecie 2017 r. przez Aleksandra Piwka i Piotra

Samóla, wskazują, że już w połowie XV w. niektóre partie cegieł do star

czanych na budowę fary Głównego Miasta miały zaledwie 7–8 cm. To

właśnie ściana zachodnia wspomnianego ramienia transeptu została

częściowo rozebrana w celu przewiązania z murem poszerzonego kor-

pusu nawowego z 1485 r. Gruz z rozbiórki prawdopodobnie częściowo

wykorzystano do budowy nowej części świątyni, co tłumaczy fakt zna

lezienia ułomków w zaprawie.

of Kloeppel’s research from 1935 [6]. In the lime mortar

among stones there are fragments of bricks – some of them

allow us to specify their height, i.e. 7.0, 7.2 and 7.8 cm,

which proves a secondary use of the medieval material

The northern and western walls of the boiler room were

erected as one construction work. They were added (from

the inside) to the relics of older walls, going slightly be-

yond the outline of the current boiler room and probably

later disassembled.

The boiler room oor was made of cement screed which

was 4 to about 8 cm thick. Below there was the young-

est oor of both cellars, which existed before the con 

struction of the boiler room. It was made of yellowish

brick with dimensions 24.0–25.3 × 11.6–12.2 × 6.0–6.5 cm

(10 bricks = 78 cm). The oor was laid out on side faces

of bricks (on clay mortar) with a slope towards two wells

used to collect water which seasonally ooded the cellar.

The oor in the western room was laid at a level of 2.15–

2.22 m above sea level, whereas the oor in the eastern

room was laid at a height of 1.85–2.2 m above sea level.

At the current stage of research it is not possible to state

clearly whether the differences in heights of both oors

Bricks, whose fragments were found in the mortar bonding

foundation stones from 1485 [5, p. 49], correspond to the height of those

which were used to build the crown of the northern wall of the transept

arm as well as the presbytery. The so far unpublished delamination of

this part of the church, which was made from the scaffolding in the

summer of 2017 by Aleksander Piwek and Piotr Samól, indicate that as

early as in the mid15

century, some series of bricks delivered for the

construction of the Main City’s parish church were only 7–8 cm long. It

was the western wall of the abovementioned transept arm that was

partially disassembled in order to be connected with the wall of the

widened nave body from 1485. The debris from the demolition was

probably partly used to build a new part of the church, which explains

the fact that brick fragments were found in the mortar.

Il. 4. Ortofotografia reliktów ceglanej posadzki i ław fundamentowych

odkrytych pod kotłownią z 1929 r.

(oprac. P. Muntkowski, stan z 2017)

Fig. 4. Orthophotography of brick floor relics

and foundations discovered under the boiler room in 1929

(drawing by P. Muntkowski, condition from 2017)

20 Piotr Samól, Monika Kasprzak

w kierunku północ–południe. Nie były one przewiązane

z od słoniętymi partiami ściany północnej korpusu nawo-

wego, natomiast – jak wspomniano – z ławami tymi moż-

na wiązać ceglane opłaszczowanie ściany zachodniej tran

septu. Górny poziom kamiennych ław fundamentowych

zanotowano na poziomie 1,85–2,14 m n.p.m. W trakcie ba-

dań nie osiągnięto posadowienia fundamentu, jednak usta-

lono, że założono go, likwidując wcześniejsze konstrukcje

ceglane. Zachowały się dwa relikty tej konstrukcji – mur

(grubości ok. 45 cm, czyli 1,5 cegły) w części wschodniej

(z zachowanym stopniem!) został wzniesiony z cegieł o wy-

miarach 29,5–30,0 × 14,1–14,5 × 7,0 cm (3 cegły = 26,5 cm)

ułożonych na zaprawie wapiennej w wątku gotyckim.

Drugi z murów (położony na zachód od pierwszego w od-

ległości ok. 4 m) grubości około 60 cm (2 cegły) zbudo-

wano z cegieł o wymiarach 29,5–30,5 × 14,0

–14,5 cm

Ułożone one zostały na zaprawie wapiennej w wątku blo

kowym. Różnica w szerokości muru i głębokości jego po-

sadowienia wskazuje, że mogły one pochodzić z dwóch

różnych, chociaż czasowo nieodległych faz bu

dowlanych.

Do opisanego muru dostawiono od wschodu (opłaszczo-

wano) także mur z cegieł o wymiarach 27,0–28,8

13,2–

13,8 × 5,5–6,8 cm ułożonych w wątku nowożytnym.

Ponadto przebadano mury kanału dymowego znajdu-

jącego się w sąsiedztwie sondażu (w narożniku południo-

wowschodnim) oraz uskoku posadzek kotłowni. Wznie-

siono je z cegieł maszynowych o wymiarach 25,0–25,5 ×

12,2 × 6,0–6,8 cm, a zatem podobnych do tych, z których

zbudowano ściany obwodowe kotłowni. Wykonanie tego

kanału w przegłębieniu przy ścianie północnej korpusu

nawowego spowodowało zniszczenie w tym rejonie ka-

miennych fundamentów wcześniejszej piwnicy.

W trakcie badań archeologicznych w posadzce pomiesz-

czenia zachodniego otworzono dwa sondaże. W obu około

0,25 m poniżej stropu ceglanych posadzek odsłonięto bruk

ceglany, będący zapewne starszym poziomem użytkowym

pomieszczenia. Ograniczony zasięg odkrywek nie pozwolił

jednoznacznie stwierdzić, czy bruk był związany z podwój-

ną piwnicą, czy też ze starszą konstrukcją (np. brukiem

placu przykościelnego z połowy XIV w.). Z powodu złego

stanu zachowania częściowo rozebranej konstrukcji po-

przedzającej podwójną piwnicę nie ustalono przeznaczenia

tej konstrukcji ani jej pierwotnego poziomu użytkowego.

Interpretacja

Etap 1 – najstarsza konstrukcja

Czas powstania dwóch ścian wzniesionych z cegieł

o wymiarach 29,5–30,5 × 14,0–14,5 × 6,8–7,2 cm ułożo-

nych w wątku gotyckim, których korona została odsło-

nięta pod posadzką kotłowni, pozostaje niepewny. Biorąc

pod uwagę ich rozmiar (stosunkowo niewielką wysokość

niewystępującą w przypadku cegieł użytych do budo-

wy kościoła mariackiego), należy uznać, że konstrukcja

Nie ustalono wysokości cegieł, jednak wymiary wskazują na po 

do bieństwo do tych odkrytych w sąsiednim relikcie muru oraz tych

wy stępujących w ścianie wschodniej kotłowni.

were original or whether the oor collapsed in the eastern

room.

In the central and eastern part of the boiler room there

are two northsouth oriented stone foundations. They

were not crossed with the uncovered parts of the north-

ern wall of the nave body, whereas – as mentioned above

– these foundations may be connected with the brick

covering of the transept western wall. The upper level

of stone foundations was reported at 1.85–2.14 m above

sea level. During the research, the foundation setting was

not found, however, it was determined to have been built

by eliminating earlier brick structures. Two relics of this

structure survived – the wall (about 45 cm thick, i.e. 1.5

brick) in the eastern part (with a preserved step!) was

built of bricks with dimensions of 29.5–30.0 × 14.1–14.5

× 7.0 cm (3 bricks = 26.5 cm) laid on lime mortar in gothic

brickwork. The other wall (situated to the west of the rst

one at a distance of about 4 m) and about 60 cm thick

(2 bricks) was constructed of bricks with dimensions of

29.5–30.5 cm × 14.0–14.5 cm

. They were laid on the lime

mortar in block brickwork. The difference in the wall width

and the depth of its foundation indicates that they could have

come from two different, although close in time, construc-

tion phases. To the above described wall another brick wall

was also added from the east (coated) with dimensions 27.0–

28.8 × 13.2–13.8 × 5.5–6.8 cm laid in modern brickwork.

Moreover, the walls of a smoke channel which was situ-

ated in the vicinity of the survey (in the southeastern corner)

were researched as well as the walls of the oor slope of the

boiler room. They were erected from machine bricks with di-

mensions 25.0–25.5 × 12.2 × 6.0–6.8 cm and therefore simi-

lar to those from which the perimeter walls of the boiler room

were built. The construction of this channel in a recess near

the northern wall of the nave body resulted in the destruc-

tion of stone foundations of the former cellar in this area.

During the archaeological research, two surveys were

opened in the oor of the western room. In both of them,

about 0.25 m below the ceiling of brick oors, brick pav-

ing was revealed, probably being the older usable level of

the room. A limited range of the excavations did not make

it possible to claim unambiguously whether the paving

was connected to a double cellar or to an older structure

(e.g. to the paving of the church square from the mid14

century). Due to the poor condition of preservation of the

partially disassembled structure preceding the double cel-

lar, neither the purpose of this structure nor its original

utility level were specied.

Interpretation

Stage 1 – the oldest construction

The time of constructing two brick walls with dimensions

of 29.5–30.5 × 14.0–14.5 × 6.8–7.2 cm, which were laid in

gothic brickwork and the crown of which was revealed under

The height of bricks was not specified, however, the dimensions

indicate a similarity to those found in the neighbouring relic of the wall

and those existing in the eastern wall of the boiler room.

Relikty piwnicy przy kościele Wniebowzięcia NMP w Gdańsku/Relicts of the cellar by the St Mary’s church in Gdańsk 21

powstała u schyłku średniowiecza (koniec XV–1. poło wa

XVI w.), być może równolegle z nawą północną. Z pew 

noś cią konstrukcja została zbudowana w obrębie ota cza 

jącego kościół cmentarza [10, s. 59–61, 86–89], a od sło

nię te relikty nie były powiązane z sąsiadującym kościołem.

Fragmentaryczne zachowanie tych murów powoduje,

że nie można ustalić funkcji zniszczonego obiektu. Może

to być zarówno pozostałość jakiejś niewielkiej piwnicy,

jak i fundament niewielkiego wolnostojącego niskiego bu-

dynku. Żaden z takich obiektów nie jest jednak wzmian 

kowany w znanych źródłach pisanych.

Etap 2 – piwnice na piwo (1524/1534–1536)

Podstawą do precyzyjnego określenia czasu budowy

reliktów odnalezionych pod kotłownią są źródła pisane.

Prawdopodobnie niedługo po zakończeniu wznoszenia

kościoła (1502) zdecydowano się na zbudowanie dwóch

piwnic na piwo zlokalizowanych na terenie należącym do

parai (na cmentarzu naprzeciwko szkoły). Jedna była

przeznaczona pod piwo dla dzwonników (Glockner), dru-

ga pod wynajem [9, s. 401]. Ponieważ Bötticher odnosi

tę samą informację do 1524 i 1534 r., należy przyjąć, że

któraś z tych dat została przez niego omyłkowo odczytana

ze źródła, z którego korzystał [9, s. 401, 410]. Oba po 

mieszczenia (użytkowane już tylko przez dzwonników)

wybrukowano w 1536 r. [9, s. 412]. Informacja ta koreluje

z wynikami dwóch sondaży archeologicznych, o których

wspominano w opisie badań (il. 5).

Piwnice, według Böttichera, położone były naprzeciw

ko szkoły paraalnej, co nastręcza pewnych kłopotów in

terpretacyjnych – szkoła ta bowiem do lat 80. XVI w. znaj-

dowała się zapewne w obrębie plebanii i dopiero później

została przeniesiona na parcelę przy ul. Chlebnic kiej. Nie

można być zatem pewnym, czy Bötticher, pisząc w 1616 r.

the boiler room oor, remains uncertain. Considering their

size (a relatively small height which was not found in the case

of bricks used for the construction of Saint Mary’s Church),

it can be assumed that the structure was built in late medi-

eval times (the end of the 15

century – 1

half of the 16

century), possibly parallel to the northern aisle. Certainly the

structure was erected within the area of the graveyard sur-

rounding the church [10, pp. 59–61, 86–89] and the exposed

relics were not connected with the neighbouring church.

Fragmentary preservation of these walls results in the

fact that it is impossible to determine the function of the

destroyed object. It can be either a remnant of a small cellar

or the foundation of a small detached low building. None

of these objects is mentioned in known written sources.

Stage 2 – beer cellars (1524/1534–1536)

The basis for precise determination of the time of build-

ing relics found under the boiler room are written sources.

Probably not long after completing the church construc-

tion (1502), two beer cellars situated on the premises be-

longing to the parish were built (in the cemetery opposite

the school). One was intended for beer for bellringers

Il. 5. Plan i przekrój przez piwnice na piwo z 1534–1536

– rekonstrukcja (rys. P. Samól)

Fig. 5. Plan and crosssection through beer cellars from 1534–1536

– reconstruction (drawing by P. Samól)

Il. 6. Narożnik kościoła mariackiego i posadzki nad piwnicami

z widocznymi dwoma wejściami – ok. 1928 r. [5, fot. 7a]

Fig. 6. View of the corner of Saint Mary’s Church and the floors above

cellars with visible two entrances – in around 1928 [5, photo no. 7a]

22 Piotr Samól, Monika Kasprzak

kronikę kościoła, podał informację odnoszącą się do to

po grai aktualnej dla niego (tj. z początku XVII w.), czy

też dla źródła z lat 30. XVI w., z którego korzystał [11,

s. 288, 289]. Biorąc pod uwagę, że autor kroniki nie za-

uważył dwukrotnej kompilacji tej samej informacji o bu-

dowie piwnic w 1524 i 1534 r., należy uznać za bardziej

prawdo

podobne to drugie rozwiązanie. Bötticher, opisu-

jąc położenie piwnic, prawdopodobnie in extenso prze-

niósł in formację o ich położeniu – jego przekaz można

zatem od nieść do znalezionych pod posadzką reliktów

ceglanych ścian piwnic

Wraz z dwoma pomieszczeniami piwnic wymurowa-

no także schody zapewniające do nich dostęp. Szerokość

klap przykrywających wejście wynosiła około 1,40 m [5,

s. 61], [12, s. 351], [13, s. 151, 153] – schody musiały być

odpowiednio węższe. Pod schodami do wschodniej piw-

nicy znajdowało się prawdopodobnie niewielkie pomiesz-

czenie użytkowe. Poza cegłami nowożytnymi do budowy

nowych pomieszczeń użyto także cegieł pozyskanych

z rozebranych wcześniejszych obiektów.

Z zestawienia kosztów prac rozbiórkowych prowadzo-

nych pod kierownictwem Grubera w 1929 r. wiadomo, że

usunięto wówczas: 16 m

rozebranego starego sklepienia

z „pierwszej” piwnicy i 24 m

z „drugiej” piwnicy, 15 m

murowanych schodów, 1,8 m

rozebranego sklepienia nad

zejściem do piwnicy, 11,5 m

rozebranych murowanych

pach sklepiennych, 14 m

bloków kamiennych spod scho-

dów, 121,5 m

wypełnienia ponad sklepieniami, 31,3 m

kamieni polnych użytych do budowy piwnic oraz 268 m

ziemi i 2 płyty grobowe [14, s. 388]. Ponadto przy wyko-

nywaniu pieców, komina oraz przewodów powietrznych

i dymowych konieczne było rozebranie frag mentu po-

sadzki w kościele, a także likwidacja krypt i murowanych

Przedstawioną argumentację wzmacnia fakt, że na zachowanej

mapie kwater grobowych kościoła mariackiego z mniej więcej 1730 r.

piwnic nie ma, co oznacza, że nie pełniły wówczas funkcji funeralnej.

(Glockner), whereas the other one was for renting [9,

p. 401]. Since Bötticher refers the same information to the

years 1524 and 1534, it should be assumed that one of

these dates was mistakenly read by him from the source

he used [9, pp. 401, 410]. Both rooms (used only by bell

ringers) were paved in 1536 [9, p. 412]. This information

correlates with the results of two archaeological surveys,

which were mentioned in the research description.

According to Bötticher, the cellars were situated op-

posite the parish school, which causes some interpretation

problems because that school until the 1580s was prob-

ably located within the parsonage and only later it was

moved to the plot of land in Chlebnicka Street. Thus, we

cannot be certain whether Bötticher, writing the chronicle

of the church in 1616, gave the information referring to

his contemporary topography (i.e. from the beginning of

the 17

century), or to a source he used dating back to the

1530s [11, pp. 288, 289]. Taking into account the fact that

the chronicle’s writer did not notice a double compilation

of the same information about the construction of cellars in

1524 and 1534, the second solution should be considered

more likely. Bötticher, describing the location of the cel-

lars, probably in extenso moved the information about their

location – his account can therefore be referred to the relics

of cellar brick walls which were found under the oor

Along with two cellar rooms, also stairs were built in

order to provide access to them. The width of the aps cov-

ering the entrance was about 1.40 m [5, p. 61], [12, p. 351],

[13, pp. 151, 153] – the stairs had to be correspondingly

narrower. Under the stairs leading to the eastern cellar

there was probably a small utility room. Apart from mod-

ern bricks, the bricks obtained from earlier demolished

objects were also used to build new rooms.

From the list of costs of demolition works which were

conducted under the supervision of Gruber in 1929, it is

clear that the following items were removed then: 16 m

of the dissembled old vault from the “rst” cellar and

24 m

from the “second” cellar, 15 m

of stone stairs,

1.8 m

of the dissembled vault above the entrance to the

cellar, 11.5 m

of dissembled brick vaulted arches, 14 m

of stone blocks from under the stairs, 121.5 m

of ll-

ing above vaults, 31.3 m

of eld stones used for build-

ing cellars and 268 m

of earth and two grave plates [14,

p. 388]. Moreover, when making stoves, a chimney and

air and smoke conduits, it was necessary to disassembly

a fragment of the oor in the church as well as to perform

the liquidation of crypts and masonry single graves, to re-

move sand (with gravel) and to demolish the church walls

(and to remove eld stones and debris). It is possible to

attempt a similar reconstruction of the building that was

then pulled down because as a result of the works car-

ried out in 1929, the cellar oors were partly preserved, so

we have the numerical data and photographs (Fig. 6). The

area of the excavation outside the church outline was ap-

proximately 173 m

. The area of cellar “1” is about 34 m

The presented argument is further supported by the fact that on

the preserved map of the burial quarters of Saint Mary’s Church from

around 1730 there are no cellars, which means that they did not perform

funeral functions at that time.

Il. 7. Rozbiórka piwnic z XVI w. w celu budowy kotłowni w 1929 r.

Na ścianie nawy północnej widoczny zarys skutych koleb piwnicy

(z zasobu Archiwum Państwowego w Gdańsku, [15])

Fig. 7. Demolition of cellars in the 16

century in order to build

a boiler room in 1929. On the wall of the northern aisle,

there is a visible outline of the cellar’s dissembled barrels

(Archiwum Państwowe w Gdańsku, [15])

Relikty piwnicy przy kościele Wniebowzięcia NMP w Gdańsku/Relicts of the cellar by the St Mary’s church in Gdańsk 23

pojedynczych grobów, usunięcie piasku (ze żwirem),

rozkucie ścian kościoła (i wywiezienie kamie ni polnych

oraz gruzu). Ponieważ w wyniku prowadzonych w 1929 r.

prac częściowo zachowano posadzki piwnic, dysponuje-

my danymi liczbowymi i zdjęciami (il. 6) – możliwa jest

próba przybliżonej rekonstrukcji zlikwidowanej wówczas

budowli. Pole wykopu poza ob rysem kościoła wynosiło

około 173 m

. Powierzchnia piwnicy „1” to około 34 m

a piwnicy „2” – 51 m

(proporcje 2:3 potwierdza kosz-

torys Grubera). Klatka scho dowa zawierająca w sobie

elementy wcześniejszej po jedynczej piwnicy z początku

XVI w. zajmowała około 17 m

rzutu. Uwzględniając po 

ziomy rzut ścian, można stwierdzić, że powierzchnia piw

nic liczona po obrysie wynosiła około 118 m

. Obie piwni-

ce przykryte były kolebkami

, przy czym wysokość ścian

musiała się różnić, ponieważ rozpiętość kolebek w obu

pomieszczeniach była różna – 4 m we wschodnim i 5 m

w zachodnim (il. 7).

Poza kamiennymi ławami fundamentowymi reszta

konstrukcji została wzniesiona z cegieł. Ponieważ kolebki

w najwyższym punkcie znajdowały się mniej więcej w po-

łowie wysokości wapiennego cokołu (z 1485), a musiały

być jeszcze przysypane gruzem i ziemią, wykonano nad

nimi (być może dopiero na początku XIX w.) posadzkę

wyniesioną poza poziom wybrukowanego placu dawnego

cmentarza. Jednocześnie wyniesienie terenu (widoczne na

tzw. planie Buhsego z 1866–1869) nie odpowiadało od

strony zachodniej rzeczywistemu zarysowi piwnic. Wyni-

kało to z uformowania rynsztoku prowadzonego poza ob-

rysem fundamentów, tak aby zminimalizować możliwość

ich zalewania przez wody opadowe.

Etap 3 – przekształcenia piwnicy

od XVII do 1. połowy XIX w.

Do etapu 3 należy zaliczyć przekształcenia w obrębie

piwnic z XVI w., które jednak nie wpłynęły na zmianę

ich przestrzeni. Prawdopodobnie w XVII w. dokonano

pew nych napraw w stree wejść. Zapewne w 2. lub 3.

de ka dzie XIX w. – w związku z wprowadzonym przez

Na poleona i utrzymanym przez władze pruskie zakazem

grze bania zmarłych w obrębie fortykacji miejskich –

przekształcono nowożytne piwnice w jakieś inne po-

mieszczenia magazynowe (?). Zrealizowano wówczas

nową ceglaną posadzkę skonstruowaną z cegieł podob-

nych do tych użytych podczas odbudowy części obiektów

na Wyspie Spichrzów po pożarze w 1813 r. Zniszczenie

piwnic w 1929 r. uniemożliwia stwierdzenie, w jakim

okresie położono płyty nad sklepieniem piwnic, widoczne

na zdjęciach z lat 20. XX w.

Etap 4 – budowa systemu ogrzewania

(kotłowni i magazynu na węgiel) w 1929 r.

Już przed I wojną światową podjęto próby założenia

sy stemu ogrzewania. Prace w tym kierunku prowadzono

w latach 1912–1914. Nadzorował je konserwator prowincji

Jej zarys zachował się na ścianie północnej korpusu nawowe go [15].

and cellar “2” – 51 m

(the ratio 2:3 conrms the cost by

Gruber). The staircase, which contained elements of the

previous single cellar from the beginning of the 16

cen-

tury, occupied about 17 m

of the projection. Taking into

account the horizontal projection of walls, the area of cel-

lars calculated on the outline was approximately 118 m

Both cellars were covered with barrel vaults

, however,

the height of walls had to be different because the barrel

vaults’ spread in both rooms was different – 4 m in the

eastern and 5 m in the western one (Fig. 7).

Apart from the stone foundations, the rest of the struc-

ture was constructed of bricks. Since the barrels at the

highest point were located about in the middle of the

height of the lime plinth (from 1485), and still had to be

covered with debris and soil, (perhaps only at the begin-

ning of the 19

century) a oor which was built above

the level of the paved square of the former cemetery was

made above them. At the same time, the elevation of the

area (visible on the socalled Buhse plan from 1866–1869)

did not correspond to the actual outline of the cellars from

the west side. This resulted from the formation of a gutter

which ran outside the outline of the foundations so as to

minimize the possibility of ooding them by rainwater.

Stage 3 – transformations of the cellar

from the 17

century to the 1

half of the 19

century

Stage 3 includes transformations within cellars from

the 16

century, which, however, did not change their

space. Probably in the 17

century, some repairs were

made in the zone of entrances. It is possible that in the

or 3

decades of the 19

century – due to the ban on

burying the dead within the city fortications, which was

introduced by Napoleon and maintained by the Prussian

authorities – the modern cellars were transformed into

some other storage rooms (?). At that time a new oor

was constructed of bricks similar to those used during the

reconstruction of parts of objects on Spichrzów Island af-

ter a re in 1813. Destruction of cellars in 1929 makes

it impossible to determine the period in which the slabs

were laid over the cellar vaults, which is presented in the

pictures from the 1920s.

Stage 4 – construction of the heating system

(boiler room and coal storage) in 1929.

Already before the World War I, some attempts at in-

stalling the heating system were made. The works con-

nected with this installation were carried out in the years

1912–1914. They were supervised by conservatorrestorer

of the West Prussian province, Bernard Schmidt [5, p. 69].

The use of electric heating was considered at that time

[16, p. 186]. However, this system had nothing to do with

the later construction of the boiler room. From the pre-

served restoration documentation of Saint Mary’s Church

from the years 1928–1935 (1941), it appears that at the

Its outline has been preserved on the northern wall of the nave

body [15].

24 Piotr Samól, Monika Kasprzak

Prusy Zachodnie Bernard Schmidt [5, s. 69]. Rozważano

wówczas zastosowanie ogrzewania elektrycznego [16,

s. 186]. System ten nie miał jednak nic wspólnego z póź-

niejszą budową kotłowni. Z zachowanej dokumentacji

konserwatorskiej kościoła mariackiego z lat 1928–1935

(1941) wynika bowiem, że w końcu lat 20. XX w. w związ-

ku ze złym stanem technicznym kościoła podjęto wiele

prac remontowych. Jedną z pierwszych było wykonanie

w miejscu istniejących dwóch piwnic (patrz: etap 2 i 3)

po mieszczenia na kotłownię i skład węgla. Koszt prac

wyniósł 145 000 guldenów [14, s. 388–395]. Inwesty-

cję zrealizowano w całości w 1929 r., a rozruch kotłowni

miał nastąpić rok później

. Należy przy tym zauważyć, że

omawiana budowa kotłowni doprowadziła do zniszczenia

funkcjonującego na zachód i północ od niej cmentarza.

Badania archeologiczne potwierdziły, że podobna sytu-

acja miała miejsce w trakcie budowy dwóch piwnic na

piwo w XVI w.

W miejscu piwnic z XVI w. założono większe po-

mieszczenie na planie trapezu. Przekuto także mury

fundamentowe kościoła, tak by pod nawą boczną i pod

transeptem wykonać trzy komory pieców. Aby ochronić

przed zniszczeniem maksymalnie dużo pozostałości zli-

kwidowanych piwnic, zdecydowano się założyć posadzkę

na dwóch poziomach – wyższy (2,23 m n.p.m.) powyżej

posadzki ceglanej

, niższy (1,88 m n.p.m.) przy ścianie

północnej kościoła wyznaczała korona glinianokamien-

nej części ławy fundamentowej. Poza obrysem fundamen-

tów zlokalizowano zbiorczy kanał dymowy doprowadzo-

ny do komina.

Mur obwodowy kotłowni u podstawy liczył 38 cm gru-

bości (1,5 cegły), natomiast od wysokości około 1,5 m

zaledwie 25 cm (1 cegła). Całe pomieszczenie przykryto

stropem żelbetowym opartym na sześciu kwadratowych

larach o boku 38 cm [13, s. 389]. Przy obecnym stanie

badań nie udało się jednoznacznie ustalić, czy zachowana

konstrukcja słupów i stropu (powielająca układ pierwot-

nej) powstała w 1929 r., czy też została odtworzona bez-

pośrednio po wojnie (ok. 1950). To drugie rozwiązanie jest

dość mało prawdopodobne, ponieważ nie jest znana żadna

dokumentacja tych domniemanych prac, natomiast słupy

i strop w 1929 r. wykonano od razu w technologii żelbetu.

Podsumowanie

Prace budowlane związane z instalacją ogrzewania

i wzniesieniem kotłowni w 1929 r. doprowadziły do znisz 

czenia większości struktury wcześniejszych piwnic. Pierw-

sze założenie powstało jeszcze na przełomie XV i XVI w.,

ale jego forma poza reliktami dwóch równoległych do

Użytkowanie kotłowni w okresie międzywojennym sprawiało

problem z powodu kosztów ogrzewania szacowanych na mniej więcej

10 000 guldenów rocznie, co stanowiło istotny wydatek w porównaniu

z kosztem obsługi kredytu, z którego sfinansowano prace budowlane,

konserwatorskie i renowacyjne kościoła.

Chociaż w najwyższym punkcie (narożnik północnowschodni

kotłowni) posadzka znajduje się na rzędnej około 2,15 m n.p.m., co oz 

naczało, że wylewka betonowa w tym rejonie miała zaledwie 4 cm grubości.

W pozostałych partiach wylewka była niezbrojoną płytą o grubości 8 cm.

end of the 1920s, due to the poor technical condition of

the church, many renovation works were undertaken. One

of the rst was the construction of a room for the boiler

room and a storage for coal in the place of the already ex-

isting two cellars (see stages 2 and 3) for boiler room and

coal storage. The cost of works was 145,000 guldens [14,

pp. 388–395]. The investment was totally completed in

1929 and the startup of the boiler room was to take place

a year later

. It should be also noticed that the discussed

construction of the boiler room led to the destruction of

the cemetery which functioned to the west and north of

it. The archaeological research conrmed that a similar

situation took place during the construction of two beer

cellars in the 16

century.

In the place of the 16

century cellars, a larger room

was built on a trapeze plan. The foundation walls of the

church were also disassembled, so that three chambers for

stoves could be built under the aisle and under the tran-

sept. In order to protect a maximum of remains of liq-

uidated cellars from the destruction, the oor was laid

on two levels – a higher (2.23 m above sea level) above

the brick oor

, whereas a lower level (1.88 m above sea

level) at the northern wall of the church was crowned by

a claystone part of the foundation. Outside the outline of

the foundations, a collective smoke channel leading to the

chimney was found.

The perimeter wall of the boiler room at the base was

38 cm thick (1.5 bricks), whereas from the height of about

1.5 m, it was only 25 cm (1 brick). The whole room was

covered with a reinforced concrete ceiling supported by

six square pillars with a side of 38 cm [13, p. 389]. With

the current state of research, it was not possible to deter-

mine unequivocally whether the preserved structure of

columns and ceiling (repeating the original layout) was

built in 1929 or was reconstructed immediately after the

war (in around 1950). The latter solution is quite unlike-

ly because no documentation of these alleged works is

known, whereas the pillars and ceiling were made in the

reinforced concrete technology already in 1929.

Summary

The construction works, which were connected with

the installation of heating and construction of the boiler

room in 1929, led to the destruction of the majority of

the structure of the previous cellars. The rst layout was

built at the turn of the 16

century, but its form, apart from

the relics of two parallel brick walls, is not known.

In the

years 1534–1536, two rooms, which were covered

with bar-

rels and paved, were constructed. It is possible to specify

The use of the boiler rooms in the interwar period resulted in

problems due to heating costs estimated at circa 10,000 guldens per year,

which constituted a considerable expense when compared to the cost of

the loan which financed the construction, conservation and renovation

works of the church.

Although at the highest point (northeastern corner of the boiler

room), the floor is on the ordinate of about 2.15 m above sea level,

which meant that the concrete in this area was only 4 cm thick, in other

parts, the concrete was a nonreinforced slab whose thickness was 8 cm.

Relikty piwnicy przy kościele Wniebowzięcia NMP w Gdańsku/Relicts of the cellar by the St Mary’s church in Gdańsk 25

their shape and functional arrangement on the basis of

archaeological and architectural research and the analy-

sis of preserved sources. The width of the stone founda-

tions (1.2 m) of these cellars may indicate that a certain

room was planned to be built above them (a chapel?).

At the current state of research, however, we must rule

out the implementation of this possibility. In the 17

and

centuries, small transformations were made in the

area of entrance to them and at the beginning of the 19

century, a new oor was made in the cellars described

above, which was probably connected with a change in

their function. In the light of the research, it is not known

when exactly the fragment of the church square above the

cellars was paved with stone slabs (olandas?). It can be

assumed that this took place in the 17

and 18

centuries.

The history of transformations of cellars by Saint Ma

ry’s Church makes it possible to see the problem of the

identi cation of the company constructing the parish

church in the Main City. The process of constructing the

church took – as it is generally agreed – 159 years, how-

ever, the construction of vaults by Heinrich Hetzl (1502),

which is regarded as the end of the construction works, did

not mean the completion of the development of the church

plot of land. In the next years, among other things, a new

parsonage was constructed (completed in around 1518) [17,

p. 373]. A real change in the nature of the investments car-

ried out was brought by the Reformation. It seems that the

construction of two beer cellars in the years 1534–1536 can

be connected with the pressure from the Lutherans

who

forced the Catholic Church to seek new sources of income.

Translated by

Bogusław Setkowicz

In fact, after the first manifestations from 1525, the Catholics’

power over the parish church was restored, however the incomes sy ste

ma tically decreased. Sławomir Kościelak discussed widely the problem of

obtaining money and the situation of Catholics in Gdańsk [18].

siebie ceglanych murów nie jest znana. W latach 1534–

1536 zbudowano dwa pomieszczenia kryte kolebami

i wyłożone brukiem. Ich kształt i układ funkcjonalny jest

możliwy do określenia na podstawie badań archeologicz-

nych, architektonicznych i analizy zachowanych źródeł.

Szerokość kamiennych ław (1,2 m) tych piwnic może

świadczyć, że planowano założenie nad nimi pomiesz-

czenia (kaplicy?). Przy obecnym stanie badań należy jed-

nak wykluczyć, by ta możliwość została zrealizowana.

W XVII i XVIII w. dokonano niewielkich przekształceń

w rejonie wejścia do nich, a na początku XIX w. w opi-

sanych piwnicach wykonano nową posadzkę, co wiązało

się zapewne ze zmianą ich funkcji. W świetle badań nie

wiadomo, kiedy dokładnie fragment placu kościelnego

nad piwnicami wyłożono płytami kamiennymi (olanda-

mi?). Można podejrzewać, że miało to miejsce właśnie

w XVII–XVIII w.

Historia przekształceń piwnic przy kościele mariackim

pozwala dostrzec problem identykacji warsztatu prowa-

dzącego budowę fary Głównego Miasta. Proces wznosze-

nia świątyni trwał – jak się powszechnie przyjmuje – 159

lat, jednak uznawane za zwieńczenie prac budowalnych

założenie sklepień przez Heinricha Hetzla (1502) nie za 

kończyło wcale zagospodarowywania działki kościel-

nej. W kolejnych latach wznoszono m.in. nową plebanię

(ukończoną ok. 1518 r.) [17, s. 373]. Prawdziwą zmianę

w charakterze prowadzonych inwestycji przyniosła dopie 

ro reformacja. Wydaje się bowiem, że budowę w latach

1534–1536 dwóch piwnic na piwo wiązać można z coraz

większą w Gdańsku presją luteran

, którzy zmuszali ko-

ściół katolicki do szukania nowych źródeł dochodów.

Wprawdzie po pierwszych wystąpieniach z 1525 r. władza kato

lików nad farą została przywrócona, jednak dochody systematycznie

spadały. Problem zdobywania pieniędzy i sytuację katolików w Gdańsku

omówił szeroko Sławomir Kościelak [18].

Bibliografia /References

[1] Pilecka E., Kościół Najświętszej Marii Panny w Gdańsku (stan

ba dań), „Acta Universitatis Nicolai Copernici. Zabytkozawstwo

i Kon serwatorstwo” 1989, 13, z. 176, 47–79.

[2] Pilecka E., Czternastowieczna Bazylika Najświętszej Marii Panny

w Gdańsku. Przyczynek do badań genezy formy artystycznej, „Acta

Universitatis Nicolai Copernici. Zabytkoznawstwo i Konserwator-

stwo” 1991, 17, z. 226, 197–214.

[3] Pilecka E., Kościół paraalny pw. Panny Marii, [w:] T. Mroczko,

M. Arszyński (red.), Architektura gotycka w Polsce, t. 2: Katalog

zabytków, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 1995, 73–75.

[4] Pilecka E., Kościół mariacki w Gdańsku – dzieje architektoniczne,

[w:] J. Friedrich (red.), Kościół Mariacki w Gdańsku. Architektura,

Fundacja Karrenwall, Gdańsk 2017, 9–39.

[5] Gruber K., Keyser E., Die Marienkirche in Danzig, Deutscher Kunst 

verlag, Berlin 1929.

[6] Kloeppel O., Die Marienkirche in Danzig und das Hüttengeheimnis

vom Gerechten Steinmetzengrund, Verlag Kafemann, Danzig 1935.

[7] Kloeppel O., Das Stadtbild von Danzig in den drei Jahrhunderten

seiner großen Geschichte, Verlag Kafemann, Danzig 1937.

[8] Drost W., Die Marienkirche in Danzig und ihre Kunstschätze,

W. Kohlhammer Verlag, Stuttgart 1961.

[9]

Bötticher E., Historisch Kirchen Register der grossen Pfarkirchen in

der Rechten Stad Dantzig S. Marien oder von Walters Unser Lie ben

Frawen genant, auß allen derselben Kirchen Büchern und An ders

Chroniken und alten Schriften zusamen getragen, [w:] Ch. Herrmann,

E. Kizik (Bearb.), Chronik der Marienkirche in Danzig. Das „Histori-

sche Kirchen Register” von Eberhard Bötticher (1616). Transkription

und Auswertung, Böhlau Verlag, Köln–Weimar–Wien 2013, 341–714.

[10] Maciakowska Z., Kształtowanie przestrzeni miejskiej Głównego

Miasta w Gdańsku do początku XV wieku, Muzeum Archeologicz-

ne w Gdańsku, Gdańsk 2011.

[11] Kizik E., Historisches Kirchen Register – opis autografu oraz

jego źródeł, [w:] Ch. Herrmann, E. Kizik (Bearb.), Chronik der

Marienkirche in Danzig. Das „Historische Kirchen Register” von

Eberhard Bötticher (1616). Transkription und Auswertung, Böhlau

Verlag, Köln–Weimar–Wien 2013, 287–312.

[12] Keyser E., Aus der Geschichte der Marienkirche, „Ostdeutsche

Monatschrifte. Blatter des Deutschen Heimatbundes Danzig und

26 Piotr Samól, Monika Kasprzak

Streszczenie

Kościół Wniebowzięcia NMP w Gdańsku, jedna z największych ceglanych świątyń gotyckich na świecie, pozbawiony jest kaplic zewnętrznych

– z wyjątkiem Izby Rajców. Jego forma nie jest jednak wynikiem realizacji jednego projektu, a kilku zmieniających się koncepcji. Odkrycie reliktów

XVIwiecznych piwnic, zlokalizowanych w narożniku transeptu i nawy północnej korpusu nawowego daje pogląd o procesie zabudowywania prze-

strzeni wokół świątyni, który został przerwany przez reformację.

Artykuł podsumowuje dotychczasowe etapy badań architektonicznych i archeologicznych, które były prowadzone w związku z trwającymi od 2016 r.

pracami konserwatorskimi. Ich częścią jest także adaptacja dawnej nieużywanej kotłowni z 1929 r. na salę multimedialną. To właśnie w jej murach

odkryto starsze konstrukcje, swoimi początkami sięgające końca średniowiecza. Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie wyników prowa-

dzonych badań oraz omówienie kontekstu historycznego i funkcjonalnego odnalezionych reliktów piwnic kościoła Wniebowzięcia NMP w Gdańsku.

Słowa kluczowe: kościół mariacki, Gdańsk, piwnica, gotyk, system ogrzewania, adaptacja

Abstract

Saint Mary’s church in Gdańsk, one of the largest brick Gothic temples in the World, has got no external chapels – except the House of Councils. Its

architectural form, however, is not the result of implementation of one project, but realization of a few transforming concepts. The discovery of the

relicts of the 16

century cellars, located in the corner of the transept and the northern aisle, gives an idea of the process of building the space around

the temple, which was interrupted by the Reformation.

The paper summarizes the architectural and archaeological researches, which have been conducted since 2016 in connection to the conservational

works. Their part is also the adaptation of the former unused boiler cellar from 1929 on the multimedia room. There was the space, where one dis-

covered the relicts of the older constructions from the end of the Middle Ages. The aim of this article is to present the results of conducted research

and to discuss the historical and functional context of the found relicts of cellars.

Key words: Saint Mary’s church, Gdańsk, cellar, Gothic, heating system, adaptation

der Deutschen Gesellschaften fur Kunst und Wissenschaft in Po-

len” 1927, Jh. 8, Nr. 5, 345–353.

[13] Kościół Mariacki w Gdańsku. Architektura, J. Friedrich (red.),

Fundacja Karrenwall, Gdańsk 2017.

[14] Archiwum Państwowe w Gdańsku, sygn. 997/1080.

[15] Archiwum Państwowe w Gdańsku, sygn. 997/1090.

[16] Archiwum Państwowe w Gdańsku, sygn. 997/1073.

[17] Keyser E., Die Baugeschichte der Stadt Danzig, Böhlau Verlag,

Köln–Weimar–Wien 1972.

[18] Kościelak S., Katolicy w protestanckim Gdańsku od drugiej poło-

wy XVI do końca XVIII wieku, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdań-

skiego, Gdańsk 2012.