The architectural research of the belfry of the church of St James the Apostle in Sandomierz

Małgorzata Doroz-Turek

doi:10.5277/arc180402

Abstract

The article presents the results of an architectural research carried out in the belfry of the church of St James the Apostle of the Dominican Monastery in Sandomierz. The aim of the research was to show the authentic form of the belfry in the light of the subsequent transformations as well as renovation and conservation works. A short outline of the history of founding the monastery in Sandomierz along with the beginnings of the medieval architecture of the Dominican church were presented. The archival searchquery and the state of research permitted an analysis and interpretation of iconographic sources in the light of historical documents. In view of the above-mentioned research and by virtue of her own architectural study based on a thorough architectural inventory of this part of the church, the author undertook an attempt to determine the phases of the construction of the belfry.

Full article view is only available on bigger screens.

2018

4(56)

DOI: 10.5277/arc180402

Małgorzata Doroz-Turek*

Badania architektoniczne dzwonnicy kościoła

pw. św. Jakuba Apostoła w Sandomierzu

The architectural research of the belfry of the church

of St James the Apostle in Sandomierz

Celem niniejszego opracowania jest przedstawienie

wyników badań architektonicznych przeprowadzonych

w 2017 r. w dzwonnicy kościoła pw. św. Jakuba Aposto-

ła klasztoru dominikanów w Sandomierzu wraz z uka-

zaniem pierwotnej struktury obiektu na tle późniejszych

prze obrażeń. Klasztor dominikanów na sandomierskim

Wzgórzu Świętego Jakuba (il. 1) istnieje od średniowie-

cza. Jego dzwonnica to dwukondygnacyjna, prostopadło-

ścienna bryła wzniesiona z cegły na kamiennej podbudo-

wie, zamknięta dwustopniowym dachem namiotowym

pokrytym blachą miedzianą (il. 2). Obecnie jest dostęp-

na, nie pełni jednak pierwotnej funkcji, znajdujące się

tu dzwony nie są powieszone, przez co nie funkcjonują

zgodnie ze swoim przeznaczeniem. W czasie opracowy-

wania mate riału badawczego korzystano z dokumentów

archiwalnych rę ko piś mien nych i ikonogracznych, do-

tychczasowego sta nu badań oraz dostępnych dokumenta-

cji inwentaryza cyj nych. Pracę badawczą oparto na zak-

tualizowanej inwentaryzacji architektonicznej autorstwa

Małgorzaty Doroz-Turek

oraz inwentaryzacji wykonanej

przez rmę INCEDO3D Andrzej Gołembnik (2017).

Zakon Kaznodziejski (łac. Ordo Praedicatorum), ina-

czej dominikanie, powstał na początku XIII w. w połu-

dniowo-zachodniej Francji, na obszarze, gdzie doszło do

najostrzejszej konfrontacji i walki Kościoła katolickiego

* Wydział Budownictwa i Architektury Politechniki Święto krzys-

kiej/Faculty of Civil Engineering and Architecture, Kielce University of

Technology.

Praktyka ze studentami I roku architektury na Wydziale Budow-

nic twa i Architektury Politechniki Świętokrzyskiej, lipiec 2017 r.

The objective of this paper is to present the results of

architectural research conducted in 2017 of the belfry of

the church of St James the Apostle at the Dominicans’

monastery in Sandomierz and the original structure of

the church as well as its later transformations. The Do-

minican monastery has been located on St James Hill in

Sandomierz (Fig. 1) since the Middle Ages. Its belfry is

a two-stried cuboidal structure made of bricks on a stone

base with a double slope hipped roof covered with copper

sheets (Fig. 2). Although it is accessible, it does not serve

its original purpose and the bells which are there are not

hung, which is why they are not used as designed. The

research material was studied on the basis of original writ-

ten documents and iconographic records as well as avail-

able survey documentation. Research work was based on

updated architectural survey conducted by Małgorzata

Doroz-Turek

and the survey conducted by INCEDO3D

Andrzej Gołembnik (2017).

The Order of Preachers (Ordo Praedicatorum), also

known as the Dominicans, was established at the begin-

ning of the 13

century in the south-west of France, in

the area of the most erce confrontation and ght of the

Catholic Church against heretical movements [1, p. 254].

Its main founder was Dominic de Guzmán.

In Poland, bishop Iwo Odrowąż from Cracow contri-

but ed to bringing the order from Rome with the Dominican

Training with the students in their first year of architecture from

the Faculty of Civil Engineering and Architecture at Kielce University

of Technology, July, 2017.

14 Małgorzata Doroz-Turek

z ruchami heretyckimi [1, s. 254]. Jego głównym założy-

cielem był Dominik Guzmán.

W Polsce krakowski biskup Iwo Odrowąż przyczynił

się do sprowadzenia zakonu z Rzymu wraz z dominika-

ninem Jackiem Odrowążem. Granica polskiej prowincji

zakonu została wytyczona w 1225 r., trzy lata po założe-

niu pierwszego klasztoru w Krakowie

. Z krakowskiego

konwentu polski prowincjał Gerard z Wrocławia roze-

słał braci kaznodziejów do Pragi, Wrocławia, Kamienia

na Pomorzu Zachodnim, Gdańska, Sandomierza, może

i Płocka [1, s. 259], [2, s. 26, 27].

Dominikanie od początku osiedlali się w miastach

o kluczowym znaczeniu, a przy zakładaniu ich siedzib

dużą rolę odegrali biskupi. Obsadzano ich przy istnie-

jących, paraalnych kościołach, w których miejscu po

rozbiórce stawiano nowe obiekty sakralne, budowane we-

dług ustalonych zasad. I tak też było w przypadku Sando-

mierza, miasta mającego pozycję i istotne znaczenie od

wczesnego średniowiecza i początku państwowości Pol-

ski. Świadczy o tym przekaz, w którym obok Wrocławia

i Krakowa został wymieniony jako jedna z trzech stolic

państwa (Boleslaus vero, in Wratislaw, et in Cracovia, et

In Sandomir, sedes regni principal es [3, s. 448]) w naj-

starszej Kronice polskiej, spisanej przez Galla Anonima

w latach 1112–1116. Według tradycji głównym inicjato-

rem osadzenia dominikanów w Sandomierzu był wspo-

mniany biskup krakowski Iwo Odrowąż. Fundację poparł

Fundacja 1 listopada 1222 r.; formalne nadanie dokumentem fun-

da cyjnym w 1227 r. prze bu dowanego kościoła przez bp. Iwo Odrowąża.

friar Jacek Odrowąż. The border of the Polish province of

the order was marked in 1225, three years after the rst

monastery was established in Cracow

. The Polish prov-

ince head Gerard of Wrocław sent the Brethren Preachers

from the convent in Cracow to Prague, Wrocław, Kamień

in West Pomerania, Gdańsk, Sandomierz and maybe also

to Płock [1, p. 259], [2, pp. 26, 27].

The Dominicans settled from the very beginning in the

towns of key signicance and bishops played an impor-

tant role when the friars established their domiciles. They

were sent to the places where new ecclesiastic complexes

were built according to certain principles in place of the

existing parish churches. The same applied in the case of

Sandomierz, a town with an established position and im-

portance since early Middle Ages and the beginnings of

Polish statehood, which is conrmed by the record which

mentions the city in the oldest Chronicle of Poland written

by Gallus Anonymus in 1112–1116 along with Wrocław

and Cracow as one of three capital cities (Boleslaus vero,

Foundation November 1

, 1222; formally granted in 1227 to the

remodeled church by Bishop Iwo Odrowąż.

Il. 1. Plan sytuacyjny kościoła pw. św. Jakuba i dominikańskiego

zespołu klasztornego w Sandomierzu

(oprac. M. Doroz-Turek, 2017)

Fig. 1. Layout plan of the church of St James and the Dominican

monastic complex in Sandomierz

(by M. Doroz-Turek, 2017)

Il. 2. Dzwonnica, widok elewacji zachodniej (fot. M. Doroz-Turek, 2017)

Fig. 2. Belfry, view of west facade (photo by M. Doroz-Turek, 2017)

Badania architektoniczne dzwonnicy kościoła w Sandomierzu/The architectural research of the belfry of the church in Sandomierz 15

Leszek Biały. W 1226 r. dominikanie zostali ostatecznie

ulokowani na Wzgórzu Świętego Jakuba przy paraalnym

kościele św. Jakuba

, stanowiącym własność siostry Lesz ka

Białego i Konrada Mazowieckiego, Adelajdy [5, s. 204]:

[…]

i oddawszy go braciom zakonnym, kościół, cele mnisze

i zabudowania klasztorne dla nich powystawiał [6, s. 211].

Dominikanie żyli tam w miarę spokojnie od 1. połowy

XIII do 2. połowy XIX w. Przerwał to carski ukaz z 1864

r., którym władze skasowały konwent sandomierski. Po

638 latach zakonnicy musieli opuścić klasztor i kościół

św. Jakuba Apostoła, pozostał tu jeden wikariusz. Bracia

do pierwotnej siedziby konwentu wrócili na początku

XXI stulecia, by reaktywować tradycję tego miejsca oraz

przywrócić namiastkę dawnej świetności założenia archi-

tektonicznego, jakim był dominikański klasztor na Wzgó-

rzu Świętego Jakuba w Sandomierzu. W lutym 2018 r.

Kapituła Polskiej Prowincji Dominikańskiej utworzyła

w Sandomierzu konwent.

Problematyką sandomierskich dominikanów i założe-

nia architektonicznego zajmowało się wielu historyków,

archeologów, historyków sztuki i architektury. Bogata li-

teratura przedmiotu dotyczy zarówno dziejów sandomier-

skiego zakonu dominikanów, jak i formy architektonicznej

bardzo ważnego przykładu średniowiecznej architektury

ceglanej. W przypadku dzwonnicy przy okazji opisu ko-

ścioła jest wzmiankowane jej datowanie oraz opis formy

architektonicznej. Nie jest to jednak wystarczająco roz-

poznana i opracowana od strony architektonicznej część

kościoła. Spowodowane jest to głównie małą liczbą źró-

deł i przyjętymi teoriami dotyczącymi tej części świątyni.

Kronikarz ks. kanonik Jan Długosz po raz pierwszy

w Liber beneciorum [7] podał wzmianki o przybyciu do-

minikanów do Sandomierza, do kościoła św. Jakuba, przy

okazji informacji o przyjęciu do prowincji klasztorów

[7, s. 454]. Drugi raz uczynił to w swoich Rocznikach,

czyli Kronikach sławnego Królestwa Polskiego [8], pod

datą 1226 r. Sprecyzował również okoliczności fundacji

pierwotnego kościoła i dominikańskiego założenia klasz-

tornego [7, s. 455]. Informacje te były i są wciąż badane,

począwszy od Jerzego Kłoczowskiego [9], [10], przez

Zo ę Gołubiewową [11 (tu literatura przedmiotu)], po

współ czesnych historyków – Dariusza Dekańskiego [12,

s. 103–106] i Andrzeja Buko [13], [4].

Po Janie Długoszu ważną pracę o Sandomierzu i ko-

ściele pw. św. Jakuba Apostoła napisał prałat

Melchior

Buliński [14] oraz ks. Jan Wiśniewski, który opublikował

13 tomów opisów poszczególnych dekanatów diecezji

sandomierskiej [15]. Dziejami kościoła i klauzury do-

minikanów interesowano się też w XIX w., wówczas to

Władysław Łuszczkiewicz zwrócił uwagę na zabytkową

architekturę zespołu klasztornego [16], [17]. Od XX stule-

cia zajmowali się nim liczni historycy sztuki i architektu-

ry: Jarosław Wojciechowski [18], Zygmunt Świechowski

[19]–[23], Michał Walicki [24], Jan Zachwatowicz [25],

Zoa Gołubiewowa [26], [11], ks. Stanisław Makarewicz

W 1226 r. parafia przeniesiona została do nowo ufundowanego

kościoła św. Pawła we wschodniej części miasta. Patrz: [4, s. 290–293].

Od 1862 r. kustosz kapituły kameralnej sandomierskiej (zm.

1877).

in Wratislaw, et in Cracovia, et In Sandomir, sedes regni

principal es [3, p. 448]). It is believed that it was Bishop of

Cracow Iwo Odrowąż on whose initiative the Dominicans

were established in Sandomierz. The foundation was sup-

ported by Leszek the White of Sandomierz. In 1226, the

Dominicans were ultimately located on St James Hill at

the parish church of St James

which was owned by Ade-

lajda, the sister of Leszek the White of Sandomierz and

Konrad of Mazovia [5, p. 204]: […] and having granted it

to the friars, he had a church, monks’ cells and monastery

buildings erected for them [6, p. 211]. The Dominicans

lived there a rather peaceful life from the 1

half of the

century to the 2

half of the 19

century that is until

1864 when the authorities, acting on the basis of Tsar’s or-

der, dissolved the convent in Sandomierz. After 638 years

the friars had to leave the monastery and the church of

St James the Apostle; the only person who stayed there

was a curate. The friars returned to their original seat of

the convent at the beginning of the 21

century to revive

the tradition of that place and to restore some substitute of

bygone greatness of the architectural complex that is the

Dominican monastery on St James Hill in Sandomierz.

In February 2018, the Chapter of the Polish Dominican

Province established a convent in Sandomierz.

The Dominicans in Sandomierz and their architectural

complex have been studied by many historians, archeolo-

gists as well as art and architectural historians. A lot of

literature on the subject regards both the history of the

Dominican monastery in Sandomierz and the architec-

tural form of a very interesting example of medieval brick

architecture. The records of the church also mention the

dating of the belfry as well as its architectural form. This

is not, however, a sufciently recognizable and architec-

turally researched part of the church, primarily due to the

lack sources and the assumed theories regarding this part

of the church.

The chronicler, canon priest Jan Długosz rst men-

tioned the arrival of the Dominicans to Sandomierz to

the church of St James in Liber beneciorum [7] when

describing the acceptance of monasteries to the province

[7, p. 454].

Długosz mentioned it for the second time in his Rocz-

niki, czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego (Annals

or Chronicles of the Famous Kingdom of Poland) [8] in

1226. He also described in more details the circumstances

of the foundation of the original church and the Domini-

can monastery complex [7, p. 455]. The information has

been studied by a number of researchers, such as Jerzy

Kłoczowski [9], [10], Zoa Gołubiewowa [11 (literature

on the subject)] or contemporary historians – Dariusz

Dekański [12, pp. 103–106] and Andrzej Buko [13], [4].

After Długosz, an important work about Sandomierz

and the church of St James the Apostle was written by

prelate

Melchior Buliński [14] and priest Jan Wiśniewski

who published 13 volumes of descriptions of individual

In 1226, the parish was moved to a newly founded church of

St Paul in the east part of the city. See: [4, pp. 290–293].

Since 1862 the custodian of the chamber chapter in Sandomierz

(died in 1877).

16 Małgorzata Doroz-Turek

[27]–[29], Robert M. Kunkel [30], [31], Leszek Polanow-

ski i Jerzy Zub [32], [33].

Analiza źródeł ikonograficznych

na tle historycznym

Niedużo jest źródeł ikonogracznych pokazujących

bryłę i architekturę badanego obiektu. Z czasów budowy

kościoła i klasztoru zachowało się niezbyt wiele źródeł

pisanych, brak zupełnie źródeł ikonogracznych. Dopie-

ro z połowy XIX w. pochodzą tego rodzaju dokumenty

źródłowe dostępne w archiwach państwowych

i kościel-

nych

oraz informacje w literaturze przedmiotu. Wykona-

na kwerenda przyniosła materiał źródłowy odnoszący się

do dzwonnicy kościoła pw. św. Jakuba Apostoła w Sando-

mierzu oraz inne dane wiążące się z tym obiektem.

Pierwsza znana ikonograa z dzwonnicą pochodzi

z połowy XIX w. W albumie Kazimierza Stronczyńskie go

[34] znajdują się dwie akwarele z zespołem podominikań-

skim św. Jakuba w Sandomierzu wykonane przez Teodora

Chrząńskiego. Namalowane przez niego wido ki, w uję-

ciu z południowego i północnego wschodu przedstawiają

ogólną formę architektoniczną dzwonnicy ra zem z ko-

ściołem i klasztorem. Obrazy to inwentaryza cyj ny zapis

malarski, na którym jest prawdopodobny kształt obiektu

z czasu dokumentacji. Na widokach została przed stawiona

ogólna forma dzwonnicy bez wnikania w szczegóły, np.

na zachodniej i południowej elewacji brakuje szczelino-

wych okien oraz blend przeźroczy dzwonnych, a obecnie

uszkodzona przypora południowo-zachodnia jest przesło-

nięta. Widać jednak, że dzwonnica miała wówczas drew-

niany dach pokryty prawdopodobnie gontem (il. 3).

Najwcześniejsze znane obecnie plany zespołu klasz-

tornego pochodzą z czasu po kasacie konwentu w 1864 r.

W Archiwum Państwowym w Radomiu

zachowały się rzu-

ty dwóch nadziemnych kondygnacji sporządzone w 1865 r.

przez budowniczego Lasotę na potrzeby adaptacji zabu-

dowań na koszary wojskowe. Na planie przyziemia, po

północnej stronie założenia klasztornego, uwiecz niono

tam zarys kościoła wraz z wieżą dzwonną. Na dokumen-

cie część przylegająca od zachodu do północnej nawy

bocznej (podpisana w języku rosyjskim колокольня, tzn.

dzwonnica) ma plan kwadratu z trzema ukośnymi przypo-

rami, wszystkimi tej samej długości.

Pierwsze opracowanie dotyczące architektury ko-

ścioła św. Jakuba w Sandomierzu pochodzi z 2. połowy

XIX w. Autorem monograi o dominikańskim obiekcie

jest Władysław Łuszczkiewicz [16]. W publikacji opisał

on również dzwonnicę, przedstawiając ją w następujący

sposób: Jeżeli w czem widać groźbę niebezpieczeństwa od

Tatarów i chęć urządzenia sobie przeciw temuż obrony,

to w tak zwanej dzwonnicy kościelnéj […], a […] nazwę

Archiwum Państwowe w Radomiu, Archiwum Wojewódzkiego

Konserwatora Zabytków w Kielcach Delegatura w Sandomierzu.

Archiwum Polskiej Prowincji Dominikańskiej w Krakowie, Ar -

chi wum Diecezjalne Diecezji Sandomierskiej w Sandomierzu oraz ar -

chi wum klasztorne.

Oryginał znajduje się w Archiwum Państwowym w Radomiu,

w zespole Rząd Gubernialny Radomski (sygn. 4265).

decanates in Sandomierz diocese [15]. The history of the

church of the Dominican monastery was an object of inter-

est also in the 19

century when the historic architecture

of the monastery complex drew attention of Władysław

Łuszczkiewicz [16], [17]. A lot of art and architectural

historians, such as Jarosław Wojciechowski [18], Zyg-

munt Świechowski [19]–[23], Michał Walicki [24], Jan

Zachwatowicz [25], Zoa Gołubiewowa [26], [11], priest

Stanisław Makarewicz [27]–[29], Robert M. Kunkel [30],

[31], Leszek Polanowski and Jerzy Zub [32], [33] dealt

with it in the 20

century.

Analysis of iconographic sources

in historical perspective

There are few iconographic sources depicting the form

and architecture of the structure in question. There are

few original written and no iconographic records from the

times of construction of the church and the monastery. This

type of source documents, available in public

and church

archives, as well as information in the literature on the sub-

ject come from as late as the middle of the 19

century.

The preliminary research provided the source material re-

garding the belfry of the church of St James the Apostle in

Sandomierz and other data connected with the complex.

The rst known iconography of the belfry comes from

the middle of the 19

century. There are two watercolors in

Kazimierz Stronczyński’s album [34] with the Post-Domin-

ican complex of St James in Sandomierz painted by Teo dor

Chrząński. The views painted by him from the south and

north-east present the general architectural form of the bel-

fry with the church and the monastery. The painting records

most probably present the depictions of the form of the

complex from the times of the documentation. The views

show the general form of the belfry with no details; for

instance there are no slit windows and blanks of the belfry

windows on the west and south facades, and the view of

south-west buttress, which is now damaged, is blocked.

It is evident, however, that the belfry had at that time

a wooden roof most probably covered with shingles (Fig. 3).

The earliest known plans of the monastery complex

come from the times after the dissolution of the convent in

1864. In the Public Archives in Radom

there are original

oor plans of two above-the-ground levels made in 1865

by the builder Lasota which were needed to convert the

complex into military barracks. In the ground oor plan

there is an outline of the church with the bell tower in the

north side of the monastery complex. In the document the

part adjacent from the west to the north nave (with the

writing in Russian колокольня i.e. belfry) has a plan of

a square with three diagonal buttresses of the same length.

The rst study of the architecture of the church of

St James in Sandomierz comes from the 2

half of the

The Public Archives in Radom, Archives of the Province Historic

Preservation Officer in Kielce branch office in Sandomierz.

Archives of the Polish Dominican Province in Cracow, Archives

of Sandomierz Diocese in Sandomierz and monastic archives.

The original is in the Public Archives in Radom, Radom Govern-

ment division (ref. 4265).

Badania architektoniczne dzwonnicy kościoła w Sandomierzu/The architectural research of the belfry of the church in Sandomierz 17

tę otrzymała od zawieszonych na jéj najwyższym piętrze

dzwonów, to jej kształt silny, grubość murów, a przede

wszystkim liczne strzelnice dolnych piąter, raczej przy-

wołują na myśl basztę forteczną niż kościelny użytek. Na

rysunku planu kościoła dzwonnica opisana jest jako wieża

forteczna na dzwony [16, s. 49, Tab. IV]. Pod względem

stylu, zdaniem Łuszczkiewicza, obiekt ma wiele moty-

wów romańskich, jednak należy odnieść go do wczesnej

epoki ostrołukowej [wczesnego gotyku], na co wskazuje

silnie rozwinięty system szkarp [16, s. 49]. Według cy-

towanego autora, ze względu na cechy architektoniczne,

dzwonnica jest najmłodszą częścią kościoła, sięgającą

końca XIII w., wystawioną w celach obronnych po na-

jeździe Tatarów w 1280 r. Badacz opisał także wiszące

w niej dzwony, w tym najstarszy z 1314 r. [16]. W ar-

tykule znajdują się też rysunki inwentaryzacyjne całego

obiektu. Na rzucie nie zaznaczono okna we fragmen-

cie wschodniej ściany dzwonnicy, brak go również na

wschodniej elewacji, a południowo-zachodnia przypora

jest krótsza od pozostałych. Na drugim rysunku widać, że

wieża dzwonna przykryta była dachem czterospadowym

– ostrosłupem, a połacie dachu pochylone są pod kątem

około 45 stopni.

Z dokumentacji zachowanej w Archiwum Diecezjal-

nym w Sandomierzu z okresu XIX w.–lata 70. XX w.

można się dowiedzieć o stanie technicznym dzwonnicy

i poczynionych przy niej pracach. Daje to wyobrażenie

o tym, jak wówczas wyglądała lub co mogło mieć wpływ

na jej dzisiejszą formę.

Ze źródeł z lat 70. i 80. XIX w., czasów wikariusza

ks. Ludwika Piotrowicza (1875–1905), wiadomo, że za

pieniądze zapisane na kościół przez prałata Melchiora Bu-

lińskiego prowadzono prace remontowe i naprawy przy

kościele, w tym przy dzwonnicy. O złym stanie technicz-

nym tej ostatniej świadczy list ks. Piotrowicza do biskupa

diecezji sandomierskiej, opatrzony datą 14/26 stycznia

1876 r., w którym ponownie uprasza o reparację kościoła:

Jeszcze w roku zeszłym [1875] na reparacje kościoła św.

Jakuba w Sandomierzu były dokonane aszlangi

, ponie-

waż zaś coraz bardziej pomnażają się uszkodzenia murów,

dachu i wieży [dzwonnicy?] [35]. Z raportu złożonego 25

listopada 1877 r. wiadomo, że: 8. Wprowadzono nowe

schody na dzwonnicy i wyjście na strych kościelny. […]

I tym sposobem kościół lialny na długo zabezpieczony

został, oprócz tego […] obmurowano cmentarz od strony

zachodniej [36].

Kolejne źródła ikonograczne pochodzą z czasu re-

stauracji kościoła zniszczonego przez pożar w 1905 r.,

za rektora ks. Jerzego Rakoszego (1905–1915). Oprócz

źró deł pisanych, w których m.in. mowa o pieniądzach

prze znaczanych na prace archeologiczne i restauracyj ne

spa lonego obiektu [37], zachowały się również zdjęcia do -

ku mentujące stan kościoła przed podjęciem dzia łań oraz

w trakcie prac. Te źródła ikonograczne świad czą o tym,

że dach dzwonnicy pierwotnie był pokryty drewnianym

Jest to głównie korespondencja pomiędzy kolejnymi wika riu sza-

mi i rektorami kościoła św. Jakuba Apostoła a biskupem diecezji san do-

mierskiej.

Kosztorys, określenie kosztorysu robót.

century. Władysław Łuszczkiewicz is the author of

the monograph of the Dominican complex [16]. In the

publication he described also the belfry in the following

way: If there is any fear, it is from the Tartars and the

desire to build some fortication against them in the so

called church belfry […], and […] the name was given

due to the bells hung on its top oor; its strong shape,

thick walls and primarily numerous slit holes in the lower

levels resemble more a fortress or a tower than a church.

The belfry is described in the drawing of the church as

a fortress or tower for bells [16, p. 49, Tab. IV]. As for its

style, in the opinion of Łuszczkiewicz the complex has

many Romanesque motifs, however, it should be consid-

ered to be of the early pointed arch age [early Gothic]

which is evident in the extensively developed system of

buttresses [16, p. 49]. According to the quoted author, due

to its architectural features, the belfry is the youngest part

of the church from the end of the 13

century built for

defensive purposes after the raid of the Tartars in 1280.

The researcher described also the bells hung in the belfry,

including the oldest one from 1314 [16]. Furthermore, the

article includes survey drawings of the whole complex.

The plan does not show the window in the fragment of

the east wall of the belfry or in the east facade, and the

south-west buttress is shorter than the other ones. The oth-

er drawing shows the bell tower with a four-slope hipped

roof – pyramid with the sides at about 45 degrees.

The original documentation in the Archives of Sando-

mierz Diocese, from the period from the 19

century to

the 1970s

, shows the technical condition of the belfry and

It is mainly the correspondence between the successive curates

and rectors of the church of St James the Apostle and the bishop of

Sandomierz Diocese.

Il. 3. Sandomierz, zespół podominikański św. Jakuba.

Widok od południowego zachodu, akwarela Teodora Chrząńskiego

(źródło: [34, tabl. 47, s. 241, 242])

Fig. 3. Sandomierz, Post-Dominican complex of St James.

View from south-west, watercolor by Teodor Chrząński

(source: [34, Tab. 47, pp. 241, 242])

18 Małgorzata Doroz-Turek

gontem, tak jak reszta obiektu, zaś podczas restauracji

wprowadzono nowy, w nieco innym kształcie, wykończo-

ny blachą cynkową.

W 1910 r. w „Przeglądzie Technicznym” [18] pojawił

się artykuł autorstwa architekta Jarosława Wojciechow-

skiego, prowadzącego w latach 1906–1909 wspomnianą

restaurację kościoła. W publikacji Wojciechowski przed-

stawił zarys historii oraz opis obiektu sakralnego, w tym

dzwonnicy. Zaznaczył, że kościół nie jest budowlą jedno-

litą. Według niego najwcześniejsze jest prezbiterium, nie-

co później wybudowano nawy korpusu (wraz ze skrzy-

dłem wschodnim klauzury), ale nie wykluczył możliwości

odwrotnego czasu powstania tych dwóch części. Czasowo

obydwie części architekt odniósł do 1. połowy XIII w. [18,

s. 207]. Na temat dzwonnicy napisał: Wieża, po kościele,

najciekawsza część zabytku, była dostawiona w celach

obronnych na początku wieku XIV. Charakteryzuje ją sil-

nie rozwinięte skarpowanie, piętrzące się uskokami oraz

otwory w interesującej kombinacji łuków pełnych z łama-

nymi (ostrymi). W dolnej kondygnacji są strzelnice. Mury

wieży zbudowane są z grubej cegły dziesięciocentymetro-

wej [18, s. 210]. Według cytowanego autora wieża została

dostawiona po najazdach Tatarów [18, s. 209]. Artykuł

zilustrowano rysunkami inwentaryzacyjnymi kościoła

w stanie sprzed prac restauratorskich i z badań architek-

tonicznych. Na jednym z rzutów inwentaryzacyjnych ko-

ścioła dzwonnica została narysowana na poziomie II kon-

dygnacji. Oprócz szczelinowych okien i blend w murze,

w ścianie wschodniej wrysowano wnękę, przesłoniętą od

strony kościoła pełną ścianą. Opublikowano również pro-

jekty rekonstrukcji, w tym południowo-zachodniej przy-

pory dzwonnicy, niezrealizowanej. Na elewacji północnej

i zachodniej dzwonnica ma dach wykonany podczas prac

restauracyjnych [18, Tabl. V, s. 210].

Z dokumentów pisanych wiadomo, że w czasie dwulet-

niej kadencji rektora ks. Adama Białeckiego (1929–1931)

w dzwonnicy prowadzono prace restauracyjne, w trak-

cie których wstawiono nowe belki oraz więźbę dachową

[38], [39]. Za rektora ks. Antoniego Tworka (1931–1942)

z końcem 1932 r. zabezpieczenia wymagały będące

w złym stanie szkarpy dzwonnicy [40].

Dokumenty z lat 60. XX w. świadczą o złym stanie

dzwonnicy oraz wykonanych w związku z tym pracach.

Przejęta razem z kościołem murowana dzwonnica (przez

rektora ks. Tadeusza Kęsika [1962–1972], po zmarłym

re ktorze śp. ks. Antonim Zejdlerze) według Protokołu

zdaw czo-odbiorczego kościoła św. Jakuba w Sandomie-

rzu z 1 września 1962 r. wymagała m.in.: […] b/ zmiany

pokrycia dachu rdzewiejącego na bocznej nawie połu-

dniowej, na wieży kościelnej oraz dzwonnicy [oraz] k/ wy-

mianę belek w dzwonnicy, zabezpieczenie podłogi, urzą-

dzenie schodów, wstawienie okien w jej partii dolnej [41].

Z pisemnej relacji z 21 lipca 1966 r. wiadomo, że w latach

1962–1966 ks. Kęsik m.in. pomalował rdzewiejące bla-

chy dachu dzwonnicy oraz uporządkował tę część kościo-

ła, likwidując wkopy badawcze geodezyjne, segregując

cegły, kamienie, marmury i różne przedmioty drewniane.

Mimo to nadal: Brak jest jednakże okien, zabezpieczenia

podłogi, i posadzki na dole /ziemia/, konserwacji drewna

i reparacji schodów [42].

the work conducted on it. It provides some information

on what it looked like or what might have affected its to-

day’s form.

It is known from the sources from the 1870s and the

1880s, when priest Ludwik Piotrowicz (1875–1905) was

the curate, that some renovation work and repairs of the

church, including the belfry were conducted for the mon-

ey bequeathed to the church by prelate Melchior Buliński.

Priest Piotrowicz wrote a letter to the bishop of Sand-

omierz diocese dated from January 14/26, 1876 where he

mentioned the poor technical condition of the church and

asked again for its repair: The worklists

of the repairs

of the church of St James in Sandomierz were prepared

already last year [1875] as the damage to the walls, roof

and the tower [belfry?] is bigger and bigger [35]. It is

known from the report from November 25, 1877 that:

8. New stairs to the belfry and exit to the church attic were

added. […] This way the lial church was secured for

a long time, moreover […] a wall from the west side of the

cemetery was built [36].

Other iconographic sources come from the time of res-

toration of the church after it was destroyed by re in 1905

when priest Jerzy Rakoszy (1905–1915) was the rector.

Apart from the written records which e.g. mention money

spent on archeological and restauration work on the com-

plex which was burned down [37] there are also original

photographs documenting the condition of the church be-

fore and during the renovation work. These iconographic

sources testify to the fact that the roof of the belfry was

originally covered with wooden shingles, just like the rest

of the complex, and later, during the restoration, its shape

was slightly changed and it was covered with galvanized

metal sheets.

In 1910, an article by the architect Jarosław Woj cie-

chowski, who conducted that restoration of the church

in 1906–1909, was published in “Przegląd Techniczny”

jour nal [18]. Wojciechowski presented in that publication

an outline of the history and a description of the ecclesias-

tic complex, including the belfry. He noted that the church

was not a uniform structure. In his opinion the presbytery

is its oldest part with the aisles of the main body of the

church built a little later (together with the east wing of

the monastery) but he did not rule out a possibility that

it was the other way around. He dated both parts of the

structure to the 1

half of the 13

century [18, p. 207].

He wrote the following about the belfry: The tower, after

the church, the most interesting part of the historic struc-

ture, was added for defensive purposes at the beginning of

the 14

century. It has strongly developed buttresses with

off-sets and openings with interesting combinations of

round-headed and pointed arches. There are arrowslits in

its lower section. The walls of the tower are built of 10 cm

thick brick [18, p. 210]. According to the quoted author

the tower was attached after the raids of the Tartars [18,

p. 209]. The article was illustrated with survey drawings

of the church before the restoration work and from the

architectural work. One of the survey plans of the church

Cost estimate.

Badania architektoniczne dzwonnicy kościoła w Sandomierzu/The architectural research of the belfry of the church in Sandomierz 19

Z 2. połowy XX w. pochodzą inwentaryzacje archi-

tektoniczne całego obiektu sakralnego razem z dzwonni-

cą, potrzebne i wykorzystywane do celów projektowych

[43]–[45]. Na rysunkach rzutów i przekroi widoczny jest

inny od obecnego przebieg drewnianych schodów we-

wnątrz dzwonnicy. Pierwszy bieg schodów wzdłuż ścia-

ny północnej z poziomu przyziemia na poziom II kon-

dygnacji, która była niżej niż obecnie, następnie drugi

bieg wzdłuż ściany zachodniej i kolejny południowej. Na

rysunkach przekrojów pierwszy strop jest na wysokości

+4,48 (obecnie +5,92), drugi +9,34 (obecnie +9,25). Na

III kondygnacji, na poziomych elementach konstrukcyj-

nych opierających się na przyściennych belkach i koronie

murów wisiały wówczas dzwony.

Cenną pomocą, umożliwiającą przygotowanie pro-

gramu prac remontowo-konserwatorskich w zespole po-

dominikańskim

, była wykonana w 1990 r. przez mgr

Elżbietę Juszczyk dokumentacja historyczno-architekto-

niczno-konserwatorska [47]. Pierwsza część to sprawoz-

danie z kwerendy archiwalnej, ikonogracznej i kartogra-

cznej wraz ze zdjęciami ikonograi archiwalnej. Druga

część pracy to historia i opis inwentaryzacyjny kościoła

i klasztoru podominikańskiego, w tym odrębny dzwon-

nicy [47, s. 30]. W historii budowlanej i rozwoju zespo-

łu autorka dokumentacji dzwonnicę datowała na ostatnią

ćwierć XIII w.: Datować ją pozwalają rozczłonkowania

zdwojonymi blendami w przyziemiu i odpowiadające

im w górnej kondygnacji przeźrocza dzwonne. Forma

i prole ich detalu bliskie są przeźroczom do kapitularza

w krakowskim klasztorze dominikanów i pozostają z nim

w związku chronologicznym i możliwe, że również warszta-

towym. Kapitularz krakowski datowany jest na 3. ćw. XIII w.

Wówczas to musiała nastąpić odbudowa szczytu zachod-

niego kościoła z biforium, którego to forma zbliżona jest

do przeźroczy dzwonnych [47, s. 63].

Kolejne opracowania to dokumentacja projektowa

działań remontowo-konserwatorskich podejmowanych

na przełomie lat 80. i 90. XX w. Pierwsze z nich ruszyły

w sierp niu 1988 r. i trwały do maja 1989 r. Pod nadzo-

rem naukowo-konserwatorskim mgr Elżbiety Juszczyk,

m.in. przy dzwonnicy wykonano następujące prace: wy-

mieniono pokrycie dachu z blachy ocynkowanej na mie-

dzianą, założono okapy na szczytach szkarp dzwonnicy

z blachy miedzianej, a w przeźroczach dzwonnych żela-

zne żaluzje, ponadto wymieniono najbardziej zniszczone

elementy drewnianej więźby dachowej, a pozostałe belki

oczyszczono przez usunięcie zniszczonej przez owady

wierzchniej warstwy drewna [48, s. 1]. O działaniach tych

wiadomo ze Sprawozdania z nadzoru naukowo-konser-

watorskiego nad pracami remontowo-konserwatorskimi

Pracami kierował zespół fachowców z AGH – prof. Bolesław

Smyk (dokumentacja geologiczna i geofizyczna), Politechniki Kra kow-

skiej (projektowanie i nadzór konserwatorski oraz autorski), Miejskiego

Biura Projektów w Krakowie (dokumentacja mykologiczna, kon struk-

cyjno-budowlana i elektryczna), Krakowskiego Przed się biorstwa Geo de-

zyjnego (dokumentacja geodezyjna), „Geoprojektu” w Kielcach (geo -

logiczne rozpoznanie podłoża) i firmy „Conubium” (dokumentacja

geotechniczna). Głównym projektantem był prof. Andrzej Kadłuczka,

który razem z prof. Wiktorem Zinem zapewniał opiekę merytoryczną

i nadzór konserwatorski. Patrz: [46, s. 2].

shows the belfry drawn at the level of the 2

level. Apart

from slit windows and blanks in the wall, there is a recess

drawn in the east wall blocked with a solid wall from the

side of the church. The reconstruction plans, including

the south-west buttress of the belfry (not completed) were

also published. On the north and west facades, the belfry

has the roof made during the restoration work [18, Tab. V,

p. 210].

It is known from the documents described above that

the restoration work which was conducted in the belfry

during the two-year-long term of ofce of the rector priest

Adam Białecki (1929–1931) included the replacement

of old beams and the roof truss [38], [39]. When Antoni

Tworek (1931–1942) held the ofce of rector priest at the

end of 1932 the buttresses of the belfry which were in

poor condition needed to be secured [40].

The documents from the 1960s testify to a poor condi-

tion of the belfry and restoration work conducted in con-

nection with that. According to The church of St James in

Sandomierz Handing-Over Certicate from September 1,

1962 the belfry which was handed over together with the

church (by rector priest Tadeusz Kęsik [1962–1972] after

late rector priest Antoni Zejdler) needed e.g.: […] b/ re-

placement of the rusted roong on the south aisle, on the

church tower and the belfry [and] k/ replacement of the

beams in the belfry, securing the oor, construction of the

stairs, putting windows in this lower section [41]. A writ-

ten record from July 21, 1966 holds that in 1962–1966

priest Kęsik e.g. painted the rusted roof metal sheets on

the belfry and cleared this part of the church by lling

up the surveyor’s excavations, sorting out bricks, stones,

marbles and various wooden elements. There are still,

however, No windows, the oors are not secured /beaten

ground downstairs/, timber is not secured and the stairs

need repairing [42].

There are architectural surveys of the whole ecclesias-

tical complex with the belfry from the 2

half of the 20

century needed and used for design purposes [43]–[45].

The oor plans and section views show different wooden

stairs than the current ones inside the belfry. The rst ight

of the stairs along the north wall from the ground level to

the 2

level which was lower than today, and then the

second ight along the west wall and another one along

the south wall. In the section drawings, the rst oor is at

+4.48 (at present +5.92), the second at +9.34 (at present

+9.25). At the 3

level, the bells were hung on the beams

supported on other beams xed to the walls and on the top

of the walls.

The historic-architectural-conservation documentation

developed in 1990 by Elżbieta Juszczyk, M.A. proved

useful and it was applied when preparing the plan of

renovation and conservation work at the Post-Dominican

complex

[47]. Its rst part is a report on the archival,

The work was supervised by a team of professionals from the

AGH University of Science and Technology – Professor Bolesław Smyk

(geological and geophysical documentation), Cracow University of Te -

ch nology (designing and conservation and well as the author’s super-

vision), City Design Office in Cracow (mycological, construction-

building

and electrical documentation), Land Surveying Company in

20 Małgorzata Doroz-Turek

za 1990 r. spisanego przez mgr. Leszka Polanowskiego,

nadzorującego prace podjęte w kolejnym sezonie (1990–

1991). Stwierdził on nieprawidłowości przy wykonanych

żaluzjach, albowiem: […] wykonane żaluzje w przeźro-

czach dzwonnych od strony zachodniej i częściowo po-

łudniowej zostały zamontowane niewłaściwie. W trakcie

montażu zostało zniszczone lico muru we wnękach otwo-

rów dzwonnych. Wykonane żaluzje, na podstawie pomia-

ru jednego tylko otworu, nie pasowały do wszystkich,

dlatego tam gdzie były żaluzje za szerokie „poszerzono”

otwór wykuwając pionową bruzdę, w ten sposób niszcząc

oryginalny mur ceglany [48, s. 2]. Jesienią 1990 r. ostro-

łuczne zwieńczenia dzwonne przesłonięto odpowiednio

przyciętymi kawałkami blachy, już wiosną 1991 r. nad-

murowano i uzupełniono w większości zniszczone para-

pety tych otworów dzwonnych [48, s. 2]. Starano się przy

tym zrekonstruować widoczny w negatywie na ościeżach

otworów wcześniejszy prol spadku parapetów, przy jak

najmniejszej ingerencji w strukturę muru i maksymalnym

użyciu starej cegły [46, s. 4, 5]. Ponadto w dzwonnicy

wewnątrz wymieniono drewniane schody i podesty, zaś

na zewnątrz wykonano murarskie naprawy przy mocno

zniszczonych narożnych szkarpach. Jednocześnie na ich

zwieńczeniach wymieniono blaszane daszki dwuspado-

we na daszki ceglane oraz przemurowano łuk arkadkowe-

go przejścia w szkarpie północno-zachodniej i wykonano

iniek

cje pęknięcia biegnącego przez blendę nad łukiem

przejścia [46, s. 44, 45].

W październiku 1991 r. zaczęto prace wykonawcze

opaski odwadniającej wokół kościoła pw. św. Jakuba

Apostoła [49]. W celu właściwego zaprojektowania za-

bezpieczenia budowli przeprowadzono badania podłoża

gruntowego [50]. Podczas badań dokonano szczegółowej

penetracji także w rejonie dzwonnicy, w południowo-

-wschodnim narożniku. Z odkrywki przy południowej

ścianie dzwonnicy, według uzupełniających opis rysun-

ków przekroi odkrywek fundamentowych, wynika, że pod

południową ścianą dzwonnicy jest kamienny fundament

o wysokości 170 cm i szerokości około 160 cm. I tak wo-

kół zespołu, także dzwonnicy, wykonano opaskę złożoną

z warstwy lessowo-cementowej pokrytej nawierzchnią

z małych kostek granitowych. Z takich samych kostek

wykonano również rynienki odprowadzające wodę do

studzienek [46, s. 8]. W tym samym czasie kontynu-

owano, rozpoczęte w 1990 r., prace nad ogrodzeniem

ze wnętrznym zespołu. Od strony zachodniej, m.in. przy

dzwon nicy, założono żeliwne segmenty ogrodzenia opar-

te na betonowych parapetach murku ogrodzeniowego.

Z wszystkich prac zachowała się dokumentacja fotogra-

czna dzwonnicy w stanie przed ich rozpoczęciem i po

ich zakończeniu, na zdjęciach wyraźnie jest widoczny za-

kres wykonanych robót i ich efekty [46].

Badania architektoniczne

Plan sytuacyjny

Sandomierz to miasto położone w południowo-central-

nej Polsce, w województwie świętokrzyskim, w powie-

cie sandomierskim, nad Wisłą; 94 km na południowy

iconographic and cartographic preliminary survey with

photographs of historic iconography. The second part of

the documentation is the history and survey description

of the church and the Post-Dominican monastery, includ-

ing a separate one of the belfry [47, p. 30]. In the history

of the construction and development of the complex, the

author of the documentation dated the belfry to the last

quarter of the 13

century: It can be dated on the basis

of the divisions with biforiated blanks at the ground level

and the belfry windows corresponding with them in the

upper level. Their form and proles resemble the windows

of the chapter house of the Dominican monastery in Cra-

cow and they correspond with them chronologically and

maybe also in respect of workshop. The chapter house in

Cracow is dated to the 3

quarter of the 13

century. This

is when the west gable wall of the church must have been

rebuilt with a biforium whose form resembles that of the

belfry windows [47, p. 63].

The next studies include the design documentation of

the renovation-conservation work conducted at the end of

the 1980s and the beginning of the 1990s. The work which

began in August 1988 lasted until May 1989. The follow-

ing work was conducted at the belfry under the scientic

and conservation supervision of Elżbieta Juszczyk, M.A.:

the galvanized metal roof sheets were replaced with cop-

per sheets; the gablets of the belfry buttresses were cov-

ered with copper sheets and iron louvers were put in the

belfry windows; furthermore, the most damaged elements

of the timber roof truss were replaced and the remain-

ing beams were cleaned by removing their outside layer

which was damaged by insects [48, p. 1]. This work was

described in the Report from the scientic and conserva-

tion supervision of the renovation and conservation work

in 1990 by Leszek Polanowski, M.A. who supervised the

work conducted in the next season (1990–1991). He found

that the louvers were incorrectly made because: […] the

louvers put in the belfry windows from the west and partly

from the south were xed incorrectly. While xing them,

the face of the walls in the window openings was dam-

aged. The louvers whose dimensions were based on the

measurements taken only from one window opening did

not t in all of them and that is why the openings where

the louvers were too long were “widened” by chasing the

openings out vertically, damaging this way the original

brick wall [48, p. 2]. In autumn 1990, the pointed heads of

the belfry windows were covered with properly cut pieces

of metal sheets; some masonry work was conducted al-

ready in spring 1991 on the mostly damaged belfry win-

dow sills [48, p. 2]. While conducting the work, efforts

were made to reconstruct the grade of the sills visible in

the reveals, change the structure of the wall as little as

possible and use old bricks [46, p. 4, 5]. Furthermore,

the wooden stairs and landings inside the belfry were re-

placed, whereas some masonry repairs were conducted on

Cracow (surveying documentation), “Geoprojekt” in Kielce (geological

substrate study) and “Conubium” (geotechnical documentation). The

main architect was Professor Andrzej Kadłuczka who together with

Professor Wiktor Zin provided substantive support and conservation

supervision. See: [46, p. 2].

Badania architektoniczne dzwonnicy kościoła w Sandomierzu/The architectural research of the belfry of the church in Sandomierz 21

the outside of badly damaged corners of buttresses. The

metal sheets which covered the gablets earlier were re-

placed with bricks; the arch of the arcaded passageway in

the north-west buttress was rebuilt and the injections were

made in the crack going across the blank window above

the passageway arch [46, p. 44, 45].

The work on the water drainage apron around of the

church of St James the Apostle started in October 1991

[49]. The foundation subbase was studied in order to prop-

erly design the protection of the building [50]. During the

study, a detailed penetration survey was conducted in the

area of the belfry, in the south-east corner. A test pit made

by the south wall of the belfry, according to the drawings

of the sections of the foundation test pit supplementary to

the description, demonstrated that there is a 170 cm high

and about 160 cm wide stone foundation under the south

wall of the belfry, so an apron made of a layer of loess

and cement covered with small granite stones was made

both around the complex and the belfry. The same stones

were also used to make troughs draining water away to

the drainage wells [46, p. 8]. At the same time, the work

which started in 1990 on the outer fencing of the complex

continued. Cast-iron segments of the fence supported on

concrete fencing wall were put from the west side, among

other by the belfry. There is original documentation of all

work on the belfry before and after it was conducted with

photographs which clearly show the scope of work and its

effects [46].

Architectural research

Location plan

Sandomierz is a city located in the south-central part of

Poland, in Świętokrzyskie Province, Sandomierz District,

by the Wisła River; 94 km south-east of Kielce. Initially, in

the 10

century, it was a settlement; later, in the 11

–12

centuries, a fortied town with some settlements around

it, and in 1286 it was granted town location privileges on

Town Hill in compliance with the Law of Magdeburg.

The buildings of the Dominican monastery complex

in Sandomierz are located in the south-west part of the

city, on the east slope of St James Hill. The occupy the

north-west part of the area which belongs the monastery

(Fig. 1). The area of former cemetery of the church of St

James the Apostle is enclosed by a cast-iron fence from

the north, west and partly from the east side. The main

entry gate is located opposite the north portal, and there is

another entry through a side gate from the east.

The belfry (B) stands right by the west border of the

area of the church and a slope steeply declining from the

west to the east (Fig. 1, 2). This is the part of the church

which adjoins its north-west corner (A), braced from the

south with the monastic buildings (C): east wing (C.1) and

chapel of St Hyacinth (C.2).

Form – structure and plan

The belfry is an architectural highlight of the north-

west corner of the church (Fig. 2). It was added to the

wschód od Kielc. Początkowo w X w. był osadą, później

w XI–XII w. grodem z podgrodziami, zaś od 1286 r. mia-

stem lokowanym na prawie magdeburskim, na Wzgórzu

Miejskim.

Zabudowania dominikańskiego zespołu klasztornego

w Sandomierzu są zlokalizowane w południowo-zachod-

niej części miasta, na wschodnim stoku Wzgórza Świę-

tego Jakuba. Zajmują północno-zachodnią część obszaru

należącego do klasztoru (il. 1). Teren dawnego cmentarza

kościoła św. Jakuba Apostoła zamyka od północy, zacho-

du i częściowo od strony wschodniej żeliwne ogrodzenie.

Główna furta wejściowa znajduje się naprzeciwko północ-

nego portalu, drugie wejście jest boczną furtką od wschodu.

Dzwonnica (B) stoi tuż przy zachodniej granicy terenu

kościoła i mocno opadającej z zachodu na wschód skarpie

(il. 1, 2). To część kościoła przylegająca do jego północ-

no-zachodniego narożnika korpusu (A), sprężonego od

południa z zabudową klauzury (C): wschodnim skrzy-

dłem (C.1) i kaplicą św. Jacka (C.2).

Forma – bryła i rzut

Dzwonnica to akcent północno-zachodniego narożnika

bryły kościoła (il. 2). Dobudowana została od zachodu do

północnej nawy bocznej, na rzucie zbliżonym do kwadra-

tu. Wymiary dzwonnicy na poziomie przyziemia w obry-

sie zewnętrznym to około 630 × 710 cm (980 × 910 cm

z przyporami), zaś wewnętrznym: 385–395 × około 440 cm;

II kondygnacji: 410–420 × około 480 cm i III kon dygnacji:

470–480 × 505–530 cm.

Bryłę w formie pionowego prostopadłościanu, na pla-

nie kwadratu, tworzą dwie kondygnacje: wysokie przy-

ziemie i piętro. Ukośne, uskokowe przypory ujmują trzy

narożniki (płn.-zach., płn.-wsch. i płd.-zach.) przyziemia.

Dwie przypory (płn.-zach. i płn.-wsch.) są dwuuskokowe:

niższy uskok przypory zamknięty trójkątnym naczółkiem

z dwuspadowym daszkiem, zaś górny ukośną pokrywą.

Dwie przypory po zachodniej stronie były pierwotnie

przejściowe, południowo-zachodnia uszkodzona. Mury

dzwonnicy sięgają do wysokości gzymsu nawy głównej,

ponad 13 m, pierwsza kondygnacja jest wysokości nawy

bocznej. Całość nakryta dwustopniowym dachem na-

miotowym, o dwóch różnych kątach nachylenia połaci.

Dzwonnica ma ponad 22 m wysokości.

Elewacje

Dzwonnica ma ceglane elewacje osadzone na kamien-

nej podbudowie wcinającej się od zachodu w skarpę.

Kondygnacja przyziemna, oprócz narożnych przypór,

została wyodrębniona od drugiej dekoracyjnym fryzem

ząbkowym. Fryz ząbkowy obiega wokół dzwonnicę pod

oknami i ponad nimi, pod gzymsem wieńczącym. Ma wy-

sokość jednej warstwy układanych pod ukosem cegieł,

z użyciem na przemian ozdobnej, mocniej wypalonej ce-

gły zendrówki (il. 4).

Każda elewacja na poziomie przyziemia jest odmien-

na. Na elewacji południowej znajdują się dwa okna szcze-

linowe (il. 4a). Otwory są wysokie i wąskie, dodatkowo

lekko zwężają się ku górze. Górne narożniki zamykają

22 Małgorzata Doroz-Turek

north aisle from the west, on a plan resembling a square.

The outside dimensions of the belfry at the ground level

are about 630 × 710 cm (980 × 910 cm with buttresses),

and on the inside: 385–395 × about 440 cm; 2

level:

410–420 × about 480 cm and 3

level: 470–480 × 505–

530 cm.

Its vertical cuboidal structure on a square plan has

two levels (stages): tall ground level and upper level. It

has three diagonal buttresses with off-sets in the corners

(north-west, north-east and south-west) at the ground lev-

el. Two buttresses (north-west and north-east) have two

off-sets: lower off-set of the buttress with a gablet and the

upper off-set with a slanted cover. The two buttresses on

the east side originally had passageways, the south-west

is damaged. The walls of the belfry rise to the level of the

nave cornice, more than 13 m, the height of the rst stage

equals the height of the aisle. The whole structure is cov-

ered with a double-slope hipped roof with two different

grades. The belfry is over 22 m tall.

Facades

The belfry has brick facades on a stone base course

carved into the slope from the west. Apart from the diago-

nal buttresses, the lower stage differs from the upper stage

by a dogtooth course. The dogtooth course goes around

the whole belfry under the windows and above them, un-

der the top cornice. It is made of one course of bricks laid

aslant with the use of alternately decorative, overburnt

brick (Fig. 4).

Each facade at the ground level is different. There

are two slit windows on south facade (Fig. 4a). They are

tall and narrow and they slightly narrow down upwards.

The upper corners are made of decorative, slightly round

bricks. Above them, there are two shorter slit windows

with one, central, round-headed blank between them. At

the same level, on the west facade, there are two sym-

metrically placed shallow, biforiated blanks of the same

height (Fig. 2). The semicircular arches of the blanks are

supported in the middle by ceramic corbels. The arches

of the blanks are made of clinker brick. There is one nar-

row, short window between the blanks. Compared to other

facades, the north facade has no such architectural solu-

tions at the ground level (Fig. 4b). Its only “decoration” is

a clear Flemish bond made of overburnt brick above the

stone base course. As the belfry was built by a slope the

smaller number of layers is clearly visible from the west

towards the east. Most probably in order to smooth out

the growing decline, at the height of diagonal buttresses

a layer of bricks laid on end was introduced (sailor course)

(Fig. 4b), whereas on the east facade, at the same height,

the bricks were laid on at. There is a short section of the

east facade at the ground level adjoining the north aisle

with a small window.

The upper stage has four full facades, each with a pair

of the same, twin pointed belfry windows, in biforiated

blanks. The round-headed blanks are supported in the

middle by geometrical, ceramic corbels and by a small

pillar dividing the belfry windows, at present with steel

louvers. The blanks have semicircular heads made of

dekoracyjne cegły, lekko zaokrąglone. Nad nimi umiesz-

czono dwa niższe okna szczelinowe, pomiędzy nimi jedną

centralną, półkoliście zamkniętą blendę. Na tym samym

poziomie, takiej samej wysokości są dwie symetrycznie

rozmieszczone płytkie, biforyjne blendy na elewacji za-

chodniej (il. 2). Półkoliste łuki blend wsparte są w środku

na konsolkach z ceramicznych kształtek. Łuki blend zo-

stały podkreślone cegłą klinkierową. Pomiędzy blendami

znajduje się jedno wąskie, niewysokie okno. Elewacja

północna, w porównaniu z innymi elewacjami, na pozio-

mie przyziemia pozbawiona jest tego typu rozwiązań ar-

chitektonicznych (il. 4b). Jedyną „dekoracją” jest czytelny

ceglany wątek gotycki z użyciem cegły zendrówki ponad

kamienną podmurówką. Z powodu zbudowania dzwon-

nicy przy skarpie widać tu znaczny spadek warstw z za-

chodu na wschód. Prawdopodobnie w celu zniwelowania

powiększającego się spadku, na wysokości narożnych

przypór wprowadzono warstwę wyrównawczą w posta-

ci cegły murowanej płaską powierzchnią do lica ściany,

na tzw. sztorc (il. 4b). Z kolei na wschodniej elewacji, na

tej samej wysokości, użyto cegły płaskiej. W przyziemiu

jest krótki odcinek elewacji wschodniej przylegający do

północnej nawy bocznej, a w nim tylko niewielkie okno.

Górna kondygnacja ma cztery pełne elewacje. Z każ-

dej strony wprowadzono po parze takich samych bliźnia-

czych, zamkniętych ostrołukowo przeźroczy dzwonnych,

umieszczonych w biforyjnych blendach. Półkoliście zamk-

nięte blendy pośrodku podparte są na konsolkach z geo-

metrycznych, ceramicznych kształtek, na osi larek dzie-

lący przeźrocza dzwonne, obecnie zasłonięte stalowymi

żaluzjami. Blendy mają półkoliste zamknięcie wyprowa-

dzone z klińców (główek) cegieł i podkreślone warstwą

wozówkową z cegły.

Elewacje wieży dzwonnej zostały zakończone prostym,

trójuskokowym gzymsem, nad nim znajduje się płytki

okap dachu z wysokim uskokiem, w którym po dwa wą-

skie, zamknięte półkoliście okna z każdej strony dodatko-

wo doświetlają od góry ostatnią kondygnację dzwonnicy.

Materiał i konstrukcja

Dominującym materiałem budowlanym, z jakiego

wzniesiono dzwonnicę, jest materiał ceramiczny – cegła

murowana na zaprawie wapiennej w wątku gotyckim

(polskim). Oprócz cegły do postawienia murów wyko-

rzystano kamień. Nieobrobionego kamienia użyto do bu-

dowy fundamentu i partii cokołowej przyziemia: od we-

wnątrz na wysokość 115–120 cm, na zewnątrz na elewacji

północnej i wschodniej oraz południowej do maksymalnej

wysokości 115 cm (il. 4). Grubość murów z kamienia na

poziomie przyziemia to 130–140 cm (płn. i płd.) i oko-

ło 110 cm (zach. i wsch.). Ściany powyżej kamiennego

szerokiego cokołu wzniesiono z cegły; ceglany mur ma

grubość na poziomie przyziemia 120–125 i 105 cm, na

poziomie II kondygnacji około 115 cm (płn., płd.) i 95 cm

(zach.), zaś na III kondygnacji 90–95 cm (płn., płd.) i 70–

80 cm (zach.). Ściana wschodnia przylegająca do północ-

nej nawy bocznej ma całkowitą grubość około 190 cm,

składa się na nią 110–115 cm ściany wieży i 75–80 cm

zachodniej ściany nawy bocznej.

Badania architektoniczne dzwonnicy kościoła w Sandomierzu/The architectural research of the belfry of the church in Sandomierz 23

Wszystkie ściany z zewnątrz i wewnątrz nie są otyn-

kowane, mają czytelny wątek ceglany gotycki (polski),

w główkach wykorzystano zendrówkę, mocniej wypaloną

cegłę, szczególnie widoczną na zewnętrznym licu ścian –

elewacji północnej, zwłaszcza w partii przyziemia, a tak-

że południowej oraz zachodniej. Użyty format cegły na

zewnątrz to: 29–28 × 12–12,5 × 8 × 8,5 cm oraz wewnątrz:

przyziemie – 29–28,5 × 13–13,5 × 8,5–9 cm; II kondygnacja

– 28–27 × 13 × 8–9 cm; III kondygnacja – 27 × 13 × 8–9 cm.

Na licach niektórych cegieł wewnątrz dzwonnicy wy-

stępują tzw. gmerki i inskrypcje z różnych okresów,

z datami rocznymi i podpisami oraz inicjałami. I tak na

poziomie przyziemia na ścianie wschodniej z datą rocz-

voussoirs (brick headers) and highlighted with a stretcher

course.

The facades of the bell tower have a simple, cornice

with three off-sets and a shallow roof eaves above it with

a high off-set in which two narrow, semicircular windows

on each side additionally illuminate the uppermost stage

of the belfry from above.

Material and construction

The primary construction material of the belfry is clay

brick on lime mortar and Flemish bond. Apart from brick,

the walls were also built of stone. Rough stones were used

Il. 4. Dzwonnica kościoła pw. św. Jakuba w Sandomierzu: a) elewacja południowa, b) elewacja północna (oprac. M. Doroz-Turek, 2017)

Fig. 4. The belfry of the church of St James in Sandomierz: a) south facade, b) north facade (by M. Doroz-Turek, 2017)

6.3 6.3

6.2

6.1

1. Kamienny cokół przyziemia, wysokość max. 112 cm/Stone ground base, height max. 112 cm

2. Wątek gotycki (polski), cegła zendrówka, układ regularny/Flemish bond, overburnt brick, regular layout

3. Wątek gotycki (polski), układ lekko zaburzony/Flemish bond, slightly disturbed layout

4. Zmiana otworów okiennych, 1. poł. XVII w./Changing the window openings, the 1

half of the 17

century

5. Nowy gzyms i dach, początek XX w./A new cornice and roof, the beginning of the 20

century

6. Prace remontowe w latach 90. XX w./Renovation works in the 1990s:

6.1. przy szkarpach/at the scarps

6.2. parapety otworów dzwonnych/on the window sills openings

6.3. wprowadzenie żaluzji w otworach dzwonnych/the introduction of blinds in bell windows

24 Małgorzata Doroz-Turek

ną jest napis „Jacoba ..Rr 1909”, na II kondygnacji –

na południowej ścianie: „FMICHAEŁ, SOLEC 1604”

(il. 5a). Najwięcej i na wszystkich ścianach jest ich na

III kondygnacji. Uwagę zwracają szczególnie dwie: in-

skrypcja z roczną datą „1606” na cegle o wymiarach

27 × 13 × 8 cm oraz druga „F.Felix Wielreka Ano D 1606”

(il. 5b), ale także kilka z XIX w., np. „1885”. Przeważają

jednak te z początku XX w. – „JJ 1902”, „W. J……k 1906”,

„1909”, „JF 1919”, czy „C.C……., B.B…….”. Ponadto

na II kondygnacji zachowały się pozostałości po daw-

nych drewnianych elementach wmurowanych w ściany.

Dwa drewniane stropy belkowe na podciągach przy-

ściennych (wym. 19 × 20 cm) dzielą wnętrze na trzy jed-

noprzestrzenne kondygnacje. Na belkach stropu znajdu-

je się drewniana podłoga z desek. Ostatnią kondygnację

dzwonną zamyka otwarta więźba dachu o konstrukcji

mieszanej – stolcowo-wieszarowej. Pokrycie wykonane

z blach miedzianych na deskowaniu.

Dzwonnica dostępna jest tylko z wnętrza kościoła, por-

talem z północnej nawy bocznej – P-1 (il. 6a). Przejście

do przyziemia wprowadzono w grubości ściany nawy i we

wnęce wschodniej ściany dzwonnicy. W zachodniej ścia-

nie nawy umieszczono wąski otwór wejściowy z drzwia-

mi, zamknięty od strony kościoła półkoliście, zaś od strony

dzwonnicy na prosto. Nad wejściem widać zamurowa-

ny ostrołuczny trójkąt odciążający. Dwie wyższe kondyg-

nacje są dostępne pionową komunikacją,

tj. drewnianymi,

to build the foundation and the base course at the ground

level: up to 115–120 cm from inside and on the outside

on the north and east and south facades up to maximum

height of 115 cm (Fig. 4). The thickness of the stone walls

at the ground level is 130–140 cm (north and south) and

around 110 cm (west and east). The walls above the wide

stone base course were built of brick; the brick wall at

the ground level is 120–125 and 105 cm, at the level of

the 2

stage it is around 115 cm (north, south) and 95 cm

(west), whereas at the level of the 3

stage it is 90–95 cm

(north, south) and 70–80 cm (west). The total thickness of

the east wall adjoining the north aisle is around 190 cm,

that is 110–115 cm of the tower wall and 75–80 cm of the

west wall of the aisle.

None of the walls from the outside and inside is

plastered; they have a clear Flemish bond, with head-

ers made of overburnt brick, especially well visible on

the outside face of the walls – north facade, especially

at the ground level as well as the south and west fa-

cades. The dimensions of the bricks on the outside:

29–28 × 2–12.5 × 8 × 8.5 cm and inside: ground level –

29–28.5 × 13–13.5 × 8.5–9 cm; 2

stage – 28–27 × 13 ×

8–9 cm; 3

stage – 27 × 13 × 8–9 cm.

Some of the faces of the brick inside of the belfry have

house marks and inscriptions from various periods with

years and signatures as well as initials. There is one at the

ground level on the east wall with the year: “Jacoba..Rr

1909”, at the 2

stage – on the south wall: “FMICHAEŁ,

SOLEC 1604” (Fig. 5a). Most of them are on all walls at

the 3

stage. Two of them draw special attention: inscrip-

tion with the year “1606” on the brick whose dimensions

are 27 × 13 × 8 cm the other one “F.Felix Wielreka Ano D

1606” (Fig. 5b) as well as several ones from the 19

cen-

tury, such as “1885”. Most of them, however, come from

the beginning of the 20

century – “JJ 1902”, “W. J……k

1906”, “1909”, “JF 1919” or “C.C……., B.B…….”.

Moreover, there are original remains of old timber ele-

ments in the walls at the 2

stage.

Two timber beam oors on oor bearers xed to the

walls (19 × 20 cm) divide the space into three single-room

stages. There are oor boards on the oor beams. The up-

permost bell tower stage is covered with open timber truss

of mixed structure – with purlin posts and hangers. The

roong is made of copper sheets on boards.

The belfry is accessible only from inside of the church

through the portal from the north aisle – P-1 (Fig. 6a).

The entry to the ground level was made in the thickness

of the wall of the nave and in the recess of the east wall

of the belfry. In the west wall of the nave there is a nar-

row entrance opening with a door with a round head from

the side of the church and square head from the side of

the belfry. Above the entrance there is a visible walled up

pointed relieving triangle. Two upper stages are accessible

through the vertical circulation i.e. ladder stairs along the

walls (two ights of stairs between the ground level and

the 2

stage: west and north, from the 2

to the 3

stage

– one south ight of stairs; distance between the stair

treads 20–25 cm), all with straight wooden rails.

The ground level is illuminated with two slit windows

located in the south wall – O-1 and O-2 (25 cm wide) at

Il. 5. Dzwonnica kościoła pw. św. Jakuba w Sandomierzu:

a) inskrypcja na II kondygnacji, b) inskrypcja na III kondygnacji

(fot. M. Doroz-Turek, 2017)

Fig. 5. The belfry of the church of St James in Sandomierz:

a) inscription at the 2

stage, b) inscription at the 3

stage

(photo by M. Doroz-Turek, 2017)

Badania architektoniczne dzwonnicy kościoła w Sandomierzu/The architectural research of the belfry of the church in Sandomierz 25

Il. 6. Rzuty dzwonnicy kościoła pw. św. Jakuba w Sandomierzu: a) przyziemia, b) II kondygnacji, c) III kondygnacji (oprac. M. Doroz-Turek, 2017)

Fig. 6. Floor plans of the belfry of the church of St James in Sandomierz: a) ground level, b) 2

stage, c) 3

stage (by M. Doroz-Turek, 2017)

Faza budowy korpusu, północnej nawy bocznej

The phase of the body structure, the northern side nave

I faza – kon. XIII w.–pocz. XIV w.

I phase – end of 13

century–beginning of 14

century

II faza – 1. poł. XVII w.

II phase – 1

half of 17

century

III faza – 2. poł. XIX w.

III phase – 2

half of 19

century

IV faza – pocz. XX w.

IV phase – beginning of 20

century

V faza – 2. poł.–lata 90 XX w.

V phase – 2

half of 20

century–1990s

drabiniastymi schodami biegnącymi wzdłuż

ścian (mię-

dzy przyziemiem a II kondygnacją dwa biegi: zachod-

ni i północny, z II na III kondygnację – jeden po łud nio-

wy bieg; wysokość stopnia 20–25 cm), z prostą drew nianą

poręczą.

Przyziemie doświetlają dwa szczelinowe okna zlokali-

zowane w południowym murze – O-1 i O-2 (szer. 25 cm)

na wysokości około 265 cm. Głębokie otwory okienne

są od wewnątrz szeroko rozglione (szer. 115 cm). We

fragmencie wschodniego muru, między ukośną przyporą

a północną ścianą nawy bocznej (w narożniku płn.-wsch.)

wprowadzono trzecie niewielkie, szczelinowe okno O-3

the height of about 265 cm. The deep window openings

are widely splayed from inside (115 cm wide). In the frag-

ment of the east wall, between the diagonal buttress and

the north wall of the aisle (in the north-east corner) there

is a third, small slit window O-3 (25 cm wide), splayed

from inside (69 cm wide) in a deep round-headed recess

(144 cm wide, 77 cm deep, about 220 cm high) (Fig. 6a).

Walls: east and west walls, at the ground level, at the

height of about 4.2 m have an about 15 cm wide off-set.

There is a recess at the height of east off-set, above the

entrance and in the middle of the present platform – O-4

(Fig. 6b). The 102 cm wide and 245 cm tall double-slope

26 Małgorzata Doroz-Turek

(szer. 25 cm), rozglione od wewnątrz (szer. 69 cm),

w głębokiej wnęce zamkniętej półkoliście (szer. 144, głęb.

77, wys. ok. 220 cm) (il. 6a).

Mury ścian: wschodniej i zachodniej, na poziomie

przyziemia, na wysokości około 4,2 m mają odsadzkę na

szerokość mniej więcej 15 cm. Na wysokości wschodniej

odsadzki, nad wejściem i w połowie obecnego podestu

jest wnęka – O-4 (il. 6b). Zamknięty dwuspadowo otwór

wnęki o szerokości 102 cm, wysokości 245 cm, jest praw-

dopodobnie okienny, na co wskazuje wymurowany węga-

rek na głębokość 28–29 cm; szerokość otworu w świetle

węgarka 77 cm.

Drugą kondygnację doświetlają otwory strzelnic: jed-

nej w murze zachodnim – O-5 i dwiema w ścianie połu-

dniowej – O-6 i O-7 (il. 6b). Ostatnia, III kondygnacja, ma

przeźrocza dzwonne – na każdej ścianie po dwa biforyjne

otwory ostrołucznie zamknięte – O-8/15 (il. 6c).

Próba określenia faz budowy dzwonnicy

Dzwonnica na pierwszy rzut oka wydaje się jednofa-

zowa. Generalny jej zrąb pochodzi z końca XIII bądź po-

czątku XIV w., z przejściowego stylu średniowiecznego

– późnoromańskiego. Są jednak przesłanki wskazujące na

to, że uległa przekształceniom i że pierwotnie mogła wy-

glądać nieco inaczej.

Na podstawie analizy murów ścian i dostępnych ele-

mentów architektonicznych można podjąć próbę określe-

nia faz budowy i przeobrażeń dzwonnicy.

Faza I: koniec XIII–początek XIV w.

W 1226 r. miała miejsce erekcja sandomierskiego kon-

wentu przy istniejącym kościele św. Jakuba. Następnie

obiekt sakralny został zastąpiony ceglanym, późnoromań-

skim kościołem budowanym wraz z klasztorem. Nieco

później niż prezbiterium i bazylikowy korpus, z końcem

XIII w. wystawiono dzwonnicę. Na początku XIV w. wie-

ża dzwonna o charakterze obronnym już stała (il. 6).

Dzwonnica została zbudowana prawdopodobnie do ce-

lów obronnych, po ostatnim najeździe Tatarów na prze ło-

mie 1287 i 1288. Na okres przejściowy, późnoromański

wska zuje użyty materiał – ceramiczny, wątek muru cegla ne -

go – gotycki (polski) z użyciem zendrówki w głów ce, forma

– ukośne, uskokowe przypory oraz detal – półkoliste, bifo-

ryjne blendy i jednowarstwowy fryz ząbkowy z wy ko rzy sta-

niem naprzemiennie zendrówki. Użycie zen drówki, wpro-

wa dzenie ukośnych przypór oraz ostro łucz ne zam knię cia

bi foryjnych przeźroczy dzwonnych to zwia stuny gotyku.

O tym, że dzwonnica nie powstała jednocześnie z kor-

pusem, z północną nawą boczną, świadczy jej wschodni

mur składający się ze wschodniej ściany wieży i zachod-

niej kościoła. Brak przewiązania murów jest widoczny

we wnęce wejściowej i powyżej we wnęce po otworze

O-4 (il. 6a, 6b, detal C). Zlokalizowana nad wejściem

niedookreślona wnęka znacznej wysokości (245 cm) jest

być może pozostałością po pierwotnym otworze okien-

nym lub przejściowym (?). Wskazuje na to wymurowany

węgarek od strony wschodniej (zewnętrznej) zachowa-

ny w dolnej i częściowo w górnej partii wnęki. Według

recess opening is most probably a window opening, which

seems to be evident from the 28–29 cm deep reveal; the

width of the opening at the reveal is 77 cm.

The 2

stage is illuminated by arrowslits: one in the

west wall – O-5 and two in the south wall – O-6 and O-7

(Fig. 6b). The uppermost, 3

stage has belfry windows

– two pointed biforiated windows in each wall – O-8/15

(Fig. 6c).

An attempt to determine

the belfry construction phases

The belfry at rst sight seems to have been built in

a single stage. Generally, the main structure the belfry

comes from the end of the 13

or from the beginning of

the 14

century, from the transitional medieval style – late

Romanesque. There are, however, some clues indicating

that it went through some changes and originally it might

have looked slightly different.

An attempt can be made on the analysis of the walls

and available architectural elements to determine the bel-

fry construction and transformation stages.

Phase I:

end of the 13

–beginning of the 14

century

The convent in Sandomierz was erected in 1226 by the

existing church of St James. Next, a brick, late Roman-

esque church with a monastery was built in the place of

the ecclesiastical structure. A little later than the presby-

tery and the basilican main body of the church, at the end

of the 13

century, a belfry was built. A defensive bell tower

was ready at the beginning of the 14

century (Fig. 6).

The belfry was built most probably for defensive pur-

poses after the last raid of the Tartars at the end of 1287

and at the beginning of 1288. The transitional, late-Ro-

manesque period is indicated by the materials which

were used – ceramic material, Flemish bond with the use

of overburnt bricks in the headers, the form – diagonal

buttresses with off-sets and details – semicircular, bifori-

ated blanks and single dogtooth courses with the alternate

use of overburnt bricks. The use of overburnt bricks, the

introduction of diagonal buttresses and pointed biforiated

belfry windows all herald an advent of Gothic.

The fact that the belfry was not built at the same time

as the main body of the church, with the north aisle is

evident from its east wall composed of the east wall of the

tower and the west wall of the church. The lack of connec-

tion bracing between those walls is visible in the entrance

recess and above in the recess of the former opening O-4

(Fig. 6a, 6b, detail C). The recess of signicant height

(245 cm), whose function has not been determined, which

is located above the entrance may be the remaining ele-

ment of the original window or passageway opening (?).

This seems to be indicated by the original reveal from the

east (external) side in the lower and partly upper section of

the recess. In the opinion of the author this opening might

have been built at the same time when the wall was built

because there are no evident changes in the brick bond in

the face of the wall, cracks or debondings and bricks of

Badania architektoniczne dzwonnicy kościoła w Sandomierzu/The architectural research of the belfry of the church in Sandomierz 27

autorki otwór ten mógł zostać wymurowany wraz z budo-

wą ściany, albowiem brakuje widocznych zmian w wątku

cegły na licu muru, rys i rozwarstwień, użyto tego samego

formatu cegły 29–28 × 12,5–12 × 9 cm. Być może póź-

niej uległo zmianie zamknięcie otworu, ale w górnej partii

wnęki również zachowany jest węgarek. Niewykluczone,

że wschodnia ściana dzwonnicy pierwotnie zamykała od

zachodu północną nawę boczną i na tę część kościoła

był otwarty otwór okienny – O-4. Najpóźniej mógł ulec

przekształceniu i zastawieniu zachodnią ścianą północnej

nawy bocznej w 2. połowie XVIII w., wymurowaną wraz

z przesklepianiem korpusu kościoła (?), kiedy dokonano

także innych przekształceń w dzwonnicy (patrz: II faza).

Graniastosłupowa dzwonnica miała początkowo pełnić

funkcję obronną, o czym świadczy surowa forma i grube

mury przyziemia oraz szczelinowe okna. Wyższa partia

prostej bryły, w porównaniu z przyziemiem, jest jednak

niezwykle lekka i dekoracyjna. Można domniemywać,

że w trakcie wznoszenia wieży zmieniono koncepcję bu-

dowy z funkcji nie tylko obronnej na dzwonną, co miało

wpływ na charakter architektury.

Faza II – 1. połowa XVII w.

Siedemnasty wiek przyniósł wraz z ożywionym ruchem

budowlanym, związanym z kontrreformacyjną dzia łal-

nością Kościoła [47, s. 83], poważne zmiany w archi tek-

turze kościoła i klasztoru sandomierskich dominikanów.

Barokizacja i przeobrażenia rozpoczęły się z początkiem

tego stulecia, z tym czasem wiązane są także przekształ-

cenia w dzwonnicy.

Z tą fazą autorka wiąże zmianę otworów okiennych

na szczelinowe, tzw. strzelnice, na drugiej kondygnacji

poziomu przyziemia. Wszystkie trzy okna były prawdo-

podobnie pierwotnie szersze. Świadczy o tym zaburzony

przy otworach ceglany wątek i rysująca się granica mię-

dzy wtórnym a pierwotnym murem na licu elewacji po-

łudniowej i zachodniej (il. 4), a także od wewnątrz. Okna

miały od zewnątrz szerokość 60–50 cm, a do środka były

rozglione na mniej więcej 120 cm (O-5) i mniej więcej

95 cm (O-6 i O-7) (il. 6b). W tym stuleciu wprowadzono

zachodnią ścianę północnej nawy bocznej, zastawiając

tym samym wschodni otwór (O-4) (il. 6b).

Na tę datację wskazują zachowane wewnątrz dzwonnicy

wymienione już inskrypcje z rocznymi datami (il. 4). Ale

mogą to być równie dobrze jedynie relikty z tamtego cza-

su składające się na wartość zabytku. Wszystkie prace przy

kościele w tej fazie zostały zakończone z chwilą poświęce-

nia kościoła w 1677 r. przez biskupa Mikołaja Obornickiego.

Faza III – 2. połowa XIX w.

Kolejne działania mające wpływ na formę dzwonni-

cy miały miejsce w 2. połowie XIX w. Po kasacie zako-

nu w 1864 r. sandomierscy dominikanie musieli opuścić

klasztor i kościół, a opiekę nad założeniem przejęli kapłani

diecezjalni i wikariusze. Szczególną rolę na przełomie XIX

i XX w. odegrali prałat Melchior Buliński (1810–1877),

opiekun i dobrodziej kościoła, oraz prałat Ludwik Piotro-

wicz (1875–1905), rektor prowadzący prace remontowe

the same size were used (29–28 × 12.5–12 × 9 cm). Maybe

later the closure of the opening changed but there is an

original reveal in the upper section of the recess. It can-

not be ruled out that the east wall of the belfry originally

closed the north aisle from the west and the window open-

ing overlooked this part of the church – O-4. At the latest

it might have been transformed and walled up by the west

wall of the north aisle in the 2

half of the 18

century

which was built together with the vault of the main body

of the church (?) when the belfry underwent some other

transformations (see phase II).

Originally, the prismatic belfry was supposed to serve

defensive purposes, which is evident from its rough form

and thick walls of the ground level and the slit windows.

However, when compared to the ground level, the upper

section of the simple structure is quite light and decora-

tive. It can be assumed that during the construction of the

belfry the concept of its design changed and the defensive

function was extended to that of a bell tower, which af-

fected its architectural character.

Phase II – 1

half of the 17

century

The 17

century marked an intensied construction

activities connected with the Counter-Reformation op-

erations of the church [47, p. 83] as well as some serious

changes in the architecture of the church and the Domini-

can monastery in Sandomierz. The Baroquization and the

transformations started at the beginning of the century

along with some transformations of the belfry.

In the opinion of the author during that phase the win-

dow openings were changed into slit windows (arrowslits)

at the 2

stage of the ground level. Probably, all three

windows were originally wider. This is evident from the

disturbed brick bond by the openings and the visible bor-

der between the later and original wall on the south and

west facades (Fig. 4) as well as from inside. The width of

the windows from outside was 60–50 cm, and they were

splayed to more or less 120 cm (O-5) and more or less

95 cm (O-6 and O-7) (Fig. 6b). The west wall of the north

aisle was built in that century, blocking the east opening

(O-4) (Fig. 6b).

This dating corresponds to the original inscriptions

with years inside the belfry (Fig. 4), however, they may

as well be historically valuable relicts from that time. All

work at the church in that phase was completed at the

moment of consecration of the church in 1677 by bishop

Mikołaj Obornicki.

Phase III – 2

half of the 19

century

The next activities affecting the form of the belfry took

place in the 2

half of the 19

century. After the order

was dissolved in 1864 the Dominicans in Sandomierz

had to leave the monastery and the church and the priests

from the diocese as well as curates took care of the com-

plex. Special role was played at the turn of the 19

and

centuries by prelate Melchior Buliński (1810–1877),

the caretaker and the benefactor of the church as well as

prelate Ludwik Piotrowicz (1875–1905), the rector in

28 Małgorzata Doroz-Turek

charge of the renovation and repair work of the church and

the belfry nanced with their own savings and the money

bequeathed in the testament by prelate Buliński.

In 1876, the belfry was in a bad technical condition.

Over the next year, during renovation work of the church,

new stairs were built in the belfry. At that time, most

probably when the fence was built from the west side (be-

fore Dec. 24, 1877), the south-west buttress was damaged.

Phase IV – beginning of the 20

century

In 1905, a re broke out in the Post-Dominican the

church of St James the Apostle in Sandomierz. After that

unfortunate event, priest Józef Rakoszny became rector

and he began a renovation including an extensive restora-

tion of the church. The thorough restoration according to

the design by Jarosław Wojciechowski was conducted in

1907–1909 [18].

Until the beginning of the 20

century, the belfry was

covered with a double slope roof covered with wooden shin-

gles. After the re, the belfry was covered with a new roof

of slightly different shape made of galvanized metal sheets.

The year inscriptions visible on the brick faces on the

inside wall at the 3

stage come from that period: VI 1906,

1907, 1909 and later. They are historically valuable relicts

of those times. The restored church was consecrated in

1909 by bishop Marian Ryx.

The timber beams and whole upper braces were

changed in the belfry already in the 1930s. Thirty years

later, the rusted sheets of the roof were painted and this

part of the church was cleared. In spite of that: There are

still no windows, the oor is not secured, including down-

stairs /beaten ground/, no conservation of timber and the

stairs are still not repaired [42].

Phase V – the 1980s and the 1990s

In the 1980s and the 1990s, during the renovation of the

Post-Dominican church and the monastery, some work

was also conducted at the belfry. One of the rst work in-

cluded the replacement of galvanized metal roof sheets of

the belfry with copper sheets. At the same time, the most

damaged elements of the timber roof truss were replaced

and the remaining beams were cleaned by removing their

outside layer which was damaged by insects. The ga-

bles of the buttresses the belfry were secured by eaves

made of copper sheets. At the beginning of the 1990s,

louvers were put in the previously openwork belfry win-

dows, their pointed heads were additionally covered with

properly cut metal sheets and the sills were rebuilt. In

1991, rough carpentry work was conducted in the bel-

fry: wooden stairs and landings were replaced. The metal

sheets which covered the gablets of diagonal buttresses

were replaced with bricks, the arch of the passageway in

the north-west buttress was rebuilt and an injection was

made in the crack going across the blank above the arch.

Furthermore, most of the damaged sills in the belfry win-

dows were rebuilt.

No work has been conducted at the belfry since the end

of the previous century.

i naprawy przy kościele, a także przy dzwonnicy z wła-

snych oszczędności i za pieniądze zapisane w testamencie

przez prałata Bulińskiego.

W 1876 r. dzwonnica była w złym stanie technicznym.

W ciągu następnego roku, podczas kilku prac remonto-

wych w kościele, w dzwonnicy wprowadzono nowe scho-

dy. Zapewne w tym też czasie, prawdopodobnie podczas

wykonywania ogrodzenia od strony zachodniej (przed 24

XII 1877), uszkodzono południowo-zachodnią przyporę.

Faza IV – początek XX w.

W 1905 r. w podominikańskim kościele pw. św. Jaku-

ba Apostoła w Sandomierzu wybuchł pożar. Po tym zda-

rzeniu rektorat objął ks. Józef Rakoszny, który rozpoczął

remont wraz z generalną restauracją świątyni. Gruntowną

restaurację, według projektu Jarosława Wojciechowskie-

go, przeprowadzono w latach 1907–1909 [18].

Do początku XX w. dzwonnica była nakryta dwustop-

niowym dachem pokrytym gontem. Po pożarze wykona-

no nowy dach, w nieco innym kształcie od drewnianego,

wykończony blachą cynkową.

Z tego okresu pochodzą roczne inskrypcje uwiecznio-

ne na licach cegieł wewnętrznego muru III kondygnacji:

VI 1906, 1907, 1909 i późniejsze. Są one reliktami tam-

tych czasów i składają się na wartość zabytku. Odrestau-

rowany kościół został poświęcony w 1909 r. przez bisku-

pa Mariana Ryxa.

Już w latach 30. w dzwonnicy zostały wymienione

drewniane belki oraz całe górne wiązania. Trzydzieści lat

później pomalowano rdzewiejące blachy dachu oraz upo-

rządkowano tę część kościoła. Mimo to nadal: Brak jest

jednakże okien, zabezpieczenia podłogi, i posadzki na dole

/ziemia/, konserwacji drewna i reparacji schodów [42].

Faza V – lata 80. i 90. XX w.

W latach 80. i 90. XX w., podczas remontu kościoła

i klasztoru podominikańskiego prowadzono również pra-

ce przy dzwonnicy. Jednym z pierwszych działań była wy-

miana pokrycia dachu dzwonnicy z blachy ocynkowanej

na miedzianą. Jednocześnie zastąpiono nowymi najbar-

dziej zniszczone elementy drewnianej więźby dachowej,

a pozostałe belki oczyszczono przez usunięcie zniszczonej

przez owady wierzchniej warstwy drewna. Szczyty szkarp

dzwonnicy zostały zabezpieczone okapami z blachy mie-

dzianej. Z początkiem lat 90. w dotychczas ażurowych

przeźroczach dzwonnych zamontowano żaluzje, dodat-

kowo ostrołuczne zwieńczenia przesłonięto odpowiednio

przyciętą blachą oraz nadmurowano parapety. W 1991 r.

w dzwonnicy zrealizowano prace ciesielskie: wymienio-

no drewniane schody i podesty. W zwieńczeniach szkarp

narożnych wymieniono dopiero co założone blaszane

daszki dwuspadowe na ceglane oraz przemurowano łuk

arkadkowego przejścia w szkarpie północno-zachodniej

wraz z iniekcją pęknięcia biegnącego przez blendę nad

łukiem przejścia. Przemurowano również i uzupełniono

w większości zniszczone parapety otworów dzwonnych.

Od końca minionego stulecia nie prowadzono prac

przy dzwonnicy.

Badania architektoniczne dzwonnicy kościoła w Sandomierzu/The architectural research of the belfry of the church in Sandomierz 29

Summary

The belfry of the church of St James the Apostle in San-

domierz is an exceptional piece of Dominican architecture.

According to the principles of construction of monastic

buildings it was forbidden – as a sign of poverty – to build

church towers in the Dominican or Cistercian monastic

churches [51, pp. 280, 281]. Most probably the principle

was breached to protect the Dominicans whose complex

was located outside of the defensive walls of the medieval

town (watchtower). The survey of the architecture indicates

that generally the structure of the belfry comes from the end

of the 13

century or the beginning of the 14

century. It

is possible that the design of the tower was changed during

its construction from defensive to that of a belfry, which

was connected with a change of its architectural character.

Furthermore, the study which was conducted found some

other changes and details suggesting the transformations

which took place later, including those of windows, but-

tresses and the roof as well as connections with the church

aisle. Moreover, the detail which was applied in the belfry

is different than that used in the church; rst of all the belfry

does not have ceramic, decorative courses only dog-tooth

course and geometric elements, Flemish bond and over-

burnt brick. This is an indication of a different time of the

construction and a different building workshop of that part

of the church. These are the hypotheses of the author put

forward on the basis of architectural research conducted in

2017 which will be extended to the whole complex.

Translated by

Tadeusz Szałamacha

Podsumowanie

Dzwonnica przy kościele św. Jakuba Apostoła w San-

domierzu należy do wyjątków w architekturze świątyń

dominikańskich. Według przepisów dotyczących budow-

nictwa zakonnego, sformułowanych w kolejnych konsty-

tucjach, w klasztornych kościołach dominikanów czy cy-

stersów – jako wyraz ubóstwa – zakazana była budowa

wież kościelnych [51, s. 280, 281]. Zakaz złamano prawdo-

podobnie ze względu na bezpieczeństwo braci dominika-

nów, których założenie pozostało poza murami obronnymi

średniowiecznego miasta (wieża obronna). Rozpoznanie

architektury pozwala stwierdzić, że generalny zrąb dzwon-

nicy pochodzi z końca XIII bądź początku XIV w. W trak-

cie wznoszenia wieży być może zmieniono koncepcję bu-

dowy z funkcji obronnej na dzwonną, z czym związana

była zmiana charakteru architektury. Oprócz tego, dzięki

przeprowadzonym badaniom udało się zauważyć kilka in-

nych zmian i detali wskazujących na przeobrażenia, jakie

nastąpiły później, czyli okien, przypór i dachu oraz połą-

czenia z nawą boczną świątyni. Ponadto został tu zastoso-

wany odmienny niż w kościele detal, przede wszystkim

brakuje w dzwonnicy ceramicznych, dekoracyjnych fry-

zów, wprowadzono jedynie fryz ząbkowy i geometryczne

kształtki oraz wątek gotycki i cegłę zendrówkę. To wska-

zuje na inny czas budowy i odmienny warsztat budowlany

tej części kościoła. Są to autorskie hipotezy postawione na

podstawie przeprowadzonych w 2017 r. badań architekto-

nicznych, które zostaną rozszerzone na cały obiekt.

Bibliografia /References

[1] Kłoczowski J., Wspólnoty chrześcijańskie w tworzącej się Europie,

Wydawnictwo Polskiej Prowincji Dominikanów, Poznań 2003.

[2] Studia nad historią dominikanów w Polsce 1222–1972, J. Kło-

czowski (red.), t. 1, Wydawnictwo Polskiej Prowincji Dominika-

nów W drodze, Warszawa 1975, 26–27.

[3] Monumenta Germaniae Historica, Chronicae Polonorum, t. 9,

Hannoverae 1851.

[4] Buko A., Najstarsze klasztory dominikańskie w przestrzeni ośrod-

ków wczesnomiejskich na ziemiach polskich, [w:] D.A. Dekań-

ski, A. Gołembnik, M. Grubka OP (red.), Dominikanie. Gdańsk

– Polska – Europa. Materiały z konferencji międzynarodowej, pt.

Gdańsk i Europejskie Dziedzictwo. Zakon Dominikanów w Dzie-

jach Gdańska, Dominikańskie Centrum św. Jacka, Bernardinum,

Gdańsk–Pelplin 2003, 287–306.

[5] Tazbirowa J., Rola polityczna Iwo Odrowąża, „Przegląd Historycz-

ny” 1966, t. 57, nr 2, 199–212.

[6] Długosz J., Dziejów polskich ksiąg dwanaście, t. 2, przekł. K. Me -

cherzyńskiego, drukarnia „Czasu” W. Kierchmaiera, Kraków 1868.

[7] Długosz J., Liber beneciorum dioecesis Cracoviensis, t. 3, Kra-

ków 1864.

[8] Długosz J., Roczniki, czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego

1455–1480, Kraków 1863–1887.

[9] Kłoczowski J., Dominikanie polscy na Śląsku w XIII–XIV w., To-

warzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lu-

blin 1956.

[10] Kłoczowski J., Zakon Braci Kaznodziejów w Polsce, 1222–1792.

Zarys dziejów, [w:] J. Kłoczowski (red.), Studia nad historią zako-

nu dominikanów w Polsce 1222–1792, t. 1, Wydawnictwo Polskiej

Prowincji Dominikanów, W drodze, Warszawa 1975, 19–158.

[11] Gołubiewowa Z., Kościół dominikański p.w. św. Jakuba w San-

domierzu w XIII stuleciu i jego dekoracja architektoniczna, [w:]

J. Kłoczowski (red.), Studia nad historią dominikanów w Polsce

1222–1972, t. 2, Wydawnictwo Polskiej Prowincji Dominikanów

W drodze, Warszawa 1975, 10–196.

[12] Dekański D.A., Początki zakonu dominikanów prowincji polsko-

-czeskiej, pokolenie św. Jacka w zakonie, Wydawnictwo Uniwersy-

tetu Gdańskiego, Gdańsk 1999.

[13] Buko A., Początki Sandomierza, Instytut Archeologii i Etnograi,

Warszawa 1998.

[14] Buliński M., Monograja miasta Sandomierz, wyd. pośmiertne

ks. Wawrzyńca Kuklińskiego, Warszawa 1879.

[15] Wiśniewski J., Monograe Dekanatu Sandomierskiego, Druk. i Lit.

„Jan Kanty Trzebiński”, Radom 1915, http://bc.radom.pl/dlibra/do-

cmetadata?id=21022&from=publication [accessed: 12.01.2018].

[16] Łuszczkiewicz W., Kościół św. Jakuba w Sandomierzu – zabytek

budownictwa ceglanego XIII w., „Sprawozdania Komisyi do bada-

nia Historyi Sztuki w Polsce” 1881, t. 2, z. 2, 27–52.

[17] Łuszczkiewicz Wł., Architekci zakonni XIII w. w Polsce i pozostałe

ich prace, odbitka z Rocznika Akademii Umiejętności za rok 1889,

Kraków 1890, 1–26, http://dk.bu.uni.wroc.pl/cymelia/displayDo-

cumentFotos.htm?docId=8200036185 [accessed: 23.08.2018].

[18] Wojciechowski J., Kościół św. Jakuba w Sandomierzu, „Przegląd

Techniczny” 1910, t. 48, nr 16, 207–210.

[19] Świechowski Z., Budownictwo romańskie w Polsce. Katalog za-

bytków, Zakład Narodowy im. Ossolińskich Wydawnictwo PAN,

Wrocław–Warszawa–Kraków 1963.

[20] Świechowski Z., Znaczenie Włoch dla polskiej architektury i rzeź-

by romańskiej, „Rocznik Historii Sztuki” 1965, t. 5, 47–88.

30 Małgorzata Doroz-Turek

Streszczenie

W artykule zaprezentowano wyniki badań architektonicznych przeprowadzonych w dzwonnicy kościoła pw. św. Jakuba Apostoła klasztoru domi-

nikanów w Sandomierzu. Celem badań było ukazanie autentycznej formy dzwonnicy na tle późniejszych przeobrażeń i prac remontowo-konserwa-

torskich. Przedstawiony został krótki zarys historii powstania zakonu dominikanów, erekcji klasztoru w Sandomierzu oraz początki średniowiecznej

architektury dominikańskiego kościoła. Kwerenda archiwalna i stan badań pozwoliły na przeprowadzenie analizy i interpretacji źródeł ikonogracz-

nych na tle historycznych dokumentów. Dzięki temu i na podstawie własnych badań architektonicznych, opartych na dokładnej inwentaryzacji tej

części kościoła, autorka podjęła się próby określenia faz budowy dzwonnicy.

Słowa kluczowe: dominikanie, średniowiecze, architektura, dzwonnica, kościół św. Jakuba Apostoła, Sandomierz

Abstract

The article presents the results of an architectural research carried out in the belfry of the church of St James the Apostle of the Dominican Monastery

in Sandomierz. The aim of the research was to show the authentic form of the belfry in the light of the subsequent transformations as well as renova-

tion and conservation works. A short outline of the history of founding the monastery in Sandomierz along with the beginnings of the medieval archi-

tecture of the Dominican church were presented. The archival searchquery and the state of research permitted an analysis and interpretation of icono-

graphic sources in the light of historical documents. In view of the above-mentioned research and by virtue of her own architectural study based on

a thorough architectural inventory of this part of the church, the author undertook an attempt to determine the phases of the construction of the belfry.

Key words: Dominicans, Middle Ages, architecture, belfry, church of St James the Apostle, Sandomierz

[21]

Świechowski Z., Sztuka romańska w Polsce, Arkady, Warszawa 1982.

[22] Świechowski Z., Architektura romańska w Polsce. Bibliograa,

DiG, Warszawa 2001.

[23] Świechowski Z., Katalog architektury romańskiej w Polsce, DiG,

Warszawa 2009.

[24] Sztuka polska przedromańska i romańska do schyłku XIII w.,

M. Walicki (red.), PWN, Warszawa 1971.

[25] Zachwatowicz J., Architektura późnoromańska w wieku XIII,

[w:] Sztuka polska przedromańska i romańska do schyłku XIII w.,

M. Walicki (red.), t. 1, 2, PWN, Warszawa 1971, 71–194.

[26] Gołubiewowa Z., Architektura Dominikańska XIII w. w Polsce,

„Nasza Przyszłość” 1973, t. 39, 193–212.

[27] Makarewicz S., Podominikański kościół i klasztor św. Jakuba Apo-

stoła w Sandomierzu. Przewodnik, Wydawnictwo Diecezjalne, San -

domierz 1979.

[28] Makarewicz S., Fundacje i dzieje kościoła św. Jakuba Apostoła

w San domierzu, „Studia Sandomierskie. Filozoa – Historia – Teo-

logia” 1981, t. 2, 302–304.

[29] Makarewicz S., Wypisy źródłowe do dziejów kultury artystycznej

dominikanów sandomierskich w XVIII w., „Studia Sandomierskie.

Filozoa – Historia – Teologia” 1982, t. 3, 493–513.

[30] Kunkel R.M., Materiały do historii architektury polskiej w zbio-

rach Archiwum Generalnego Dominikanów w Rzymie, „Kwartal-

nik Architektury i Urbanistyki” 1990, t. 35, z. 1–2, 65–71.

[31] Kunkel R., Późnoromańskie klasztory zakonu braci mniejszych

i braci kaznodziejów w Małopolsce. Uwagi na marginesie projektu

rewaloryzacji i adaptacji wschodniego skrzydła klasztoru domini-

kanów św. Jakuba w Sandomierzu, [w:] T. Janiak (red.), Architek-

tura romańska w Polsce. Nowe odkrycia i interpretacje. Materiały

Sesji zorganizowanej przez Muzeum Początków Państwa Polskiego

w Gnieźnie, 10–12.04.2008, Biblioteka Muzeum Początków Pań-

stwa Polskiego, Gniezno 2009, 587–609.

[32] Polanowski L., Zub J., Architektura klasztoru dominikanów sando-

mierskich w świetle ostatnich badań historycznych i archeologicz-

nych, „Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Arche-

ologicznego za lata 1991–1992”, 1993, 95–110.

[33]

Polanowski L., Dzieje budowy i konserwacji kościoła i klasztoru p.w. św.

Jakuba w Sandomierzu, „Pamiętniki Sandomierskie” 1997, t. 3, 79–114.

[34]

Widoki zabytków Starożytności w Królestwie Polskim służące do obja-

śnienia opisu tychże starożytności, sporządzonego przez Delegacyę wy-

słaną z polecenia Rady Administracyjnej Królestwa w latach 1844 i 1846

zebrane. Atlas 1. Gubernia Radomska. Powiaty: Kielecki, Miechow ski,

Olkuski, i Stopnicki, 1850 [współczesne wydanie oprac. zbiorowe pod

red. Jerzego Kowalczyka, Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie,

Ga binet Rycin, Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków].

[35] Kościół św. Jakuba w Sandomierzu, N97, 31 I 1876, Archiwum

Diecezjalne Diecezji Sandomierskiej w Sandomierzu.

[36] Kościół św. Jakuba w Sandomierzu, N1468, 25 XI 1877 r., Archi-

wum Diecezjalne Diecezji Sandomierskiej w Sandomierzu.

[37] Kościół św. Jakuba w Sandomierzu, N1321, 20 X 1906 r., Archi-

wum Diecezjalne Diecezji Sandomierskiej w Sandomierzu.

[38] Kościół św. Jakuba w Sandomierzu, Spis inwentarski kościoła,

VIII 1931, Archiwum Diecezjalne Diecezji Sandomierskiej w San-

domierzu.

[39] Kościół św. Jakuba w Sandomierzu, Sprawozdanie z 14 IX 1931,

Archiwum Diecezjalne Diecezji Sandomierskiej w Sandomierzu.

[40] Kościół św. Jakuba w Sandomierzu, Nr AK 1/Sa/Ki/32, 20 XII 1932,

Archiwum Diecezjalne Diecezji Sandomierskiej w Sandomierzu.

[41] Kościół św. Jakuba w Sandomierzu, L4229/64, 619, 1 IX 1962,

Archiwum Diecezjalne Diecezji Sandomierskiej w Sandomierzu.

[42] Kościół św. Jakuba w Sandomierzu, 21 VII 1966, 650, 651, Archi-

wum Diecezjalne Diecezji Sandomierskiej w Sandomierzu.

[43] Inwentaryzacja architektoniczna, Kościół św. Jakuba, Sandomierz,

wyk. 1968, archiwum Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków

delegatura Sandomierz.

[44] Inwentaryzacja architektoniczna, Kościół św. Jakuba, Sandomierz,

wyk. mgr inż. W. Szczygieł, mgr inż. arch. T. Kozień, 1971, skala

1:50, [mpis w archiwum Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków,

delegatura w Sandomierzu].

[45] Inwentaryzacja architektoniczna, Kościół św. Jakuba, Sandomierz,

wyk. Z. Chrzanowski, VIII 1983, skala 1:50, [mpis w archiwum Wo-

jewódzkiego Konserwatora Zabytków, delegatura w Sandomierzu].

[46] Kościół pw. św. Jakuba i klasztor Podominikański w Sandomierzu,

Dokumentacja opisowo-fotograczna prac remontowo-konserwa-

torskich prowadzonych w 1991 r., Kościół pw. św. Jakuba i Klasz-

tor podominikański w Sandomierzu, oprac. mgr L. Polanowski,

mgr J. Zub, Sandomierz 1991, [mpis w archiwum Wojewódzkiego

Konserwatora Zabytków Kielce, delegatura w Sandomierzu].

[47] Juszczyk E., Zespół podominikański pw. św. Jakuba Apostoła

w Sandomierzu, Sandomierz 1990, [mpis w archiwum Wojewódz-

kiego Konserwatora Zabytków Kielce, delegatura w Sandomierzu].

[48] Kościół pw. św. Jakuba i klasztor Podominikański w Sandomierzu,

Sprawozdanie z nadzoru naukowo-konserwatorskiego nad pracami

remontowo-konserwatorskimi za 1990 r., pełniący nadzór mgr L. Po-

lanowski, Sandomierz 1991, [mpis w archiwum Wojewódzkiego

Konserwatora Zabytków Kielce, delegatura w Sandomierzu].

[49] Opaska odwadniająca, Kościół pw. św. Jakuba i Klasztor podomi-

nikański w Sandomierzu, oprac. arch. W. Zin, arch. A. Kadłuczka,

arch. A. Koźlik, Miejskie Biuro Projektów, Kraków 1991, [mpis

w archiwum Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków Kielce, de-

legatura w Sandomierzu].

[50] Dokumentacja Technicznych Badań Podłoża Gruntowego, doty-

cząca zabezpieczenia kościoła św. Jakuba w Sandomierzu, oprac.

mgr A. Kopański, Libiąż 1991, [mpis w archiwum Wojewódzkiego

Konserwatora Zabytków Kielce, delegatura w Sandomierzu].

[51] Gałkowski J. OP, Przepisy Zakonu Braci Kaznodziejów odnoszące

się do budowy kościołów i klasztorów, [w:] D.A. Dekański, A. Go-

łembnik, M. Grubka OP (red.), Dominikanie. Gdańsk – Polska

– Eu ropa,. Materiały z konferencji Międzynarodowej, pt. Gdańsk

i Eu ropejskie Dziedzictwo. Zakon Dominikanów w Dziejach Gdań-

ska, Dominikańskie Centrum św. Jacka, Bernardinum, Gdańsk–

Pel plin 2003, 279–286.