The tracery in the cathedral’s choir – an avant-garde form in the architecture of 13th-century Wrocław

Jarosław Jarzewicz

doi:10.5277/arc180102

Abstract

The topic of the article is the morphological analysis and interpretation of the traceries of the choir of the cathedral in Wrocław. The tracery of the east window of the presbytery is particularly interesting, in its couronnement appears a nine-lobe open rosette of a “drop” shape. There is no other tracery of this kind or a close analogy which would be dated prior to the time of the creation of this window (before 1268). Its complicated and unusual form prompts us to ask a number of questions – about its authenticity, its dating or genesis, and its place in Gothic architecture. The material structure was reconstructed after the destruction of World War II according to the pre-war state, which probably corresponded to the medieval shape. Based on the analysis of forms, it can be stated that the builders operating in Wrocław were familiar with the latest developments in the design of traceries, among others, that of cathedrals of Paris, Amiens and Cologne. As in the case of sculptural details, there are no stylistic delays in relation to the leading centers. The tracery of Wrocław, whose main motif is a nine-lobe open rosette, is not a passive reception of western influences and achievements, but a highly individual creation based on a thorough mastery of the geometrical way of design by an architect searching for original solutions. Unconventional, innovative creations appeared simultaneously in Minden and in Pforta, however, these are parallel phenomena and not the prototypes for the Wrocław design. Their common sources are the centers of Gothic architecture in northern France.

Keywords:
tracery
gothic-architecture
cathedral
wrocław

Full article view is only available on bigger screens.

2018

1(53)

DOI: 10.5277/arc180102

Jarosław Jarzewicz*

Maswerk chóru katedry –

awangardowa forma w architekturze XIII-wiecznego Wrocławia

The tracery in the cathedral’s choir –

an avant-garde form in the architecture of 13

-century Wrocław

Wielkie okno wschodnie w chórze katedry wrocław-

skiej stanowi jego główny akcent architektoniczny

(il. 1).

Okna boczne są niemal niewidoczne dla obserwatora

znajdującego się w nawie głównej, gdyż są osadzone

w głębokich ościeżach grubych murów, pomiędzy wydat-

nymi wiązkami służek. Okna w obejściu przestały istnieć

już w średniowieczu, po dobudowaniu kaplic obejście

spowite zostało półmrokiem. Największe okno wschodnie

stanowi zatem bezkonkurencyjne źródło światła, a tak-

że element nadający wnętrzu architektoniczny splendor.

Od po wiednio do tej szczególnej roli uzyskało także nie-

zwykłą formę (il. 2). Zostało wyróżnione już na pozio-

mie technicznym: tylko ono ma od strony wewnętrznej

kamienne obramienie z plastycznym wałkowym prolem

(okna boczne mają ościeża ceglane, prolowane jedynie

uskokiem). Kamienny wątek urywa się jednak mniej

więcej na poziomie nasady łuku okna. Wyróżnia się ono

także szerokością – w odróżnieniu od bocznych dwudziel-

nych – jest czterodzielne. Ściślej, złożone jest z czterech

* Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza

w Poz naniu/Institute of Art History, Adam Mickiewicz University in

Poznań.

Praca ta jest kontynuacją niektórych wątków inter pre tacji pre zen

towanych przez S. Skibińskiego [1, s. 22, 46, 47] oraz roz wi nię ciem tez

zasygnalizowanych przeze mnie we wcześniejszej pub li kacji [2, s. 51–66,

szczególnie s. 54–56]; materiały wykorzystane w tym ar ty ku le zostały

zebrane w ramach realizacji grantu NCN 2012/05/B/HS2/04015. Naj

obszerniejszą dotychczas i bardzo wnikliwą anali zę de

tali chóru katedry

wrocławskiej przedstawił T. Jurkowlaniec [3, tam że stan badań i bi blio

grafia], jednak w jego pracy, poświęconej przede wszyst

kim rzeźbie, nie

znajdziemy szerszej analizy maswerków.

The big east window in the choir of the cathedral in

Wrocław is its main architectural accent

(Fig. 1). The

side windows are almost invisible to the viewer standing

in the nave as they are placed in deep jambs in thick walls

between protruding shafts. The windows in the ambula-

tory ceased to exist in the Middle Ages and after chapels

were added, the ambulatory was semidark. The biggest

east window is then undoubtedly the key source of light as

well as an element imparting architectural splendor to the

interior. Accordingly, it was given a special form (Fig. 2).

It was emphasized already at the technical level: this

is the only window with a stone frame and a prominent

baguette prole on the inside (side windows have brick

jambs, proled only with a setoff). The stonework, how-

ever, stops more or less at the level where the window

arch begins. Another characteristic feature of the window

is its width: unlike side windows – which have two lights

– it has four lights. More specically, it has four trefoil

pointed lancets grouped in pairs inscribed in bigger point-

ed arches which in turn support the crowning rosette. The

composition of the tracery is so exquisite that it should be

This paper is the continuation of some interpretation ideas pre 

sented by S. Skibiński [1, pp. 22, 46, 47] and the development of the

pro positions I put forward in the earlier publication [2, pp. 51–66,

especially pp. 54–56]; the materials used in this paper were collected

within the grant NCN 2012/05/B/HS2/04015. The most comprehensive

and highly thorough analysis of the details of the choir of the cathedral

in Wrocław has been conducted by T. Jurkowlaniec [3, research status

and references there], however, his work focused primarily on sculpture

and it does not provide a more detailed analysis of tracery.

22 Jarosław Jarzewicz

lancetów ostrołukowych, które są zgrupowane parami, zwień 

czone

trójliśćmi i ujęte większymi ostrołukami, a te z kolei

stanowią oparcie dla zamykającej całość rozety. Kom po

zy cja maswerku jest na tyle niezwykła, że należy jej się

przyj rzeć dokładniej, gdyż właśnie w szczegółach tkwi jej

osobliwość. Maswerk jest kamienną geometrią, ale nie jest

zupełnie płaski, ma również swoją głębię. Jest to

widoczne

w zróżnicowaniu grubości laskowania i pro  lowaniu:

skła

da się on z trzech nałożonych na siebie warstw. Pierw szą

warstwę (od strony wnętrza) stanowi os tro łuk ob ramia

jący całość, dwa ostrołuki weń wpisane i ob ramienie gór-

nej rozety. Co ważne – ta rozeta jest ot war ta od dołu, czyli

nie ma odcinka okręgu pomiędzy ostrołukami ją wspiera-

jącymi. Wałkowy prol poszczegól nych części kompozy-

cji tej warstwy zlewa się w miejscach styku ostrołuków

wpisanych z obramiającym, a ten z kolei

z „niepełnym”

krę giem rozety. Odpowiednio zostały

ukształtowane pod-

pory – w laskach skrajnych i środkowej znaj dują się do

datkowe kapitele oraz bazy na wysokich cokołach. War-

stwę drugą, będącą wypełnieniem tej pierwszej,

stanowi

powtórzona kompozycja złożona z dwóch małych

ostrołu-

ków wspierających trójliść w obramiających ostrołukach.

Natomiast wypełnienie otwar tej rozety stanowi promie-

nisty układ dziewięciu trójlistnie

zakończonych płatków

analyzed in more detail, as it is its details that determine

its uniqueness. The tracery is a stone geometry but it is not

completely at; it has some depth too. This is evident in

the varied thickness of mullions and their proles: it has

three overlapped layers. The rst of them (from inside) is

a pointed arch encompassing the whole window structure:

two pointed arches inscribed in it and the frame of the

main rosette. Interestingly, this rosette is open from the

bottom so there is no circular section between the pointed

arches supporting it. The baguette prole of individual

parts of that layer’s composition blends in the inscribed

pointed arches with the framing one, which in turn blends

in the “incomplete” circle of the rosette. The supporting

elements have adequate shapes – the side and central mul-

lions have additional capitals and bases on high pedes-

tals. The second layer, which is the lling of the rst one,

is the repeated composition of two small pointed arches

supporting a trefoil framed by pointed arches. The open

rosette is inscribed by a composition of nine trefoils radi-

ating from the centrally located circle. The second layer

also has a baguette prole and the “blending” in the points

of contact (e.g. pointed arches and trefoils). This layer,

however, is clearly separated from the rst one – it is re-

cessed and the baguette proles of both layers are evi-

Il. 1. Katedra wrocławska, wnętrze prezbiterium, widok ku wschodowi

(fot. J. Jarzewicz)

Fig. 1. Wrocław Cathedral, presbytery interior, view towards the east

(photo by J. Jarzewicz)

Il. 2. Katedra wrocławska, okno wschodnie prezbiterium,

od strony wnętrza (fot. J. Jarzewicz)

Fig. 2. Wrocław Cathedral, east window of the presbytery,

from the interior (photo by J. Jarzewicz)

Maswerk chóru katedry wrocławskiej /The tracery in the choir of the Wrocław cathedral 23

wychodzących z centralnie umiesz

czonego kręgu. Rów

nież w tej warstwie zastosowano prol wałkowy i „sta

pianie się” ich w miejscach styku (np. ostrołuków i trójli-

ści). Jednak warstwa ta jest bardzo klarownie oddzielona

od pierwszej – jest cofnięta, a wałkowe prole obu warstw

są wyraźnie odseparowane głębokim żłob kiem. Warto za 

uważyć, że w tej drugiej warstwie powtórzony został za 

równo wielki ostrołuk obramiający, jak i oba ostrołu ki

wpi sane. Odpowiednio cofnięte są kapitele i bazy ma swer 

ku tej warstwy. Środkowa laska ma trzy kapitele (jeden

dla warstwy pierwszej i dwa boczne dla warstwy drugiej).

Laski pośrednie mają po jednym ka piteliku (tylko dla

warstwy drugiej). Przy ościeżach mamy po dwa kapitele

(po jednym dla każdej warstwy). O ile elementy dwóch

omówionych warstw mają prol wałkowy, o tyle warstwa

trzecia ma prol prostokątny ze sfazowaniem. Stanowi ona

właściwie podłoże dla obu pozostałych, powtarza za sad 

niczo ich kształty, z wyjątkiem niewielkich łuków trój 

list nych (tzw. nosów) wpisanych w małe ostrołuki. Tyl ko

w tym motywie trzecia warstwa ujawnia się jako sa mo 

dziel na forma, a nie tylko podłoże – „podkładka”. Pozba

wio na jest ona własnych kapiteli, które przynależą jedynie

kolumienkom – formom o przekroju okrągłym.

Maswerk wrocławski jest kompozycją bardzo konse-

kwentnie zbudowaną jako struktura hierarchicznohomo-

logiczna

: motyw dwóch ostrołuków wpisanych w więk-

szy ostrołuk powtarza się w pierwszej i drugiej warstwie

– podobne formy pojawiają się na różnych stopniach

hierarchii. Ostrołuki wpisane w pierwszej warstwie stają

się obramiającymi dla warstwy drugiej. Można w zasa-

dzie wyobrazić sobie rozbudowywanie tej formy zarówno

„w górę”, jak i „w dół” – ad innitum. Osobliwością

wieńczącej całość rozety jest nie tylko jej dziewięcio-

dzielne wypełnienie złożone z trójlistnie zakończonych

płatków, ale także przerwanie jej obramiającego kręgu

u dołu. Tym samym rozeta otrzymuje charakterystyczny

„kroplowaty” kształt, płynnie wtapiający się w przestrzeń

pomiędzy ostrołukami dolnymi, natomiast od góry jest

ona wyraźnie wyodrębniona własnym prolem w stosun-

ku do głównego prolu ostrołuku okna.

Okno wschodnie (podobnie zresztą jak okna boczne)

otoczone jest stosunkowo dużymi powierzchniami ściany.

Choć jego kompozycja wewnętrzna jest klasycznogo-

tycką strukturą hierarchicznohomologiczną, to jednak

takie właśnie jego osadzenie jest dość odległe od klasycz-

nych gotyckich rozwiązań. Okno wrocławskie jest jak-

by wyeksponowanym świadomie segmentem (pars pro

toto) szkieletowej struktury, jego odrębność zdaje się być

szczególnie podkreślona poprzez skontrastowanie z ma-

sywnym murem oddzielającym je od służek i sklepienia.

Ponieważ katedra, jak każda budowla historyczna, ule-

gała w ciągu wieków wielu przemianom, w 1945 r. została

w znacznym stopniu zniszczona, a następnie odbudowa-

na, zasadne jest pytanie o autentyczność analizowanej

powyżej struktury. Nawet obecnie widoczna jest różnica

w barwie kamienia: laski przy ościeżach, łuk obramiający,

zewnętrzne fragmenty rozety oraz połowa południowe go

Termin ten wprowadził L. Helten [4, s. 123].

dently separated by deep uting. It should be noted that

that second layer features a repeated largeframed pointed

arch and both inscribed pointed arches. The capitals and

bases of the tracery in this layer are adequately recessed.

The central mullion has three capitals (one for the rst

layer and two side ones for the second layer). Each of the

other mullions has one capital (only for the second layer).

There are two capitals by the jambs (one for each of the

layers). The elements of the two layers described above

have baguette proles and the third layer has a chamfered

rectangular prole. It is the very substrate for the other

two and it actually repeats their form with the exception

of small trefoil arches (so called cusps) inscribed in small

pointed arches. Only in this motif does the third layer ap-

pear to be an independent form and not only a substrate.

It does not have its own capitals which are typical only of

colonnettes – forms with round cross sections.

The tracery in Wrocław is a composition built very

consistently as a hierarchicalhomological

structure: the

motif of two pointed arches inscribed in a bigger pointed

arch is repeated in the rst and second layer – similar

forms appear at various stages of hierarchy. The pointed

arches inscribed in the rst layer become framing ones

for the second layer. In fact one could imagine the exten-

sion of that form both “upwards” and “downwards” – ad

innitum. The unique form of the whole rosette is not only

its nine trefoils but also the incomplete rim of the rosette

at the bottom. Thus the rosette has a unique “drop” shape,

smoothly blending in the space between lower pointed

arches, whereas from the top it is clearly separated by its

own prole from the main prole of the pointed arch of

the window.

The east window (the same as side windows) is sur-

rounded by relatively large wall surfaces. Although its

internal composition is a classical Gothic hierarchicalho-

mological structure, such a placement is rather different

than classical Gothic designs. The window in Wrocław is

a kind of deliberately exposed segment (pars pro toto) of

the skeleton structure, its separate character seems to be

specially emphasized by contrasting it against a massive

wall between the window and the shafts and the vault.

As the cathedral, just like every historic building, went

through changes over the ages, and it was heavily dam-

aged in 1945 and then reconstructed, it is reasonable to

ask a question regarding the authenticity of the structure

analyzed above. The difference in the color of the stone

is evident even now: the mullions by the jambs, the fram-

ing arch, the outer fragments of the rosette and half of the

south inscribed pointed arch are made of a darker stone of

warmer hue, whereas other parts (that is most of the whole

structure) are made of a much lighter stone. The photo-

graphs and drawings from the period after the catastrophe

and before the reconstruction leave no doubts – the lighter

parts correspond to those which were damaged and they

come from the postwar reconstruction

. It can be claimed

The phrase coined by L. Helten [4, p. 123].

Such conclusions come from the work done by researchers

engaged in postwar reconstruction of the cathedral – M. Bukowski [5,

p. 129, Fig. 146, draw. XIV] and E. Małachowicz [6, p. 115, Fig. 73].

24 Jarosław Jarzewicz

ostrołuku wpisanego wykonane są z ciemniejszego ka mie

nia o ciepłym odcieniu, natomiast partie pozostałe ( czyli

większość) – z kamienia znacznie jaśniejszego. Zdję 

cia i dokumentacja rysunkowa z okresu po kataklizmie

a przed odbudową nie pozostawiają wątpliwości – części

jaśniejsze odpowiadają tym, które zostały zniszczone

i po chodzą z powojennej rekonstrukcji

. Konfrontacja

sta nu obecnego ze zdjęciami z początku XX stulecia

po zwala stwierdzić, że rekonstrukcja przywróciła ma-

swerkowi stan przedwojenny. Natomiast w dalszym ciągu

nie rozstrzyga to, czy jest to stan oryginalny – średnio-

wieczny, czy „kreacja” XIXwiecznego konserwatora. Na

rycinie pochodzącej z pierwszej połowy XIX w.

– czyli

sprzed regotyzacji – maswerk okna wschodniego został

przedstawiony odmiennie w stosunku do stanu obecnego.

„Kropla” rozety górnej jest zamknięta od dołu, a otwarta

od góry – płatki rozety dotykają głównego ostrołuku

obramiającego, zamiast trójliści poniżej rozety widoczne

są trzy spiętrzone kręgi na łukach trójlistnych, a nie na

ostrołukach z wpisanymi łukami trójlistnymi. Trafnie na-

tomiast zaobserwowane zostało dziewięciolistne wypeł-

nienie rozety oraz generalny schemat kompozycji. Można

przypuszczać, że różnice te wynikają z błędu rysownika,

który mógł z mniejszą starannością dokumentować dru-

gorzędne dla niego detale. Świadectwo tej ryciny nie jest

zatem rozstrzygające, jednak bardziej prawdopodobne,

że stan obecny maswerku odpowiada średniowiecznemu,

gdyż w trakcie purystycznej konserwacji prowadzonej

przez K. Lüdeckego w latach 70. XIX w. zapewne wyko-

nano by bardziej konwencjonalną formę odpowiadającą

ówczesnym wyobrażeniom. Tymczasem jest to kształt

daleki od „wzornikowej”, neogotyckiej poprawności. Za

średniowieczny uważał w każdym razie ten maswerk

H. Lutsch [8, szp. 28 i il. 15 (szp. 31)] (il. 3), wątpliwości

co do jego autentyczności nie zgłaszali także S. Skibiński

i E. Małachowicz [1, s. 46, 47], [6, s. 48, il. 23 na s. 41].

Podsumowując, co do materii jest to w znacznym stopniu

rekonstrukcja XXwieczna, ale bardzo prawdopodobnie

wierna średniowiecznej.

Wznoszenie chóru katedry wrocławskiej jest stosun-

kowo dobrze oświetlone przez źródła pisane. Początek

budowy przypada na 1244 r., kiedy to Bolesław Rogatka

udzielił pozwolenia na wzniesienie szop strycharskich,

oarował na cel budowy drewno, a także udzielił przy-

wilejów budowniczym [9, t. 2, s. 35, nr 34]. Brzmienie

dokumentu świadczy o zaawansowanym stadium orga-

nizacji warsztatu. W roku 1265 prezbiterium było już

przynajmniej częściowo użytkowane. Wówczas biskup

Tomasz I – inicjator budowy – przyjął darowiznę in cho-

ro, stantis in stallo suo [9, t. 3, s. 331, 332, nr 523]. Chór

był wzniesiony usque ad tectum (aż po dach) przez tego

Wnioski takie wy nikają z prac badaczy zaangażowanych w po wo

jenną odbudowę katedry – M. Bukowskiego [5, s. 129, il. 146, rys. XIV]

oraz E. Małachowicza [6, s. 115, il. 73].

Litografia opublikowana przez A. Szewczyk [7, il. 122]; w fo 

totece Herder Institut w Marburgu figuruje pod nr 85001, datowana jest

na „przed 1842” – opisana jako: „Litographie von E. Siegmund, Druck

A. Hilscher, Liegnitz” – por. https://www.herderinstitut.de/bildkatalog/

index/pic?searchfield_parameter=85001 [data dostępu: 28.08.2017].

on the basis of the comparison of the present condition

with the photographs from the beginning of the 20

cen-

tury that the reconstruction restored the prewar condition

of the tracery. However, it still does not provide a denite

answer to the question of whether this corresponds to the

original – medieval or a 19

century “creation” of the

conservator. The tracery of the east window on a draw-

ing from the rst half of the 19

century

– that is from

before regothicization – looks different than today. The

“drop” of the upper rosette is closed at the bottom and

open at the top – the foils of the rosette touch the main

framing pointed arch, instead of trefoils below the rosette

there are three grouped circles on trefoil arches and not on

pointed arches with inscribed trefoil arches. However, the

ninelobed rosette and the general pattern of the composi-

tion were the same. It can be assumed that the differences

were caused by the mistake of the drawer who might have

do cu mented the details regarded secondary in less detail.

The image from that drawing is then not denitive, how-

ever, it is more probable that the current tracery corre-

sponds to the medieval one because a more conventional

form, re ecting the contemporary knowledge, would have

been surely made during its purist conservation conducted

by K. Lüdecke in the 1870s. Instead, this is a shape far

from the Gothic Revival “model”. Anyway, that tracery

was considered medieval by H. Lutsch [8, col. 28 and Fig.

15 (col. 31)] (Fig. 3), and no doubts as to its authenticity

were raised by S. Skibiński or E. Małachowicz either [1,

pp. 46, 47], [6, p. 48, Fig. 23 on p. 41]. Summing up, in

regard to the subject matter this is to a large extent a 20

century reconstruction, however, most probably consis-

tent with the medieval one.

The construction of the choir of the cathedral in Wro

cław is relatively well documented in written accounts. It

began in 1244 when Bolesław Rogatka granted his permit

to build brick shops, donated timber and granted construc-

tion charters [9, v. 2, p. 35, no. 34]. The wording of the

document testies to the advanced stage of the workshop

organization. In 1265, the presbytery was at least part-

ly used. The then bishop Tomasz I – the initiator of the

construction – accepted the donation in choro, stantis in

stallo suo [9, v. 3, pp. 331, 332, no. 523]. The choir was

erected usque ad tectum (up to its roof) by that bishop and

Duke Henryk III: Hic edicavit chorum Wratislaviensium

cum duce Henrico usque ad tectum [10, v. 6, p. 568]. The

bishop died in 1268 and the duke died two years earlier so

at least the walls were ready at that time. The high altar

was consecrated in 1272 [11, v. 1, p. 67]. From outside, at

the level of about half of the height of the choir windows,

there is a visible change in technique: the window reveals

are built up to that height from stone, whereas above that

level exclusively from brick. Such a change, however,

does not affect the form – the same proles are maintained

and the stone tracery does not demonstrate any change at

Lithograph published by A. Szewczyk [7, Fig. 122]; in photo

archives at Herder Institut in Marburg under no. 85001, dated “before

1842” – described as: „Litographie von E. Siegmund, Druck A. Hil

scher, Liegnitz” – por. https://www.herderinstitut.de/bildkatalog/index/

pic?searchfield_parameter=85001 [accessed: 28.08.2017].

Maswerk chóru katedry wrocławskiej /The tracery in the choir of the Wrocław cathedral 25

biskupa oraz księcia Henryka III: Hic edicavit chorum

Wratislaviensium cum duce Henrico usque ad tectum [10,

t. 6, s. 568]. Biskup zmarł w roku 1268, a książę dwa lata

wcześniej, więc w tym czasie przynajmniej ściany były

gotowe. Konsekracja ołtarza głównego nastąpiła w 1272 r.

[11, t. 1, s. 67]. Od zewnątrz na poziomie około połowy

wysokości okien chóru widoczna jest zmiana w technice:

ościeża okien do tej wysokości wzniesione są z ciosów

ka miennych, a powyżej jedynie z cegły. Ta zmiana nie

wią że się jednak ze zmianą formalną – zachowane są te

same prole, kamienny maswerk nie wykazuje cezury na

tej wysokości. Być może jest to rezultat jakiejś przerwy

w budowie lub reorganizacji warsztatu. W trakcie wzno-

szenia górnej partii budowli większą rolę odgrywali mu-

rarze, natomiast kamieniarze po wykonaniu odpowiedniej

liczby detali „na skład” mogli już zostać zwolnieni.

Datę konsekracji ołtarza głównego należy uznać za

istotną cezurę – terminus ante quem. Nie jest możliwe,

aby okno bezpośrednio nad ołtarzem nie było wówczas

gotowe, aby w miejscu tym ziała dziura lub ciągle jeszcze

stały rusztowania i trwała budowa. Tak też analizowany

maswerk należy datować na przed 1272, a nawet przed

1268 (lub 1266).

Z tego datowania opartego na mocnych świadectwach

źródłowych wynikają ciekawe konsekwencje, gdyż ma-

swerk nie daje się łatwo zaklasykować, jest to pod wie-

loma względami kreacja unikatowa. Ponieważ jednak, jak

pisał Wölfin, dla historyka sztuki pojedyncze dzieło jest

czymś niepokojącym [12, s. 11], należy przynajmniej

spróbować znaleźć dla niego wyjaśniający kontekst. Mo-

tyw wielkiego okna maswerkowego stał się „hitem” w ar-

chitekturze około połowy XIII w. Choć nie sposób omówić

tutaj to fascynujące zjawisko, warto jednak przypomnieć

kilka „kamieni milowych”. Okna z maswerkiem pojawiły

się w katedrze w Reims po 1211 r. jako rezultat dążenia do

włączenia coraz większych otworów w system artykulacji

ścian i sklepienia. W Reims otwory zajmowały całą do-

stępną powierzchnię pomiędzy larami przyściennymi.

Wszystkie maswerki były dwudzielne z okulusem wypeł-

nionym sześcioliściem. W korpusie nawowym katedry

w Amiens (w budowie od 1220 r.) podziały zostały zwie-

lokrotnione – pojawiły się hierarchicznie ustrukturalizo-

wane okna czterodzielne. Niemal równolegle (od 1231)

zastosowano ten wynalazek w innym wariancie w trakcie

przebudowy kościoła opactwa w SaintDenis. W trakcie

rozpoczętej około 1225 r. przebudowy katedry paryskiej

zastosowano okna maswerkowe nawiązujące w rysunku

do tych z Reims, ale bez ich kompozycyjnego połączenia

z elementami artykulacji ścian. Okna paryskie były okre-

ślane jako fenêtre-châssis (niem. das Einsetzfenster – okno

„wstawione”), czyli autonomiczne w stosunku do struktury

ścian i sklepienia

. Połączenie tych dwóch „wynalazków”

doprowadziło do usamodzielnienia wielodziel nego okna ma

swerkowego, które nie musiało już być organicznie zwią 

zane

ze skomplikowanym systemem architektonicz

nym.

Takie okno mogło być stosowane w różnych miejscach

Por. [4, passim, szczególnie s. 51–62] oraz [13, s. 5–21, szcze gól

nie 19–21].

that height. Maybe this is a result of a break in the con-

struction work or work shop reorganization. During the

construction of the upper section of the structure a greater

role was played by the bricklayers, whereas stonecutters

could have been released after they prepared sufcient

amount of material “for stock”.

The date of consecration of the high altar should be

considered a signicant turning point – terminus ante

quem. It is not possible that the window directly above the

altar was not ready at that time and there was a big hole

or a scaffolding there and the construction work contin-

ued. Consequently, the tracery in question should be dated

from before 1272 or even before 1268 (or 1266).

Interesting consequences come from that dating based

on reliable source accounts as the tracery is not easy to

classify and it is in many aspects a unique creation. How-

ever, as Wölfin wrote, for an art historian a single work

is something disturbing [12, p. 11], and at least an attempt

should be made to nd a context to explain it. The motif

of a big tracery window became a “hit” in architecture

around the middle of the 13

century. Although it is im-

possible to describe that fascinating phenomenon here, it

is worth making a reference to several “milestones”.

The tracery windows were built in the cathedral in Reims

after 1211 as a result of striving to include bigger and

Il. 3. Katedra wrocławska, okno wschodnie prezbiterium,

schemat według H. Lutscha [8, il. 15]

Fig. 3. Wrocław Cathedral, east presbytery window,

scheme according to H. Lutsch [8, Fig. 15]

26 Jarosław Jarzewicz

i wariantach – stało się jakby czymś w rodzaju gotowego

„prefabrykatu”. Motyw ten zyskał bardzo szybko wielką

popularność w wielu środowiskach i regionalnych muta-

cjach rozprzestrzeniającego się gotyku. Zbiegło się to

z pojawieniem się rysunku architektonicznego jako me-

dium ułatwiającego przenoszenie projektów i inspiracji.

Szczególne powodzenie motyw ten zyskał w budowlach

o prostym zakończeniu prezbiterium – był wręcz prede-

stynowany do zastąpienia wcześniejszego rozwiązania

w rodzaju grup okien z okulusem (jak w katedrze w Laon

oraz licznych kościołach cysterskich). To, co wcześniej sta

nowiło zespół otworów w masywnej ścianie, zostało po łą

czone w świetle jednego wielkiego otworu, hierarchicz

nie

podzielonego na szereg pól – lancetów z koronującą roze-

tą lub wieloliściem wpisanym w okrąg. Do najbardziej

spek takularnych realizacji tego typu należą wielkie oś

mio polowe okno w prezbiterium katedry w Lincoln (po

1256)

, a także wspaniałe czterodzielne w cysterskim ko-

ściele w Hai na (ok. połowy XIII w.)

. Takie usamodziel-

nione okna maswerkowe stały się też miejscem realizacji

„wyzwolonej” fantazji architektów, oczywiście wyrażanej

w języku geometrii. Z tego też wynika zaobserwowana

wspól nota źródeł tego motywu w katedrach w Dol i Wroc

ła wiu

. Pojawienie się wielkiego maswerkowego okna

w prostym zamknięciu prezbiterium jest zatem zgodne

z „duchem czasu”, a raczej z najnowszą tendencją w ar-

chitekturze. Należy jednak podkreślić, że we Wrocławiu,

będącym z perspektywy północnofrancuskiego centrum

gotyku dalekimi peryferiami, forma ta pojawia się bez ja-

kiegokolwiek opóźnienia. Jest ona nie tylko aktualna, ale

wręcz ma cechy awangardowe. Bliską stosunkowo analo-

gię do generalnego schematu maswerku wrocławskiego

znaj dziemy w oknach chóru katedry w Amiens (il. 4):

także tam wielki okulus opiera się na dwóch ostrołukach

wpisanych, z dużymi trójliśćmi w couronnement. Rów-

nież tam maswerk składa się z trzech warstw (trzecią sta-

nowią „nosy”). Oczywiście analogia ta nie jest pełna,

gdyż każdy z trójliści jest wspierany przez

trzy (a nie dwa)

lancety, zaś w trójliściach także wpisane zostały „nosy”.

W wieńczącym okulusie nie ma nieparzystej rozety, ale

sześcioliść o trójlistnych płatkach. Ważne jest jednak, że

tutaj przełamana została zasada konsekwentnie parzystych

podziałów (zastosowano 2 × 3 lancety). Okna w Amiens

mu siały być gotowe w 1264 r., gdy chór był zasklepiony

po wstały zatem prawie równocześnie z wroc ław skimi.

Por. [14, s. 28–31].

Por. [15, s. 3–46, tu szczególnie s. 32–38]; M. Untermann [16,

s. 486, 487] datuje okno wschodnie w Haina na 1240–1250.

S. Skibiński wskazał na tę odległą geograficznie, lecz bliską ty 

po logicznie paralelę [1, s. 22], zaznaczyć jednak należy, że chór katedry

wrocławskiej jest wcześniejszy od chóru katedry bretońskiej, którego

budowę rozpoczęto prawdopodobnie około 1270 r. – por. [17, s. 144],

choć w literaturze naukowej pojawiają się także opinie, że chór miałby

być już około 1280 r. ukończony [15, s. 35].

Por. [18, s. 33]; witraż w oknie osiowym nosi datę 1269 [19,

s. 33]; podobieństwo do Amiens zauważył już zasłużony inwentaryzator

zabytków śląskich H. Lutsch: Die markige Linienführung der Teilung

des grossen vierteiligen Fensters der Ostwand mit dem an den Min-

dener Dom und die Kathedrale in Amiens erinnernden Rosenschmuck

(Textbild 15) zeigt das Bauwerk auf der Hohe reiner Gotik – por. [8,

szp. 28], a także S. Skibiński [1, s. 47].

bigger apertures into the system of articulation of walls

and vault. In Reims, the apertures took the whole avail-

able surface between pilasters. All traceries had two lights

and a sexfoil oculus. The divisions were multiplied in the

nave of the cathedral in Amiens (under construction since

1220) – there appeared hierarchically structured windows

with four lights. Almost at the same time (since 1231) that

invention was applied in a different variant during the re-

modeling of the abbey church in SaintDenis. The tracery

windows alluding in their form to those in Reims but

without their compositional connection with the elements

of wall articulation were used while remodeling the cathe-

dral in Paris which began around 1225. The windows in

Paris were called fenêtre-châssis (German das Einsetzfen-

ster – “chassis” windows) that is independent of the struc-

ture of the walls and vault

. The combination of those two

“inventions” resulted in the development of an indepen-

dent multilight tracery window which did not have to be

organically connected with the complicated architectural

system. Such a window which could be used in different

places and variants became a kind of readymade “prefab-

ricated” element. This motif became very popular among

builders in many regional mutations of Gothic architec-

ture. It coincided with the emergence of the architectural

drawing as a medium facilitating the transfer of designs

and inspirations. This motif became specially popular in

structures with squareended presbyteries – it was actually

predestined to replace the earlier solution with a group of

windows with an oculus (e.g. in the cathedral in Laon and

numerous Cistercian churches). What was earlier a group

of openings in a massive wall was connected in the light

of one large aperture, hierarchically divided into a number

of lights – lancets with a rosette in its couronnement or

a circumscribed multifoil. The most spectacular structures

of that kind include the huge eightlight window in the

presbytery of the cathedral in Lincoln (after 1256)

well as the exquisite fourlight window in the Cistercian

church in Haina (ca the middle of the 13

century)

. Such

independent tracery windows provided architects with

space to use their “unconstrained” imagination commonly

expressed in the language of geometry. This explains the

same source of this motif in the cathedral in Dol and

Wrocław

. The emergence of a huge tracery window in

a squareended presbytery is then a result of keeping up

with the “spirit of the times” or rather with the latest trends

in architecture. However, it should be noted that the form

emerged in Wrocław, which was far away from the center

of Gothic architecture in the north of France, without any

delay. It is not only in line with the latest trend but in fact

Com. [4, passim, especially pp. 51–62] and [13, pp. 5–21,

especially 19–21].

Com. [14, pp. 28–31].

Com. [15, pp. 3–46, especially pp. 32–38]; M. Untermann [16,

pp. 486, 487] dates the east window in Haina to around 1240–1250.

S. Skibiński indicated that geographically distant but typologically

close parallel [1, p. 22], however, it should be noted that the choir of the

cathedral in Wrocław is older than the choir of the cathedral in Dol de

Bretagne, whose construction began most probably around 1270 – com.

[17, p. 144], although there are also opinions in the scientific literature

that the choir might have been completed already around 1280 [15, p. 35].

Maswerk chóru katedry wrocławskiej /The tracery in the choir of the Wrocław cathedral 27

Blis ko

spokrewniona z katedrą w Amiens jest katedra ko

loń ska, budowana od 1248 r.

Oba pierwsze od zachodu

okna jej wysokiego chóru (il. 5) również wykazują pewne

podobieństwo do wrocławskiego. Są one czterodzielne

2), a w wieńczącym okulusie wpisana została forma

złożona z sześciu wyrastających z kręgu płatków zakoń-

czonych zaostrzonymi łukami trójlistnymi. Pod wzglę-

dem elementów składających się na rozetę jest to bliska

analogia do maswerku wrocławskiego, jednak w Kolonii

cała forma utrzymana w ścisłym porządku jest parzysta

i zamknięta, a we Wrocławiu nieparzysta i otwarta. Kon-

dygnację okienną chóru kolońskiego rozpoczęto około

1270 r. właśnie od tych okien

, są więc one prawdopodob-

nie późniejsze od okna wrocławskiego. Dziewięciodzielne

wypełnienie rozety wrocławskiej jest unikatowe. Wypeł-

nienia maswerkowe okulusów i rozet najczęściej operują

liczbami parzystymi, choć oczywiście liczne są także

trójliście, a od lat 40. XIII w. także pięcioliście (np. w ka-

tedrze kolońskiej są one lejtmotywem, wcześniej wystę-

powały także np. w katedrze paryskiej w kaplicach bocz-

nych). Bywały stosowane nawet siedmioliście, co już

uznać można za daleko idącą ekstrawagancję. Pojawiły się

w kaplicy przylegającej od zachodu do transeptu północ-

nego katedry paryskiej, około 1245 r.

, a pod wpływem

Paryża tak że w transepcie katedry w pobliskim Meaux

w 4. ćwierci XIII w.

Dziewięciolistnych rozet w XIII w.

poza wrocławską nie stwierdzono. Ponieważ ta wyjątko-

wa forma dziewięciodzielna nie ma architektonicznych

precedensów, nie można wykluczyć, że jej zastosowanie

mogło wynikać ze względów symbolicznych. W dziewię-

ciu polach jest miejsce dla przedstawi cieli dziewięciu

Por. [20, s. 29 i n.].

Por. [4, s. 202–211, 224–227]; projekt tych okien miałby być dzie

łem mistrza Gerharda kierującego budową od początku (czyli od 1248);

w 1271 r. kierownictwo budowy objął mistrz Arnold, który wpro wa

dził zasadnicze zmiany w kształcie maswerków pozostałych okien chóru.

Por. [18, s. 344].

P. Kurmann [21, s. 92] datuje fasady transeptu po 1282 r.

it demonstrates avantgarde features. A relatively close

analogy to the general layout of the tracery in Wrocław

can be found in the windows in the choir of the cathedral

in Amiens (Fig. 4): its huge oculus is based on two in-

scribed pointed arches with big trefoils in the cou-

ronnement. The tracery there also has three layers (the

third being the “cusps”). Obviously, that analogy is not

perfect as each of the trefoils is supported by three (and

not two) lancets, and the “cusps” are also inscribed in the

trefoils. There is no rosette with an odd number of foils in

the crowning oculus but a sexfoil with trifoliated lobes. It

is important, however, that the principle of a consistent

use of an even number of divisions was violated there

(2 × 3 lancets). The windows in Amiens must have been

completed in 1264 when the choir was vaulted

, so they

were built almost at the same time as the windows in

Wrocław. The cathedral in Cologne whose construction

began in 1248 is closely related with the cathedral in

Amiens

. Both rst windows from the west in its high

choir (Fig. 5) also demonstrate some similarity to the win-

dow in Wrocław. They have four lights (2 × 2) and a com-

position of six foils with pointed trefoil arches growing

from a circle was inscribed in the crowning oculus. In re-

gard to the elements of the rosette this is a close analogy

to the tracery in Wrocław, however, in Cologne the whole

highly ordered form is even in number and closed, where-

as it is odd in number and open in Wrocław. The construc-

tion of the storey with the windows in the choir in Cologne

began around 1270 with the very windows

, so they are

Com. [18, p. 33]; the stained glass in the axis window has the

date 1269 [19, p. 33]; the similarity to Amiens was already noticed by the

distinguished surveyor of historic buildings in Silesia H. Lutsch: Die

markige Linienführung der Teilung des grossen vierteiligen Fensters der

Ostwand mit dem an den Mindener Dom und die Kathedrale in Amiens

erinnernden Rosenschmuck (Textbild 15) zeigt das Bauwerk auf der

Hohe reiner Gotik – com. [8, col. 28] as well as S. Skibiński [1, p. 47].

Com. [20, p. 29 and following].

Com. [4, pp. 202–211, 224–227], those windows were suppo

sed ly designed by master Gerhard responsible for the construction from

Il. 4. Katedra w Amiens,

okno w nawie głównej prezbiterium po stronie północnej

(fot. J. Jarzewicz)

Fig. 4. Cathedral in Amiens,

window on the north side of the presbytery’s main nave

(photo by J. Jarzewicz)

Il. 5. Katedra w Kolonii,

okno w nawie głównej prezbiterium po stronie północnej

(fot. J. Jarzewicz)

Fig. 5. Cathedral in Cologne,

window on the north side of the presbytery’s main nave

(photo by J. Jarzewicz)

28 Jarosław Jarzewicz

chó rów anielskich zgrupowanych wokół wizerunku Boga

w centrum. Taki właśnie schemat ikonogracznokompo-

zycyjny (wizerunek Boga w centrum otoczony przedsta-

wieniami aniołów) zastosowano np. w rozetach w Chartres

(transept południowy oraz fasada zachodnia) i w Reims

(transept północny). Wydaje się, że byłoby to bardzo sto-

sowne przedstawienie dla najbardziej wyeksponowane

go miejsca, nad głównym ołtarzem, widocznego z nawy

głów nej

. Nie zachowały się średniowieczne witraże,

któ re mogłyby to przypuszczenie zwerykować, jednak

ta kie ikonograczne wytłumaczenie jest bardziej prawdo-

podobne niż wyjaśnienie tej niezwykłej formy jedynie

ka prysem architekta. Osobliwością jest także otwarcie

ro zety u dołu, przez co uzyskuje ona jakby „kroplowaty”

kształt, również zupełnie niepasujący do standardu lat 60.

XIII w. Pęcherzowate formy (antycypujące późnogotyc-

kie, płomieniste maswerki) pojawiają się około przełomu

XIII/XIV w. – na przykład w oknie północnego transep 

tu w Salem

. Frapująco podobne formy maswerkowe

znajdują się w katedrze w Sens (il. 6), w powiększonych

w XIII w. oknach prezbiterium i kaplicy osiowej. Okna

prezbiterium są dwudzielne, na dwóch ostrołucznych lan-

cetach opiera się trójliść obramiony okręgiem, który od

dołu jest przerwany. Równie niezwykły kształt mają ma-

swerki kaplicy – tutaj formą wpisaną jest stojący czwór-

liść, który nawet nie opiera się na ostrołukach, ale zdaje

się być nad nimi zawieszony. Datowanie tych maswerków

nie jest jednoznaczne – przez niektórych badaczy przyj-

mowany jest okres 1235–1240

, jednak bardziej prawdo-

podobne jest założenie późniejszego czasu ich powstania

na schyłek XIII w.

Choć w idei są one rzeczywiście po-

dobne do koncepcji wrocławskiej, to jednak ich spłasz-

czenie – sprowadzenie laskowania do jednej warstwy po-

zbawionej kapiteli i baz jest znamieniem późniejszego

po wstania. Przy dokładniejszej analizie można stwier

dzić,

że także pod względem rysunku wrocławski mas werk nie

należy do tej samej kategorii: można w nim za uwa żyć lek

kie załamanie biegu krzywizny na styku obręczy rozety

i ostrołuku wspierającego – nie ma

płynnego przejścia

R. Suckale [22, s. 327–360, szczególnie s. 334–346] pod kreś la

dominujący wpływ komplikujących się struktur geometrycznych rozet

na przekształcenia programów ikonograficznych, a z czasem wręcz

zarzucenia wypełniania rozet przedstawieniami o skom pli ko wa nych pro 

gramach ikonograficznych. Natomiast H. Scholz [23, s. 89–105] zwra ca

uwagę na szczegół interesujący także w naszym kontekście: w ro zetach

południowego transeptu katedry w Strasburgu (ok. 1230–1235)

o roz bu-

dowanym programie typologicznym, zbudowanych na zasadzie kon cen

trycznie zestawionych kolistych pól, pola zewnętrzne nie mają ob ra 

mienia w formie pełnego okręgu, a właśnie „kroplowy”. Nie jest wyklu

czone, że modyfikacja ta wynikała z uwarunkowań treściowych.

Por. [15, s. 39, il. 36], a także [24].

Por. [25, s. 89, 90].

Por. [26, s. 101–159, szczególnie s. 133–135]; Kurmann i von

Winterfeld wskazują, że maswerki te pozbawione są okrągłych profili,

baz i kapiteli, co byłoby zupełnie nie do pomyślenia około 1240. Na to

miast możliwe jest, że powstały one w trakcie sukcesywnej modernizacji

katedry po zawaleniu się wieży południowej w 1268 r. Przebudowa

strefy górnych okien postępowałaby od zachodu na wschód. Wykonane

najwcześniej (w zachodnim przęśle) mają normalne dla tego czasu pro

filowanie z wałkami zaopatrzonymi w kapitele i bazy. S. Skibiński [1,

s. 47] uznawał możliwość powstania okien w Sens „krótko po połowie

XIII wieku”.

most probably not as old as the window in Wrocław. The

ninelight rosette in Wrocław is unique. The oculuses and

rosettes usually have an even number of tracery elements,

however, trefoils, and since the 1240s cinquefoils, are also

frequently used (e.g. they are a leitmotif in the cathedral in

Cologne, earlier they were also used for instance in the

cathedral in Paris in side chapels). Sometimes even septa-

foils were used, which can be considered highly extrava-

gant. They were employed around 1245

in the chapel

adjacent from the west to the north transept of the cathe-

dral in Paris, and under the inuence of Paris also in the

transept of the cathedral in nearby Meaux in the fourth

quarter of the 13

century

. No rosettes with nine foils in

the 13

century were found other than that in Wrocław. As

this unique form with nine lights has no architectural prec-

edents, it cannot be ruled out that its application was sym-

bolic. Its nine lights provide space to present nine angelic

choirs grouped around a depiction of God in the center.

Such an iconographiccompositional pattern (a depiction

of God in the center surrounded by angels) was employed

e.g. in the rosettes in Chartres (south transept and west

front) and in Reims (north transept). It seems to have been

a very proper depiction in the most exposed place, over

the high altar, visible from the nave

. There are no origi-

nal medieval stained glasses that might possibly verify

that, however, such an iconographic explanation is more

probable than the explanation of that unusual form only

by the whim of an architect. It is also unique that the ro-

sette is open at the bottom which makes it look like a “drop”,

which by the way also violates the standards of the 1260s.

The mouchette forms (anticipating late Gothic, amboy-

ant traceries) emerged at around the turn of the 13

and

centuries – for instance in the window of the north

transept in Salem

. In the cathedral in Sens (Fig. 6), the

windows in its presbytery in the axis chapel which were

enlarged in the 13

century have intriguingly similar trac-

ery forms. The twolight windows of the presbytery have

two pointedarch lancets supporting a trefoil framed in a cir-

cle which is incomplete from the bottom. The traceries in

the chapel have equally unusual shapes – a standing in-

scribed quatrefoil that is not even supported by pointed

arches but it seems to be suspended over them. Dating

those traceries is not unequi vocal – some researchers

the beginning (that is from 1248); master Arnold became responsible for

the construction in 1271 and he made some fundamental changes in the

form of the traceries of the remaining windows in the choir.

Com. [18, p. 344].

P. Kurmann [21, p. 92] dates the transept ends after 1282.

R. Suckale [22, pp. 327–360, especially pp. 334–346] stresses

the dominant influence of the more and more complicated geo metric

structures of rosettes on the changes in iconography and later even

discontinuation of the filling the rosettes with the depictions with

complicated iconography. On the other hand, H. Scholz [23, pp. 89–105]

draws attention to a detail that is interesting also in our context: the outer

lights in the rosettes of the south transept of the cathedral in Strasburg

(ca 1230–1235) which have an extended typological program and are

built as concentrically grouped circular lights, have no framing in the

form of a complete circle but they actually are “drop shaped”. That mo 

dification might have been caused by the content of the stained glass.

Com. [15, p. 39, Fig. 36], as well as [24].

Maswerk chóru katedry wrocławskiej /The tracery in the choir of the Wrocław cathedral 29

assume they date back to 1235–1240

, however, it is

more probable that they come from a later period – some-

time at the end of the 13

century.

Although their idea is

in fact similar to the concept of the one in Wrocław, their

attening – mullions reduced to a single layer without any

capitals or bases – testies to their later origin. After

a more detailed analysis, it can be claimed that also in re-

gard of its form the tracery in Wrocław does not belong in

the same category: a slight sag of the curvature edge is

clear at the point of contact of the rim of the rosette and

the supporting pointed arch – one curve does not merge

with the other curve as smoothly as e.g. later in the win-

dow of the transept in Salem in the presented examples

from Sens. The rosette is then “distorted” by pointed

Com. [25, pp. 89, 90].

Com. [26, pp. 101–159, especially pp. 133–135]; Kurmann and

von Winterfeld point out that the traceries have no circular profiles,

bases or capitals, which would have been completely out of question

around 1240. On the other hand, it is possible that they were made

during the gradual modernization of the cathedral after the south tower

collapsed in 1268. The section of upper windows would have been

remodeled from the west to the east. The oldest ones (in the west bay)

have baguette profiles with capitals and bases common in those times.

S. Skibiński [1, p. 47] acknowledged it was possible that the windows

in Sens “soon after the middle of the 13

century”.

jednej krzywizny w drugą, tak jak później np. w oknie

transeptu w Salem czy w omawianych przykładach z Sens.

Jest to zatem jakby rozeta „zniekształ cona”, przerwana

przez ostrołuki. Pod tym względem mo tyw ten można

porównać do maswerków katedry w Min den

, której

okna naw bocznych prezentują cały bo gaty repertuar

możliwych (i – zdawałoby się – niemożliwych) kombina-

cji ostrołuków przecinających rozety albo rozet jakby

wyłaniających się zza ostrołuków (il. 7). Szczególnie god

ne uwa gi są okna dwóch wschodnich przęseł na wy pół 

nocnej. To wschod nie czterodzielne zbudowane jest

z dwóch ostrołuków zawierających po dwa mniejsze,

wspie rające spiętrzone grupy trzech trójliści. Głównym

cen tem jest wspaniała rozeta w couronnement, skła da 

ją ca się właś ci wie z dwóch ro zet o wspólnym środku –

małej ośmiodzielnej opierającej się na ostrołukach, i więk

szej, któ ra jest częściowo „zasłonięta” przez te ostrołuki.

Przy tym średnica tej większej jest równa szerokości całego

okna. Choć nieodparta jest sugestia przestrzenności, to jed nak

faktycznie obręcz wielkiej rozety łączy się z zewnętrznymi

ramionami ostrołuków. Drugie od wschodu okno ma

kompozycję co do zasady podobną do poprzedniego, ale

Zauważył to już H. Lutsch [8, szp. 28] oraz S. Skibiński [1, s. 47].

Il. 6. Katedra w Sens, widok od wschodu

(fot. J. Jarzewicz)

Fig. 6. Cathedral in Sens, view from the east

(photo by J. Jarzewicz)

Il. 7. Katedra w Minden, elewacja północna korpusu nawowego

(fot. J. Jarzewicz)

Fig. 7. Cathedral in Minden, north elevation of the nave body

(photo by J. Jarzewicz)

30 Jarosław Jarzewicz

arches. In this respect that motif can be compared to the

traceries of the cathedral in Minden

where the windows

of the aisles present the whole myriad of possible (and –

apparently – impossible) combinations of pointed arches

carving into rosettes or rosettes seemingly emerging from

behind pointed arches (Fig. 7). The windows in two east

bays of the north aisle deserve special attention. The east

one with four lights is made of two pointed arches with

two smaller ones, each supporting three grouped trefoils.

The main accent is the great rosette in the couronnement

composed actually of two rosettes with the same center –

one small with eight lights supported by pointed arches

and the other bigger one which is partially “blocked” by

those pointed arches. The diameter of the bigger one

equals the width of the whole window. Although the sug-

gestion of spatial dimension is irresistible, the rim of the

great rosette actually connects with the outer arms of the

pointed arches. The composition of the second window

from the east is in principle similar to the previous one but

is especially interesting in the context of the tracery in

Wrocław is the direct support of the trifoilated lobes in the

inner rosette on the pointed arches supporting the smaller

rosette (and intersecting the bigger one). The dating of the

cathedral in Minden is debatable: it was assumed in the

past that it was constructed in 1267–1290, recently some

proposals have been put forward assuming 1267 to be the

date of its completion, or possibly that the windows were

built around 1270

. The earlier origin of the Westphalian

solution than the Silesian one is not then obvious. How-

ever, some conclusions can be drawn on the basis of this

example – even with no relationships being assumed di-

rectly. Namely, what is evident in Minden is a creative

transformation of the inspirations coming directly from

the French architectural centers – Paris, Reims, Amiens,

SemurenAuxois as well as from Cologne and Pader born.

However, the architect did not have to know all those

structures personally as design drawings were available in

cathedral lodges. They could be used to combine and mo

dify the geometric forms rather freely. It is then reason-

able to assume that the architect in Wrocław also could

use such drawings (or at least had access to them)

So far we have been looking for external analogies

to the tracery in Wrocław, however, it should be noted

that its unique form can be explained by other traceries

in the same building. The “drop” shape of the crowning

rosette can be in some respect interpreted as a develop-

ment or the most elaborate version of the ideas applied

in other windows. The onelight windows in the towers

have traceries composed of pointed trefoil arches with

trefoils above them (Fig. 8). Similar solutions were em-

ployed a little earlier or at the same time in France – e.g.

on the buttress adjacent from the east to the north tran-

sept end of the cathedral in Paris (ca 1245–1248)

, in

the portal of the Marian Chapel of SaintGermerdeFly

It was noted already by H. Lutsch [8, col. 28] and S. Skibiński

[1, p. 47].

Com. [13, pp. 16–18].

Com. [4, p. 239].

Com. [18, p. 410, Fig. 431].

szczególnie ciekawe w kontekście maswerku wrocław-

skiego jest bezpośrednie oparcie trójlistnych płatków we-

wnętrznej rozety na ostrołukach wspierających mniejszą

(a przecinających większą) rozetę. Datowanie katedry

w Minden jest dyskusyjne: niegdyś przyjmowano okres

budowy w latach 1267–1290, niedawno pojawiły się pro-

pozycje uznające rok 1267 za datę końcową, ewentual

nie okna za powstałe około 1270 r.

Nie jest zatem oczy

wis te czasowe pierwszeństwo westfalskiego rozwiązania

w stosunku do śląskiego. Można jednak na podstawie

tego przykładu – nawet bez zakładania bezpośrednich re

la cji – wyciągnąć pewne wnioski. Otóż w Minden mamy

do czynienia z twórczym przetworzeniem inspiracji pły-

nących bezpośrednio z francuskich centrów architek

tonicznych – Paryża, Reims, Amiens, SemurenAuxois,

a także z Kolonii i Paderborn. Jednak architekt nie musiał

tych wszystkich budowli znać osobiście, gdyż w strze-

chach katedralnych były dostępne rysunki projektowe. Za

ich pomocą można też było formy geometryczne dość

dowolnie zestawiać i modykować. Uzasadnione jest za-

tem przypuszczenie, że również wrocławski architekt dys 

ponował takimi rysunkami (albo przynajmniej miał do

nich dostęp)

W dotychczasowych wywodach poszukiwaliśmy dla

wrocławskiego maswerku zewnętrznych analogii, należy

zwrócić jednak uwagę, że jego osobliwą formę uzasad-

niają inne maswerki tej budowli. „Kroplowy” kształt

rozety wieńczącej może być pod pewnymi względami in-

terpretowany jako rozwinięcie lub najbogatsza wersja po-

mysłów zastosowanych w innych oknach. Jednopolowe

okna w wieżach mają maswerki złożone z trójlistnych za-

ostrzonych łuków oraz wieńczących je trójliści (il. 8). Po-

dobne rozwiązania niewiele wcześniej lub jednocześnie

pojawiły się we Francji – np. na skarpie przylegającej od

wschodu do północnej fasady transeptu katedry paryskiej

(ok. 1245–1248)

, w portalu kaplicy Mariackiej opactwa

SaintGermerdeFly (1259–1267)

oraz w prezbiterium

kościoła Saint Urbain w Troyes (po 1262)

. Widać, że

we wrocławskiej katedrze nawet te mało wyeksponowane

i skromne okna uzyskały maswerk najbardziej nowo-

czesny z możliwych. Warto podkreślić, że obie formy są

w tym maswerku ściśle zintegrowane – zlewają się. To

przenikanie się form jest także istotną cechą okna głów-

nego. Powtarzają się też motywy – łuk trójlistny i trójliść,

które jednak w głównym oknie są elementami podpo-

rządkowanymi. Boczne okna chóru mają po dwa lancety

ostrołukowe z wpisanymi łukami trójlistnymi („nosami”),

a na ich wierzchołkach stoi trzeci analogiczny ostrołuk

(il. 1). Również ta forma jest zadziwiająco wręcz nowo-

czesna, jak na okres powstania przed 1272 r. W zasadzie

motyw ten charakterystyczny jest dla okresu około 1300

i po tym roku. Za jeden z najwcześniejszych przykładów

uważany jest maswerk w oknie chóru katedry w Verden

Por. [13, s. 16–18].

Por. [4, s. 239].

Por. [18, s. 410, il. 431].

Por. [18, s. 429–431, il. 446].

Por. [18, s. 442–446, il. 466].

Maswerk chóru katedry wrocławskiej /The tracery in the choir of the Wrocław cathedral 31

an der Aller datowany na schyłek XIII w.

Wzór tego

maswerku w szczegółach jest bardzo podobny do projektu

B1 fasady katedry w Strasburgu, który według nowszych

badań odpowiada stadium projektowemu okresu od około

1274 do 1282/1286

. Oba te przykłady są jednak póź-

niejsze od przyjętego datowania okien wrocławskich, za-

tem nie mogą być dla nich pierwowzorami. Ponownie trze-

ba sięg nąć do wspólnego źródła – czyli samego centrum

archi tektury gotyckiej – Paryża. W południowej fasadzie

tran septu tamtejszej katedry (w budowie od 1258)

znaj-

dują się formy, które można uznać za punkt wyjścia wro-

cławskich. W tryforium poniżej rozety występują zgrupo-

wane parami lancety ostrołukowe (z wpisanymi łukami

trójlistnymi), wspierające sferyczne trójkąty z wpisanymi

trójliśćmi (il. 9). Formę wrocławską z paryskiej bardzo

łatwo uzyskać – usuwając dolne ramię trójkąta sferycz-

nego, ramię łączące oba wierzchołki ostrołuków. Podob-

nym sposobem wykreślono zresztą „kroplowaty” kształt

górnej rozety – opuszczając odcinek okręgu pomiędzy

wierzchołkami ostrołuków

. Można również wyobrazić

sobie, że maswerk głównego okna powstał na zasadzie

kombinacji form występujących w innych oknach chóru.

Zestawiając maswerki dwóch okien bocznych (2 × 2 lan-

cety z „nosami”), wprowadzając trójliście (znane z okien

wieżowych) w pola ostrołuków drugiej hierarchii oraz

rozetę w łuk wieńczący, co powodowało jego „rozdęcie”

do kroplowej formy, uzyskano ostateczny kształt.

Wynalazki i nowinki formalne pojawiające się w cen-

trach architektury były niewątpliwie źródłem inspiracji

dla dokonań, które ujrzały światło dzienne w odległych

geogracznie budowlach.

Bardzo istotną dla zrozumienia wrocławskich form ana 

logią jest zespół maswerków w prezbiterium kościoła cy-

sterskiego w saskiej Pforcie. Okno w drugim od zachodu

przęśle po stronie północnej (il. 10) jest pod pewnymi

względami bliskie wrocławskiemu: również jest cztero-

dzielne (2 × 2). Podział wyznaczają dwa ostrołuki, w które

wpisane są po dwa łuki trójlistne wspierające duże trój-

liście wypełniające couronnement tych ostrołuków. One

z kolei wspierają duży trójliść wypełniający łuk całego

okna. Również w tym wypadku prolowanie ściśle odpo-

wiada hierarchicznemu układowi form i warstw: pierwszą

warstwę stanowi obramienie całego okna, drugą

– dwa

ostro łuki i wieńczący trójliść, trzecią – wpisane lancety

za kończone trójlistnymi łukami i oparte na nich, wpisane

trój liście. Mamy do czynienia z kompozycją bardzo bliską

wrocławskiej – w zasadzie wystarczyłoby, by zamiast

wieńczącego trójliścia umieścić „kroplową”, dziewięcio-

płatkową rozetę. Budowa chóru w Pforcie nie ma związ-

ku z wcześniejszą tradycją cysterską, co więcej – jest

wyraźnym z nią zerwaniem. Co ciekawe, nie wykazuje

Por. [27, s. 1–104, tu szczególnie s. 21, il. 25, 26].

Za takim datowaniem opowiada się M. Steinmann [28, s. 124,

125, il. 174], zdaniem innych badaczy rysunek ten mógł być wykonany

na początku lub nawet w 2. połowie XIV w. – por. [29, s. 156–158].

Por. [18, s. 411–421, 529, il. 437].

Podobnie też uczyniono w rozetach południowych katedry

w Strasburgu, pomijając odcinki kręgów zewnętrznych pomiędzy ich

punktami styku z kręgami sąsiednimi – zob. przypis 14 .

abbey (1259–1267)

and in the presbytery of the church

of Saint Urbain at Troyes (after 1262)

. It is evident that

even the tracery in the poorly exposed and simple win-

dows in the cathedral in Wrocław was as modern as pos-

sible. It should be stressed that both forms in that tracery

are closely integrated – they merge. That merging of the

forms is also an important feature of the main window.

The recurrent motifs – trefoil arches and trefoils – are,

however, subordinated elements in the main window. The

side windows of the choir have two pointed lancets with

Com. [18, pp. 429–431, Fig. 446].

Com. [18, pp. 442–446, Fig. 466].

Il. 8. Katedra wrocławska, okno w wieży południowowschodniej,

schemat według H. Lutscha [8, il. 16]

Fig. 8. Wrocław Cathedral, window in the southeast tower,

scheme according to H. Lutsch [8, Fig. 16]

32 Jarosław Jarzewicz

także (oprócz najbardziej ogólnych) podobieństw do

wzno szonego niemal w tym samym czasie chóru ka 

tedral nego w pobliskim Naumburgu

, natomiast wyka-

zuje wiele bliskich analogii do współczesnej architektu ry

francuskiej. Omawiany maswerk można odczytać jako

poszerzony do czteropolowego wariant typowo „amien-

skiego” mas werku ze spiętrzonymi trzema trójliśćmi na

dwóch lancetach. Taki maswerk został dosłownie „zacy-

towany” w oknach wschod nich chóru pfortańskiego. „Cy-

tatem” z Amiens jest także maswerk w oknie północnym

wielobocznego zamknięcia, o zwieńczeniu z dużym trój-

liściem, w którego płatki wpisano otwarte trójliście two-

rzące „nosy” (por. il. 4). Najbardziej niezwykłe są w Pfor-

cie mas werki po stronie południowej prezbiterium, które

swoimi krzywobieżnymi, płynnymi formami zdają się

antycypować rozwiązania późnogotyckie (il. 11). Jednak

ewidentnie nie są one efektem późniejszych przeróbek,

o czym świadczy opracowanie ich detali (ornamentyka

kapitelików), jednolite i konsekwentnie prowadzone pro-

lowanie, a także jedność techniczna maswerku i oś cieży

Por. [30, s. 160–183]; znaki kamieniarskie w znikomej liczbie po 

wta rzają się w przypadku Naumburga i Pforty, natomiast w znacznej liczbie

powtarzają się w Naumburgu i Miśni – por. [31, t. 2, s. 1275–1291,

szczególnie s. 1282, 1283].

inscribed trefoil arches (“cusps”), and there is a third cor-

responding pointed arch on their apexes (Fig. 1). This

form is also surprisingly modern for the times when it was

built i.e. before 1272. In fact that motif is characteristic

of the period around 1300 and after that year. One of the

earliest examples is the tracery in the window of the choir

of the cathedral in Verden an der Aller dated to the end of

the 13

century

. The pattern of that tracery in its details

is very similar to B1 design of the facade of the cathe-

dral in Strasbourg which according to the recent studies

corresponds to the design stage from the period around

1274 until 1282/1286

. Both of those examples are,

however, later than the assumed dating of the windows in

Wrocław, so they could not have been their models. Here

again we should go back to the common source – that is

the very center of Gothic architecture – Paris. The tran-

sept south end of the cathedral there (under construction

since 1258)

has forms which can be considered to be

the starting point for those in Wrocław. In the triforium

below the rosette there are pointed lancets grouped in pairs

(with inscribed trefoil arches), supporting curved triangles

with inscribed trefoils (Fig. 9). It would be very easy to

achieve that form in Wrocław by removing the lower side

of the curved triangle connecting both apexes of pointed

arches from the form in Paris. Anyway, the “drop” shape of

the upper rosette was rendered in a similar way – by omit-

ting the section of the circle between the apexes of pointed

arches

. Furthermore, it can be imagined that the tracery

of the main window was built as a result of a combina-

tion of the forms applied in the other windows of the choir.

Combining the traceries of two side windows (2 × 2 lancets

with “cusps”), introducing trefoils (known from the tower

windows) in the lights of the secondary pointed arches and

introducing a rosette in the crowning arch, causing its “ex-

tension” to form a drop, resulted in the nal shape.

The new inventions and novelties in the forms which

were emerging in the centers of architecture were un-

doubtedly a source of inspiration for the achievements

which were also employed far away from those centers.

The group of traceries in the presbytery of the Cister-

cian church in Pforta, Saxony, is a very important ana

logy to understand the forms in Wrocław. The window in

the second bay from the west on the north side (Fig. 10)

is in some respect similar to that in Wrocław: it also has

four lights (2 × 2). The divisions are provided by two

pointed arches with two trefoil arches inscribed in each

of them supporting big trefoils in the couronnement of

those pointed arches. They, in turn, support a big trefoil

lling in the arch of the whole window. Furthermore,

the proles closely correspond to the hierarchical groups

Com. [27, pp. 1–104, especially p. 21, Fig. 25, 26].

M. Steinmann is in favor of such dating [28, pp. 124, 125, Fig.

174], in the opinion of other researchers that form might have been

made at the beginning or even in the second half of the 14

century –

com. [29, pp. 156–158].

Com. [18, pp. 411–421, 529, Fig. 437].

A similar thing was done also in the south rosettes of the

cathedral in Strasburg, ignoring the sections of outer circles between

their points of contacts with the adjacent circles – see above note 14.

Il. 9. Katedra w Paryżu, fragment elewacji południowej transeptu

(fot. J. Jarzewicz)

Fig. 9. Cathedral in Paris, fragment of the transept south elevation

(photo by J. Jarzewicz)

Maswerk chóru katedry wrocławskiej /The tracery in the choir of the Wrocław cathedral 33

widoczna w kilku miejscach. Czterodzielne okno w dru-

gim od zachodu przęśle po stronie południowej ma pary

ostrołukowych lancetów obramione łukami trójlistnymi

zakończonymi „w ośli grzbiet”. W powstałe w ten sposób

płynne obramienie wpisane zostały formy sercowate. Cou -

ronnement stanowi większa forma sercowata, odwrócona

ostrym zakończeniem ku górze, a dołem opierająca się

(a raczej płynnie stapiająca się) na oślich grzbietach ob-

ramiających łuków. W tę większą formę sercowatą wpisa 

na została triada spiętrzonych trójliści. Przy tym zarówno

forma obramiającego serca, jak i górny trójliść zakończo-

ne są łukami „w ośli grzbiet”. Mamy zatem do czynie-

nia (po dobnie jak w maswerku po stronie przeciwległej)

z nie zwykle oryginalną „wariacją” na temat kanoniczne go

amienskiego maswerku z triadą spiętrzonych trójliś ci,

o wiele bardziej swobodną, wyzwoloną z rygorów żelaz 

nej geometrycznej logiki, której podporządkowany jest

maswerk północny. Okno po stronie południowej, pierw-

sze od zachodu w poligonalnym zamknięciu, jest dwu-

dzielne, o lancetach zakończonych łukami trójlistnymi

z zaostrzonymi górnymi płatkami, podpierającymi trój-

liść, którego górny płatek ma lekko „oślogrzbietowy” zarys.

Ponieważ ów trójliść nie sięga szczytu ostrołuku okna,

pomiędzy owym oślim grzbietem a prolem obramia-

jącym wprowadzone zostały dwa niewielkie łuki, jakby

wyrastające symetrycznie z wierzchołka trójliścia. W re-

zultacie powstała forma, którą można również odczyty-

wać jako dwie wydłużone krople zbiegające się u szczytu

okna, obramiające centralny trójliść. Punktem wyjścia

także tego maswerku jest „amienska” triada trójliści.

W Pforcie znajdziemy również ewidentne formy „krop

lowe” – maswerki z płynnie przenikającymi się krzywiz 

nami. W tzw. kaplicy Ewangelistów – dobudowanej do

romańskiego transeptu od południa i zachodu (będącej

jakby przedłużeniem nawy południowej), okno połu-

dniowe w zachodniej elewacji jest trójdzielne, złożone

z trzech ostrołukowo zakończonych lancetów (il. 12). Na

of forms and layers: the rst layer is the frame of the

whole window, the second layer is two pointed arches

and the crowning trefoil, the third layer is the inscribed

lancets with trefoil arches and inscribed trefoils sup-

ported on them. This composition closely resembles the

one in Wrocław – actually it would be enough to replace

the crowning trefoil with a “drop” rosette with nine foils.

The construction of the choir in Pforta is not connected

with the earlier Cistercian tradition; if fact it is its bla-

tant contradiction. Interestingly, it does not demonstrate

(other than most generally) any similarities to the cathe-

dral choir which was being built almost at the same time

in nearby Naumburg

. However, it demonstrates a lot

of close analogies to modern French architecture. The

tracery discussed here can be seen as an extended vari-

ant of a fourlight typical “Amiens” tracery with three

grouped trefoils on two lancets. Such a tracery was liter-

ally “quoted” in the east windows of the choir in Pforta.

Another “quotation” from Amiens is also the tracery in

the north window of the polygonal end which has a large

trefoil with open trefoils inscribed in its lobes, creating

“cusps” in the couronnement (com. Fig. 4). The most

unique traceries in Pforta are the ones on the south side

of the presbytery which seem to anticipate the late Gothic

solutions with their curved, uid forms (Fig. 11). Howev-

er, they are denitely no result of later alterations, which

is evident in their details (ornaments of the capitals),

uniform and consistent use of proles as well as techni-

cal uniformity of the tracery and jambs visible in some

places. The fourlight window in the second bay from the

west on the south side has pairs of pointed lancets framed

with ogee trefoil arches. This way the heartshaped forms

Com. [30, pp. 160–183]; few stonecutter marks are the same in

Naum burg and in Pforta, whereas a lot of them are the same in Naumburg

and in Meissen – com. [31, v. 2, pp. 1275–1291, especially pp. 1282, 1283].

Il. 10. Pforta, dawny kościół cystersów, prezbiterium,

widok od północnego wschodu

(fot. J. Jarzewicz)

Fig. 10. Pforta, former Cistercian church, presbytery,

view from the northeast

(photo by J. Jarzewicz)

Il. 11. Pforta, dawny kościół cystersów, prezbiterium,

elewacja południowa

(fot. J. Jarzewicz)

Fig. 11. Pforta, former Cistercian church, presbytery,

south elevation

(photo by J. Jarzewicz)

34 Jarosław Jarzewicz

wierzchołkach ostrołuków opierają się, czy raczej z nich

„wyrastają”, otwarte ku dołowi dwie „krople”, trzecia zaś

opiera się na dwóch znajdujących się poniżej. Ponownie

mamy do czynienia ze spiętrzeniem trzech jednakowych

form – tym razem jednak nie są to trójliście. Oba okna

zachodnie kaplicy Ewangelistów mają laskowanie z okrą-

głymi prolami oraz z bazami (nie mają natomiast kapite-

li). Pozostałe okna w tej kaplicy – południowe i wschodnie

– mają laskowania z negatywowo prolowanych listew,

z maswerkami wielodzielnymi o zaostrzonych kształtach

charakterystycznych dla wczesnego XIV w. Co więcej –

przy bliższym oglądzie można stwierdzić, że wątek cio 

so wy uległ zakłóceniu przy ich ościeżach okiennych (naj-

bardziej wyraźnie jest to widoczne w przypadku okna

wschod niego). Prawdopodobnie więc maswerki te zostały

w późniejszym okresie wymienione. Nie dotyczy to nato-

miast obydwu okien zachodnich – zachowały one swoją

ory ginalną formę XIIIwieczną. Kaplica powstała bowiem

prawdopodobnie w końcowej fazie prac nad rozbudową

sanktuarium. Ornamentyka kapiteli oraz kształt baz służek

potwierdzają pochodzenie tej części z 3. ćwierci XIII w.

Por. [32, s. 339–416, tu szczególnie s. 406–408]. W tej części

ko ścio ła zachowały się nagrobki z lat 90. XIII w., co stanowi terminus

were inscribed in the uid frame. The couronnement is

composed of a bigger heartshaped form with its pointed

end upwards and supported at the bottom on (or rather

smoothly fused with) ogees of the framing arches. A triad

of grouped trefoils was inscribed in this bigger heart

shaped form. At the same time both the form of the fram-

ing heart and the upper trefoil have with ogee arches.

What we are dealing with there (just like in the case of the

tracery on the opposite side) is then an extremely original

“variation” of the canon Amiens tracery with the triad of

grouped trefoils and much freer logic with no constraints

of strict geometry which prevails in the north tracery. The

window on the south side, rst from the west in a po-

lygonal enclosure has two lights with lancets with trefoil

arches and pointed upper foils, supporting a trefoil whose

upper lobe has a slightly ogee shape. As that trefoil does

not reach the top of the pointed arch of the window, there

are two small arches between that ogee and the framing

prole which seem to grow symmetrically from the top

of the trefoil. This resulted in a form which can also be

interpreted as two elongated drops merging at the top of

the window, framing the central trefoil. Similarly, the

Amiens triad of trefoils is also the starting point for that

tracery. There are evident “drop” forms also in Pforta –

traceries with curves smoothly intersecting each other.

The south window in the west end in the Chapel of the

Evangelists – annexed to the Romanesque transept from

the south and west (which is a kind of extension of the

south aisle) – has three lights composed of three pointed

lancets (Fig. 12). Two “drops”, open downwards, rest on

or rather “stem” from the tops of pointed arches, where-

as the third one rests on them. There are three identical

grouped forms again – this time, however, they are not

trefoils. Both west windows of the Chapel of the Evan-

gelists have mullions with round proles and bases (with

no capitals). The other windows in that chapel – south

and east – have uted mullions, with multilight pointed

traceries characteristic of the early 14

century. More-

over, when studied in more detail, it can be claimed that

the stone bond is disturbed at the window jambs (most

evidently in the case of the east window). Most probably

the traceries were replaced later. This does not regard,

however, both west windows – they still have their orig-

inal forms from the 13

century. The chapel was built

most probably in the nal stage of the works connected

with the extension of the sanctuary. The ornaments of

the capitals and the shape of the bases of the shafts tes-

tify to the origin of that part from the third quarter of the

century

The chronology of the construction of the church in

Pforta is also relatively well documented with written ac-

counts. The remodeling of the sanctuary began in 1251

which is conrmed by the inscription on the southeast

Com. [32, pp. 339–416, especially pp. 406–408]. There are

original tombs from the 1290s in this part of the church which is

terminus ante quem. It should be noted that there is also a keystone with

a bust of a young man above the shield with the symbol of St. Luke. This

is a motif which comes from French Rayonnant architecture (St Denis,

St GermainenLaye).

Il. 12. Pforta, dawny kościół cystersów, kaplica Ewangelistów

przy południowym skrzydle transeptu, okno zachodnie

(fot. J. Jarzewicz)

Fig. 12. Pforta, former Cistercian church, Chapel of the Evangelists,

by the south transept wing, west window

(photo by J. Jarzewicz)

Maswerk chóru katedry wrocławskiej /The tracery in the choir of the Wrocław cathedral 35

Chronologia budowy kościoła w Pforcie również jest

stosunkowo dobrze udokumentowana źródłami pisany-

mi. Przebudowę sanktuarium zaczęto w 1251 r., o czym

świadczy inskrypcja na południowowschodniej skarpie

prezbiterium: ANNO . DNI . M . CC . L . I . XII . KL’ .

APRILJS POSITUM . EST . FUNDAMENTUM HUJUS .

SANCTUARII.

Ważny jest fakt, że klasztor w Pforcie

był macierzą konwentu w Lubiążu. Związki powiązanych

liacyjnie cenobiów cysterskich były stałe i oczywiste.

Co więcej, istnieją także źródła poświadczające kontakty

w czasie równocześnie trwających prac budowlanych

przy prezbiteriach – katedralnego wrocławskiego i cyster-

skiego w Pforcie. Inicjatorowi budowy tego pierwszego –

biskupowi Tomaszowi I niewątpliwie znane były postępy

prac w saskim klasztorze. W dokumencie wystawionym

12 maja 1268 r. biskup wrocławski udzielił odpustu tym,

którzy odwiedzą lub wspomogą jałmużną kościół w Pfor-

cie w dniu jego konsekracji i dedykacji, planowanej na

zbliżający się dzień św. Idziego (in festo beati Egidii –

czyli na 1 września) lub w rocznicę tego wydarzenia

Czy zatem z tego stanu rzeczy nie wypływa najprost-

sza konkluzja: nowoczesna forma we wrocławskim ma-

swerku wynika z inspiracji, a może także z przeniesienia

części warsztatu z Pforty? Prawdopodobne jest, że istniały

kontakty i wymiana doświadczeń nie tylko pomiędzy in-

westorami, ale także pomiędzy budowniczymi. Jednak nie

można sprowadzić tych relacji do oczywistego zdawałoby

się schematu: „wpływów” idących z zachodu na wschód,

przy aktywnej roli cystersów. Otóż, jak wynika z chrono-

logii, obie budowle wznoszone były przez pewien czas

równolegle i choć chór wrocławski zaczęty został siedem

lat wcześniej, ukończone zostały w zasadzie równocze-

śnie (w roku konsekracji chóru w Pforcie – 1268 r. – chór

wrocławski był także gotowy). Nie może zatem być mowy

o wzniesieniu prezbiterium wrocławskiego przez warsztat

realizujący wcześniej nowy chór dla saskich cystersów.

Tym bardziej że po ukończeniu części wschodniej w Pfor-

cie trwała tam przebudowa korpusu nawowego. Porów-

nanie zachowanych znaków kamieniarskich również nie

potwierdza tożsamości wykonawców pracujących na

obydwu budowach

. Można natomiast wyobrazić sobie

sytuację, że członkowie obydwu zespołów budowlanych

(a szczególnie stojący na ich czele projektanci) dyspono-

wali podobnym zasobem kompetencji artystycznych ze

względu na swoją wcześniejszą praktykę we francuskich

ośrodkach gotyckiej architektury. Jest również możliwe,

że pozostawali ze sobą w kontakcie, jednak nie był to jed-

nostronny „wpływ”, a raczej wzajemne inspirowanie się

w poszukiwaniach idących w podobnym kierunku.

ante quem. Odnotować należy również obecność zwornika z popiersiem

mło dzieńca powyżej tarczy z symbolem św. Łukasza. Jest to motyw

wy wodzący się z francuskiej architektury rayonnant (St Denis, St Ger 

mainenLaye).

Por. [32, s. 346]; zob. także: [33, s. 67–86, szczególnie s. 68]

oraz [34, t. 1, s. 663–676].

Por. [35, nr 199, s. 212].

Spośród 24 typów znaków stwierdzonych w Pforcie odpowied

niki we Wrocławiu mają te najprostsze, spotykane powszechnie – np.

w kształcie liter A, T, V i strzałki. Por. [3, s. 114], [31, s. 1282], [36,

s. 91–112, szczególnie s. 92, 93].

buttress of the presbytery: ANNO . DNI . M . CC . L . I . XII .

KL’ . APRILJS POSITUM . EST . FUNDAMENTUM

HUJUS . SANCTUARII

. It is important to note that

the mo na stery in Pforta was the cradle of the convent in

Lubiąż. The lial connections between Cistercian ceno-

bia were per manent and obvious. Moreover, there are ac-

counts con rming contacts during the construction works

conducted simultaneously on the presbyteries – cathedral

in Wrocław and Cistercian in Pforta. The initiator of the

construction of the former – bishop Tomasz I must have

known the progress of works on the Saxon monastery.

In the document issued on May 12, 1268, the bishop of

Wrocław granted indulgence to those who visit or donate

the church in Pforta on the day of its consecration and

dedication scheduled on the coming soon feast of St. Giles

(in festo beati Egidii – that is on September 1) or on an-

niversary of this event

Is it then not reasonable to draw the following conclu-

sion: the modern form of the tracery in Wrocław resulted

from the inspiration or maybe even transfer of part of the

workshop from Pforta? It is likely that there were con-

tacts and experiences were exchanged not only between

investors but between builders as well. However, those

relationships should not be reduced to the seemingly ob-

vious pattern: “inuences” coming from the west to the

east with the active role of the Cistercians. As indicated

by chronology, for some time both structures were be-

ing built simultaneously and although the construction

of the choir in Wrocław began seven years earlier, they

were completed actually at the same time (in the year of

the consecration of the choir in Pforta – 1268, the choir

in Wrocław was also complete). It is then erroneous to

claim that the presbytery in Wrocław was constructed by

the workshop that earlier had been building the new choir

for the Cistercians in Saxony. Furthermore, its nave was

being remodeled after the completion of the east part in

Pforta. The comparison of the original stonecutter marks

does not conrm the same identity of the builders work-

ing on both structures either

. One can, however, imagine

that it was possible that some members of both building

teams (and especially their head designers) had similar

artistic competences due to their earlier experience gained

in French centers of Gothic architecture. Furthermore, it is

also possible that they stayed in touch, however, that “in-

uence” did not ow one way only; it was rather mutually

inspirational in search of similar solutions.

The tracery of the east window of the choir of the ca-

thedral in Wrocław is an excellent testimony of extensive

contacts and creativity of the designing architect who not

only knew the latest achievements of major French ca-

thedral lodges but he was also able to creatively develop

them. This is one more example of artistic connections

Com. [32, p. 346]; see also: [33, pp. 67–86, especially p. 68] and

[34, v. 1, pp. 663–676].

Com. [35, no. 199, p. 212].

From among 24 types of marks found in Pforta their counterparts

in Wrocław are the most simple and most common, such as the letters

A, T, V and arrows. Com. [3, p. 114], [31, p. 1282], [36, pp. 91–112,

especially pp. 92, 93].

36 Jarosław Jarzewicz

Maswerk okna wschodniego chóru katedry wrocław-

skiej jest znakomitym świadectwem dalekosiężnych kon-

taktów i kreatywności projektującego architekta, który nie

tylko znał najnowsze osiągnięcia głównych francuskich

strzech katedralnych, ale umiał je twórczo rozwijać. Jest

to jeszcze jeden przykład powiązań artystycznych ośrod-

ków na ziemiach polskich z wiodącymi centrami. Wartość

dzieła sztuki nie polega jednak na zgodności z najnowszą

modą, na doganianiu awangardowych środowisk. Praca

z dala od owych centrów mogła oferować dla twórczego

artysty istotne korzyści, gdyż na dalekich rubieżach ów-

czesnej „gotyckiej” Europy nie obowiązywały standardy

i kanony, które mogłyby ograniczać zbyt wybujałe inwen-

cje projektantów. Właśnie dlatego, właśnie tam mogły

być realizowane tak niezwykłe pomysły.

between the centers in Poland and the leading centers. The

value of a work of art is not, however, about its following

the latest fashion or about catching up with the avant

garde milieu. Working far away from the center might

have signicantly beneted a creative artist who might

otherwise have been excessively restricted by the contem-

porary standards and canons of “Gothic” Europe. This is

exactly why such extraordinary ideas might have been put

into practice there.

Translated by

Tadeusz Szałamacha

Bibliografia /References

[1] Skibiński S., Polskie katedry gotyckie, Gaudentinum, Poznań 1996.

[2] Jarzewicz J., Tradycja i innowacja w gotyckiej architekturze kate-

dry wrocławskiej, [w:] R. Kaczmarek, D. Galewski (red.), Katedra

wrocławska na przestrzeni tysiąclecia. Studia z historii architektu-

ry i sztuki, Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu Wrocławskiego,

Stowarzyszenie Historyków Sztuki, Wrocław 2016, 51–66.

[3] Jurkowlaniec T., Gmach pamięci. Z badań nad dekoracją rzeź-

biarską prezbiterium katedry we Wrocławiu, Instytut Sztuki PAN,

Warszawa 2004.

[4] Helten L., Mittelalterliches Masswerk. Entstehung – Syntax –

Topo logie, Reimer, Berlin 2006.

[5] Bukowski M., Katedra wrocławska, Ossolineum, Wrocław–War-

szawa–Kraków 1962.

[6] Małachowicz E., Katedra wrocławska. Dzieje i architektura, PAN,

Wrocław 2000.

[7] Szewczyk A., Mecenat artystyczny biskupów wrocławskich w do-

bie reformacji i potrydenckiej odnowy Kościoła (1520–1609), Atut,

Wrocław 2011.

[8] Lutsch H., Bilderwerk schlesischer Kunstdenkmäler. Textband,

Kuratorium des Schlesischen Museums der Bildenden Künste,

Breslau 1903.

[9] Schlesisches Urkundenbuch, [hg. von] H. Appelt, J.J. Menzel, [be-

arb. von] W. Irgang, Böhlau, Köln–Wien 1977, t. 2, 1984, t. 3.

[10] Katalogi biskupów wrocławskich, [w:] Monumenta Poloniae Hi-

storica. Pomniki dziejowe Polski, oprac. przez lwowskie grono

członków Komisyi Historycznej Akademii Umiejętności w Kra-

kowie, Akademia Umiejętności w Krakowie, Kraków 1893, t. 6,

534–585.

[11] Grünhagen C., Korn G. (Verf.), Regesta episcopatus Vratislavien-

sis. Urkunden des Bistums Breslau in Auszügen, t. 1, Ferdinand

Hirt, Breslau 1864.

[12] Wölfin H., Über das Erklären der Kunstwerke, Seemann, Leipzig

1921.

[13] Helten L., Um 1300. Neue Formen der Repräsentation im Kirchen-

bau, „Artium Quaestiones” 2014, T. 25, 5–21.

[14] Coldstream N., The Decorated Style. Architecture and Ornament

1240–1360, University of Toronto Press, Toronto 1994.

[15] Michler J., Die ursprüngliche Chorform der Zisterzienserkirche in

Salem, „Zeitschrift für Kunstgeschichte” 1984, Bd. 47, 3–46.

[16] Untermann M., Forma Ordinis. Die mittelalterliche Baukunst der

Zisterzienser, Deutscher Kunstverlag, Berlin 2001.

[17] Bonnet Ph., Rioult J.J., Bretagne gothique. L’architecture religieu-

se, Picard, Paris 2010.

[18] Kimpel D., Suckale R., Die gotische Architektur in Frankreich

1130–1270, Hirmer, München 1985.

[19] Sandron D., Amiens. La cathédrale, Zodiaque, Paris 2004.

[20] Beukers K.G., Der Kölner Dom, Wissenschaftliche Buchgesell-

schaft, Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 2004.

[21] Kurmann P., La cathédrale Saint-Etienne de Meaux étude architec-

turale, DROZ, Genève 1971.

[22] Suckale R., Thesen zum Bedeutungswandel der gothischen Fen-

sterrose, [w:] R. Suckale, Stil und Funktion. Ausgewählte Schriften

zur Kunst des Mittelalters, Deutscher Kunstverlag, Berlin 2008,

327–360.

[23] Scholz H., Architektonischer Rahmen versus Bildprogramm, [w:]

U. Bednorz, L. Helten, G. Siebert (Hg.), In Rahmen bleiben. Glas -

malerei in der Architektur des 13. Jahrhunderts, LukasVerlag,

Berlin 2017, 89–105.

[24] Kurmann P., Spätgotische Tendenzen in der europäischen Architek-

tur um 1300, [w:] Akten des XXV. internationalen Kongresses für

Kunstgeschichte, t. 6, Böhlau, Wien 1986, 11–18.

[25] Branner P., Burgundian Gothic Architecture, Zwemmer, London

1960.

[26] Kurmann P., von Winterfeld D., Gautier de Varinfroy, ein „Denk-

malpeger” im. 13. Jahrhundert, [w:] L. Grisebach, K. Renger

(Hg.), Festschrift für Otto von Simson zum 65 Geburtstag, Propy-

läen Verlag, Berlin 1977, 101–159.

[27] Kunst H.J., Die Entstehung des Hallenumgangschores. Der Dom

zu Verden an der Aller und seine Stellung in der gotischen Archi-

tektur, „Marburger Jahrbuch für Kunstwissenschaft” 1969, Bd. 18,

1–104.

[28] Steinmann M., Die Westfassade des Kölner Domes. Der mittelal-

terliche Fassadenplan F, Kölner Dom, Köln 2003.

[29] Sauvé J.S., Notre-Dame de Strasbourg. Les façades gothiques,

Didymos, Korb 2012.

[30] Schubert E., Der Westchor des Naumburger Doms, der Chor der

Klosterkirche in Schulpforta und der Meissner Domchor, [w:] F. Mö 

bius, E. Schubert (Hg.), Architektur des Mittelalters. Funktion und

Gestalt, Hermann Böhlaus Nachfolger, Weimar 1984, 160–183.

[31] Donath G., Donath M., Zeugnisse mittelalterlicher Bauplanung

und Bauprozesse an den Chorbauten von Naumburg, Schul-

pforte und Meissen, [w:] H. Krohm, H. Kunde, G. Siebert (Hg.),

Der Naumburger Meister. Bildhauer und Architekt im Europa

der Kathedralen, [kat. wyst.], t. 2, Imhof, Petersberg 2011, 1275–

1291.

[32] Leopold G., Schubert E., Zur Baugeschichte der ehemaligen Zi-

sterzienser-Klosterkirche in Schulpforta, „Sachsen und Anhalt.

Jahrbuch der Historischen Kommission für SachsenAnhalt” 1994,

Bd. 18, 339–416.

[33] Dellermann R., Dorn R., Reisser T., Tetzner B., Uetz K., Das go-

tische Sanktuarium, [w:] A. Hubel, J. Cramer (Hg.), Forschungen

zum Kloster Schulpforta. Ergebnisse eines Arbeitsprojektes im

Rahmen des Graduiertenkollegs „Kunstwissenschaft – Baufor-

schung – Denkmalpege“ der Otto-Friedrich-Universität Bamberg

und der Technischen Universität Berlin, Verlag Janos Stekovics,

Halle an der Saale 2003, 67–86.

Maswerk chóru katedry wrocławskiej /The tracery in the choir of the Wrocław cathedral 37

[34] Brachmann Ch., Der gotische Neubau der Zisterzienserkirche

Pforte, [w:] H. Krohm, H. Kunde, G. Siebert (Hg.), Der Naumbur-

ger Meister. Bildhauer und Architekt im Europa der Kathedralen,

[kat. wyst.], Imhof, Petersberg 2011, Bd. 1, 663–676.

[35] Boehme P. (Hg.), Urkundenbuch des Klosters Pforte, hg. von der

Historischen Commission des Provinz Sachsen, Erster Halbband

(1132–1300), Verlag von Otto Hendel, Halle 1893.

[36] Kaczmarek R., Znaki kamieniarskie w gotyckiej katedrze wrocław-

skiej, [w:] R. Kaczmarek, D. Galewski (red.), Katedra wrocławska

na przestrzeni tysiąclecia. Studia z historii architektury i sztuki,

Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu Wrocławskiego, Stowarzy-

szenie Historyków Sztuki, Wrocław 2016, 91–112.

Streszczenie

Artykuł poświęcony jest analizie morfologicznej i interpretacji maswerków chóru katedry we Wrocławiu. Szczególną oryginalnością wyróżnia się

maswerk okna wschodniego prezbiterium, w którego couronnement pojawia się dziewięciolistna rozeta o „kroplowatym” kształcie. Nie jest znany

inny przykład tego rodzaju kompozycji, brak również bliskich analogii, które wyprzedzałyby jej czas powstania (przed 1268). Ta skomplikowana

i niezwykła forma maswerku skłania do postawienia wielu pytań – o jego autentyczność, jego datowanie i genezę oraz miejsce w architekturze

gotyckiej. Materialna substancja została po zniszczeniach II wojny światowej zrekonstruowana według stanu przedwojennego, który prawdopodob-

nie odpowiadał stanowi średniowiecznemu. Na podstawie analizy porównawczej można stwierdzić, że budowniczowie działający we Wrocławiu

zaznajomieni byli z najnowszymi osiągnięciami w zakresie projektowania maswerków, m.in. strzech budowlanych Amiens i Kolonii. Podobnie

jak w przypadku rzeźbiarskich detali, brak jest opóźnień stylowych w stosunku do wiodących ośrodków. Maswerk wrocławski, którego głównym

motywem jest dziewięciolistna otwarta rozeta, nie jest przy tym bierną recepcją zachodnich osiągnięć, ale zupełnie indywidualną kreacją powstałą

w oparciu o gruntowne opanowanie geometrycznego sposobu projektowania przez architekta poszukującego oryginalnych rozwiązań. Niekonwen-

cjonalne, oryginalne kreacje powstawały równocześnie w Minden i w Pforcie, są to jednak zjawiska paralelne, a nie pierwowzory dla rozwiązania.

Słowa kluczowe: maswerk, architektura gotycka, katedra, Wrocław

Abstract

The topic of the article is the morphological analysis and interpretation of the traceries of the choir of the cathedral in Wrocław. The tracery of the east

window of the presbytery is particularly interesting, in its couronnement appears a ninelobe open rosette of a “drop” shape. There is no other tracery

of this kind or a close analogy which would be dated prior to the time of the creation of this window (before 1268). Its complicated and unusual form

prompts us to ask a number of questions – about its authenticity, its dating or genesis, and its place in Gothic architecture. The material structure was

reconstructed after the destruction of World War II according to the prewar state, which probably corresponded to the medieval shape. Based on the

analysis of forms, it can be stated that the builders operating in Wrocław were familiar with the latest developments in the design of traceries, among

others, that of cathedrals of Paris, Amiens and Cologne. As in the case of sculptural details, there are no stylistic delays in relation to the leading

centers. The tracery of Wrocław, whose main motif is a ninelobe open rosette, is not a passive reception of western inuences and achievements, but

a highly individual creation based on a thorough mastery of the geometrical way of design by an architect searching for original solutions. Unconven-

tional, innovative creations appeared simultaneously in Minden and in Pforta, however, these are parallel phenomena and not the prototypes for the

Wrocław design. Their common sources are the centers of Gothic architecture in northern France.

Key words: tracery, Gothic architecture, cathedral, Wrocław

Maswerki wrocławskiej katedry

(fot. E. Łużyniecka)

Traceries in the Wrocław cathedral

(photo by E. Łużyniecka)