Krajobrazprzedurbanizacyjnywprzestrzeniwspółczesnegomiasta/Pre-urbanisation cityscape in the space of a modern city 75
odczytuje w ukształtowaniu miasta przejawy mecenatu
artystycznego prominentnych jednostek i całych społecz-
ności. Historyk kultury dostrzega w przestrzeni miejskiej
materializację idei lozoczno-religijnych i toposów lite-
rackich. W ujęciu geografów akcentowane są determinan-
ty środowiska przyrodniczego i kontekst społeczno-eko-
nomiczny, w tym procesy zachodzące w sieci osadniczej.
Na styku badań historycznych i geogracznych rozwija
się wiedza o krajobrazie przedurbanizacyjnym.
Dostrzeganie całej złożoności kontekstu krajobrazo-
wego – przyrodniczego i antropogenicznego – korzystnie
poszerza obszar badań nad genezą i przemianami miasta.
Pozwala widzieć urbanizację jako cezurę długiej sekwen-
cji przemian środowiska. Ujawnia prozaiczne podłoże
rozwiązań, które uchodzą za przejaw zamierzonej estety-
zacji przestrzeni lub nośnik treści symbolicznych
3
. Daje
też możliwość prześledzenia, w jaki sposób teoretyczny
model miasta, osiedla, jednostki sąsiedzkiej był adapto-
wany do realiów miejsca.
Podejście cechujące metodykę badań krajobrazu kul-
turowego – interdyscyplinarny ogląd środowiska, odczy-
tywanie determinant przyrodniczych, procesów i nawar-
stwień – dobrze sprawdza się na polu badań architektury,
w szczególności architektury dawnej. Wprawdzie tra-
dycyjny paradygmat historii sztuki trzyma się mocno –
kluczową kwestią badawczą wciąż pozostaje autorstwo
dzieła, styl, wartość artystyczna („co artysta chciał po-
wiedzieć”) – ale w niektórych ośrodkach akademickich
wdrożono nowe podejście metodologiczne
4
. W myśl
współczesnego paradygmatu celem badań stają się spo-
łeczne funkcje architektury (architektura jako środek
komunikacji społecznej) interpretowane m.in. w oparciu
o analizę kontekstu krajobrazowego – zjonomii i trady-
cji miejsca, które – częściej niż się wydaje – determino-
wały funkcję, formę i treści ideowe budowli.
Progresowi na polu badań w dziedzinie historii archi-
tektury, urbanistyki, krajobrazu dobrze służy rozsądne (!)
czerpanie z podejścia metodologicznego nauk społecz-
nych czy przyrodniczych. Na przykład przyjęcie wypra-
cowanych przez językoznawców założeń strukturalizmu
daje impuls, aby analizować historyczną wieś nie przez
pryzmat zakomponowania zabudowy (wedle kategorii:
„łańcuchówka”, „ulicówka” itd.), lecz ze względu na za -
sadę rozplanowania i funkcjonowania całej struktury
osadniczej (np.: własność chłopska indywidualna/gminna/
3
Na przykład rozplanowanie wrocławskiego modernistycznego
osiedla-ogrodu Sępolno, które w dość powszechnym mniemaniu miało
przedstawiać sylwetkę orła z rozwiniętymi skrzydłami (zob. np.: https://
pl.wikipedia.org/wiki/S%C4%99polno_(Wroc%C5%82aw); http://www.
sepolno.wroclaw.pl/index.php?go=or; http://www.tuwroclaw.com/wiado
mosci,odkrywamy-wroclaw-sepolno-miasto-ogrod-w-ksztalcie-orla,
wia5-3266-5685.html; data dostępu: 12.02.2017), jest wy nikiem z
akom-
ponowania sieci ulic i placów w nawiązaniu do ist nie ją cych dróg, grobli,
wyrobisk cegielnianych i funkcji otaczających terenów – w każdym razie
ukośnie prowadzone główne ciągi uliczne (ul. Ko synierów Gdyń skich,
ul. Partyzantów) to nie orle kończyny, lecz arterie wy pro wadzone z cen-
trum osiedla ku „bramom” wpiętym w starszą sieć drożną i ku istot nemu
funkcjonalnie starszemu sąsiedztwu (Hala Stulecia, park Szczyt nicki,
przeprawa mostowa, przystań w Barto szo wicach).
4
Istotę nowego paradygmatu historii sztuki przedstawiam w [6].
and developments, and technical infrastructure. Historians
and archaeologists analyse forms and functions of the city
in a socio-topographic approach. In the shape of the city
a historian of art sees manifestations of the artistic patron-
age of prominent individuals and entire communities. In
the urban space a historian of culture discovers materi-
alisation of philosophical and religious ideas and literary
topoi. Geographers emphasize determinants of the natural
environment as well as the social and economic context,
including processes taking place in the settlement network.
At the meeting point of historical and geographic research,
the knowledge of the pre-urbanisation landscape develops.
Perceiving the entire complexity of the landscape con-
text – natural and anthropogenic – advantageously broad-
ens the area of research on genesis and transformations of
the city. It allows us to see urbanisation as the ceasura of
a long sequence of environmental changes. It reveals the
prosaic foundation of solutions that appear as a manifes-
tation of the intended aesthetics of space or a carrier of
symbolic content
3
. It also provides an opportunity to trace
how a theoretical model of a city, housing estate, neigh-
bourhood unit was adapted to the reality of the place.
The approach which characterises the methodology of
cultural landscape research – an interdisciplinary view of
the environment, reading natural determinants, processes,
and stratications – works well in the eld of architecture
research, in particular of architecture of the past. Although
the traditional paradigm of the history of art is rmly es-
tablished – the key issue is still the authorship of the work,
the
style, and the artistic value (“what did the artist want to
say”) – but in some academic centres a new methodological
approach was implemented
4
. According to the contemporary
paradigm, the purpose of research is to study social func-
tions of architecture (architecture as a means of social com-
munication), which are interpreted, inter alia, on the basis of
the landscape context analysis – physiognomy and tradition
of a place, which – more often than it seems – determined
the function, form and ideological contents of a building.
A reasonable (!) use of the methodological approach of
social or natural sciences contributes in a good way to the
progress in the research field on history of architecture,
urban planning, and landscape. For instance, the accep-
tance of assumptions of structuralism, which were worked
out by linguists, gives the impulse to analyse the historical
village not through the prism of the development de sign
(according to the category “chain”, “street”, etc.), but due
3
For example, the layout of the modernist housing estate-garden
Sępolno, which in a general sense was supposed to represent a figure of
an eagle with spread wings (see, for example, https://pl.wikipedia.org/
wiki/S%C4%99polno_(Wroc%C5% 82aw); http://www.sepolno.wroclaw.
pl/index.php?go=or; http://www.tuwroclaw.com/wiadomosci, odkrywamy-
wroclaw-sepolno-miasto-ogrod-w-ksztalcie-orla,wia5- 3266-5685.html;
accessed 12.02.2017), is the result of designing a net work of streets and
squares with reference to the existing roads, cause ways, excavation
brick yards and the surrounding areas – anyway, oblique main roads are
not the limbs of the eagle, but the arteries from the centre of the housing
estate leading to the “gates” included in the older road network and
towards a functionally older neighbourhood (Centennial Hall, Szczytnicki
Park, bridge crossing, Bartoszowice Harbour).
4
I present the essence of the new paradigm of the history of art in [6].