Szkoła modernizmu – problem wartościowania architektury budynków szkolnych Warszawy okresu 20-lecia międzywojennegona przykładzie dawnej Szkoły Zawodowej Żeńskiej

Konrad Szumiński

doi:10.5277/arc180408

Streszczenie

Celem artykułu jest przedstawienie modelowego postępowania w zakresie rozpoznania i oceny wartości kulturowych modernistycznych budynków szkolnych z okresu 20-lecia międzywojennego. Główną częścią pracy jest studium problemowe przykładowej szkoły z tego okresu, którego architektura została poddana ocenie wartościującej. Pozwoliło to na określenie, w jaki sposób zdefiniowane wartości kulturowe i ich nośniki występujące w zabytku przekładają się na wnioski do opracowania koncepcji dopuszczalnych przekształceń w wybranym zespole zabudowy. Artykuł jest próbą odpowiedzi na pytanie, jak analiza wartościująca obiekt zabytkowy wpływa na końcowe uczytelnienie zidentyfikowanych wartości przy projektowaniu współczesnych form architektury w historycznym kontekście. Prezentowany proces badawczy powinien stanowić standard postępowania z podobnymi przykładami architektury doby modernizmu.

Podgląd pełnego artykułu jest możliwy wyłącznie na większych ekranach.

2018

4(56)

DOI: 10.5277/arc180408

Konrad Szumiński*

Szkoła modernizmu – problem wartościowania architektury budynków

szkolnych Warszawy okresu 20-lecia międzywojennego

na przykładzie dawnej Szkoły Zawodowej Żeńskiej

School of modernism – the problem of evaluating the architecture of

Warsaw school buildings during the interwar period

on the example of the former Female Vocational School

Wprowadzenie

Cechą charakterystyczną dwudziestolecia międzywo-

jennego w Polsce był dynamiczny rozwój przestrzenny

miast, a w szczególności Warszawy

. Po I wojnie świato-

wej stolica naszego kraju bardzo szybko stała się central-

nym ośrodkiem wszelkich operacji finansowych rządu.

Tworzące się organizacje państwowe przyciągały ludność

w wieku produkcyjnym. Przybywali ludzie wykształceni,

pełniący funkcje urzędnicze, wojskowe, a także ziemiań-

stwo pochodzące najczęściej z Kresów Wschodnich.

Wśród przybyszów znalazło się wiele kobiet. Po zdoby-

ciu praw obywatelskich w 1918 r. otworzyły się przed

nimi nowe możliwości kariery zawodowej

. Wyzwolenie

* Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej/Faculty of Ar 

chi tecture, Warsaw University of Technology.

Od 1916 r. Biuro Regulacji Warszawy tworzyło kolejne wersje

ogólnego planu stolicy. Zgodnie z nimi Warszawa miała otrzymać wiele

te renów na obiekty państwowe, w tym szkoły. Założenia przestrzenne

obej mowały projekty nowych, złożonych rozwiązań komunikacyjnych,

m.in. budowę linii średnicowej, wiaduktów, mostów. Plan regulacji

i roz budowy miasta z 1926 r. przygotowany przez magistrat warszawski

był zwieńczeniem pracy wielu wybitnych urbanistów z Tadeuszem Toł

wiń skim na czele. Plan obrazował kierunki rozwoju miasta, w którym

klu czową rolę miały odgrywać nowoczesne, wizjonerskie założenia

urbanistyczne [1].

W Polsce kobiety uzyskały prawa wyborcze 28 listopada 1918 r.

na mocy dekretu Tymczasowego Naczelnika Państwa Józefa Piłsud

Introduction

One of the most characteristic features of the interwar

period in Poland was the dynamic spatial development of

cities, in particular referring to Warsaw

. After World

War I, the capital city of our country quickly became the

centre of all financial operations of the government. New

national organizations attracted workingage population.

The city saw the arrival of educated people who per-

formed office and military functions and the Polish land-

ed gentry also poured in from the Eastern Borderlands.

There were a lot of women among the newcomers. After

gaining the civil rights in 1918, they had new career op-

portunities

, whereas liberation from the trammels of the

From 1916, the Warsaw Office of Regulations designed subse-

quent versions of the general plan of the capital city. According to them,

Warsaw was supposed to receive a lot of land for state facilities, includ-

ing schools. Spatial layouts included projects of new and complex

transport solutions, including for example the construction of a central

transport line, viaducts, and bridges. The plan of control and develop-

ment of the city from 1926, which was prepared by the Warsaw magis-

trate, became the culmination of work of many remarkable urban plan-

ners along with Tadeusz Tołwiński as the leader. The plan illustrated

directions of the city’s development, in which modern and visionary

urban planning was to play a key role [1].

In Poland, women obtained rights to vote on November 28, 1918,

pursuant to the decree of the Provisional Chief of State Józef Piłsudski.

According to the decree: Every citizen of the State with no gender

90 Konrad Szumiński

z okowów mocarstw rozbiorowych pozwoliło społeczeń-

stwu zaangażować się w działalność na rzecz państwa.

Mimo że w latach 20. i 30. XX w. cele narodowe się zmie-

niały , potrzeba stworzenia fundamentów pod silne struktu-

ry państwowe była nadrzędna

. Przekształceniom ulegały

kolejne dziedziny życia społecznego, takie jak bezpieczeń-

stwo, mieszkalnictwo, oświata. Sprawa polskiego szkolnic-

twa po odzyskaniu nie podległości urosła do rangi narodo-

wej. W związku z Ustawąoobowiązkowej,bezpłatnej

powszechnejedukacjipaństwowej (1919) utworzono sieć

szkół podstawowych. Wymóg ten dotyczył również ob-

szarów położonych na głębokiej prowincji. Wspomniana

wcześniej wzmożona aktywność naukowa kobiet przy-

czyniła się natomiast do utworzenia sieci szkół ponad-

podstawowych o nazwie „zawodowych”

. Artykuł ma na

celu zaprezentowanie me tody wartościowania architektu-

ry budynków szkolnych doby modernizmu na przykła-

dzie dawnej Szkoły Za wodowej Żeńskiej w War szawie.

Przedstawiony w pracy model postępowania z zabytkiem

obejmuje określenie jego wartości, atrybutów i ich nośni-

ków, sformułowanie ogólnych wytycznych do projektowa-

nia, a następnie opra cowanie koncepcji modernizacji lub

rozbudowy obiektu z poszanowaniem zidentyfikowanych

wartości zabytkowych. Niniejsze opracowanie może być

pomocne przy prowadzeniu podobnych badań nad zabyt-

kową substancją innych modernistycznych budynków

szkolnych.

Stan obiektów warszawskiego szkolnictwa

w 20-leciu międzywojennym

Jeszcze przed 1903 r. warszawskie szkoły początkowe

nie miały swoich odrębnych gmachów. Zajęcia prowa-

dzono w wynajmowanych lokalach kamienic, które czę-

sto nie spełniały podstawowych wymogów funkcjonalno-

higienicznych. Władze miejskie już w latach 1903–1906

sfinansowały budowę dwóch szkół, mając w planach ko-

lejne inwestycje. W efekcie w 1914 r. na terenie Warszawy

funkcjonowało łącznie aż 285 szkół elementarnych jedno

skiego. Dekret stanowił, że Wyborcą do Sejmu jest każdy obywatel

Państwabezróżnicypłci (art. 1) oraz WybieralnidoSejmusąwszyscy

obywatele(lki)państwaposiadającyczynneprawowyborcze (art. 7) [2].

Charakter dążeń napływającej do stolicy ludności trafnie opisuje frag-

ment wypowiedzi Szymona Syrkusa zawarty w słynnej pracy teoretycz-

nej jego małżonki Heleny Syrkus (Ku idei osiedla społecznego): Ci

wszyscy,coprzedkilkulatywyemigrowali,abynaobczyźniepracować

ciężko na chleb powszedni, oglądając sprawy z dalekich perspektyw,

doszlidoprzekonania,żenajwiększądziśarenąemigracjistałasięna

skutekekspansjiinapięciasiłżywotnychwłaśniePolska[za: 3, s. 104].

Różnice w podejściu poszczególnych środowisk na przestrzeni

lat doskonale obrazuje przykład traktowania napływającej ludności przez

władze administracyjne. Na początku lat 20. wymagano specjal nych

pozwoleń na zamieszkiwanie, podczas gdy dekadę później wręcz przy 

gotowywano przybyszom odpowiednie warunki do stałego osied le nia

się w stolicy [4, s. 51].

Do szkół zawodowych żeńskich mogły uczęszczać wszystkie

kobiety, bez względu na sytuację społecznomaterialną (żeńskie pensje

przeznaczone były dla dziewcząt pochodzących z zamożnych rodzin).

Naukę traktowały wówczas jako drogę do zmiany statusu społecznego

oraz nabywanie niezbędnych umiejętności praktycznych. Zadaniem

szkół było przygotowanie uczennic do pracy w danym zawodzie np.

pielęgniarki czy krawcowej [5, s. 23].

great neighbouring partitioning powers allowed the soci-

ety to engage in activities for the benefit of the state.

Although in the 1920s and 1930s national goals were

changing, the need to create foundations for the strong

state structures was superior

. The subsequent areas of

social life such as security, housing, and education were

subject to transformation. After regaining independence

the issue of Polish education grew to a national level. In

connection with the Act on compulsory and free general

state education (1919), a network of primary schools was

created. This requirement also concerned areas which

were located in distant provinces. The aforementioned in-

tensified scientific activity of women contributed to the

formation of a network of postelementary schools which

were called “vocational”

. The purpose of this article is to

present a method of evaluating the architecture of school

buildings of modernism on the example of the former

Female Vocational School in Warsaw. The model of deal-

ing with a monument presented in this work includes de-

fining its values, attributes and their carriers as well as

formulating general guidelines for designing and develop-

ing the concept of modernization or extension of a given

building respecting the identified historic values. This

study may be helpful in conducting similar research on the

historical substance of other modernist school buildings.

Condition of Warsaw education buildings

in the interwar period

Still before 1903, the Warsaw primary schools did not

have their own separate buildings. Classes took place in

rented rooms of tenement houses, which often did not

meet the basic functional and hygienic requirements. In

the years 1903–1906, municipal authorities financed the

construction of two schools and planned further invest-

ments. As a result, there were a total of 285 elementary

single and twoclass schools in Warsaw in 1914 [6, p. 2].

The implementation of school investments in the interwar

period was carried out in two basic stages. The first stage

covered the years 1924–1930, whereas the second com-

difference is an elector to the Sejm (Article 1) and all citizens of the state

with an active rights to vote are electors to the Sejm (Article 7) [2]. The

character of aspirations of the people coming to the capital city is aptly

described by a fragment of Szymon Syrkus’ statement contained in the

famous theoretical work of his wife Helena Syrkus (Ku idei osiedla

społecznego–Towardstheideaofasocialhousingestate): All those

whoemigratedafewyearsagoinordertoworkhardintheexiletoget

theireverydaybread,watchingthingsfromdistantperspectives,cameto

the conclusion that today the biggest arena of emigration became

Polandduetotheexpansionandtensionofvitalforces[after: 3, p. 104].

Differences in the approach of individual environments over the

years are perfectly illustrated by the example of treatment of incoming

population by the administrative authorities. At the beginning of the

1920s, special permits to reside in the city were required, whereas

a decade later, appropriate conditions for permanent settling in the capi-

tal city were actually prepared for newcomers [4, p. 51].

All women could attend vocational women’s schools regardless

of their social and material situation (female finishing schools were for

girls from wealthy families). They treated education as a way to change

their social status and to acquire necessary practical skills. The task of

schools was to prepare female students for work in a given profession,

for example, a nurse or a dressmaker [5, p. 23].

 ArchitekturamiędzywojennychbudynkówszkolnychWarszawy/Architecture of the interwar Warsaw school buildings 91

i dwuklasowych [6, s. 2]. Realizacja inwestycji szkolnych

okresu międzywojennego przebiegała w dwóch zasadni-

czych etapach. Pierwszy etap obejmował lata 1924–1930,

natomiast drugi przypadał na lata 1934–1939. Etapy te

miały zbliżone założenia programowoużytkowe. Różnice

polegały na poziomie wykonawstwa, budżecie przezna-

czonym na budowę, a przede wszystkim na odmiennych

cechach architektonicznych wznoszonej zabudowy [7].

Architektura powstająca w Warszawie nie dążyła do wy-

pracowania jednego słusznego stylu, ale z czasem możli-

we było wyodrębnienie kilku zasadniczych cech dla niej

charakterystycznych. Według Lecha Niemojewskiego było

to częste stosowanie szarej cementowej cegły jako mate-

riału elewacyjnego

Romuald Gutt

Jednym z najwybitniejszych twórców starszego poko-

lenia

, który zasłynął z realizacji budynków wykonanych

z szarej cegły, był niewątpliwie Romuald Gutt. Jego dzia-

łalność architektoniczna daje świadectwo konsekwentnej

pracy świadomego swych zadań architekta, który służył

postępowym ideom społecznym. Architektura Gutta wy

ra ża dążenie do osiągnięcia jedności formy i treści, a tak-

że silnego związku z otaczającym krajobrazem. Z czasem

Romuald Gutt zrezygnował z projektowania w duchu tra-

dycyjnego budownictwa historycznego. Tworzył jednorod-

ne, spójne kompozycje romantyczne, zaskakujące odwagą

przyjętych rozwiązań, ale jednocześnie swoją prostotą

oraz

powściągliwością użytych form architektonicznych [9,

s. 8, 9]. Credo twórcze przedstawił przede wszystkim w ar-

chitekturze własnego domu (il. 1), którego budowa stała

się

okazją do autorskiej wypowiedzi na temat użycia wspom 

nianej szarej cegły betonowej. Wydaje się, że realizacja

domu Gutta najpełniej prezentuje możliwości plastyczne

tego materiału i przyciąga bogactwem użytych wątków

oraz obramień ceglanych [10].

Szkoła Zawodowa Żeńska

Budynkiem szkolnym, który obrazuje przełom w po-

dejściu Romualda Gutta do estetyki w architekturze, jest

gmach dawnej Szkoły Zawodowej Żeńskiej. Wybudowany

w latach 1919–1926 mieścił czteroklasową szkołę han-

dlową dla dziewcząt, żeńskie Liceum Handlowe oraz

Szkołę Przemysłową [11]. We wrześniu 1951 r. szkoła zo

stała siedzibą Technikum Budowlanego nr 1 im. Zdzi sła

wa Mączeńskiego i działa do dzisiaj. O architekturze szkoły

pisał Aleksander Raniecki, który na łamach „Ar chi tektury

Wybór cegły cementowej tłumaczy się pewnym pragmatyzmem,

który wiąże się z trudnymi warunkami klimatycznymi, problemem cią-

głych zmian temperatury. Zastosowanie szarej cegły zapewniało trwałe

fa sady ze stosunkowo taniego materiału, a jednocześnie możliwości autor

skiego opracowania estetycznego z wykorzystaniem wątków ceglanych.

Niemojewski zaproponował także podział polskich architektów

na trzy pokolenia: starsze, młodsze oraz najmłodsze. Uważał, że do 

świadczenia poszczególnych pokoleń architektów i twórców wpływały

bezpośrednio na ich idee przewodnie, którymi się kierowali przy pro 

jektowaniu. Romualda Gutta określał mianem twórcy „najmłodszego

wiekiem pokolenia starszego” [za: 8, s. 64].

prised the years 1934–1939. These stages had similar pro-

gram and utility assumptions. The differences referred to

the level of performance, the budget for the construction

and, above all, different architectural features of the build-

ing constructed [7]. Architecture emerging in Warsaw did

not strive to develop one right style, but with time it was

possible to distinguish several essential features which

were charac teristic of it. According to Lech Niemojewski,

it involved a frequent use of gray cement brick as a fa-

cade material

Romuald Gutt

One of the greatest authors of the older generation

who became famous for the realization of buildings made

of gray brick, was undoubtedly Romuald Gutt. His archi-

tectural activity gives testimony to consistent work of an

architect who is conscious of his tasks and serves progres-

sive social ideas. Gutt’s architecture expresses a desire to

achieve unity of form and content as well as a strong re-

lationship with the surrounding landscape. Over time,

Romuald Gutt resigned from designing in the spirit of

traditional historical architecture. He created homogene-

ous, consistent romantic compositions, which surprised

with courage of the adopted solutions, but at the same

time also with its simplicity and restraint of architectural

The choice of cement bricks is explained by certain pragmatism

which is connected with difficult climatic conditions, i.e. with the prob-

lem of constant temperature changes. The use of gray brick resulted in

durable facades made of a relatively cheap material and at the same time

the possibility of the author’s aesthetic design using brick motifs.

Niemojewski also proposed a division of Polish architects into

three generations, i.e. the older, the younger and the youngest. He

believed that experiences of the particular generations of architects and

authors directly influenced their guiding ideas, which they applied when

designing. He described Romuald Gutt as an author of “the youngest of

the older generation as regards age” [after: 8, p. 64].

Il. 1. R. Gutt, dom własny przy ul. HoeneWrońskiego,

1926–1928, widok od ulicy (fot. K. Szumiński)

Fig. 1. R. Gutt, own house at HoeneWrońskiego Street,

1926–1928, view from the street (photo by K. Szumiński)

92 Konrad Szumiński

i Budownictwa” tłumaczył Romualda Gutta z wielu czę-

sto kontrowersyjnych rozwiązań architektonicznych

[12,

s. 16, 17]. Wątpliwości odnośnie do opracowania graficz-

nego gmachu wynikały z faktu, iż dotychczasowe budow-

le oblicowane cegłą cementową powstawały jedynie na

krańcach miasta, mało rzucając się w oczy. Jeżeli przyj-

rzymy się poszczególnym rozwiązaniom zastosowanym

w omawianym budynku, okaże się, że projekt jest wyjąt-

kowo wartościowym przykładem architektury budynków

szkolnych okresu międzywojennego. W dalszej części

artykułu przeprowadzono analizę wartościującą, która ma

tę tezę udowodnić.

Gmach szkoły to pięciokondygnacyjny budynek o czte-

rech skrzydłach zamykających wewnętrzny dziedziniec ze

studzienką pośrodku

. Zajmuje parcelę pomiędzy ul. Roz

brat a ul. HoeneWrońskiego (il. 2). Zwraca na siebie

szczególną uwagę, ponieważ powstał w pobliżu nowo

wzniesionych gmachów kilku kooperatyw mieszkanio-

wych, w bliskim sąsiedztwie z zabudowaniami Gimnazjum

im. Batorego oraz kilkoma koloniami mieszkaniowymi

profesorów Politechniki Warszawskiej. Pierwotnie na

większym dziedzińcu przewidziano boiska do gier i ćwi-

czeń sportowych oraz dwa domy dla personelu kierowni-

czego, jednak ostatecznie z ich realizacji zrezygnowano.

Elewacje wszystkich skrzydeł pokryto zewnętrzną liców-

ką z cegły cementowej. Surowa geometria oszczędnych

w otwory ścian została podkreślona ceglanym gzymsem

z fryzem w postaci wstęgi wielostopniowych kroksztynów.

Artykuł Ranieckiego kończą słowa: Zaznaczyć należy,że oma-

wiany budynek, z uwagi na prostotę planu i techniczne opanowanie

szczegółów,jestnajtańszymbudynkiemztejkategoriibudowlipaństwo-

wych,wznoszonychprzezMinisterstwoRobótPublicznychnatereniem.

st.Warszawy.Co dowyrazu architektonicznego,budynek ten,służący

celomnauczania rzemiosł,staje się niejako budynkiem warsztatowym

ijakotakiwinienposiadaćcharakter,odbudynkówmieszkalnychod

mienny,czemuczynizadośćwłaśnieprzezswąszatęzewnętrzną–prak-

tyczną,celowąiestetyczną [12, s. 17].

Układ przestrzenny z dziedzińcem wewnętrznym nawiązuje do

architektury rezydencjonalnej typu entre cour et jardin w wersji moder-

nistycznej.

forms used [9, pp. 8, 9]. He presented his creative credo

first of all in the architecture of his own home (Fig. 1), the

construction of which became an opportunity for the

author’s statement on the use of the gray concrete brick.

It seems that the realization of Gutt’s house most fully

presents the artistic possibilities of this material and at-

tracts a lot of attention by its wealth of trends and brick

framing applied [10].

Female Vocational School

The school building, which illustrates a breakthrough

in Gutt’s approach to aesthetics in architecture, is the edi-

fice of the former Female Vocational School. It was con-

structed in the years 1919–1926 and it housed a fourclass

trade school for girls, a female Trade High School and an

Industrial School [11]. In September 1951, the school be-

came the seat of Zdzisław Mączeński Technical School

No. 1 and works until today. Aleksander Raniecki wrote

about the architecture of this school and explained many

often controversial architectural solutions by Gutt in

a monthly “Architektura i Budownictwo”

. Doubts about

the graphic design of the building resulted from the fact

that the existing buildings, which were faced with cement

bricks, were constructed only on the outskirts of the city

and were inconspicuous. If we have a look at the particu-

lar solutions applied in the discussed building, it will turn

out that the project is an exceptionally valuable example

of the architecture of school buildings of the interwar pe-

riod. In the further part of the article, a value analysis is

carried out, which is to prove this thesis.

The school building is a fivestorey building with four

wings which close the inner courtyard with a well in the

middle

. It occupies a plot of land between Rozbrat and

HoeneWrońskiego Streets (Fig. 2). It attracts special at-

tention because it was built near the newly constructed

edifices of several housing cooperatives, in close neigh-

bourhood of the buildings of Batory Junior High School

and several housing colonies of professors from Warsaw

University of Technology. Originally, in the larger court-

yard, fields for sports games and exercises were planned

as well as two houses for managerial staff, however, even-

tually their implementation was abandoned. The facades

of all the wings were covered with an external cement

brickwork facing. The raw geometry of the walls with few

openings only was highlighted with a brick cornice with

a frieze in the form of multistage corbels. As a result, the

last storey obtained the form of a high attic wall (Fig. 3).

The way of articulation of the central facade from the

Raniecki’s article ends with the words: It should be emphasised

thatthebuildinginquestion,duetosimplicityoftheplanandtechnical

mastery of details, is the cheapest building in this category of state

buildingswhichareconstructedbytheMinistryofPublicWorksinthe

capitalcityofWarsaw.Asforthearchitecturalexpression,thisbuilding,

serving the purposes of teaching handicrafts, becomes a workshop

buildingandassuchitshouldhaveacharacter,differentfromresiden-

tial buildings, which it satisfies thanks to its external appearance –

practical,purposefulandaesthetic [12, p. 17].

The spatial layout with the inner courtyard refers to residential

architecture of the entre cour et jardin type in the modernist version.

Il. 2. Plan sytuacyjny Szkoły Zawodowej Żeńskiej, szkic na podstawie

projektu pierwotnego (oprac. K. Szumiński na podst. [12, s. 17])

Fig. 2. Situational plan of the Female Vocational School,

sketch based

on the original project

(by K. Szumiński, based on: [12, p. 17])

 ArchitekturamiędzywojennychbudynkówszkolnychWarszawy/Architecture of the interwar Warsaw school buildings 93

Dzięki temu ostatnie piętro uzyskało formę wysokiej ścian-

ki attykowej (il. 3). Na uwagę zasługuje sposób artykulacji

centralnej części elewacji od strony północnej.

W partii

dwóch dolnych kondygnacji z szerokimi oknami ryzalit

liczy pięć osi, natomiast na piętrach – dziewięć [13, s. 5].

Portal na osi symetrii fasady głównej umieszczono

wraz z nadświetlem w ceglanym obramieniu. Utworzona

w ten sposób wnęka wejściowa otrzymała wykończenie

cegłą licową ułożoną w czteropolowe tafle „parkietowe”.

Skrajne partie fasady sąsiadują ze ściętymi narożnymi

wieżami. Klatki schodowe w kształcie baszt sześciokąt-

nych są, jak zaznaczył Raniecki, […] do pewnego stopnia

reminiscencjąopodalstojącegoZamkuUjazdowskiego

[12, s. 17]. W części attyki wtórnie w 1939 r. przebito

wielkie jednoskrzydłowe okna trójkwaterowe, a także

nadbudowano szkołę o bryłę sali gimnastycznej, która

podkreśliła osiowość układu. Od strony dziedzińca we-

wnętrznego elewacje zostały opracowane w podobny spo-

sób. Wejście ma szerokie obramowanie złożone z kom

pozycji cegieł, w tym fragmentów stawianych na sztorc,

zwieńczone dekoracją przestrzenną w ciekawym, geome-

trycznym motywie. Wzory uformowane w cegle tworzą

przestrzenną, geometryczną dekorację w stylu art déco,

który odnaleźć można także w opracowaniu węgarków

okien korytarzy oraz klatek schodowych.

Rozplanowanie pomieszczeń szkoły zostało częściowo

zmienione wtórnymi ścianami działowymi, ale funkcjo-

nalny podział kondygnacji zbliżony jest do pierwotnego.

W 2009 r. zaadaptowano i częściowo nadbudowano pod-

dasze skrzydła zachodniego z przeznaczeniem na dobrze

doświetlone sale do nauki języków obcych. Zachowano

przy tym pierwotne otwory okienne na poziomie attyki,

które pełnią obecnie funkcję wentylacji korytarzy we-

wnętrznych (il. 4). Prawie w całości zachowała się orygi-

nalna zewnętrzna stolarka drzwiowa, wewnętrzna została

w większości wymieniona. Około 70% pierwotnej stolar-

ki okiennej uległo zniszczeniu i wymianie. Na szczególną

uwagę we wnętrzu gmachu zasługuje barwna mozaika

nieznanego autora umieszczona w przedsionku wejścia

głównego, pochodząca z lat 60. XX w.

Budynek szkoły tworzy wraz z położonym po stronie

północnej Parkiem im. Marszałka Edwarda Rydza

Śmi g

łego założenie szkolnoparkowe. Poprzez wspólną oś jest

powiązany urbanistycznie oraz widokowo z aleją Andrzeja

Bobkowskiego (il. 5). Naturalny spadek terenu w kierunku

northern side is noteworthy. In two lower stories with

wide windows, the avantcorps has five axes, whereas on

the stories – nine axes [13, p. 5].

The portal on the axis of symmetry of the main facade

was placed along with transom in a brick frame. The en-

trance niche which was created in this way received the

finishing with facing brick laid in a fourfield “parquet”

slabs. The extreme parts of the facade are adjacent to the

cut corner towers. Staircases in the shape of hexagonal

towers are, as Raniecki pointed out, [...] tosomeextent

areminiscenceofthenearbyUjazdówCastle [12, p. 17].

In 1993 in the attic part large onewing and threequarter

windows were broken and the school got the additional

superstructure with a gymnasium, which emphasized the

axial running of the layout. From the side of the internal

courtyard the facades developed in a similar way. The en-

trance has a wide framing with a composition of bricks,

including fragments which were put upwards and crowned

with a spatial decoration in an interesting geometric mo-

tive. The patterns formed in brick create a spatial geomet-

ric decoration in the Art Déco style which can also be

found in the jambs of corridor windows and staircases.

The layout of the school rooms was partially changed

by secondary partition walls, however, a functional divi-

sion of the stories is similar to the original one. In 2009,

the attic of the western wing was adapted and partially got

a superstructure for the purpose of welllit rooms for

teaching foreign languages. At the same time, original

window openings at the level of the attic were preserved,

which currently perform the function of ventilation of in-

ternal corridors (Fig. 4). Almost the entire original exter-

nal door woodwork was preserved, whereas the internal

part was mostly replaced. About 70% of the original win-

dow joinery was destroyed and replaced. A colourful mo-

saic by an unknown author, which is placed in the vesti-

bule of the main entrance and comes from the 1960s is

particularly noteworthy.

The school building along with Marszałek Edward

RydzŚmigły Park which is situated on the northern side

forms a school and park layout. It is connected with

Andrzeja Bobkowskiego Alley by means of a common

axis as well as through its urban appearance (Fig. 5).

A natural decline of the area towards the north affected

Gutt’s decision to make the school building part of an

escarpment. On the main axis, he placed a wide stone

Il. 3. Rysunek elewacji głównej

od ulicy Górnośląskiej

– szkic pierwotny

(R. Gutt; źródło: [12, s. 18])

Fig. 3. Drawing of the main

elevation from

the Górnośląska Street

– the original sketch

(R. Gutt; source: [12, p. 18])

94 Konrad Szumiński

północnym wpłynął na decyzję Gutta o wpisaniu gmachu

szkolnego w skarpę. Na głównej osi umieścił szerokie ka-

mienne schody terenowe oraz odrębne biegi schodów wejś

ciowych na dziedziniec wewnętrzny szkoły oraz nieco zsu

nięty

bieg schodów prowadzących na boiska.

Wartościowanie architektury modernistycznej

z 1. połowy XX w.

Znacząca liczba budynków pochodzących z 1. połowy

XX w. do dzisiaj nie stała się przedmiotem analiz warto-

ściujących. Wciąż niezbędne jest sporządzenie obiektyw-

nych zasad kompleksowej ochrony budynków moderni-

stycznych, w tym wyodrębnienie tych najcenniejszych,

które wymagają bezwzględnej ochrony konserwatorskiej.

Wśród opracowań traktujących o ocenie wartości archi-

tektury modernistycznej można wyróżnić prace o charak-

terze czysto źródłowym, a także typowo o tematyce war-

tościowania [14]. Do pierwszej grupy zalicza się prace

omawiające budowle tego okresu m.in. warszawski mie-

sięcznik „Architektura i Budownictwo”, który stanowi

dla badaczy modernizmu prawdziwą skarbnicę wiedzy

W drugiej grupie opracowań występują natomiast propo-

zycje klasyfikacji wartościowania zabytkowej architektury

modernistycznej. Kryteria wartościujące opracowane przez

Zdzisława Bienieckiego w latach 70. XX w. były pierwszą

znaną próbą objęcia ochroną grupy zabytków z 1. połowy

minionego stulecia. Wprowadził on podstawowy podział

na kryteria obiektywne oraz pomocnicze – subiektywne,

które następnie odpowiednio klasyfikował i opisywał

Autorem przeglądu najważniejszych budowli wzniesionych do

2. połowy lat 20. XX w. był Lech Niemojewski. W kolejnych tomach

„Architektury i Budownictwa” prezentował najwybitniejsze realizacje

tego okresu, które uznawano za najbardziej wartościowe [15].

Bieniecki w swoim artykule Potrzebaidrogiochronyobiektów

architektury najnowszej opublikowanym w „Ochronie Zabytków”

z 1969 r. podkreślał, że podczas klasyfikacji wartościowania wszystkie

kryteria należy traktować równoważnie. Według Jakuba Lewickiego

[…] wypracowanewówczaskryteriaobiektywnemogąbyćwpełniwy

korzystywanedoocenyzabytkówimogąstanowićczęśćnowegosyste-

muwartościowania [14, s. 109].

terrain staircase and separate flights of the entrance stairs

to the inner courtyard of the school, and a slightly sliding

flight of stairs leading to the playgrounds.

Valuation of modernist architecture

from the 1

half of the 20

century

A significant number of buildings from the 1

half of

the 20

century have not been subject to the value analy-

sis until today. It is still necessary to draw up objective

principles of comprehensive protection of modernist

buildings, including the identification of the most valua-

ble ones, which require absolute restoration protection.

Among the studies dealing with the assessment of the

value of modernist architecture, we can distinguish purely

source works as well as typically about the subject of

valuation [14]. The first group includes works discussing

buildings of this period, such as a Warsaw monthly

“Architektura i Budownictwo” which is a treasury of know

ledge

for researchers of modernism

In the second group of studies, there are proposals for

classifying the valuation of historic modernist architec-

ture. The valuation criteria, which were developed by

Zdzi sław Bieniecki in the 1970s, were the first known

attempt at protecting the group of monuments from the

half of the previous century. He introduced a funda-

mental division into objective and auxiliary criteria –

subjective ones which he then classified and described

respectively

Lech Niemojewski was the author of the review of the most

important buildings which were constructed until the 2

half of the

1920s. In the subsequent volumes of “Architektura i Budownictwo” he

presented the most outstanding projects of that period, which were con-

sidered to be the most valuable.

Bieniecki in his article Potrzebaidrogiochronyobiektówarchi-

tektury najnowszej (The need and ways of protection of the newest

architecture objects) which was published in “Ochrona Zabytków” in

1969 emphasized that when classifying the valuation, all criteria should

be treated equivalently. According to Jakub Lewicki, [...] the objective

criteria developed in this way can be fully used to evaluate monuments

and can be part of a new valuation system [14, p. 109].

Il. 4. Widok na narożnik nadbudowanego skrzydła zachodniego

od strony dziedzińca wewnętrznego (fot. K. Szumiński)

Fig. 4. View of the corner of the west wing,

from the side of the inner courtyard (photo by K. Szumiński)

Il. 5. Osiowy widok na szkołę z sąsiedniej al. Andrzeja Bobkowskiego

(fot. K. Szumiński)

Fig. 5. Axial view of the school from the neighboring Andrzej

Bobkowski Avenue (photo by K. Szumiński)

 ArchitekturamiędzywojennychbudynkówszkolnychWarszawy/Architecture of the interwar Warsaw school buildings 95

Z inicjatywy członków warszawskiego oddziału Sto

wa rzyszenia Architektów Polskich w latach 2000–2003

po wstała lista dóbrkulturywspółczesnej, na której znalazły

się wybrane budynki z 1. połowy XX w., jednak nie przy-

czyniło

się to do skutecznej ochrony ich wartości kulturo-

wych. Udaną klasyfikację zabytków z okresu moder

ni-

zmu wykonał zespół Kolegium doradczego ds. ochrony

zabytków architektury modernistycznej w Polsce. Opra co

wane kryteria opierały się na obowiązującej do dziś Ustawie

oochroniezabytkówiopiecenadzabytkami z 23 lipca 2003 r.

Były nimi: wartość artystyczna (jakość i oddziaływanie

formy), wartość historyczna (tożsamość miejsca, ludzi,

zdarzeń) oraz wartość naukowa (autentyzm idei, materia-

łu, funkcji, konstrukcji). Najprawdopodobniej gdyby nie

fakt rozwiązania przez kolejnego dyrektora Narodowego

Instytutu Dziedzictwa zespołu pracującego nad odpo-

wiednimi wykazami, pierwsze analizy dla obiektów po-

szczególnych województw ujrzałyby światło dzienne.

O wyborze wyróżniających się zabytków 1. połowy

XX w. powinny zadecydować konkretne, ponadprzecięt-

ne wartości kulturowe, które z biegiem lat zachowały swo-

je znaczenie. Przykładem cennego obiektu może być ana-

lizowany w niniejszym artykule budynek szkolny dawnej

Szkoły Zawodowej Żeńskiej w Warszawie. Przepro wadzo

na dalej syntetyczna analiza jego wartości opiera się na

założeniach zawartych w obowiązującym prawie, na pod-

stawie źródłowych definicji oraz ich interpretacji [16].

Zabytkoznawcza Analiza Wartościująca (metoda ZAW)

została zrealizowana w następujących etapach:

1. Rozpoznanie wartości kulturowych.

2. Identyfikacja nośników wartości.

3. Określenie hierarchii wartości.

Na tej podstawie wyprowadzono podział na elementy:

a) wymagające bezwzględnego zachowania (ingeren-

cje niedopuszczalne),

b) mogące ulec modyfikacji w trakcie prac (ingerencje

dopuszczalne),

c) mogące zostać usunięte lub wymienione na nowe

roz wiązania.

Wartościami podlegającymi ocenie waloryzacyjnej

stały się wartości zabytkowe retrospektywne: wartość ar-

tystyczna, wartość naukowa (architektoniczna) oraz war-

tość historyczna

Podsumowaniem pracy nad klasyfikacją zidentyfiko-

wanych wartości w omawianym obiekcie szkolnym są

tabela 1 oraz ilustracja 6. Stanowią one podstawę do sfor-

mułowania wytycznych do projektu przekształceń w ze-

spole zabudowy.

Projekt nowej kubatury jako wartości dodanej

Na podstawie analizy wartościującej dla dawnej Szko

ły Zawodowej Żeńskiej w Warszawie (obecnego Techni

kum Budownictwa i Architektury nr 1) opracowano kon

cep cję ar chitektoniczną przekształceń na obszarze przed

Zgodnie z obowiązującą Ustawąoochroniezabytkówiopiece

nadzabytkami z 23 lipca 2003 r. obiekt, który reprezentuje przynajmniej

jedną z tych wartości, uznawany jest za zabytek.

At the initiative of members of the Warsaw Department

of the Association of Polish Architects in the years 2000–

2003 a list of contemporary cultural property was created

including the buildings selected from the 1

half of the

century, however it did not contribute to the effective

protection of their cultural values. The team of the Ad

visory College on protection of monuments of modernist

architecture in Poland made a successful classification of

monuments from the period of modernism. The criteria

de veloped were based on the ActontheProtectionofMo

numentsandCareofMonuments of July 23, 2003. They

were: an artistic value (quality and form influence), a his-

toric value (identity of place, people, events) and a scien-

tific value (authenticity of the idea, material, function,

structure). Most probably, if it had not been for the fact

that the next director of the National Heritage Institute

dissolved the team that was working on the appropriate

lists, the first analyses for the buildings of the particular

provinces would have been known to public.

Aboveaverage cultural values, which retained their

significance over the years, should determine the choice

of outstanding monuments of the 1

half of the 20

cen-

tury. An example of a valuable object can be the school

building of the former Female Vocational School of in

Warsaw, which is analyzed in this article. The subsequent

synthetic analysis of its value is based on the assumptions

contained in the applicable law, on the basis of source

definitions and their interpretations [16].

The Monumental Valuation Analysis (ZAW method)

was implemented in the following stages:

1. Recognition of cultural values.

2. Identification of value carriers.

3. Specification of the hierarchy of values.

On this basis, the following division of elements was

introduced:

a) those that require absolute preservation (interfer-

ences unacceptable),

b) those that may be modified during works (interfer-

ences allowed),

c) those that can be removed or replaced with new so-

lutions.

Retrospective historical values became values subject

to the valorisation evaluation, i.e. the artistic value, scien-

tific value (architectural) and historical value

Table 1 and Figure 6 summarize the work on the clas-

sification of identified values in the school building dis-

cussed and constitute the basis for formulating guidelines

for the transformation project in the building complex.

Project of the new cubic capacity

as an added value

On the basis of the value analysis for the former Female

Vocational School in Warsaw (Technical School at pre-

sent), an architectural concept of transformations of the

In accordance with the Act on Protection of Monuments and

CareofMonuments of July 23, 2003, an architectural object that repre-

sents at least one of these values is considered to be a monument.

96 Konrad Szumiński

Wartości

Values

Atrybuty

Attributes

Nośniki materialne

elementy struktury

Materialcarriers

elements of the structure

Zakres dopuszczalnych ingerencji

adaptacyjnomodernizacyjnych

The scope of admissible adaptive

and modernization interferences

Źródło wiedzy

Source of

knowledge

istota wartości

essence of values

Wartości artystyczne/Artistic values

Program użytkowy

Application program

stworzony według istoty

założeń modernistycznych,

prostota układu programowo

przestrzennego

prepared according to

the essence of modernist

assumptions,simplicityof

the program and spatial layout

rzuty budynku

building projections

ingerencje częściowo

dopusz czalne,

możliwość niewielkich zmian

w wydzieleniu pomieszczeń

nowymi ścianami działowymi

partialinterferencesallowed,

a possibility of minor changes

in separating rooms by means

of new partition walls

[8]

Materiał

Material

nowatorstwo

w zastosowaniu materiału

wykończeniowego elewacji

(względy lokalizacji);

jeden z niewielu budynków

użyteczności publicznej

wykończonych szarą cegłą

innovative in the application

of facade finishing material

(locationreasons);

one of the few public buildings

finishedwithgraybrick

elewacje budynku

building facades

ingerencje niedopuszczalne,

ocieplenie budynku tylko

od strony wewnętrznej

interferencesunacceptable,

insulating the building only

from the inside

[12]

Uszanowanie

kontekstu miejsca

Respect

fortheplacecontext

nawiązanie formą

do Zamku Ujazdowskiego

formal reference to

UjazdówCastle

klatki schodowe

w kształcie 6kątnych

wież, plan sytuacyjny:

osiowe powiązanie

z parkiem

staircases in the shape

ofhexagonaltowers,

situationalplan:axial

connectionwiththepark

wszystkie ingerencje

podkreślające osiowość

założenia dopuszczalne,

wyeksponowanie w urbanistyce

sześciokątnych klatek

all interferences emphasizing

axialassumptionsareacceptable,

exposinghexagonalstaircases

in urban planning

[12]

Budynek

reprezentatyw ny dla

jego twórcy

The building

is representative

for its author

przykład typowej architektury

Romualda Gutta

anexampleofRomualdGutt’s

typical architecture

materiał – szara cegła

cementowa, prosta bryła,

podkreślony narożnik

u zbiegu ulic

material–graycement

brick,simplebody,

underlined corner at

the intersection of streets

ingerencje niedopuszczalne

interferences unacceptable

[8], [10]

Dokument nurtu

architektonicznego

Document of

architectural trend

przykład detalu ekspres-

jonistycznego „nowej sztuki”

anexampleoftheexpressionist

detail of “new art”

detal ceglany – oprawy

wejść, fryzy, obramienia

brickdetail–entrance

fittings,friezes,framing

ingerencje niedopuszczalne

interferences unacceptable

[3], [8]

Dokument nurtu

architektonicznego

Document of

architectural trend

przykład architektury

wczesnego funkcjonalizmu

anexampleofarchitectureof

early functionalism

płaski dach, proste,

powściągliwe elewacje

flatroof,simple,

moderate facades

ingerencje niedopuszczalne

interferences unacceptable

[3], [8]

Autentyzm detalu

Authenticity of detail

zachowane oryginalne

elementy wykończenia

original elements of

the finishing preserved

balustrady

przy wejściu głównym

balustrades at

the main entrance

bezwzględne zachowanie

absolute preservation

obserwacje

własne

own

observations

Tabela 1. Propozycja syntetycznego zapisu ocen wartościujących dla architektury budynku szkoły

(oprac. K. Szumiński, na podst. [16])

Table 1. The proposal for a synthetic record of valuation assessments for the architecture of the school building

(by K. Szumiński, based on: [16])

 ArchitekturamiędzywojennychbudynkówszkolnychWarszawy/Architecture of the interwar Warsaw school buildings 97

area in front of the school building was developed

. It

assumes the placement of modern cubature, whose task is

to emphasise historic values of the school that were iden-

tified in the analytical part. The analysis process, which

takes into account numerous conditions, including land-

scape, as well as the study of the architectural form of the

new cubature is presented in Figure 7. The following

guidelines for the design were formulated:

1. Emphasizing the axial character of the school and

park layout. Selecting the shape of hexagonal staircases.

2. Preparing a meeting place for school students (resi-

dents), school curriculum supplement in the form of a café

and recreational function.

3. Preservation of numerous landscape values of the

place (attractive greenery, access to water, existing stone

terrain stairs).

The study project called “A study of the architectural form as an

added value in the cultural environment” was developed during the classes

of the “architectural heritage” specialization in the second se mester of mas-

ter studies in the academic year 2017/2018 and was conducted under the

supervision of Marcin Górski PhD Eng. arch. and Grzegorz Rytel PhD Eng.

arch. at the Faculty of Architecture of Warsaw University of Technology.

Wartości

Values

Atrybuty

Attributes

Nośniki materialne

elementy struktury

Materialcarriers

elements of the structure

Zakres dopuszczalnych ingerencji

adaptacyjnomodernizacyjnych

The scope of admissible adaptive

and modernization interferences

Źródło wiedzy

Source of

knowledge

istota wartości

essence of values

Wartości historyczne/Historical values

Dokument działalności

i polityki Ministerstwa

Robót Publicznych

w Warszawie

Document of activity

and policy of

theMinistryof

PublicWorksinWarsaw

ekonomia przyjętych

rozwiązań, najtańszy budynek

wśród państwowych

gmachów szkolnych

economyofacceptedsolutions,

the cheapest building among

state school buildings

prostota rzutu, bryła,

zastosowanie jednego,

trwałego materiału

simplicityofprojection,

body,theuseofone

durable material

ingerencje niedopuszczalne

interferences unacceptable

[12]

Miejsce wydarzeń

historycznych

Place of

historical events

siedziba Wehrmachtu

w czasie II wojny światowej

seat of the Wehrmacht

during World War II

wartość niematerialna

immaterial value

– [11]

Miejsce wydarzeń

historycznych

Place of

historical events

świadek walk z czasów

II wojny światowej

a witness to the battles of

World War II

ślady po kulach widocz ne

na elewacjach

bulletmarksvisible

on the facades

do bezwzględnego zachowania

i uczytelnienia

for absolute preservation

and understanding

obserwacje

własne

own

observations

Wartości naukowe/Scientific values

Nowe technologie

budowlane

New construction

technologies

zastosowanie technologii

żelbetowej monolitycznej

application of monolithic

reinforced concrete

technology

oryginalne elementy

żelbetowe konstrukcji

(schody klatki

schodowej)

original reinforced

concrete elements

of the structure

(stepsofthestaircase)

możliwe ingerencje

interferences acceptable

obserwacje

własne

own

observations

budynkiem

szkolnym

. Zakłada ona umieszczenie współ-

czesnej kubatury, która ma za zadanie uczytelnić rozpo-

znane w części analitycznej wartości zabytkowe szkoły.

Proces analiz uwzględniających liczne uwarunkowania,

m.in. krajobrazowe, a także studium formy architekto-

nicznej nowej kubatury prezentuje ilustracja 7. Jako wy-

tyczne do projektowania sformułowano:

1. Podkreślenie osiowości założenia szkolnoparkowe-

go. Wyodrębnienie kształtu sześciokątnych klatek scho-

dowych.

2. Stworzenie miejsca spotkań dla uczniów szkoły

(mieszkańców), uzupełnienie programowe szkoły w po-

staci funkcji kawiarnianorekreacyjnej.

3. Zachowanie licznych walorów krajobrazowych

miejsca (atrakcyjna zieleń, dostęp do wody, istniejące ka-

mienne schody terenowe).

Projekt studialny pod nazwą „Studium formy architektonicznej

jako wartości dodanej w środowisku kulturowym” został opracowany

podczas zajęć specjalności „dziedzictwo architektoniczne” na II seme-

strze studiów magisterskich w roku akademickim 2017/2018 prowadzo-

nych na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej pod kierun-

kiem dr. inż. arch. Marcina Górskiego oraz dr. inż. arch. Grzegorza Rytla.

98 Konrad Szumiński

4. A visual and functional connection of the school

building with Andrzeja Bobkowskiego park alley by uni-

fying the surface of the front yard of the school (slow-

down of car traffic in Górnośląska Street).

5. Adding a contemporary architectural form in the spir-

it of modernism (main principles: weightlessness, fascina-

4. Wizualnofunkcjonalne powiązanie budynku szkoły

z aleją parkową im. Andrzeja Bobkowskiego poprzez

ujednolicenie nawierzchni placu przed szkołą (spowol-

nienie ruchu samochodowego na ul. Górnośląskiej).

5. Dodanie współczesnej formy architektonicznej w du-

chu modernizmu (główne zasady: nieważkość, fascynacja

Il. 6. Rzut parteru szkoły, elewacja północna – grafika ilustrująca wymienione w tabeli 1 wartości, atrybuty i ich nośniki (oprac. K. Szumiński)

Fig. 6. Floor plan of the school, north elevation, graphics illustrating the mentioned in Table 1 values, attributes and their carriers (by K. Szumiński)

 ArchitekturamiędzywojennychbudynkówszkolnychWarszawy/Architecture of the interwar Warsaw school buildings 99

dużymi rozpiętościami dzięki zastosowaniu żelbetu, pro-

stota w kreacji bryły, transparentność, warstwowość).

6. Odpowiednie wkomponowanie nowej formy w na-

turalne zbocze terenu (maksymalna wysokość bryły =

3,15 m).

tion with large spans due to the use of reinforced concrete,

simplicity in the body structure, transparency, layering).

6. Appropriate incorporation of the new form into the

natural slope of the terrain (maximum height of the

body = 3.15 m).

Il. 7. Analizy studialne możliwości rozbudowy założenia szkolnoparkowego (oprac. K. Szumiński)

Fig. 7. Analysis of the possibilities of school and park area extension (by K. Szumiński)

100 Konrad Szumiński

Il. 8. Projekt koncepcyjny współczesnej formy architektury jako wartości dodanej – pawilony kawiarnianorekreacyjne dla uczniów szkoły

(oprac. K. Szumiński)

Fig. 8. Conceptual design of the modern form of architecture as an added value – café and recreation pavilions for school pupils

(by K. Szumiński)

 ArchitekturamiędzywojennychbudynkówszkolnychWarszawy/Architecture of the interwar Warsaw school buildings 101

Projektowane parterowe pawilony kawiarnianorekre-

acyjne przeznaczone dla uczniów szkoły umieszczono po

dwóch stronach zachowanych schodów terenowych w celu

podkreślenia osiowości założenia szkolnoparkowego. No

we kubatury rozplanowano tak, aby w jak najmniejszym

stopniu ingerować w istniejący drzewostan. Nie wiel kie

różnice w kształcie otwartych przestrzeni przed

pa wi lo

nami wynikają z przemyślanej decyzji o rezygnacji z cał

kowitej symetrii układu (il. 8). Ma to związek ze stosowa-

ną w okresie modernizmu zasadą o projektowaniu form

osiowych, ale jednocześnie asymetrycznych. Pawilon ka-

wiarniany składa się z sali głównej, baru, toalet dla gości,

kuchni, zmywalni, pokoju socjalnego dla pracowników,

pomieszczenia technicznego oraz pomieszczenia na od-

padki. Na układ funkcjonalny pawilonu rekreacyjnego

składają się: sala seminaryjna, sala rekrea cyjna,

zaplecze

sali oraz toalety dla gości. Forma pa wilonów wyraża cha-

rakterystyczną dla okresu modernizmu prostotę w kreacji

bryły. Do wykonania wszystkich ścian pełnych przewi-

dziano użycie fakturowanego betonu archi tek to nicznego

barwionego w masie o kolorystyce nawiązującej

do istnie-

jących schodów oraz budynku szko ły. Od strony parku

za stosowano szklane przegrody, po któ rych może spły-

wać woda zmagazynowana przez za in sta lowany system

retencji wody opadowej. Wy mie nio ne rozwiązania mają

także na celu wzmocnienie doznań pozawzrokowych

użytkowników, angażując ich wszystkie zmysły.

Podsumowanie

Przedstawione w artykule studium problemowe wy-

branego modernistycznego budynku szkolnego dowodzi,

iż uzasadnione ingerencje projektowe w historycznym

kontekście nie są możliwe bez dokładnego rozpoznania

jego wartości. Ich rzetelna identyfikacja, zachowanie oraz

uczytelnienie we współczesnych formach architektury po-

winno stać się przedmiotem szczegółowych badań. Ocena

wartości kulturowych zabytków architektury modernizmu

z 1. połowy XX w., a w szczególności tych pochodzących

z okresu dwudziestolecia międzywojennego jest absolut-

ną koniecznością. Powinna stanowić podstawę do podjęcia

kroków w celu dalszej ochrony, ale także umożliwić archi-

tektom oraz badaczom wyodrębnienie konkretnych wy-

tycznych konserwatorskich do projektowania. Wszyst kie

planowane modernizacje, adaptacje i rozbudowy budyn-

ków modernistycznych powinny wynikać z wcześniej

szych analiz wartościujących. Działania te należy prowa-

dzić

w trybie pilnym – wiele obiektów mo

dernistycznych

nie podlega ochronie konserwatorskiej. O ile nie ulegają

one powolnej destrukcji, są często w niewłaściwy sposób

przebudowywane. Bez przeprowadzonego wartościowa-

nia, większość unikatowych przykładów architektury tego

okresu ulegnie bezpowrotnym przekształceniom, które nie

uczytelnią faktycznych wartości obiektów. Wręcz przeciw-

nie – doprowadzą do ich utraty i zniszczeń. Pozostaje mieć

nadzieję, że dalsze badania naukowe przyczynią się do

odmiany sposobu postrzegania zabytków architektury mi-

nionego stulecia przez ogół społeczeństwa i wpłyną na

skuteczną ochronę ich cennej substancji.

The onestorey café and recreation pavilions which

were designed for school students were situated on two

sides of the preserved field stairs in order to emphasize

the axial character of the school and park layout. The new

cubic volumes were arranged in such a way as to interfere

in the existing tree complex to the smallest extent.

Insignificant differences in the shape of open spaces in

front of the pavilions result from a thoughtful decision as

regards resignation from a total symmetry of the layout

(Fig. 8). This is related to the principle which was applied

during modernism, i.e. designing axial forms that are at

the same time asymmetrical. The café pavilion consists of

a main hall, a bar, guest toilets, a kitchen, a scullery, a so-

cial room for employees, a technical room and a waste

room. The functional layout of the recreational pavilion

consists of a seminar room, a recreation room, hall facili-

ties and guest toilets. The form of pavilions expresses the

simplicity in the creation of a body characteristic of the

period of modernism. In order to complete all the full

walls, the use of textured architectural mass concrete with

colours referring to the existing stairs and the school

building is planned. On the side of the park there are glass

barriers on which the water stored by the installed rainwa-

ter retention system can flow down. The above mentioned

solutions are also aimed at strengthening beyondvisual

experiences of users, involving all their senses.

Summary

The problem study of the selected modernist school

building presented in the article proves that justified de-

sign interferences in the historical context are not possible

without a thorough recognition of its value. Its reliable

identification, preservation and visibility in contemporary

forms of architecture should be the subject of detailed re-

search. Evaluation of cultural values of architectural mon-

uments of modernism from the 1

half of the 20

century,

and especially those from the interwar period, is an abso-

lute necessity. It should constitute the basis for taking

steps to further protection, but also allow architects and

researchers to identify specific restoration guidelines for

designing. All the planned modernizations, adaptations

and extensions of modernist buildings should result from

previous valuation analyses. These activities should be

carried out urgently – a lot of modernist buildings are not

subject to restoration protection. Either they are subject to

slow destruction, or they are often improperly rebuilt.

Without valuation, most of the unique architectural exam-

ples of this period will be irreversibly transformed, which

will result in the loss of the actual values of the buildings

or even their destruction. We can only hope that further

scientific research will contribute to the change in the per-

ception of architectural monuments of the previous cen-

tury by the whole society and will enable the effective

protection of their valuable substance.

Translated by

BogusławSetkowicz

102 Konrad Szumiński

Streszczenie

Celem artykułu jest przedstawienie modelowego postępowania w zakresie rozpoznania i oceny wartości kulturowych modernistycznych budynków

szkolnych z okresu 20lecia międzywojennego. Główną częścią pracy jest studium problemowe przykładowej szkoły z tego okresu, którego archi-

tektura została poddana ocenie wartościującej. Pozwoliło to na określenie, w jaki sposób zdefiniowane wartości kulturowe i ich nośniki występują-

ce w zabytku przekładają się na wnioski do opracowania koncepcji dopuszczalnych przekształceń w wybranym zespole zabudowy. Artykuł jest

próbą odpowiedzi na pytanie, jak analiza wartościująca obiekt zabytkowy wpływa na końcowe uczytelnienie zidentyfikowanych wartości przy

projektowaniu współczesnych form architektury w historycznym kontekście. Prezentowany proces badawczy powinien stanowić standard postępo-

wania z podobnymi przykładami architektury doby modernizmu.

Słowa kluczowe: modernizm, dwudziestolecie międzywojenne, wartościowanie dziedzictwa, szkoła, Warszawa

Abstract

The aim of the article is to present a procedure model in the field of recognition and assessment of cultural values of modernist school buildings

from the interwar period. The main part of the work is a case study of an exemplary school from this period, whose architecture has been evaluated.

This allowed us to determine how the defined cultural values and their carriers appearing in the monument translate into conclusions for the deve-

lopment of permissible transformations in a selected complex of buildings. The article is an attempt to answer the question how the analysis evalu-

ating a monument influences the final presentation of the identified values in contemporary forms of architecture in a historical context. The presen-

ted research process should be a standard of conduct with similar examples of architecture of modernism.

Key words: modernism, interwar period, heritage evaluating, school, Warsaw

Bibliografia /References

[1] Domaradzki K., PrzestrzeńWarszawy.Tożsamośćmiastaaurbani-

styka, Muzeum Powstania Warszawskiego, Warszawa 2016.

[2] Dekretoordynacjiwyborczejdo Sejmu Ustawodawczego, Dz.U.

z 1918, Nr 18, Poz. 46, http://prawo.sejm.gov.pl/isap.nsf/Doc

Details.xsp?id=WDU19180180046 [accessed: 15.09.2018].

[3] DybczyńskaBułyszko A., ArchitekturaWarszawyIIRzeczpospolitej,

Oficyna Wydawnicza PW, Warszawa 2010.

[4] Krassowski C.W., Zzagadnieńarchitekturywarszawskiejdwudzie-

stoleciamiędzywojennego, [w:] T. Barucki (red.), Fragmenty stulet-

niejhistorii1899–1999.Ludzie.Fakty.Wydarzenia, OW SARP,

Warszawa 2001, 51–62.

[5] DybczyńskaBułyszko A., Architektura20leciamiędzywojennego,

„ARCH” 2018, Nr 2(46), 20–34.

[6] Guttmejer K., SzkołyPałace?WarszawskieSzkołyPowszechnewy-

budowane w latach 192430, „Krajobraz Warszawski” 2016,

Nr 178, 2–5.

[7] Giżejewska J., Inwestycje wlatach1934–1939.Miejskie Szkoły

Pub liczne, „Krajobraz Warszawski” 2012, Nr 132, 2–7.

[8] DybczyńskaBułyszko A., Kształtdlachaosu.TwórczośćRomualda

Guttaaproblemypolskiegomodernizmu, DiG, Warszawa 2008.

[9] Zieliński T., Sylwetka Romualda Gutta, [w:] O. Czerner (red.),

RomualdGutt, Arkady, Warszawa 1968, 7–10.

[10] Dybczyńska A.,ImpresjeotwórczościRomualdaGutta, „Kwar tal

nik Architektury i Urbanistyki” 1993, t. 38, 79–92.

[11] Zieliński J., AtlasdawnejarchitekturyuliciplacówWarszawy.

ŚródmieścieHistoryczne, T. 4, Biblioteka Towarzystwa Opieki nad

Zabytkami, Warszawa 1996.

[12] Raniecki A., SzkołaZawodowaŻeńskawWarszawie, „Architektura

i Budownictwo” 1925, Nr 3, 16–19.

[13] Kasprzycki J., KorzenieMiasta.Warszawskiepożegnania, t. 1,

Veda, Warszawa 1996.

[14] Lewicki J., Ocenawartościzabytkówepokimodernizmuz1poł.

XXwieku.Propozycjametodyklasyfikacji, [w:] B. Szmygin (red.),

Ochronadziedzictwakulturowego.DziedzictwoXXw.–kryteria

wyboru,zasadyochrony, Polski Komitet Narodowy ICOMOS,

Warszawa 2017, 107–123.

[15] Niemojewski L., Ilustracje(Architekturaostatniegodziesięciole-

cia), „Architektura i Budownictwo” 1927, Nr 4–5, 143–208.

[16] Molski P., Wartościowaniewprojektowaniuprzekształceńobiek-

tówi zespołów zabytkowych (dziedzictwa architektonicznego).

Materiały dla studentów Wydziału Architektury Politechniki

Warszawskiej, Zakład Dziedzictwa Architektonicznego i Sztuki

Wydziału Architektury PW, Warszawa 2018.